PANIMULA. Ang maging isang babae o lalaki ay isang mahalagang kaganapan para sa tao sa mundo.

Transcription

1 PANIMULA Ang maging isang babae o lalaki ay isang mahalagang kaganapan para sa tao sa mundo. Ang babae at lalaki, ayon sa maraming paniniwala ay nilalang upang magsama, maging magkatuwang, at sa mas kilalang pananalita, mag-partner. Ang pagiging partner ay maraming kahulugan. Kadalasan, ang mag-asawa ay mag-partner. Mag-partner din ang tawag sa malalapit na magkakaibigan. Mga partner din ang dalawang nagmamahalan at nagtutulungan sa ano mang uri ng gawain sa buhay. Partner ang dalawang magkatuwang sa lahat ng mga gawain, pang-hanap-buhay man o hindi. Isang kapasalamatan para sa isang tao, bilang isang partner, ang maintindihan niya ang mga bagay tungkol sa kanyang sarili, lalo ang kahalagahan ng kanyang pagkatao, lalaki man siya o babae. Mahalaga ring pakisamahan niya ang kanyang kapwa, lalaki man ito o babae, nang may respeto at pagtanggap sa sariling pagkatao. Sa pagsasamahang ito, mahalaga ang kaganapan ng ligaya para sa isa t isa. Ang ligaya o kaligayahan ay maraming kahulugan. Kaligayahan ang tawag sa matahimik na pamumuhay - 1

2 pamumuhay na walang digmaan o giyera, walang away at alitan. Kaligayahan din ang magkaroon ng kaunlarang pang- ekonomiya, maunlad na pamumuhay, malaki o sapat na kita, mabuting mga anak at matahimik na pamilya. Ang pagkakaroon ng mabuti at mabait na asawa ay ligaya ring tunay. Ligaya para sa isang mag-partner ang mabuting pagsusunuran at pagtutulungan. Para sa dalawang nilalang, halimbawa, mag-asawa, isang babae at lalaki, ay ligayang tunay ang pagmamahalan. Dahil nagmamahalan at ibig mamuhay nang matahimik at masagana, ang isang mag-partner ay gagawa ng lahat upang magkamit ng ligaya. SA MGA GAGAMIT NG BUKLET 2

3 Ang pagbasa at pagunawa ng mga nilalaman ng buklet na ito ay isang paraan upang maintindihan ang mga kaganapang magdudulot ng ligaya sa mag-partner. Ang maliit na aklat na ito, tinatawag na buklet, at may pamagat na Babae at Lalaki, Partner sa Ligaya, ay para sa lahat ng babae at lalaki na nagpapahalaga ng mabuting pagsasamahan - pagsasamahan na pantay-pantay, walang mataas o mababa, sa mata ng Diyos at batas, lalo t sa mga mga karapatan at kakayahan. Maaaring ring tawagin ang buklet sa maikling pangalang BaLa sa Ligaya. Ang Ba ay pinaikling Babae at ang La ay pinaikling Lalaki. Makahulugan ang ibig sabihin ng BaLa sa Ligaya. Ang bala, sa tunay na kahulugan nito, ay maraming ibig ipahiwatig. Isa na dito ang laman [bala] ng baril na pumuputok. Bala din ang tawag sa anumang laman, lamang nagbibigay kahulugan. Bala din ang tawag sa anumang nagbibigay buhay sa isang bagay, nagpapagalaw at nagbibigay ng kaganapan. Kaya kapag sinabing Bala [o Babae at Lalaki] sa Ligaya, binibigyang kahulugan na ang babae at lalaki [ hindi puwedeng isa lang] ay ang nagbibigay ng laman, kahulugan at buhay sa anumang pagsasamahan at ang sanhi ng ligaya. Ang buklet na ito ay isang babasahin para sa inyo, mga kasaping lalaki at babae sa UPLAND DEVELOPMENT PROGRAMME, ang programang pang-agrikultura para sa kaunlaran. Ito ay magbubukas ng kaisipan ninyo upang makipamuhay kayo sa inyong kapwa nang may ligaya, walang pagtinging mababa o masama, lalo t sa mga babae. Ang mga babae ay katulong sa lahat ng bagay, kakampi at ka-partner upang makamit ang ligaya. 3

4 Maikli lamang ang buklet at hindi ito magbibigay ng lahat na kaisipan tungkol sa pagiging babae at lalaki. Ang bukletna ito ay simula lamang ng marami pang pagbabasa at pag-aaral. Mangyaring maging simula ito nang mas malalim pang pagkatuto sa tunay na kahulugan ng pagiging mag-partner ng babae at lalaki, Ang babae at lalaki ay siyang tunay na bala sa ligaya. UNANG YUGTO ANG BABAE AT LALAKI SINO ANG BABAE? Ang babae ay ang ating mga nanay, tiya at lola. Sila ay sina Lola Aning, Ate Rosita, Nanay Maring, Mama Ciony, Tita Mila, Rossana, Aling Maria, Tiya Petra at marami pang iba. Sila ang ating mga kapatid, kaibigan, kapitbahay at kamaganak na may bisong/pekpek/pipi [ vagina sa English] at may kakayahang manganak at magpasuso sa wastong gulang at pagkakataon. Kadalasan, ang mga babae ay may balangkinitang katawan at medyo matinis na tinig. Hindi rin sila tinutubuan ng malagong buhok sa dibdib at mukha. Sa kaloob-looban ng kanilang katawan, may mga bagay na mayroon siya na talagang naiiba sa mga lalaki. 4

5 Ang mga paglalarawang pisikal na ito ng mga babae, halimbawa, ang kakayahang magsilang ng anak, ay hindi mababago o mahirap mabago. Natural ito. Gawa ito ng kalikasan. Dahil dito, ang tawag sa kanila sa English ay female. May mga katangian ang mga babae na nababago at puwedeng mabago o malinang. Isang halimbawa ay ang pagkakaroon ng mga kakayahan tulad ng mga sumusuod: kakayahan sa pag-aaruga ng sanggol at may-sakit kakayahan sa pagkatuto/pag-aaral kakayahan sa pagiging lider Ayon sa ating kinagisnang kultura at pamayanan, may mga iba pang katangian ang mga babae. Ang mga sumusunod ay ilang halimbawa: maalaga at malalahanin masinop sa maliliit na gawain emosyonal marunong at magaling sa gawaing bahay maarugang mag-alaga ng anak mayumi at hindi magaslaw Ang mga katangiang kababanggit lang ay naikabit na sa babae na para bagang iyon na talaga. Naipataw ang mga ito sa babae ng kultura o ng paraan o uri ng pamumuhay sa lipunan. Hindi ito natural, gawain ng kalikasan o pisikal. Ito ay kultural o sosyal na nahubog ng tao sa paglipas ng panahon. Subalit sa totoo, ito at puwedeng mabago. Ito ay nalilinang, napag-aaralan, naiiba at nagagawa. 5

6 Ang mga katangiang nahubog ng kultura at nalinang ng panahon at sa pang-araw-araw na sosyal na pamumuhay ay nababago. SINO ANG LALAKI? Ang lalaki ay ang ating mga ama, tiyo at lolo. Sila ay sina Tatay Indo, Basilio, Tiyo Pedro, Uncle Jose, Papa Benigno, Mario, Lolo Indo, Mang Simeon at iba pa. Sila ay may utin/titi [penis, sa English], walang kakayahang magsilang ng anak at magpasuso. May iba pa silang pisikal na katangian. Karamihan sa mga lalaking nasa hustong gulang na ay may adam s apple sa lalamunan, may mababang boses, may malagong buhok na maaaring tumubo sa dibdib at mukha, at may mas matitipunong pangangatawan. Ang mga pangunahing pisikal na katangian ng mga lalaki, gaya ng walang kakayahang magsilang ng anak, ay mahirap mabago ng kultura o sosyal na mga paraan. Natural ito. Kalikasan ang may gawa. May mga katangian rin ang mga lalaki na nalinang sa pamamagitan ng sosyal at kultural na paraan- mga paraang naganap at nagaganap sa paglipas ng panahon. Halimbawa ng mga ito ay ang mga sumusunod: pagiging ulo, hari o puno ng tahanan magaling sa pag-dedesisyon matigas ang kalooban, di dapat umiyak at magpakumbaba matapang matatag hindi masalita 6

7 Ang mga katangiang kababanggit lang ay nababago. Ang mga ito ay napag-aaralan. Naiiba. Naikabit ang mga ito sa lalaki dahil sa malawakang pagtanggap ng tao, dahil sa kultura at bilang bahagi ng sosyal na pamumuhay. PAGIGING BABAE O LALAKI Ang pagkababae at pagkalalaki sa pisikal na anyo ay mahirap baguhin. Subalit ang pagiging babae at lalaki na nalinang ng kultural at sosyal na paraan ay maaring mapag-aralan, mabago, at maiba. Ang isang tao, dahil sa mga sitwasyon sa kanyang lipunang ginagalawan, ay maaaring nagpakita ng katangian ng isang lalaki o isang babae. Ang isang lalaki ay maaring matutong maging maalaga at maaruga sa mga maliliit na bata at ang isang babae ay maaaring magkaroon ng kakayahang mamuno, maging matapang at maghanap-buhay para sa pamilya. Isang halimbawa ng pagkakaroon ng pagbabago sa pagiging babae at lalaki ay ang pagkilala sa mga karapatan at kakayahan ng tao, sa pantay-pantay na pagsasamahan sa lipunang kanilang ginagalawan. IKALAWANG YUGTO 7

8 MGA KARAPATAN NG BABAE BAKIT BABAE? Sa mga nakaraang panahon, hindi napag-tuunan ng pansin ang mga katangiang di pisikal, halimbawa, ang kakayahan sa pag-aaral, ng mga babae. Naiwanan nang husto ang mga babae sa larangan ng edukasyon, sa paghahanap-buhay, sa pagiging lider ng pamayanan, sa pag-dedesisyon o sa pamumuno ng pamilya. Ang mga ito ay naipataw sa mga lalaki bilang katangian ng kanilang pagkalalaki. Ang mga babae ay naiwan sa mga gawaing may kinalaman sa panganganak, pag-aaruga ng anak at pag-aayos ng tahanan. Sila rin ay nasali sa ibang gawain ng mga lalaki na hindi masyadong binigyan ng halaga. Dahil dito, sila ay naiwan, hindi naging kapantay ng lalaki sa mga karapatan, oportunidad, kakayahan at totoong pagiging partner. Mahalagang malinang ang mga katangiang pisikal, sosyal at kultural ng mga babae ayon sa kanilang mga karapatan, kakayahan at sa pagkamit at paggamit ng mga yaman sa kapaligiran IBA PANG KARAPATAN NG BABAE Sa mata ng batas ng pamahalaan/lipunan at ng Diyos na ating pinaniniwalaan, sinasabing pantay-pantay ang tao. Pantay- 8

9 pantay- hindi sa pisikal na kaanyuan -kundi sa mga sosyal, kultural at pang-ekonomiyang gawain at karapatan. Kung ano ang karapatan ng mga lalaki, karapatan din ng mga babae. Ang mga sumusunod ay mga halimbawa ng iba pang mga karapatang iginawad ng batas para sa mga babae: malayang pagdesisyon bilang asawa o indibiduwal karapatan laban sa karahasan at iba pang uri ng pang-aapi pantay na oportunidad sa trabaho at kita pag-kakaroon ng sariling pag-aari at ipon karapatan laban sa pamimilit pag-sali sa mga gawaing political, gaya ng pag-boto karapatan sa sariling katawan desisyon sa pag-aanak at kalusugan pagpili ng mapapangasawa at pagpapawalang bisa nito, kung may mga sapat na dahilan karapatan sa marangal at matahimik na buhay pangangalaga sa katauhan Itong mga karapatang ito at marami pang iba ay hindi masyadong nakita at naituro sa kababaihan noon. Ngayon, ang mga ito ay dahan-dahang natututuhan ng mga babae at sila ay nagigising na sa kanilang mga kakayahan, karapatan at pantay-pantay na pamumuhay bilang partner ng lalaki. IKATLONG YUGTO 9

10 ANG PAGIGING MAG-PARTNER NG BABAE AT LALAKI Ang pagiging mag-partner ng lalaki at babae at ang kanilang pagkaka-pantay-pantay sa mga karapatan, kakayahan at pagkamit at paggamit ng mga yaman sa paligid ang inaasam ng bawat maunlad na pamumuhay at pamayanan. Ang kaunlarang ito ang magdudulot ng ligaya sa bawa t mamamayan. Ang pagiging mag-partner ng lalaki at babae ay tunay na kasiya-siya hindi lamang sa bawa t isa sa kanila kung hindi sa kani-kanilang mga anak at pamilya sa pamayanan. Kadalasan, ang lalaki ang nagtra-trabaho o gumagawa sa bukid. Siya ang sinasabing kumakayod para sa pamilya. Ang kanyang gawain ay tinitingnan nang may pag-papahalaga at may kaukulang halaga sa pera. Kadalasan din, ang babae ay nag-tratrabaho, nasa bukid at tumutulong sa kanyang asawa. Ang trabahong ito ay madalas minamaliit. Hindi ito tinitingnan bilang trabaho o hanapbuhay kundi tulong. Walang malaking halaga ito sa pera ng pamilya. Ang babae ay naaatasan ding siyang bahala sa pag-aalaga ng mga anak at mga gawaing-bahay. Pagkatapos niyang 10

11 manggaling sa trabaho sa bukid o sa pagtitinda, siya ang may obligasyong magluto, mag-linis ng bahay at mag-aruga sa mga bata. Ang lalaking asawa niya ay kadalasan, wala nang gawa. May laya na siyang magpahinga at maki-pagkuwentuhan sa kaniyang mga kaibigan. PARAAN NG PAGIGING MAG-PARTNER Hindi ba nararapat lamang na magtulungan ang babae at lalaki sa lahat ng uri ng gawain? Di ba t partner sila? Madalas doble ang bigat ng mga gawain ng babae. Hindi naman maganda at tama na ang babae ay malulong sa mas maraming gawain. Marami rin siyang pangangailangan sa buhay at gawain para sa kanyang sarili. Dahil ganito, magandang magtulungan ang babae at lalaki sa mga gawaing bahay- pagluluto, paglilinis at iba pa. Ang mga asawang lalaki ay kailangan ding mag-aruga sa mga anak, makipaglaro, tumulong sa gawaing eskuwela. Pagkatapos, sabay silang magpapahinga ng kanyang asawa. Sa paggawa ng desisyon, ang babae at lalaki ay kailangang may parte. Nag-uusap sila nang mahinahon at pagkatapos ay dalawa silang nagbibigay ng huling pasiya at bawa t isa ay masaya sa kinalabasan ng desisyong iyon. Sa pagtitinginan ng lalaki at babae, isang tunay na pagpapartner ang pagbibigayan ayon sa mga karapatan ng bawa t isa. Halimbawa, kung ang babae ay ibig mag-aral, dapat bigyan siya ng laya upang siya rin ay matuto. Dapat igalang ang desisyon ng bawat isa sa pag-aanak, pag-gamit ng 11

12 paraan sa family planning at pag-iipon ng sariling pera. Sa pagganap ng mga gawain para sa pamayanan, gaya ng pagsali sa mga organisasyon, ang babae ay may karapatan din na dapat bigyang halaga. Marami pang mga paraan ng pagiging magpartner ng babae at lalaki, mag-asawa man sila o hindi. Sinuman sa kanila ay walang karapatang pigilin ang paggamit ng mga karapatang ito. 12

13 IKAAPAT NA YUGTO LIGAYA SA PAGSASAMAHAN Maraming paraan ang pagkakaroon ng maligayang pagsasamahan. Marami rin ang mga pananaw sa isang maligayang pagsasamahan. Isang paraan sa pagsasamahang maligaya ay ang pagsunod sa mga batas at pamantayan para sa ika-papantay ng mga babae at lalaki sa mga karapatan at pagkamit at paggamit ng mga yaman sa kapaligiran. Ang mga yamang ito ay kinabibilangan ng serbisyo, mga infrastractura, pondo, kaalaman at iba pa. Ang mga sumusunod ay maaring magdulot ng ligaya sa pagsasamahan, sa pagiging mag-partner ng babae at lalaki: Pagtutulungan sa mga gawaing bahay- paglilinis, pagluluto, pagaayos ng mga gamit Pag-aaruga ng mga bata: pagtulong sa kanilang gawain sa eskuwela, pag-bibigay ng payo, pakikipag-laro o pakikipag-kuwentuhan, palilinis, pagtuturo ng magandang asal Pagtutulungan sa bukid. Pagtanggap na ang bawat isa ay mahalaga sa trabaho at may pakinabang, may mga sariling kita na nakakatulong sa pamayanan at kabuhayan Pagbibigayan sa mga naisin, pagrespeto sa mga kaisipan at damdamin ng bawat isa. Halimbawa, pag- family 13

14 planning upang mapangalagaan ang kalusugan, lalo ng ina Pagsali sa mga grupo o organisasyon para sa ika-uunlad ng mga pamilya at pamayanan ayon sa sariling desisyon Pagtanggap na ang bawat isa ay may kakayahan, halimbawa, sa pagiging lider, sa pagdedesisyon nang tama, sa lahat ng makakaya rin ng iba, bigyan lamang ng mga kaukulang gamit at oportunidad Pagbibigay ng pantay-pantay na pagkakataonpagkakataon sa hanap-buhay, sa pa-aaral, sa pagpapahinga at pagpaptunay ng kakayahan Pangangalaga ng sariling kaligtasan laban sa karahasan, kapayapaan ng kalooban at pamilya at kapakanang pangkalahatan Marami pang magagawa ang isang babae at lalaki para sa kaligayahan at kaunlarang pinagtutulungang makamit. Ang pamahalaan, nasyonal man o local, ay may mga programang naglalayong magbunga ng ligaya para sa lahat, babae man o lalaki. Ang UDP o Upland Development Programme ay isa sa mga programang ito ng pamahalaan. Sa tulong na pondo ng European Union/Commission, ang kalinangan o kaunlaran ng mga pamayanan sa itaas ng kabundukan ng Mindanaw ay itinataguyod. Sa kaunlarang ito ay kasama ang lahat ng kababaihan at kalalakihan sa pamayanan. 14

15 Ang pantay-pantay na pagsasamahan ng mga babae at lalaki sa mga karapatan at pagkamit at paggamit ng mga sangkap [factors] para sa kaunlaran ay tunay na minimithi ng mundo. 15