<b>ang Ritwal Bilang Panlipunang Dokumentasyon at Pedagohiya</b>

Transcription

1 Title:Ang Ritwal Bilang Midyum sa Pagbubuklod ng Komunidad Text Essay Word Count: 2,341 <b>ang Ritwal Bilang Midyum sa Pagbubuklod ng Komunidad</b> Marami sa mga grupong etnolinggwistiko ang nagsasagawa ng kani-kanilang m ga ritwal. Sa dahilang ang Pilipinas ay nakasandig sa agrikultural na pamumuhay, marami sa mga ritwal sa bansa ay nakatuon sa iba't ibang antas ng pananim. Sa g anitong paraan, naibubuklod ng ritwal ang komunidad. Ang pananaliksik ni Myrna Cureg ay pumapaksa sa mga ritwal at kultura ng mga Ibanag habang ang pag-aaral ni Mantikayan ay isang pagsisiyasat sa mga ritw al ukol sa pagtatanim ng mga Magindanaon. Ang "</i>the Farming Rituals among Mag indanaon Rice Farmers</i>" ni Saavedra Mantikayan ay isang pagpapatunay sa panin iwala ng mga katutubo na ang mga ritwal sa pagsasaka ay umaagapay at nakatutulon g sa isang masaganang ani. Dagdag pa, ayon kay Mantikayan, naiimpluwensiyahan ng ganitong mga ritwal ang kabuhayan ng mga magsasaka. Naisasakatuparan lamang ito sa pamamagitan ng pakikipag-ugnayan ng mga magsasaka sa espiritu ng uyag-uyag (sustenance) gamit ang mga ritwal. Sa dahilang mayroong pagpapahalaga ang mga ma gsasaka dito, ang bawat yugto ng pagsasaka/pagtatanim ay may kaukulang ritwal. Sa kabilang dako, mayroong isang uri ng <i>paganito</i> ang mga Sebuano. Ayon kay Mojares, tinatawag nila itong <i>pagtiguman</i> o ang pagtitipon ng nakararami. Sa pamumuno ng isang babaylan, may mga pagkaing iniaalay sa mga espi ritu at anito nito para sa isang masagana at mabungang pag-aani. Dagdag ni Mojar es: Samantala, kahawig ng ritwal ng mga Sebuano ang ritwal ng pag-ani ng buk log ng mga Subanon. Isinasagawa ang buklog bilang pasasalamat sa magandang ani. Gamit ang isang palapag o platform, pinatatamaan ang isang malaking kahoy upang makalikha ng ingay habang sumasayaw ang mga saksi. <b>ang Ritwal Bilang Panlipunang Dokumentasyon at Pedagohiya</b> Ayon kay Biron-Polo, ang ritwal ay maaaring basahin bilang panlipunang do kumentasyon at pedagohiya. Ibig sabihin, ang ritwal ay maaaring magbahagi ng pan iniwala, saloobin at ideolohiya ng grupo. Makikita ito sa pag-aaral ni Dinah Pil uden-omengan (2004). Pinagtuunan niya ang mga ritwal ukol sa paglibing at kamat ayan ng mga Igorot sa Sagada, Mountain Province. Ang kanyang librong <i>death a nd Beyond: Death and Burial Rituals and Other Practices and Beliefs of the Igoro ts of Sagada, Mountain Province, Philippines</i> ay isang pagsasalaysay at pagla larawan sa mga paniniwala na nakapaloob sa bawat ritwal. Pinag-aralan ni Piluden -Omengan ang mga ritwal sa bawat sulok ng sagada. Bukod sa dokumentasyon ng mga ritwal ng mga Igorot, naitala rin niya na ang bawat ritwal ukol sa kamatayan at paglibing ay maaaring mapaghanguan ng mga aral at karunungan na makatutulong sa tao upang mabuhay. Ayon sa kanya, mahalaga ng pananamit sa isang ritwal. Ang pan anamit ay naaayon sa estado sa buhay, edad, at paniniwala ng pamilya ng namatay. Dahil din dito, may pang-ekonomiyang katangian ang mga ritwal sa Sagada. Ayon k ay Piluden-Omengan, upang maisagawa ang isang ritwal, may mga pagkakataong nalul ubog sa utang ang pamilya ng namatayan para lamang matuloy ito. Malaking halaga ang hinihingi upang maipagpatuloy ang isang tradisyon. <b>paglalagom </b> Batay sa kabuuang paglalatag ng mga asersyon, lumilitaw ang ilang kabatir an tungkol sa pagriritwal o ritwal sa Pilipinas. Una, ito ay katutubong dula ng

2 panggagagad kung kaya ang mga ritwal ay nagsisilbing tagapamagitan at tagapagbig kis sa kultura at komunidad. Pangalawa, pulitikal ang pagriritwal sapagkat hindi maitatatwa ang mga relasyong nabubuo at kinakatawanan ng mga ritwal bilang inst rumento sa pagpapahayag at paghihiwatig ng mga paniniwala at pananampalataya ng komunidad. Pangatlo, ang ritwal ay isang tekstong nilikha ng mga tao para matugu nan ang kanilang interes at pangangailangan. Sa ganito, ang mga kabatirang ito a y isang pagpapatunay sa dinamikong katangian ng ritwal. Ang ritwal o ang pagriri twal ay hindi lamang isang palabas, bagkus, ito rin ay maaaring tingnan bilang i sang daluyan ng diwa at salaysay kapwa ng kultura at ng komunidad na nagbibigay ng kahulugan at lohika sa mga ito. At ang prosesong ito ay nakapaloob sa isang konteksto o salaysay na siyang tumatayong batayan. Mahalaga ang pag-apuhap sa estruktura at katangian ng ritwal sapagkat nag sisilbing balangkas ito upang higit na maunawaan ang proseso ng pagkilala at pag tanggap sa konsepto ng ritwal sa kultura at kamalayang Pilipino. Sa ganito, ang pagriritwal sa Pilipinas ay pulitikal dahil sa pagsasalikop dito ng kultura, kas aysayan, relihiyon at ekonomiya. Samakatwid, ang ritwal ay maituturing na gahum. Bilang gahum, ito ay maaaring magmanipula, lumikha o bumuwag ng mga konsepto a t ugnayang pangkapangyarihan sa loob at labas ng konteksto nito. Kung gayon, buk od sa pag-oorganisa ng ugnayan, ang ritwal ay naratibo rin ng kapangyarihan. Sa ilang taon ng aking pagsusulat/pagbabasa ng mga kuwentong pambata at p agkukuwento sa loob ng klasrum at sa mga lansangan, nakita ko ang taglay kapangy arihan ng panitikang pambata, partikular ang kuwentong pambata. Nakita ko ang k akayahang nitong makapagbigay ng bagong pananaw sa mga batang nag-aaral, ng pagasa at pangarap sa mga batang-lansangan na kung tutuusin ay hindi na nangangarap, mas mahalaga para sa kanila kung paanong palilipasin ang maghapon nang hindi n agugutom. Dahil sa mga karanasang kong ito, napagtanto kong ang panitikang pambata ay hindi lamang talaga pambata. May mahalaga itong ginagampanan sa kasalukuyang panahon, lalo na sa panahong ito na laganap na kumikilos at nagiging mabisa ang globalisasyon, na tila <i>liquid</i> na sumusuot maging sa kaliit-liitang hima ymay ng ating isip, kultura o kalinangan bilang mga Pilipino. Dahil dito, nahub og at patuloy na nahuhubog ang mga Pilipino, na sa maraming pagkakataon ay nagig ing "mas Amerikano pa kaysa mga tunay na Amerikano". Sisikapin ng papel na ito na maipakita na ang panitikang pambata, partiku lar ang kwentong pambata ay mabisang instrumento/sandata upang labanan ang malaw akang pagpapalabnaw ng globalisasyon, ng mga bansang may pakana nito partikular ang Amerika, sa nasyonalismo o damdaming makabayan ng mga Pilipino. At kung paan o rin ginamit ng mga dayuhan ang panitikang-pambata upang hubugin ang Pilipino a yon sa kanilang kagustuhan. At makapagmungkahi ng mga tiyak na hakbangin upang mapatatag ang nasyonalismo sa pamamagitan ng panitikang-pambata. <i>nasyonalismo at Wikang Filipino</i> Walang ibang panahon na laganap ang globalisasyon kundi sa kasalukuyang p anahon. Nabuksan na ang ekonomiya ng Pilipinas upang madaling makapasok ang mga imported na kalakal at serbisyo. Maayos nang nailatag ang mga batas, patakaran, kasunduan, at iba pa, upang maging masaklaw at malalim, at panghabambuhay ang t ila "kaginhawahan" at "kaunlarang pang-ekonomiya" na ipinagkakaloob ng globalisa syon. Dahil sa globalisasyon, malayang nagsasanib ang ekonomiya ng mga bansa sa mundo. Mapapansing anumang bagong kasunduan/patakarang pang-ekonomiya ang inilun sad na dulot ng pakikipag-ugnayan ng Pilipinas sa ibang bansa, ang sistemang pan g-edukasyon ang unang "isinasaayos" o pinakikialaman. Isang malinaw na halimbaw a nito ay ang mga programa ng <i>world Bank</i> (WB) at <i>asian Development B ank</i> (ADB), mga dayuhang institusyong na nagpapautang sa mahihirap na bansa g

3 aya ng Pilipinas. Malaki ang ginagampanang papel ng WB at ADB sa sistemang pang -edukasyon ng Pilipinas sa kasalukuyan. Ilang ulit na itong nagpautang upang po ndohan ang mga proyektong pang-edukasyon ng gobyerno. Ngunit kapalit ng mga pag papautang na ito ay ang mga kondisyon tulad ng pagpaluwag sa sistemang pang-ekon omiya ng bansa, pagbabago ng mga kurikulum ng edukasyon na umaangkop sa panganga ilangan ng mga dayuhan korporasyon o kumpanya, paggamit ng Ingles at iba pa. Ha limbawa noong 1969, binuo ni dating Pangulong Ferdinand Marcos ang <i>president ial Commission to Survey Philippine Education</i> (PCSPE). Sa ulat na ito, kail angang bigyang-diin ng edukasyon ang paghuhubog ng mga manggagawang may kasanaya n sa <i>mobile assembly line</i> upang tumugon sa pag-unlad ng bansa. Pagkaraan nito, nilagdaan ni Marcos ang <i>education Act 1972</i> na may layuning magkaroon ng isang edukasyong pangkaunlaran. Ang batas na ito ay pino ndohan ng WB ng mahigit sa P500 milyon sa inisyal na alokasyon. At lalong nagin g malinaw ang pakay ng mga programang ito sa ilalim ng administrasyong Marcos na ng ang WB mismo ay maglaan ng $767 milyon para sa <i>textbook Development Progr am</i> ng bansa. Gumawa ito ng mga bagong aklat na gagamitin mula Grade 1 hangg ang hayskul. Binigyang-tuon ng mga teksbuk na ito ang agham pangkalikasan at te knikal kaysa agham panlipunan, kasaysayan at panitikan. Ganito ang nakasaad sa artikulong <i>wb at ADB sa Edukasyong Pilipino</i>, na inilathala ng <i>ibon Facts & Figures</i>: <i>sa konteksto ng agham panlipunan, itinuturo ng mga teksbuk na ito na "normal" lamang ang kasalukuyang kaayusan ng bansa, kung saan ang ekonomya ay atrasado, hindi industriyalisado, at nakaasa sa pagluluwas ng hilaw na materyales at pag-a angkat ng mga yaring produkto mula sa ibang bansa<pd>...</pd>nakasulat sa mga te ksbuk na sinakop ng Estados Unidos ang Pilipinas para ituro ang demokrasya at pa gsasarili (p<pd>.</pd>2) </i>. Tinatayang umabot sa 92 milyong sipi ng mga teksbuk na pinondohan ng WB a ng naipamudmod sa mga paaralan sa buong bansa noong Hinubog ng mga teksbu k na ito ang kamalayan ng mga batang Pilipino ayon sa interes ng mga dayuhan. Nakakuha ako ng sipi ng isang batayang aklat sa Araling Panlipunan I na g inamit ng mga mag-aaral sa Unang Taon sa panahon ng administrasyong Marcos. Sa nasabing teksbuk, direktang itinuturo sa mga mag-aaral ang mga sumusunod: (1) pa mahalaang pederal ng Estados Unidos at pamahalaang totalitaryan ng Unyong Sobyet ; (2) konstitusyon at mga batas ng Estados Unidos; (3) mga karapatan/tungkulin n g mamamayang Amerikano; (4) ukol kay Dr<pd>.</pd> Martin Luther King; (5) mga pr ogramang tulad ng United States Aid for International Development (USAID); at ib a pa. Dahil sa mga nabanggit na ito, nahubog at patuloy na nahuhubog ang mga ba tang Pilipino na may malabnaw na pag-ibig sa bayan, na ang pinakamataas na panga rap o mithiin sa buhay ay ang makapagtrabaho sa ibang bansa at maging isang <i> domestic helper</i>, nars, <i>care giver</i>, titser at iba pa, upang kumita ng dolyar. Mga Pilipinong palagiang tumatangkilik sa mga produktong banyaga at tin atamasa ang panandaliang sarap at ginhawang ipinagkakaloob ng mga ito. Walang m asama ang pangingibang-bansa, ang masama at higit na masakit, at mas pangmatagal an ang epekto, ay ang kamalayang mamamayani at pangarao na makapangibang-bansa s a hinaharap at magbigay serbisyo sa ibang lahi. Sa panahon ng globalisasyon, walang silbi o anumang pinaggagamitan ang na syonalismo. Kadalasan, itinuturing pa ngang hadlang ang nasyonalismo sa malayan g pagpapatupad ng mga batas na nakapaloob sa globalisasyon. Binubuwag nito ang m atatatag na pader ng kaakuhan ng ating bansa. Sa sanaysay na may pamagat na "<i >Dating" Panimulang Muni sa Estetika ng Panitikang Filipino</i>, ganito ang sina bi ni Bienvenido Lumbera:

4 <i>kung pakasusuriin ang mga patakaran, lumilitaw na ang nasyonalismo ay wala na ng silbi bilang gabay ng sambayanan tungo sa hinaharap. Na ang nasyonalismo ay isa nang sagabal sa aktwal na pag-unlad ng bayan. Na ang tanging dapat tungkuli n ng mga mamamayang naghahangad ng ikabubuti ng bansa ay ang magpatianod sa glob alisasyon iginigiit sa Filipinas (p<pd>.</pd>34) </i>. Tahasang sinabi ni Lumbera na hindi siya sang-ayon na ang Pilipinas ay m aging pasibo at magsalawang-kibo na lamang sa pagdaluyong ng globalisasyon. Nak asadlak ang Pilipinas sa masamang kalagayan, sa patuloy na pagiging taniman ng m ga produktong pang-agrikultural na kailangan ng mga kapitalistang bansa, taga-su play ng mga hilaw na materyales at murang paggawa, bagsakan ng mga sobrang produ kto, at tagapagbuo ng mga produktong industriyal o teknikal na madalas na ipinag bibili rin naman sa Pilipinas ng mga korporasyong multinasyonal. Buo ang panini wala ni Lumbera na kailangan ang ganap na proseso ng dekolonisasyon upang mapala ya ang kamalayan ng sambayanang Pilipino at magkaroon ng kakayahang makapagdesis yon sa sarili nang maisulong ang interes at kapakanan ng mga Pilipino sa pakikip ag-ugnayan sa ibang bansa. Nagsusulong ng parehong adhikain ang mga pananaw ni Lumbera at Virgilio S<pd>.</pd> Almario ukol sa dekolonisasyon ng bansa. Mas tiyak ang mungkahi ni Almario ukol sa dekolonisasyon o "pagwawakas sa kamandag ng pananakop" dahil bin igyang-diin niya ang paggamit ng Wikang Pambansa na nakabatay sa wikang katutubo, na taglay ang kakayahang gumalugad sa higit na malayong kasaysayan at bumuo ng mga nadurog na gunita ng ating pagkabansa. Sa sanaysay niyang <i>tradisyon at Nasyonalismo: Panukalang Pagbasa sa Kasaysayan ng Panulaang Filipino</i>, ganit o ang sinabi ni Almario: <i>wikang pambansa ang pintungan at sandata ng mithiing makabansa. Bilang pintu ngan, nakaimbak at iimbakin sa wikang pambansa ang lahat ng tradisyonal at bagon g kakayahan at karunungan na kailangan sa pagsasakatuparan ng "pangarap na bansa ". Bilang sandata, ang wikang pambansa ang wawasak sa mga pamanang pader at bag ong lambong ng kolonyalismo (p<pd>.</pd>69) </i>. Dahil sa natatanging katangian at kakayahang ito ng wikang pambansa, kail angan itong laging bantayan, ipagtanggol laban sa mga inilulunsad na pagbabago o reformasyon. Lagi't laging igigiit ng globalisasyon ang wikang Ingles upang pa tuloy at malaya nitong maipasok ang mga sobrang kalakal at puhunan sa bansa, mai disenyo ang ekonomiya ng Pilipinas upang maging palaasa sa sistema ng kanilang p ananalapi, maging tagasalo ng mga trabahong inayawan nila, at iba pa. Lagi't la ging igigiit ng globalisasyon ang Ingles, dahil habang nag-i-ingles nga naman an g mga Pilipino, higit nila tayong mauunawaan at maiintindihan. Anumang pagtatan gkang mapaunlad o magamit ang wikang pambansa sa mga larangan tulad ng edukasyon, ekonomiya, politika, at iba pa, ay isang malaking banta sa globalisasyon. Han gga't ipinipilit ang paggamit ng Ingles, tiyak na magpapatuloy ang pagkakawatakwatak at hindi pagkakaintindihan ng mga Pilipino. Hinding lubusang mapag-aarala n/malulusungan ang kultura o kaakuhan ng isang bansa kung hindi magagamit ang mi smong wika nito. Kung kaya't mapapansing ang mga multinasyonal na korporasyon tulad halimb awa ng McDonald's ay gumagamit na rin ng wikang Pilipino sa pagpapakilala ng kan ilang mga bagong produkto sa publiko. Pagkuha sa panlasang Pinoy upang maiangko p sa kanilang mga produkto, tulad halimbawa ng Rice Burger, at iba pa. Sa paraan nga namang ito, nailalapit nila sa mas maraming bilang ng mga Pilipino ang kani lang produkto. Naipapakilala itong tila kabahagi ng ating nakagisnang kultura, lalo pa't nagsilaki na ngayon ang mga batang nahalina/nahumaling sa mga laruang kasama ng bawat <i>happy Meal</i>, mga batang may isang estante o higit pa ng m ga laruang may trademark ng kompanyang <i>disneyland</i>. Tiyak na magpapasali n-salin ito hanggang sa kanilang mga kaapo-apohan. Nakapaglathala/Nakapagpondo na rin ang kumpanya ng McDonald's ng mga aklat-pambata, <i>brochures</i>, <i>fly ers</i>, makukulay na poster, at iba pa, na nagsusulong ng kanilang adhikaing ma

5 kilala ang kanilang mga bagong produkto. Naikalat na rin ang kanilang logo sa m ga taxi, bus, paaralan, simbahan, lansangan at iba pa. Sa kanilang mga komersya l, laging ipinakikita ang mga pagpapahalagang Pilipino tulad ng pagmamahalan sa loob pamilya, pagmamahal sa matanda at iba pa, bukod pa sa pagkuha ng mga kilala o sikat na <i>endorser</i>, tulad ni Sharon Cuneta at Manny Pacquiao. Dahil s a malawakang pagkilos na ito ng McDonald's, nakapaloob na sa isip at gawi ng mga Pilipino ang mga nais nitong ipatanggap. Ang pagkilos na ito ng McDonald's ay isang uri ng makabagong paraan ng pananakop na hindi halata o lantaran, kung kay a, walang anumang pagtutol o paglaban sa mga sinasakop. 5 Title:Sanaysay (2) <b></b>ang kuwentong-pambatang "Bru-ha-ha-ha-ha-ha <pd>...</pd> Bru-hi-hi-hi-hi hi" ni Ma <pd>.</pd> Corazon Remigio ay maituturing ng isang klasiko <b></b>. Kabilang ito sa pinakamabiling aklat pambata ng Adarna House. At bilang guro at tagapagkuwento, napatunayan kong patok ang kuwentong ito sa mga bata. Sa kuwento, isinasalaysay ng bata (narrator) ang ukol sa Mrs<pd>.</pd>Magalit na napagkakamalan niyang bruha dahil sa taglay nitong mga kakaibang katangian. Gan ito ang paglalarawan ng bata kay Mrs<pd>.</pd> Magalit. Patay ang buhok niya. Mala-alambre ito. Malaki ang butas ng kaniyang ilong. Mata las siyang tumingin. Pero maganda ang kaniyang ngipin. Puting-puti at kumikinang kung siya'y tumatawa. Mapapansing ang mga pang-uring ginamit ay tumutukoy sa panlabas na kaanyuan ni M rs<pd>.</pd> Magalit. Ang mga pang-uring ito ay nagiging batayan na rin ng bata kung ano ang tunay na pagkatao ni Mrs<pd>.</pd> Magalit. Maituturing na normal i to sa mga bata, na madalas na pinagbabatayan na totoo o kapani-paniwala ang kung ano ang kanilang nakikita o namamasid. Bukod dito, dala-dala rin ng bata ang mga paniniwala ng lipunan na isinalin o si nabi sa kanya ng kanyang lola. Ganito ang sinabi ng batang tagapagsalaysay: Bakit ko nasabing bruha si Mrs<pd>.</pd> Magalit? Hindi dahil mukha siyang bruha at ibang klase siyang tumawa kundi dahil hindi siya pumapasok sa bahay namin ka pag may walis sa pintuan. Sabi ni lola, (sumalangit nawa ang kaluluwa niya) ang mga bruho't bruha ay takot sa bahay na malinis. Panangga laban sa kanila ay wali s sa may pinto. Mayroon pang dahilan. Kaliwang kamay ang pansubo ni Mrs<pd>.</pd> Magalit. Ganya n daw ang mga bruho't bruha kung kumain sabi ni lola. Ngunit ang ganitong pagtingin ng bata ay nabago nang madapa si Mrs<pd>.</pd> Mag alit at lumipad ang mapuputi at makikinang ngipin nito. Nakadama ng awa ang bata sa matanda. Inaya ng bata si Mrs <pd>.</pd> Magalit sa kanilang bahay. Naging s usi ang pangyayari ito upang mabago ang pagtingin ng bata kay Mrs<pd>.</pd> Maga lit na akala niya ay isang bruha. Inaya ng bata si Mrs<pd>.</pd> Magalit sa loob ng kanilang bahay upang magmeryenda. Di pumapasok sa isang bahay si Mrs<pd>.</pd>Magalit lalo na kung marumi ang kany ang tsinelas. Bukod dito, ipinaliwanag din ni Mrs<pd>.</pd> Magalit sa bata ang mga dahilan kung bakit ganoon siya kumilos. Nirarayuma na raw ang kanyang kanang

6 kamay kung kaya kaliwang kamay ang kanyang ginagamit sa pagsubo ng pagkain. Nap ahiya ang batang nagsasalaysay sa mga sinabing ito ni Mrs <pd>.</pd> Magalit. Ga nito ang sinabi ng batang nagsasalaysay: Napahiya ako. Maling-mali ang aking akalang bruha si Mrs<pd>.</pd> Magalit. Tini tigan ko siya nang husto at aking napuna na matanda na siya. Maputi na ang mukha ng patay niyang buhok. Malaki ang butas ng ilong niya dahil medyo hirap siyang h uminga. Matalas siyang tumingin dahil malabo na ang kaniyang mga mata. Ang dating takot na nadarama ng bata kay Mrs<pd>.</pd> Magalit ay napalitan ng a wa. Mag-isa na lamang sa buhay si Mrs<pd>.</pd> Magalit. Walang asawa at walang mga anak na mag-aaruga. Simula noon, di na bruha ang tawag ng bata kay Mrs<pd>.< /pd> Magalit kundi lola. PAGPAPAHALAGA SA MATATANDA Tinutukoy sa kuwentong ''Bru-ha-ha-ha-ha-ha <pd>...</pd> Bru-hi-hi-hi-hi-hi" ang mataas na pagpapahalaga ng lipunang Pilipino sa matatanda. Ipinahiwatig ng kuwe nto na ang ganitong pagpapahalaga o pag-aaruga sa matatanda ay mahalagang matutu nan ng mga bata. Mapapansing matapos ang nakahihiyang pangyayari kay Mrs<pd>.</pd> Magalit, inaya siya ng bata sa loob ng kanilang bahay upang magmeryenda. Ipinahihiwatig ng pan gyayaring ito ang pagiging bukas ng tahanan ng bawat pamilyang Pilipino sa mga n angangailangan, lalo na sa matatanda. Bukod dito, mapapansin ding sa loob mismo ng bahay ng bata naganap ang pagkakapa lagayan ng loob ng bata at ng matanda at pagbibigay solusyon sa problemang inila had sa kuwento. Ipinahihiwatig ng ganitong pangyayari na ang bahay ay mahalagang salik sa pagkakabuklod at pagkakaunawaan ng mga nakatira rito. Bagamat ipinahiwatig sa kuwento na ang pag-iisip ng bata ay madalas naiimpluwens yahan ng matatanda, tulad ng mga paniniwala sa pamanhiin, pagtingin sa panlabas na kaanyuan ng isang tao at iba pa, naipakita ring na maaari itong mawakasan at maitama. Sa kabuuan, mapapansing gumamit ng paraang narativ at deskriptiv sa pagkukuwento ang kuwentong ''Bru-ha-ha-ha-ha-ha <pd>...</pd> Bru-hi-hi-hi-hi-hi.'' Dahil dit o, higit na naiiwan sa batang mambabasa ang (narratee) ang pag-iisip kung ano an g nais ipabatid o ipaunawa ng kuwento. Mapapansin din walang pangalan ang batang bida sa kuwento, kung kaya maaaring higit na maiugnay o iangkop ng batang mamba basa ang kanyang sarili sa batang nagsasalaysay. Aktibong tauhan ang bata sa kuwento dahil siya mismo ang sumubaybay at sumaksi s a mga kilos ni Mrs <pd>.</pd> Magalit. Walang ibang tumulong sa kanya upang bigy ang-solusyon ang kanyang mga pagtataka o problema ukol sa tunay na katauhan ni M rs <pd>.</pd> Magalit. Mapapansin wala sa kabuuan ng kuwento ang mga magulang ng bata. Ang bata rin mis mo ang nakaisip na papasukin si Mrs<pd>.</pd> Magalit sa loob ng kanilang bahay. Ipinahihiwatig na ang bata, kung mabibigyang lamang ng kalayaan at pagkakataon, ay may kakayahang ding magdesisyon at mag-isip ng mga solusyon sa kanyang mga pr oblema. Hindi lang 'yan! Mahilig din akong gumamit ng tulay o padrino sa pagdarasal ko. Ang paborito kong padrino? Si Mama Mary! Siya ang takbuhan ng maraming Katolikon g kagaya ko. Kapag hiniling ko kay Mama Mary na tulungan niya akong makarating s a Dios ang mga dasal ko, malamang kaysa hindi na matutupad ang mga ito. Halos k aramihan ng hilingin ko sa aking mga panalangin ay "answered prayer," wika nga. At dahil mas marami akong dasal na pinakikinggan kaysa hindi, nasanay ako sa gan ito. Nasanay ako na halos lahat ng ipagdasal ko ay nakakamit ko. Sa pakiramdam ko nga ay sadyang ipinanganak ako na malakas sa Dios. Na sa lahat ng mga nilala ng ng Dios, ako ang Kanyang pinakapaborito. Ito ang dahilan kung bakit lahat na yata ng bagay tungkol sa akin at sa aking bu hay ay ipinagdarasal ko. Kung sinasabi man ng iba na "ang lahat ay nakukuha sa p era," ang paniwala ko naman, "ang lahat ay nakukuha sa dasal." Hanggang sa dumating ang isang pagkakataong tila sinubukan ng Dios ang tibay ng aking pananalig.

7 May isang bagay ako noon na gustong-gustong makamit. Ipinagdasal ko ito nang ta imtim. Pero bago ko pa ipagdasal ito, matibay na ang paniwala kong muli itong ip agkakaloob sa akin. Inunahan ko ang Dios sa pagdedesisyon. Pinaniwalaan ko aga d na mapapasaakin ito. Pero nagkamali ako. Kahit anong dasal at pangungulit sa D ios ang gawin ko, hindi ipinagkaloob sa akin ang hinihiling ko. Ilang beses din akong humingi ng tulong kay Mama Mary pero bigo pa rin ako. Sa pakiramdam ko ay humina ang aking paboritong padrino. Naghanap ako ng iba pang padrino, nagdasal ako at nagpatulong sa maraming santo, pero wala pa ring nangyari sa ipinagdarasal ko. Para bang nagpahinga at nakatul og nang matagal ang Dios at ayaw Niyang magpaistorbo kahit na kanino. Kahit na s a akin na pinakapaborito niyang nilalang at lagi Niyang pinakikinggan ang mga pa nalangin. Sa pagkakataong ito, hindi dininig ng Dios ang aking dasal. Noon ako nagpasyang tumigil na sa pagdarasal. Tinigilan ko na ang pang-iistorbo sa Dios. Kinalimutan ko na ang pagdarasal. Sa sarili ko na lang iniasa ang lah at sa aking buhay. Nagbago ang pananaw ko sa pagdarasal. At napatunayan kong tama ako. Kahit pala hindi ako magdasal, basta magsikap lan g ako at maging masipag, makukuha ko rin ang mga bagay na gusto ko. Matagumpay k o pa ring nagagawa ang mga gusto kong gawin at nakapagdedesisyon ako nang tama k ahit hindi ako tumawag at humingi ng gabay sa Dios. Napatunayan ko rin na hindi ko pala kailangan si Mama Mary. Hindi ko rin kailangang magpatulong sa maraming santo. Pinanghinayangan ko ang maraming oras na ginugol ko sa pagdarasal. Pinang hinayangan ko ang mga pagod na naranasan ko sa pagpunta-punta sa simbahan ng Bac laran, Quiapo, Mount Carmel, St <pd>.</pd> Francis, San Miguel, at St <pd>.</pd > Jude, at sa iba't ibang simbahan kung saan nakaluklok ang mga rebulto ng kung sinu-sinong santo para dasalan at hingan ng tulong. Pinagtawanan ko ang aking s arili dahil minsan ay naging "baliw" ako sa paniniwalang matutulungan ako ng mg a santong ito. Kapag kakwentuhan ko ang aking mga kaibigan at napag-uusapan ang tungkol sa pagd arasal, iisa lang ang palagi kong sinasabi sa kanila - huwag silang umasa sa das al, sa halip, mas asahan nila ang kanilang sarili. Sa ganitong mga pagkakataon, buong pagmamalaki kong iniisa-isa sa kanila ang lahat ng mga nakamit kong tagump ay nang walang tulong ng Dios. Ipinagyayabang ko sa kanila na masaya ako, konte nto sa buhay, nabibili ang mga gustong bilhin, napupuntahan ang lahat ng lugar n a gustong marating, at nakakain ang mga gustong pagkain kahit hindi ako nagdaras al at humihingi ng anuman sa Dios. Hanggang sa dumating ang isang pangyayaring magpapabalik sa akin sa paanan ng Di os. Isang panahong kakailanganin kong magdasal nang taimtim at makiusap muli sa Kanya. Abril panahon ng tag-init. Naligo kami sa beach ng aking pamilya. Habang masaya kaming naghahabulan ng aking bunsong anak sa dalampasigan, nakatapak ako ng basag na bote at nahiwa ang aking kanang talampakan. Isang maliit na hiwa na noong una'y hindi ko gaanong binigyang-pansin subalit nang magtagal ay nagsimul ang lumaki, lumalim, at magnaknak. Matagal kong inalagaan ang sugat sa aking paa. Maraming antiobiotics na ang akin g ininom. Maraming gamot na rin ang inilagay ko sa aking sugat subalit hindi pa rin ito gumagaling. Huli na nang malaman kong diabetic pala ako kaya hindi guma galing ang sugat ko. Malala na ito at umaakyat na ang impeksyon sa aking binti malapit sa tuhod. Iisa ang hatol ng tatlong espesyalistang kinunsulta ko - kaila ngang putulin ang aking paa bago pa ito tuluyang lumala at umabot sa aking hita. Ang huling doktor na tumingin sa akin ang nagpilit sa aking magpa-confine na sa ospital. Marami siyang ipinaliwanag tungkol sa mas malala pang sitwasyong posib leng kauwian ng aking sugat kapag hindi ko pinayagang putulin ang aking binti ng

8 unit hindi ko na siya naririnig at naiintindihan. Ang mas naririnig ko nang mga sandaling iyon ay ang aking sarili na nagdarasal, kinakausap ang Dios, nakikius ap na tulungan ako sa kalagayan ko. Sa kauna-unahang pagkakataon, pagkatapos ng mahabang panahon, muli kong nasambit ang pangalan ng Dios. Muli kong natawag ang pangalan ni Mama Mary. Bata pa lamang ako, marami na akong naririnig na mga kwento tungkol sa mga milag rong nagagawa ng pagdarasal tulad ng mga sakit na wala nang lunas pero gumaling nang dahil sa panalangin o kaya nama'y mga imposibleng bagay na naging posible d ahil sa pagdarasal. Ang lahat ng mga ito ay pinaniniwalaan ko. Kaya naman pauli t-ulit at wala sawa akong nagsumamo sa Dios na bigyan niya ang milagro - tulunga n niya akong gumaling at huwag Niyang hayaang maputol ang aking paa. Nanabik ako at umasang pagmimilagruhan ako ng Dios pero hindi ito nangyari. Hindi ako binigyan ng milagro ng Dios pero binigyan Niya ako tapang at lakas ng loob na harapin ang kalagayan ko. Tinuruan niya akong tanggapin nang maluwag sa loob ko ang nangyari sa akin. Ginabayan niya ako sa pagharap sa mundo nang nakat aas ang noo kahit may kulang na bahagi sa katawan ko. Tinulungan niya akong mah alin at pahalagahan ang aking sarili sa kabila ng kapansanan nito. Nagkaroon ak o muli ng bagong pananaw sa pagdarasal. Hindi lahat ng ipinagdarasal natin ay nakukuha natin. Nangyayari ang ganito hind i dahil hindi tayo pinakinggan ng Dios kundi dahil may iba siyang balak para sa atin. Maraming bagay na hinahangad ang ating puso subalit ang mga hangarin laman g ng Dios ang siyang mananaig sa tuwina. Palagi nating naririnig ang bagay na it o na tila isang palasak na kasabihan lamang, ngunit sa nangyari sa akin, napatun ayan kong totoo pala ito at hindi basta kasabihan lamang. Hindi lahat ng ating hinihingi ay ipagkakaloob sa atin, ngunit kung magbibilang lang tayo, matutuklas an nating mas lamang pa rin ang mga dasal nating pinakinggan ng Dios kaysa hindi. At kung iisipin natin kung ano ang nangyari sa mga dasal nating hindi pinagbig yan, mapagtatanto nating may naging ibang kapalit ang mga ito na higit pa kasya hiniling natin. Minsan kasi, kung tumugon ang Dios sa mga dasal natin ay sa para ang halos hindi natin nararamdaman at sa panahong hindi natin inaasahan. Kapag sumasagi sa aking alaala ang nangyari sa akin, lalong tumitibay ang aking pananalig sa panalangin. At sa tuwing pinagmamasdan ko ang aking putol na paa, i pinaalala nito sa akin ang katotohanang dinidinig ng Dios ang ating mga dasal - sa Kanyang panahon at sa Kanyang kaparaanan. 4 Title:Kwento (24) May ilang taon nang namumundok si Kaleb kasama ang kanyang ama at ang mga kasamang rebeldeng Moro. Batid niya ang kahulugan at kahalagahan ng kanilang ip inaglalaban. Ang kanyang ideolohiya na kanyang minana sa ama ay hindi ito paglal

9 aban ng relihiyon o paniniwalang politikal. Ito ay nag-uugat pa sa kung papaano nakitil ang kanilang mga kalahi noon pang naganap ang masaker ng <i>jabida</i>. Nakitil ang buhay ng mga kapatid at pinsan ng kanyang ama. Umagos ang dugo ng mg a Morong nag-akalang pinagtatanggol ng rehimeng Marcos. Isinangkalan nang tumang gi ang mga Morong nagboluntaryong nagsanay sa pakikidigma para ipagtanggol at pr otektahan ang isla ng Sabah na inaangkin ng pamahalaan laban sa Malaysia noong Bagama't tatlumpu't siyam na taon na ang nakalilipas nang maganap ang pamam aslang, ito ang naging malalim na tinik sa kanilang dibdib. Napakatibay ng dahil ang ito upang sila ay sumapi sa mga rebeldeng Moro. Nagbibigay ito ng lakas loob sa kanila para kalabitin ang gatilyo at paslangin ang mga militar sa bawat engk uwentro sa kagubatan at maging sa mga kalunsuran. Sinanay na ng panahon ang magama sa pamamalagi sa kagubatan at sa paniniwala na tanging ang mga naninindigang Bangsamoro ang pinagpapala ni Allah. Isang madaling araw bago pa man magsimulang dumungaw ang araw at ang unan g bigkas ng <i>salat</i>, narinig ang unti-unting paglakas ng pagsipol at dagund ong ng mga helicopter. Nagsimulang magsayaw ang mga kakahuyan at magmaktol-lumay as ang mga dahong lanta at tuyo sa mga sangang nakabayubay. Isa itong signos ng karahasan. Nagising sa tunog ng mababang lipad ng Sikorsky ang isa sa mga kasama han ni Kaleb. Pinatay nito agad-agad ang sigang nagpapainit ng kanilang mga nahi himbing na katawan. Bagama't hindi agad-agad naampat ang usok nito kung kaya't n ataranta ang mga rebelde para magkubli at maghanda sa mga masusukal na bahagi ng kagubatan. Nagpanakbo sila sa mas makapal na kakahuyan at damuhan at basa pa ng hamog ang mga talahib at baging ng kanilang pinagtaguan. Nagkalat-kalat sila na ng hindi makita ang kumpol ng balat at buhok ng mga armadong Moro. Kipkip nila a ng mga baril na de-kalibre at ilang mga granada. Subalit walang garantiya kung m akapapananggol at makakapanangga ang mga ito sa kanilang hukbo. Sabay sa paglapi t ng helicopter ang pagbayo ng dibdib ni Kaleb. Hindi naman ito ang unang pagkak ataon nila sa engkuwentrong 'di inaasahan. Ilang ulit na silang nakaligtas mag-a ma at alam niya, kahit na papaano, na may bisa ang kanilang paniniwala kay Moham med sa mga ganitong pagkakataon. Ito ang dahilan kung bakit hindi na rin sila na gkakausap at nagkakasundo pa ng kanyang ama kung dapat na magkahiwalay o magkasa ma sila sa mga engkuwentro. Bagamat nakaligtaan nilang hindi na tulad ng dati an g liksi at lakas ng kanyang ama. Nagsimulang magpaulan ng bala ang berdugong lum ilipad ng mababaw sa kanilang mga bumbunan. Nahawi at nahiklat ng hangin ang mga sanga, damo at baging, at lumantad ang ilan sa kanila. Pumutok-sumabog ang kani lang bungo, dibdib at anumang bahaging maaaring dapuan ng punglo. May nagpumilit at agarang naghanda ng mortar para mapabagsak ang rumarapido mula sa kalawakan, ngunit huli na ang lahat. Umatras na ito at tuluyang lumayo. Naging payapa ang kapaligiran. Napipi sa paghuni ang mga ibon at kuliglig. Nakikiramdam maging ang mga kulisap. Ilang minuto ang nakalipas, isa-isang tumayo ang mga magkakasama. Ito ang kanilang almusal. Kinumusta nila ang lahat at may mga pangalang umuungol at may 'di na sumagot pa sa kanilang pagtawag. May mga sugatan at mga napuruhan. Hinanap ni Kaleb ang ama. Piho nitong nakaligtas ang ama, subalit tahimik ang kanyang ama na nakadapa sa lupa. May tama ito sa gulugod at batok habang yakap n ito ang kanyang sariling baril na hindi na nakuha pang ipagtanggol ang sariling amo. Napaupo na lamang si Kaleb at niyapos ang ama. Ilang oras siyang naghintay sa kanyang ina noong araw na kanyang napa gpasyahang bumaba ng bayan at umuwi na lamang sa kanyang ina. Nasa <i>masjid</i> ang kanyang ina nang dumating siya. Naupo siya sa balkon at nagsimulang maalala ang kanyang kabataan sa pamamahay at bakuran nito. Dito siya lumaki at namulat sa mga bagay-bagay. Natutunan niya sa kanyang ina ang halaga ng pagiging matipid at madasalin. Hindi ito sumasala sa pagdaras al. Naituro sa kanya ang halaga ng salat na bagaman nasa kagubatan sila ng kanya ng ama ay kanila pa rin itong tinutupad. Ito ay ang pagdarasal bago sumikat ang araw, sa katanghalian, sa kalagitnaan ng hapon, sa paglubog ng araw at bago suma pit ang hating-gabi. Bagaman, kung minsan ay napapalipas nila ang pagdarasal kun g sila ay nasa peligro ng engkuwentro o operasyon. Iniisip na lamang nilang ang

10 kanilang ginagawa ay naaayon sa kalooban ni Ahmad. Naaalala pa nga ni Kaleb ang kanilang madalas na pagbisita sa Mosque para isagawa ang kanilang obligasyon. D oon niya natutunan ang pagsamba nang nakabukod sa mga kababaihan at kasama ang m ga kalalakihan. Ang pagsasagawa ng pagdarasal nang nakatayo, nakatungo at nakalu hod habang may mga kilos ding nakalaan para sa mga kamay. Madalas niyang marinig ang <i>adhan</i> at doon nila isinasagawa at sinis imulan ang pagdarasal. Hanggang sa dumating ang araw na madalas na silang iwan ng kanyang ama at tanging ang kanyang ina na lamang ang kanyang nakakasama sa ba hay. Ilang linggo, o kung minsan ay buwan bago ito makabalik sa kanila. Karpente ro ang kanyang ama at umuukit din ito ng mga disenyo sa mga torogan ng mga mahar lika at sultan. Kabisado nito ang kahoy sa pagtingin pa lang sa kulay, kinis, la pad ng hibla at kunat nito. Kung minsan pa nga'y pinipitik pa niya ito upang mal aman sa pamamagitan ng tunog kung gaano ang gulang ng kahoy noong ito ay pinutol at ipinagbili. Madalas siyang iukit ng bangka ng kanyang ama at ito ay kanyang pinalulutang sa ilog malapit sa kanilang likod bahay. At madalas, inaanod ito at kanya na lamang iiyakan ang pagkawala nito sa kanyang paningin. Tatakbo siya sa kanyang ina at magsusumbong sa pagkawala ng kanyang bangka. At saka niya matiya gang hihintayin ang pagbalik ng ama para magpagawa ng bagong laruan. Nakailang l aruang bangka rin si Kaleb at ng kanyang sapitin ang ikalawang baytang sa paaral an, iniregalo sa kanya ng kanyang ama ang baril-barilang gawa sa palo-tsina. Mag aan ito para sa laruang kahoy na kuhang-kuha ang mga detalye ng isang armalite. Siya lang ang batang may ganitong laruan. Bilin sa kanya ng kanyang ama na alaga an ito at huwag ipapakita sa mga guro at sundalong malapit sa kanilang paaralan. Sinunod niya ito. Ito ang kanyang laruan tuwing magpapanakbo silang mga magkaka babata sa kanilang bakuran. Dumating ang panahong nagsawa na siya rito, lalo pa' t nakikita niya ang kanyang mga kalarong hindi na interesado sa paglalaro ng bar il-barilan. Minsan, ipinakita sa kanya ng kanyang kalaro ang tirador na gawa sa sanga ng bayabas at gomang may katad na ipitan ng bato sa gitna. Hiniram niya it o at kanyang ipinakita sa kanyang ama. Pinagsabihan siya ng ama na ang tirador a y nakasasakit at hindi dapat gamitin sa pagpatay ng ibon o paninira ng anumang g amit. Nangako siyang hindi niya ito gagamitin sa anumang makasasakit at makasisi rang gawain. Tinitigan siya ng kanyang ama na para ang pinag-aaralan ang kanyag katapatan. At makalipas ang ilang araw, iniabot ng ama ang kanyang unang tirador. Tanging ang basyong bote o di kaya'y lata ang kanyang inaasinta gamit ang kany ang tirador. Doon niya hinasa ang kanyang galing sa pag-asinta. Minabuti nilang lumipat at magsimula ng panibagong pamumuhay sa Maynila. May kapatid ang kanyang ama sa may Arlegui sa Sentrong Islam. Batid ng kanyang i nang 'di matatahimik at mapapalagay hangga't malapit ang anak sa mga taong hihik ayat dito para bumalik at makibaka sa kabundukan. Sa Maynila nila sisikaping mak apaghanap-buhay matapos nilang ipagbili ang kanilang lupa't bahay at ilang ari-a rian sa Mindanao. Sinagupa nila ng buong tapang ang madalang at mailap na posibi lidad ng pananagumpay. Lumisan sila sa kanilang pook ilang araw bago pa man suma pit ang Ramadan. Tahimik at sagrado ang panahong ito. Hindi karaniwan ang pagpas lang at ang pagsunod ng mga rebeldeng Moro kung sakaling hikayatin at tumanggi a ng kanyang anak sa pagbalik, at ito ang bentahe ng paglisan sa kapanahunan ng p agdiriwang ng Ramadan. Mistulang <i>muhajir</i> sila at napabilang sa pamayanang walang nakakikilala sa kanila bukod sa kapatid ng kanyang ama. Panahon ito ng <i>saum</i>. Gutom sila sa kalinga at pag-asang maitaguyod ang pinaplanong kabuhayan. Naibsan ito nang tulungan silang magtayo ng kanilang maliit na tindahan ng mga pelikulang nasa <i>dvd</i> at tugtuging nasa <i>cd</i > ng kanilang kamag-anak. Napagod ang kanilang katawan sa paggawa at maingat na pagsisimula ng hanapbuhay na kanilang pinamuhunanan. Sinasabayan pa ito ng pagta lima sa dikta ng <i>saum</i> na lalo nilang ikinapapagod subalit ito ay kaakibat ng <i>din</i> o ang pagsunod sa mga rebelasyon ni Allah sa Koran. At nagsimula na ngang tumakbo ang kanilang kabuhayan bago sa pagtatapos ng Ramadan. Isa itong pagbabago sa kanilang buhay na biyaya ng Ramadan at Eid'l Fitr, bagay na kanila ng pinaghirapan at ikinalulugod.

11 Ilang buwan ang lumipas. Nalaman at napag-aralan na nila ang kalakaran ng buhay sa kanilang pamayanan. Madali naman ang buhay lalo na kung lubos ang kani lang taqwa, ang nararapat na takot, pagsunod at pagsamba kay Allah. Kasama sa kanilang natutunan ay ang pagbibigay ng regular na salapi sa mg a nanghihingi ng lagay. Para raw kay <i>bossing</i> at <i>utol </i> ang kanilang ibinibigay na ang kapalit ay proteksyon at impormasyon sa mga araw ng panghuhul i ng mga pulis at kinatawan ng pamahalaan. Mahirap daw magtampo si bossing, ang hepe, sapagkat mismong ito ang nagtatakda ng kung sino ang mauunang gulatin at h ulihin. Nakakatakot din magalit si utol, ang pulis na kapatid ng piskal ng Mayni la. Sila ang unang makakaalam 'di umano kung sakaling magsagawa ng <i>raid</i> ang kinauukulan at kung may dapat singilin at pag-initang tindahan. Ang hindi ma intindihan ni Kaleb ay kung bakit dapat itong gawin gayong nagbabayad naman sila ng renta sa puwesto at ng permiso sa barangay at munisipyo. Naisip niyang kompl ikado at napakaraming pangangailangan para sa ganitong kasimpleng pamumuhay. Nag tataka siya kung bakit ang mga pulis na halos araw-araw na dumadaan sa kanilang pwesto upang humingi ng pangmeryenda ang siya ring mga pulis na kadalasang nangh uhuli ng iba pang mga mangangalakal ng <i>dvd</i> at <i>cd</i> sa panahon ng <i> raid</i> Pero ito na ang sistemang kanilang dinatnan. Itinuturing na lamang nila ng mag-ina ang mga kaltas sa kanilang kita bilang <i>zakat</i>. Pikit-mata nilan g binabawasan ang kakaunting kita para lamang huwag ng magkaproblema sa mga taon g ito. Nais nilang makapamuhay ng matahimik. Pinlano pa nga nilang makaipon at m akadalaw man lamang sa Mecca kung papalarin para isagawa at tuparin ang <i>hajj< /i>. Umaasa silang makaluluwag din at pasasaan pa't makakaipon din ng sapat na s alapi para masakatuparan ang <i>hajj</i>. Gayunpaman, naging masaya at tahimik ang kanilang buhay hanggang sa salak ayin ng mga pulis at kinatawan ng pamahalaan ang mga tindahan. Isinagawa ang ope rasyon matapos makapananghalian. Nagpanakbuhan ang maraming naglalako ng pekeng <i>dvd</i> at <i>cd<i/>. Sadyang napakahirap para sa kanyang ina na sinupin ang mga paninda nang nag-iisa. Papalapit ng papalapit ang mga tauhan ng pamahalaan s a kanilang pwesto. Maitatarangka na ng kanyang ina ang tindahan nang mismong ang isang pulis ang humadlang dito. Nabalitaan niya ito sa kabilang kalye at humang os siyang pabalik ng kanilang tindahan. Naabutan pa niya ang pakikipagtalo at pa kikiusap ng kanyang ina sa pulis na hayaan na lamang silang magsara at umalis. S inubukan din ni Kaleb na suhulan na lamang ang pulis bagama't bagito ito at tila walang tinatanggap na paliwanag at pakiusap. Nag-iisa ang pulis at napalayo ito sa karamihan. Tila inosente ito sa kalakaran ng pagbibigay suhol at pakikisabwa t. Naggigilid na ang luha sa maa ng kanyang ina. Tuloy ito sa pagsamsam ng kanil ang mga paninda nang magdilim ang paningin ni Kaleb. Hinugot niya mula sa kanyan g likuran ang isang icepick at itinarak ito sa likuran ng pulis nang makailang u lit. Pumulandit ang dugo mula sa bagang nagsimulang bawian ng hangin. Bakas sa m ukha ng biktima ang kirot at ang paghagilap ng mga huling tibok ng kanyang puso at pintig ng kanyang pulso. Walang nagawa ang pulis kundi ang mapaluhod at tuluy ang bawian ng buhay habang nakalatag ang sari-saring pelikulang nasa <i>dvd</i> na isinasako nito. Nabasa ng dugo ang mga kopya ng pelikulang pinamuhunanan din dugo. Napatay niya ang isang pulis. 4

12 Title:Kwento (13) Naglubay siya bagamat nakaisip ng bagay na lalo pa niyang ikalalakas at ik ahihilahil ni Berting. Humihingal pang wangis ng kabayong naglakbay sa dulo't du lo ng mundo si Berting. May kakaibang mantsa ng ngiti si Laya. Nakapapanuyo ng l alamunan nang siya ay ilipad nito sa pinamatarik na bangin. Nakalulula at nakal iliyo. Batid niyang may nais si Laya. Ayaw niya sanang malaman. Ayaw niya sana ng malamang kailangan niyang paslangin ang nagbibigay sa kanya ng ikinabubuhay. Ayaw sana niyang unawain ang malinaw na utos ni Laya. Gusto sana niyang tanggi han ang dikta ni Laya. Ang diktang kitilin ng buhay ni Aling Amanda. PAKIRAMDA M NIYA'Y PUNIT NA ANG KANYANG PUSO, PATID NA ANG BAWAT UGAT AT KULTADO ANG UTAK. SAPAT ITO UPANG IWANAN SIYA NG SAMANTALA NI LAYA MATAPOS SIYANG SUMANG-AYON SA KAGUSTUHAN NITO. BUKAS ANG TABING NG KANYANG ULIRAT. Ilang oras na siyang nakahiga nang walang katinag-tinag. Dilat ang mata. Nakatuon ang tingin sa boteng gumulong mula sa pagkakahapon sa kanyang dib dib na ngayon ay kinakalinga na ng kanyang butuhang tagiliran. Naroon ito na til a may hinagpis sa nakasasawang paglutang-lutang sa tubig na nagpapaligo ng salit re rito. Humugot sa kanyang panagimpan ang utos ni Laya. Nanlamig ang kanyang katawan. Alas-otso na. Makulimlim ang kalawakan. Walang bakas ng anumang sina g ng araw ang bintanang kapis. Bumabakat sa garapong kanyang iniingatan ang muk ha ni Aling Amanda na tila pinaghuhulasan ng dugo. Halos bumaliktad ang kanyang sikmura sa pangitaing ito. Nanlalambot ang kanyang mga hita nang subukan niyan g ipiit na ang garapong kanyang kasi-kasiping. Tatayo na siya nang nalaman niya ng pagapang lang ang kaya niyang gawin. Marahil, labis ang mapagparusang panagi nip at utos ni Laya kung kayat hindi niya lubusang magamit ang katuturan ng kany ang kalamnan. Buong pilit niyang ikinubli ang garapon sa dingding at painut-ino t na iniusod ang tukador. Kung maiilado lang ang takbo ng oras ay gagawin na n iya matapos niyang itago ang garapon. Ayaw na niyang ipagpatuloy pa sana ang p agiging gising. May 'sang dipang takot at tore ng karuwagan ang kanyang kalooba n. Hindi niya maintindihan kung bakit kailangan niyang gawin ang utos ni Laya. Tila may kumunoy na lumalamon sa kanyang pang-unawa. Rumaragasa ang ulan. Ma yo na't dama ang kulimlim ng paligid sa patuloy na pasumpung-sumpong na pagbuhos ng ulan. May sigaw na ang bawat sulok ng huni ng kuliglig. Naroon na ang sara p ng paghimbing sa lamig ng gabing basa ang lansangang pinagpuputik ang aspalton g lunod. Maagang nagpapatay ng ilaw ang mga sambahayan. Malalim ang gabi, 'sin g lalim ng mga pangungusap na gumugupo sa budhi ni Berting. Babahiran na naman ni Berting ang kanyang kamay. Ihahalintulad niya sa basang lansangan, pula nga lamang ang bahid nito. Matalim nga ang kanyang mata subalit may lundo ang kanya ng dibdib. Sabay sa ingay ng kuliglig ang paghahasa niya ng patalim. Kumakayod sa maligasgas na bato, sapat upang tumistis ng may animnapu't limang taon nang balat na na ngayon ay kinukulubot. MAY KISLAP ANG PATALIM NA MAIHAHALINTULAD SA MATANG NAGNGANGALIT NI LAYA. NASA TALIM NA NG PATALIM ANG GALIT NI LAYA. ITO ANG POOT NI LAYA HABANG NAGTATANGKA SI BERTING NA ISAKATUPARAN ANG K ATUTURAN NG TANGAN-TANGAN NIYANG PATALIM. Patuloy ang bugso ng hanging hinilamu san ng tubig-ulan. Magkasalikop ang pilikmata ng matandang babaeng nakahimlay nang tahakin ni Berting ang silid nito. Pinapalis pa ng hangin ang pinilakang b uhok nito at pabiling-biling ang katawang may kurbang kaban ng bigas. MAHIRAP NANG SUWAYIN SI LAYA. MINSAN PANG NAWALA ANG KANYANG ANINO. YU MAYANIG ANG BAWAT PINTIG NG KANYANG KALAMNAN NA SIYANG PUMIPILIT SA KANYA PARA M ALIGO NG SARILING KATAS. Waglit sa kaalaman ng matandang babae ang pagsalakay n g halimaw ng mga halimaw. Wari'y nasa patibong ang kanyang dalawang paa, walang ligtas. Tumititig na si Berting sa matandang nagwawangis ng isang bangkay. Nag ing bantulot si Berting nang makita niya sa mukha ng matandang dalaga ang mukha ni Aurora. Bahagyang napinid ang diin ng kanyang pagkakahawak sa patalim. Nami mighati si Aurora. MALAKAS SI LAYA. Isang iglap at matang may talim ni Laya an

13 g tinititigan ni Berting. MALAKAS SI LAYA. Paulit-ulit niyang iniunday ang patalim sa katawan nito. Nagkabatis ng pulang likido ang higaan. Paulit-ulit itong umigkas gayun man nang buong lakas at diin. Lumamat sa kalawakan ang matalim na galit ng panahon. Naghuhumiyaw an g hangin at nagsesentimyento ang ulan. May aninong tumatakbo sa eskinitang niya yakap ng karimlan ng gabi. May matang nakasubaybay sa nagmamadali at basang kat awang nasisinagan ng mga malalabong ilaw na tinatabingan ng nagsanga-sangang sin epa at bubungang kalawangin. Napalugmok na lamang sa likuran ng pinto si Berting habang itinatakip an g magaspang niyang kamay sa kanyang mukha. Tila batang takot sa mapagparusang i na. Humihingal. Sumasamyo ng kulob na hangin. Tangan-tangan pa rin ang hugas n a ngayong patalim. Suot pa rin ang basang tisert na minantsahan ng nagmamakaawa ng dugo. Tumayo siya't hinubdan ang sarili. Itinabi ang patalim na rekuwerdo ng kanyang pagkakasala. Tinungo ang lababong pinaglulumutan upang padampian ng da lisay na tubig ang kanyang mukha't bisig. Handa na siya sa muling pakikipagkita niya kay Laya. Alas siete ng umaga. Nang mga panahong iyon ng tag-ulan, lagi nang huli ang araw sa kanyang pagsikat. Mapag-anyaya sa pamamaluktot sa ilalim ng mapagkal ingang kumot. Bagamat ganoon ang panahon, hindi nakaligtas sa init ng pagkakatig atig ang mga namamahay sa paligid nang malaman nilang patay na si Aling Amanda. Pinatay si Aling Amanda. Pinagtakahan ng ilan ang tanghali nang pagbubukas ng tindahan nito. Kahit pa katukin nang katukin kung kaya't isa sa kanila ang nan gahas na pasukin na ang looban ng pamamahay ni Aling Amanda. Buo ang loob niyan g siniyasat ang niretasong katawan ng matandang dalaga. Si Caloy, sa kanyang mat ang may kahulugan. "Sino ang nakakita?" "Kilala n'yo ba siya?" "May nakagalit ba?" "May pa milya pa ba 'to?" "Wala ba kayong narinig noong nakaraang gabi?" "Kailan n'yo na lamang patay na ang biktima?" "E, ikaw?" "Sino ang huling nakita niyong kasama n iya?" "Bakit wala ang patalim?" "Ikaw?" Nag-uumapaw na tanungan ng mga pulis hab ang inilalabas ang bangkay ni Aling Amanda. Nasa isang tabi lang si Berting nak ahalukipkip at pinanginginig ng lamig o takot. Tahimik na minamasdan ni Caloy a ng kanyang lantang kabuuan. May ga-usbong na ngiti si Caloy sa kanyang mga mata. Lingid ito kay Berting. Batid lang niyang wala na ang matandang dalaga at lum uluha nang muli ang kalawakan. 'Yun lang. Pumanaw ang maghapon. Nabuhay ang koro ng mga palaka. Kay Berting, par ang mga tinig ito na umuusig. Sa halip na sa papag ay sa sahig siya't nakikipagt ipon sa alpombrang alikabok. Hindi nasunod ang kanyang hinihiling na huwag nang mabahiran muli ng dugo ang kanyang kamay. Nakapapanakal ang silid lalo't kung na kaaldaba ang lahat ng mapapasukan ng hangin. Nakapagtataka't 'di siya dinalaw n i Laya noong nakaraang gabi. Wala siyang makitang dahilan kung bakit dapat siya ng pagtaguan o iwan ni Laya. Ginawa niya ang nais nito. Alam niyang kailangan niya ngayon ang mas higit na pagkalinga ni Laya. Umaasa siyang makatatagpo niya ito sa kanyang paghimbing. Humihimbing sa pagtatakip ng dilim ng paligid at d ilim ng nakatikom na mga mata. Mahimbing. May sumusulak na bilugan at matamlay na dagitab sa kalawakan. Pinagbubu klod ang liwanag at dilim ng umaga. May iilang nagpapalabuy-laboy na ulap sapat upang pasaglit na pagdilimin ang kalawakan. Nagbangon si Berting nang bigo sa kanyang inaasahan. Wala ang babaeng may pakpak ng lawin at buhok na abot hangga ng lupa. Walang nagawa ang lakas ng pagtawag ng kanyang isip. Kahit ito pa ang lumikha kay Laya. Iniwan ni Berting ang kanyang silid at tinungo ang bahay ni Aling Amanda. Parang walang nangyari, parang wala siyang muwang na tupa. Alam niyang 'di n ararapat ang kanyang agad na pagtakas. Mas malalagay siya sa peligro, marami roo

14 n ang nakakikilala sa kanya. Ang mga kapitbahay, ang mga kasamang drayber ng tr aysikel, at si Caloy. Kilalang-kilala siya ni Caloy. Napakaraming tao sa burol ni Aling Amanda. Pinuspos ng mga nagagayakan ng pangluksa ang paligid ng ataul. Sila ang malalayong kamag-anak ng matanda. Nilulukob ng pagtataka. Tulad ng mala-uling na pananamit ng mga nagluluksa, puro kadiliman. Tinungo ni Berting a t sinilayan niya ang babaeng nahihimlay sa bintana ng ginintuang kahon. Naririn ggan niya ang kanyang sariling tinig, 'Ilang araw kong pinag-isipan ito. Hindi ko alam kung dapat pang sumapit ang pagpanaw mo sa aking kamay. Napakadaling g awin ng lahat matapos kong itarak ang patalim sa iyong dibdib. Napakahirap ang p ag-iwas sa pagsisisi. Ginawa ko ito dahil hindi sa aking kagustuhan, ngayon wal a na ang nag-utos. Huwag mong itanong kung sino. Pagtatawanan mo lang ako. Wal a na siya at ikalawa ka na.' May pagtatagpian ng tingin ang nangyayari. Si Berting sa patay, kay Berti ng isang buhay. Si Caloy. Nakatitig habang sinasalat ang tasa ng kapeng pinal alamig. Nakapapaltos ang titig ni Caloy. Dinadalaw ni Berting ang burol, dinad alaw ng pagsusuri ni Caloy si Berting. Lalabas na siya nang kanyang mahagip ng tingin si Caloy. May kumurot sa kanyang takot, hindi niya maipaliwanag. Nagsim ulang magkulay kape ang langit. Isang ngiti lang ang iginanti ni Caloy. Hindi na siya ang dating tila ulupong kung hinahagupit ng siit sa tuwing makikita niya si Berting. Pakiwari'y hindi na tumatalab ang kamandag ng nakaraan. Wala nan g bisa ang kasalanang kanyang palaging ipinang-uusig sa naging kalaguyo ng kanya ng asawa. May katatagan na si Caloy. Nakapagtataka. Ikatlong araw ng burol. Ikatlong araw na ring binabagabag si Berting ng kanyang mga nilapanging pagtataka. Una, nasaan na ang babaeng may pakpak ng la win at buhok na 'sing haba ng kanyang tangkad. Pangalawa, bakit may kakaibang h anging balagiit ang wangis ni Caloy. At ikatlo, tama ba ang madaliang pagpuga at saan naman siya patutungo? Walang kurap ang kanyang mata habang patuloy sa p agkikipagtalik ang kanyang nilusak na utak sa pinalabnaw na dugo na dumadaloy sa kanyang matamlay na puso. Tila batang iniwan ng ina na titiisin ang bawat lata y sa kanyang balat kahit pa mamalo. Walang imik. Pagpintig lamang ng ugat sa k anyang noo ang bumabakat na naghuhumiyaw. Pinilit din niyang humulma sa kanyang panagimpan ng bagong makakasama, nanatili siyang bigo. Umiwas siyang dumalo sa lamay ni Aling Amanda bagamat ganoon din at nanatili siyang gising buong magdam ag. Dumilat nang muli ang umaga. Basa pa ang mga senepa at alulod ng mga bahay -bahay dahil sa paghagulgol ng alapaap. Sinikap niyang bumangon upang kunin ang kanyang iniingatang garapon. Naroon pa rin at mukhang nakatitig sa kanya ito h abang nagpapalutang-lutang sa mamula-mulang tubig. Sadyang 'di niya makuhang ha wakan ito. Parang may halakhak ang tumatabike sa kanya at sa garapon. Nanunumb at na ngayon ang dating tahimik na mga gagambang nakikitira sa dilim ng guwang. Nakikisama na paninisi. Dama pa niya ang lamig ng umaga, ngunit basa na ang kan yang katawan ng sariling katas. Minarapat na lamang niyang ikubli muli ito. N gayon niya mas higit na nararamdaman at nauunawaan ang kanyang pagkakamali. Nap asandal na lamang siya sa tukador. Sumilip nga ang mala-kahel na araw subalit n ilisan din nito ang kalawakan. Pumalit ang nabubulabog na kalautan ng abuhing ul ap. Tag-ulan na nga. Iilan na lamang ang nasa burol nang kanyang dalawin ito. Kakaunti nga s ubalit naroroon pa rin ang matang mapanuri ni Caloy. Doon niya inisip ang nahih inog nang paghihinala ni Caloy sa kanya. Ni hindi na niya nakuhang humigop man lamang ng libreng kape at ni hindi na niya nakuha pang bumati sa mga nagluluksa. Nilisan niya ang burol. Noong una, binalak niyang umalis upang makaiwas at na ng makalabas na siya, alam niyang kailangan nang makahanap ng bagong matutul uyan. Nararapat na ang paglayo. Pero hindi siya makalalayo dahil hindi pa man siya nakalalayo ay nasa likuran na niya ang yabag ni Caloy. Malayong makalayo p a siya. "Berting<pd>...</pd>" sabay dapo ng maligamgam na kamay sa kanyang bali kat. At sinuklian naman niya ng paglingon.