L-GĦARB isem tal-qala. F'xi mapep ġieli tara I-

Transcription

1 Safra (illum imdawra bil-bini ta' bejn ta' trunċiera izghar (jew, biex inkun IT-TOPONOMASTIKA T'GHAWDEX: Marsalforn u l-qbajjar) u qorob aktar preċiż, "ndott"), li l-kavallieri mhux ftitlejnll-qolla l-bajda litifred kienu bnew fl-istess żmien biex minn ix-xwejni mill-qbajjar. Hfja daħla IX-XTUT TAŻwara l-qolla l-bajda tgħassesixramlija bil-qiegħ tassew baxx, Xwejni. imrekkna bejn il-qolla l-bajda u /- ŻEBBUĠ, Qolla l-ħamra litinsab mat-triq Max-xaqliba i-ohra tax-xwejni, wieqfa lititla' lejn ir-raħaltaż- pariġġ is-sikka li semmejna, tinsab Żebbuġ. L-ismijiet ta" dawn it-tliet Is-Sewda jew Is-Swejda, ponta L-GĦASRI,U għoljietżgħar ġejjin mit-tip ta' blat li baxxa mal-baħar biblat skur.millgħoli, nghidu aħna int u niezelmiż- fihom: ll-qolla s-safra għandha I- L-GĦARB blat tar-rina(greensand) lijvarja Żebbuġ, tidher tixbaħ lill-poppata' minn safranigħal samrani, filwaqt li xiniżgħir, u hekk jingħadlitnisseli- isem tal-qala. F'xi mapep ġieli tara I- l-qolla l-bajdahija ta'lewn griż ċar minħabba s-saffitaflintal-kwieneru isem miktub fil-plural ("Xwieni" flok tal-bajjâd (Upper Globigerina Xwejni), iżda dan mhux gfiajr żball Limestone u Middle Globigerina fuq ieħor marbut ma'żewġ vizzji Alex Camilleri Limestone). Il-blat tal-qolla l-ħamra kartografiċi: il-kitba ta' ismijiet Maltin aktarx likien jixbaħ liltal-qollas- bl-ortografija barranija ta' xi "lingua Safra imma aktar skur, iżda Hum franca" bħat-taljan, Franċiż, Latin Fl-artiklu ta'qabel dan kont ktibt iġġarraf minħabba litaħtu kellu saff jew Ingliż; u korrezzjoni ħażina lura dwar ix-xlokk tal-gżira ta' Malta. mikxuf tat-tafalu Hum għadha ttdher għall-malti.dettaliieħorkurjuż hu li Din id-darba xtaqt neħodkom lejn biss ħotba baxxa tat-tafalb'xitifrik mkien ma jidher ebda wied iferra' l-estreml-ieħor tal-gżejjer Maltin, tar-rina mxerred madwarha. Ix- għal ġox-xwejni. Iżda l-wied hemm jiġifieri x-xtut miftuħa li millmajjistralt'għawdex iħarsulejn tal-grigal minn sikka baxxa u tettoniku ta' l-art u l-bdil fil-livell tal- Xwejni huwa mkennen fuq in-naħa qiegħed, minkejja li ċ-ċaqliq Sqallija.Bħalma se naraw,huma wiesgħa litoħroġ'il barra sewwasew baħar elufta' sninilukienu għarrquh nħawi b'karattru għalihom, minn taħt il-qollal-bajda. Din is-taħsikka fiha x'tara fil-maltemp bil- Swejda u s-sikkatal-qollai-bajdali l-ilma.jinsab maqrus bejn ismagħġun minn taħlita ta': pożizzjoni ġeografika mwarrba u mewġ jinbaram u jitkisser magħha, dari kienul-ġnub tiegħu (tant liibajja nnifisha mhix għajrrasil-wied) mikxufa li għadha tinħassew; iżda daqstant ieħor taftqarraqbl- għawwiema meta l-baħar ikun ftit u, wara li jinżel fil-fond. jikser qisu pajsaġġ ħelu tal-kampanja blgħelieqi mtarrġin bejn il-widien u imċafċaf għax ġieli jinħoloq kurrent kartabun u jofroq is-sies wieqaf li I- għoljiet; u ambjent naturali qawwi saħansitrafiftitpiedi ilma. Fil-jinsawiċċ tas-sikka, il-baħar għawwar tas-sikka. Sewwasewfil-kisra tiegħu taħt kaktar xifer imbiegħed b'bixrasalvaġġa u saħansitra spettakolari, b'sisien għoljin li għadd ta'ħofor fondi u x'uħud ('il barras ew mix-xatt)jinsabużewġ jaqtgħu ħesrem għal fuq baħar minnhom anke niffidho ma' xulxin; ħnejjiet naturalifuqxulxin lih uma fond u miftuħberaħ. Ma jistax hawnhekk tqaċċtu wkoll xi blatiet popolari ferm ma' k-għaddasa li jonqos li dinit-taħlita tnibbet imdaqqsin minn taħt il-qollal-bajda jżuruhom bid-dgħajsa jew inkella ukoll dettalji storiċi u folkloristiċi, u waqgħu għal fuq is-sikka.waħda permezz ta'għawma twilamisfosthom numru ġmielu ta' minnhom hija kemmxejn 'ilbogħod Swejda. leġġendi u drawwiet lokali bħassajd mill-għoli bil-purċellat. baħar It- baxx; skond it-tagħrif miġbur mix-xatt u qisha skoll lijixrefmill- Il-plajja ta' taħt iż-żebbuġ toponomastika ta' dawn l-inħawi mill-istudjuż tat-toponomastika hija mera ta' dankollu, u bħassoltu se nduruha fid-dettail hija ll-ġebla tal-kwakki. Maqrus Għawdxija JoeZ ammit Ciantar,din Mis-Swejda tibda wkoll plajja twila u permezz ta'mawra lif'dal-każ bejn il-qolla l-bajda u s-sikka ta' pjuttost ċatta li tibqa' sejra lejn ilpunent; matulha hemm is-salini tibda mid-daħla naturalitax- taħtha hemm ukolll-għar ta' Santa qodma Ta' Rafel li għadhom Xwejni, peress libiex ingħid hekk Marija, bokka superfiċjali fil-ġenb jintużaw sal-lum. "Il ġewwa minnhom din tifred'ildawn ix-xtutmillpajsaġġ differenti għal kolloxli pożizzjoni tagħha mal-ponta;fil- tax-xatt taf li li tispikka minħabba I- (jiġifieri jekk trtbiegħed mill-baħar), tinbidel kemm l-għamla tal-blatkif jitfaċċa lejn il-grigal t'għawdex. bnazzi tista'tilħaqha permezz ta' ukoll il-forma ta'fart. Il-plajja mixja qasira mix-xwejni,basta żonqrija tispicċa biex fuqha jirkeb issaff tal-franka (Lower Globigerina toqgħod attent għaż-żliq. Mill-qrib Ix-Xwejni jidher ċar li l-għarh uwa parti minn Limestone), li hawnhekk jixref tnaqqira naturali aktar estensiva fgħamla ta'targa wieqfam'għola ftit (teknikament magħrufa bħala notch) II-Qala tax-xwejnl jew, kifinhija aktar minn sular. Il-wiċċ ċatt ta' fuq li tkompli tidhersataħt It-Toni talmagħufa l-aktar, Ix-Xwejnl, tinsab il-franka huwa fil-fatt qoxra rqiqa ta' Qbajjar. Dan tal-aħħarfil-fatth uwa blat skur u iebes imsejjaħ "katina* malli tħallii-biniikrah u bla karattruli trunċlera kbira, jew aħjar batterija (PhosphoriteNodule Bed),b'kotra mis-sittinijiet'ilh awn ħakem lil ghall-kanuni,linbniet fl-1716fuq //- ta' ċagħaq u fossili magħqudin Marsalforn u l-qbajjar. S'issa Ponta tat-torrl litħares lura lejn ilbini tal-qbajjaru Marsalforn.Sa xi triq panoramika li mix-xwejni flimkien. Minn fuqu Hum tgħaddit- ħelsitha bi żbrtxxmill-kankru tal-bini dejjem jinfirex li maż-żmien bela' snin llukien għadu jidher ukoll xi fdal wkoll l-għoljapittoreskaxal-qolla s- 73

2 twassal lejn FGħasri. Imbagħad, kollha, qisu saba' rqiq li jipponta lejn jnaqqax figurata'bebbuxu kbir. Jekk sewwasew fuqin-naħa l-oħra tattriq. titla'tarġa oħra tal-qargħajja xtaqtx ninsa ngħid li din tintlemah xaqliba litħares lejn il-punent tilmafi Sqallija. U ta semmejt 'il Sqallija, ma tibqa' ddur ma' Rasir-Reqqa, max- (isem ieħor ghall-bajjâd) talkwìener; dawn iż-żew g saffi ta' blat il-vlżibilita' tal-ajru tkun ċara għall- rdoss. Mal-genb tagħha ssib II- u tassew minn dil-parti t'għawdex jekk qala wiesgħa u miftuħa liqajla toffri artab qishom nofs triq bejn il-franka aħħar. Din id-dehra,lituriart mifruxa Mfnfes, toqba max-xatl(blowhole) u t-tafal, u narawhom mifrudin minn u baxxa fuq ix-xefaq b'mutanji mnejn il-baħarjinbezaq bil-qawwa xulxin permezz ta* saff ieħor iebes għoljin fuqha, isibuha bħala II- fil-maltemp. Mhux wisq ilbogħod, ta' dak it-tipta' blat imsejjah "katina" Munġbell, taħsirata'i sem ieħor li iżda fqiegħil-baħar,jinsab dagħbien li fxibnadi saħansitrajisporġi 'I bih l-isqallinstess ġieli jirreferu kbir vertikati b'zewġ bokok (spiss barra bħala pizz irqiq lijħares għal għall-vulkan Etna: // Mongibello. Ittnissil ta' dan l-isem jeħodna lura fil-minħabba l-għamlatiegħu); għandu imsejjaħ "ċumnija" jew "flixkun" fuq it-triq.h awnhekk, tantjidhruċari s-saffi kollha li semmejna, li uħud medjuevu ta'sqallija meta anke d-dħul fmadwar 30 metru fond u I- mill-aqwa kotba dwar il-ġeoloġija hemm kienet għadha tinħass I- ħruġ fxi 60 metru, u jintlaħaq biss Maltija jużaw propju 'I din il-medda influenza Semitika, tantli huwa mill-bugħaddasa. Imbagħad, wara tax-xatt Għawdxi bħala eżempju. għaqda ta' kelmataljanajew Latina ħarrieġata' blat li jgħidulha Ix-Xriak, Hemm ukoll xi kmamar qodma, jew ("monte" jew "mons") u oħra fil-partil-ġewwenija nett tal-qala aħjar għerienartifiċjali, imħaffrinfilfaċċa ta ta l-q a rgħ ajja. Tne j n Għarbija ("ġebel") li t-tnejn tidher bokka baxxa li bilkemm tixref għandhom l-istesstifsira.din ittawtoloġija (għax fl-aħħarmill-aħħar, 'il fuq minn wiċċ l-ilma u li donnha minnhom huma dokumentati fis- ħadet isimha (Għar nantira) millħsejjestal-mewġ li jissabbat għa! go Seklu XVIII mill-kanonku Gio. Pietro Francesco Agius De Soldanis: l-isem ma jgħid xejn għajr fìha fximajjistralata. Fil-fatt, din wieħed imsejjaħ L-Għar ta' San "muntanja-muntanja"!) narawha mhix għajr tnaqqira meta mqabbla Martin li skond hu tħaffermill-familja wkoll f Monte Gibele fuqil-gżira ġara ma' l-għarieħorferm akbar lijinsab Cardona madwar is-sena 1690 tagħna ta' Pantelleria, fejn it-taħlita mgħaddas eżatt taħtha, b'għamla ta' għall-użutal-pubbliku, u ieħor privât ta' l-ilsien Semitiku ma' dak Taljan serpentina wtesgħa (l-ewweljinżel tiegħu stess litħaffer fl-1742 biex tinħass qawwija daqskemm Til ftit, imbagħad jilwi 'Iftjq minn wara jaqdi l-ħtiġijiet tas-salini li kellu Gżejjer Maltin, jekk mhux aktar. Flistess direzzjoni ta' Sqallija, taħt il- kbira u mudlama bl-arja maqbuda Għar Ħanżira, sa ma jilħaq sala hemm. Dwar dan ta' l-aħħar,agius De Soldanis igħidlis semma għalih baħar bosta mili lejn it-tramuntana ġo fiha). \\-"Billinghurst cave" li stess "...unagrotta...che porta il fgħawdex, mio hemm Is-Slkka ta' jissemma fost l-għaddasah uwa dan nome...",u dwar il-mellieħaigħidli Kalanġ. sikka fil-fond u mifruxa fuq l-istess għar iżda b'isem barrani kienet tiegħu "...salina xi tliet mili li hija magħrufa sew fost wintat minn xi Ingliżi li ma tantx is-sajjiedagħall-ħutlitagħmel, inkluż stmaw il-kultura lokali u ippreferew dell'autore...". Iżda l-ismijiet eżatti ħut kbirlijaf itiarbat sajdasfiiħajekk jagħtuh tikkettaġdida li daqqitilhom ma joħorġux daqstant ċari u il-konzijietm a jinġabrux fwaqthom. aktar għal widnejhom. Aktarx li għalhekk fdal-każ għandi xi dubji Skond ll-folklorista Għawdxi Anton kemm iċ-ċumnija kif ukoll dan Fgħar dwar l-interpretazzjonijiet preċiżi ("L- Attard, dan l-isem mhux daqstant stramb tnaqqxu mill-ilma gieri meta Għar ta' De Soldanis" u "Is-Salini ta' qadim, għax is-sikka skopriha għallewwel darba ċertu Kalanġ Borġ "Ta' F'xi mapep il-qala nnifisha dawn l-inħawi ma kinux mal-baħar! De Soldanis") lijidhru fxikotba. Minn hawn "il fuq, tibda żurżieqa tattafal li tibqa' tielgħa fil-għoli minn go qrib ix-xlendi) għall-ħabtatal Mewġ il-baħar jew Ngħaġ if-baħar Ġenju" (sajjied mit-triq tal-għajn tissemma' bħala Mwieġ il-baħar. l-artijiet Tal-Wiżna u Ta' Bembla sa għalkemm dwar dan Msem hemm xi ma tilħaq l-għolja taż-zebbug, Nerggħu lura lejn Ras ir-reqqa ftit tal-konfużjoni għax ifkotra talkitbiet lì Itqajt magħhom jagħtuk sewwasew it-tarf tagħha magħruf nnifrsha.filwaqt lim inn fuq Fart, din bħala Għajn Melel għal waħda minnixxigħat litinsab hemm. F'Għajn tawwalija, il-blat jaqta' mill-ewwel Qbajjar u mhux għal hawn. Jidher ir-ras baxxa taħsibha xisikka oħra x'tifhem lijirreferigħalfport taf Melel, jitfaċċa wkoll il-blat tal-qawwi qrib ix-xattu malajr jilħaq fond ukoll lil-isem m'għadux magħruf fost ta' fuq, sabiex b'hekk għandna gmielu. is-siessabiħ lih emm taħt is-sajjìeda tal-lokal.u torsi wieħed wieħed mill-ftitpostijietf Għawdex wiċċ il-baħar huwa fost l-aktar jistaqsi, mewġil-baħarm hux maxxtut kollhajħabbat? Għaliex għandu fejn jidhrus-saffi kollha ewlenin talblat Malti f'post wieħed (l-istess għaldaqstant kien twaħħal sellum jissemma hekk post wieħed imkejjen imfittxijinmill-bugħaddasa: bħall-inħawi ta' Ħad-Dingli, I- apposta sewwasew fejn il-plajja Ta' partikolari,hu fejn hu? It-twediba Imtaħleb, il-baħrijau l-qammieħ Rafel tikser lejn Rasir-Reqqa, billi nsibuha ftaħsira ta'isem eqdem fmalta). Lura mal-plajja,ta' min hawn tinsab daħla tabilħaqqċkejkna bħal "Imwieġel Baħar" jew"màġil igħid liwħud mill-ilmijiet lijnixxu fuq (ll-ħofra) litoffrixiflittal-kennfkaż Baħar" (jekk mhux ukoll "Imwieġel it-tafaliċarċru 'I tsfel lejn il-baħar,u ta' mbatt mill-punent jew millmajjistral. Biswtt il-ħofra, hemm singular tagħha "mâgin" jindikaw Qbajjar"?). H-kelma "imwiegen" u s- jinġabru l-aktar fwied ċkejken ħdejn kisra qawwija fit-triq, appuntu ukoll posta ohra tas-sajjieda, bjar baxxi jewħwat imħaffrin fil-blat msejjaħ Tal-Ħass minħabba l-ħażż li imsejħa ll-birminħabba l-bjar mnejn bħalma wieħed jistenna lijaraf i- jikber fl-rstess ilma. jittella"l-ilmabaħar għas-salini.għal inħawi ta' madwar is-salini, u fuq dawn ix-xtut tittawwall-għalja, għalkemm ilhom linqerdu mil-lrngwa qortìn żgħir lijisporġi mix-xifer talfranka li diġà semmejna; mal-ġenb magħhom (normalment miktubinblmitkellma, għadna niltaqgħu Jekk inkomplu mal-plajja naslu fuq Ras Ir-Reqqa, l-aktar tarf awanzat tagħha xi snin ilu xiħadd fettillu lejn it-tamuntana fil-gżejjer Maltin 74

3

4 It-Toponomastikat'Għawdex:Ix-Xtut taż-żebbuġ, l-għasri u l-għarb Werrej ghall-mapep 1. Il-Qollas-Safra 46. Ta Borgu 91. It-Travżin 2. H-Qbajjar ll-buqrejt ll-bajjada 3. It-Torri tafqbajjar 48. Ras tfqortin 93. Res il-hekka 4. ll-ponta tat-torri 49. Is-Sikka tal-qortin 94. ll-pulptu 5. ll-qolla l-bajda 50. Ras il-forna / ll-kap tal-forna 95. Tar-Roâfl J 1 1 : 4 É J A HH. ^ J ri 6. L-Għar ta' SantaMarija 51. Tal-Griewes 96. Tar-RoQġ Fuq 7. It-Gebla tal-kwakki 52. L-Għar taz-zokkor 97. Tar-Roġġ Isfel 8. Ix-Xwejni / IFQala tax-xwejni 53. Ta 1 Cirkisa 98. L-Għar tar-rogg 9. ll-qollal-ħamra 54 Il-Forna/Għar il-forna/l-għartal-forna J A M ri 1 1 A ll-wiedta Milied J 10. ls-sewda / Is-Swejda 55. L-Għar il-għofi 100. ll-hotbata Milied 11. Ta' Rafel 56. L-Għartal-Miġra 101. ll-wied tas-suf i 1 - *i * 1 M M " L-Għar ta'san Martin 57. ll-miġra 102. Ta Milied 13. Tal-Wiżna 58. Tal-Gurdan 103. Ta' San Dimitri 14. Ta' Bern bla 59. Tas-Sfunnarija 104. Tac-Cawla 15. Għajn Melel 60. Tal-Ħamri 105. ll-geblas-sewda 16. Tal-Ħass 61. Tal-Ħafi 106. ll-bajjada 17. Ras ir-reqqa 62. Tal-Ħawt 107. Halq Hamiem 18. Is-Sikka ta' Kalang 63. ll-kappara 108. L-Għar tal-hamiem 19. IFĦofra 64. L-Għar tal- Kappara 109. San Dimitri/San Mitri 20. IFBrr 65. Ras ta'pinu /Ta' Tappina 110. Tal-Basal 21. L-Għalja 66. L-Għartal-Margun 111 L-Għar tal-basal 22. ll-mmfes 67. ll-fonda tal-margun 112. L-Għar ta' Kurrat 23. Ix-Xriek I 68. ll-ħarrieġa tat-tieqa 113. L-Għar taċ-cawla 24. Għar Ħanżira 69. Wied il-mielaħ 114. ll-wied taċ-cawla 25. L-lmsaqqfiet 70. ll-ħofra tat-torok 115. Tal-Laqx 26. Għar Ħa m ru ni 71. It-Tieqa/It-Tieqata'Wied il-mielaħ 116. Ta' Abdilla 27. ll-gejjuza 72. Ta 1 Pipu 117. Ta' Garriska/ ll-gamska 28. ll-ħdejdija/l-għar tal-ħdejdija 73. ll-plier ta' Ġewwa 118. L-Andar ta' Garriska 29. Is-Siġġu 74. It-Plier ta 1 Barra 119. ll-hotba ta' Cini/Ta' Cini 30. Ras il-kanun / ll-kanun I 75. Tat-Tieqa 120. L-Għalieqi 31. Għar il-qamħ 76. L-Għar tat-tieqa 121. Ta' Majs 32. Ras iċ-catta 77. Ta' Żerżaq 122. Wied ir-rohob/wied ir-rahab 33. Ta' l-arluġġar 78. ll-kerha 123. Ta' Birbuba 34 Għar ir-riħ 79. ll-fonda 124. Ta' Mannara 35. ll-bokka tal-wied 80. L-Ingieret 125. Ta" Feliċi 36. Tas-Sagħtrija/ Is-Sagħtnja 81. ll-ħotbata' l-lngieret 126. Tal-Hellu 37. ll-wiedta' Nikol 82. Wied Ħurrieqa 127. Ta' Mira 38. Tal-Benniena 83. ll-wiedta' Kremona 128. Ta' Mungur 39 ll-wied tal-baqra 84. It-Tafla 129. Tal-Kemmuni 40 Tal-Baqra 85. Ta' Lexxuna 130. Ta' Wied ir-rahab 41. Tal-Baħri 86. Ta' Hurrieqa 131. U-Bajjâd 42. Ta' Grabiel 87. Ta' Kremona 132. ll-qasam 43 Ta' GħajnQuċċàt 88. IFMitħna 133. ll-hotba tal-oasam 44. Għajn Ouċċàt 89. Għar ix-xiħ 134. L-Għar tal-ħanex/ll-hanex/ Għar il-hanex 45. ll-qortinta'wied il-għasri I 90 Ir-Rundellu 135. Is-Sikka ta' Wiereb + 77

5 136. Ta' Wiereb 137. L-Għar ta' Wied ir-rahab 138. Sieq il-baqra 139. Il-Maqtugha 140. Il-Marpas 141. L-Għar tat-marpas Tal-ôonna ll-wied tal-gonna Ta' Ghamniàr / Fuq ta' GhammÔr Tat-Tafla / Ta' Leveċa Tas-Sìned Ta' Abram 190. Ta' Cencuia 191. Tal-Q&ajjem 192. ll-wied tal-madliena 193. Ta'Ghammôr 194. San Pupulju 195. HWied tal-knisje 142. TaFĦamrija 169. ll-knisja tal-wied / Tal-Patroċinju 196. Tat-Ħriż 143. L-lrdum 170. Ġnien il-għorfa/ Ta' Xammar 197. HWied tal-hriz 144. H-Qortin 171. Wied il-għasri 198. Santu Pietru 145. Kap San Dimitri/Kap SanMitri 172. ll-wied ta'feliċ 199. Tal-Virtut / Taz-2ejt 146. Gebel it-tirxija 173. ll-fanal ta' Gurdan 200. ll-wied taż-2ejt 147. IFGudja 174. Tal-Gallina 201. It-Triq tat-trux 148. ll-ħotba tal-bies/ Tal-Bies 149. li-gudja 150. It-Tafal 151. It-Taflaż-Zgħira 152. I l-qasam ta' Gewwa 153. Ix-Xaqqufija 154. Il-Wilġa 155. Ta' Camma ll-wied tal-gallina ll-wied tas-sipa ll-wied taċ-cakra Taċ-Cakra Tas-Sipa -Wied ta' Sdieri Ta' Dbieġi Ir-Roqgħa 202. tt-teigħatal-qird 203. San Kataid 204. Ta' Lanza 205. Il-Pirjolin 206. Ta' SanDimitri 207. Ta' Garrija 208. ll-wiedta' Garrija 209. Ix-Xgħira 156. Ir-Rasta' Camma 183. ll-fgura 210. IFBarumbara ta' Leksju 157. Il-Maqjel 184. Ta' Pinu/li-Madonnata' Pinu/ Santa Marija tal-gentili 211. ll-hotba ta' Kanġla / Ta' Kanġla 158. Il-Maħsel / Tal-Maħsel 185. Ta' Sdieri 212. UWiedta' Kanġla 159. IFPonta tal-ħawt 186. Fuq il-blata 213. ll-wied tal-qabar 160. Il-Ġebelta" Rexieqa 187. IFĦofra 214. Taż-Zart> 161. Ħarq Mannara /Ħalq Mannara 188. It-TriqtaFGidi 215. Ta' FTiart 162. Tal-Gruzzjai 189. Tal-Gidi 216. Ta' Pirnewnu ll-kappella ta' San Dlmitrl, l-gharb. Disinn ta' Mike Spiteli (Kilin) mehud mill-ktieb tieghu: A Maltese Mosaic. 70

6 aħħar ittra mgħawġa minn 'n' għal fi fit-toponomastikatal-gżira ta' Malta, ngħidu aħna ħdejn ix- Xgħajra. Interessanti li l-lstess toponimu (miktub bit-taljanbħala "Muegen" u spjegat bħala "contrada Jittawlu mill-għolih emm imbagħad F artijietweqfin Tas-Saghtrija (jew Saghtrlja). Dan l-isem aktarx delle cisterne 1 ) jeżisti wkoll fuq ilgżira ta' Pantelleria sewwasew fejn jikber qalb il-blatiet li jinstabu ghandu x'jaqsam mas-saghtar li hemm xi fosos antiki. X'imkien qrib mgerrbin mal-gnub taflin ta' l-gholja ta' Ras ir-reqqa, jissemma wkoll taż-zebbuġ, iżda I-post huwa Għar Ix-Xiħ,iżda dan ma rnexxilix ilma fdawn is-salini li jinsabu til magħruf l-aktargħall-alabastrusabiħ insib fejn hu; forsi huwa biss isem għoli. Izdajidher li dan beda jwassal li kien instab hawn għall-ewwel ieħor għal xiwieħed mill-għerienta' ukoll ìr-raxxmielaħ tal-baħar għal darba fl L-ahhar blat linkiseb l-inħawi. fuq l-egħlieqita'terzi, lifittxewh mis-sagħtrijantuża ghal diversi opri għad-danni sa mafaqqruh u qajla li Hum iżejnu l-knisja parrokkjali taż- Minn Għar Ħanżira 'I quddiem, jibda qajla wassluh sal-qabar bil-għali. Żebbuġ minn ġewwa, wara li millistess materjal kienu nhadmu si es baxx iżda wieqaf. L-ewwel Jista' jkunliuħud mid-dettaljih uma biċċa tiegħu isibuha bħala L- żidiet legġendarji aktar milli fatti xoghlijiet iżgħar fil-kappella ta' Wied Imsaqqfiet, u f'rokna biswitha storici, iżda jekk wieħed iħares birreqqa lejnl-inħawijintebaħ liqalb is- Belt Vallettau tar-rabat t'għawdex. il-għasriu fil-katidrali tal-lmdina, talhemm Għar Ħamrunl, għar ċkejken fwiċċ il-baħar. Imbagħad hemm salini tassew hemm spiera tonda Minn dawn l-artijietgħoljinjinżet posta tas-sajd imsejħa ll-gejjuża, u misduda bil-ġebel u minn taħtha ġieli ukoll wied żgħir (ll-wied ta'nikof), li warajha ll-ħdejdija jew L-Għar tal- jinstema' l-baħar iħabbat. Daqstant l-ewwel jaqbeż l-artijiet Tal- Ħdejdija. Din ta'l-aħħarhija xkaffa ieħor, minn ġo l-għartidher l-istess Bennlena imbagħad jibqa' għaddej wiesgħa ftit 'il fuqmill-baħar taħt issies; trid tixxabbat biex tilħaqha(tant mbarrata bix-xorok biex l-ilmam a u ġebel li jaf iġorr miegħu l-ilma) spiera mtaqqba pulita fis-saqaf u (flimkienmal-kwantitàta' naqal, tajn li hemm xiħadidietimsammrin Til jogħliex minnha; għadhom jidhru propju minn ġo nofs is-salini blat biex is-sajjieda jixxabbtu saħansitra l-iskaluni maqtugħintil msejkna Tal-Arluġġar, sa ma jasal magħhom bil-ħbula), għalkemm ġenb tagħha. Għar ir-riħ innifsu biex iferra' l-ilma li jifdal ghal fuq issies ħdejn Għar il-qamħ. Qrib tiegħu għadu jidher il-fdal ta'taraġ qadim jintlaħaq b'tixbita minn ħdejn is-salini maqtugħ fîï-blat. Isimha, kifukoli I- stess litwassal għalbokka żgħira ftit jgħaddi wkoll wied iehordaqsu (figħamla tal-blat li jittawwal għal 'il fuq mill-baħar (lim innha ġieli Wied tal-baqra), iżda dan fuqha, jagħtuk x'tifhem liforsi dari tonfoħ żrffa qawwija li aktarx tatù imbagħad jitbiegħed milfieħor lì setgħet kienet imsaqqfa qabelm a ismu), jew inkella permezz ta' semmejna qablu, jibqa' nieżei bejn F tqaċċat xi blat għal isfel. Fiha wkoll għodsa minn ġo bokka akbar taħt I- artijìettal-baqra, Tal-Bahrìu Ta' banju żgħir maqtugħ fil-blat. Fil-qrib ilma. F'dawn l-aħħarsnin,dan l-għar Grabief u ffaħħar jaqa' milfgholi hemm xkaffaoħraiżgħar (Is-Siġġu), ukoll sarpopolari mal-bugħaddasa, qisu doċċa għa! ġol-baħar baxx fiddahla ta' Wiedil-Għasri.K emm il- u malli taqbiżha tasal fil-ponta għalkemm b'xortiħażina hemm min wieqfa u rqieqa msejħa Ras il- qed jinkoraġġixxi l-vizzju li Wied ta' Nikol kif ukoll dak tafbaqra Kanun (jewinkella H-Kanun jew jiwintawlu ismijiet kummerċjali bla jibdew minn taħt Fart għoija Ta' Tal-Kanun). Skond xisajjieda,ff ebda preġju (fdal-każ "Cathedral Għajn Quċċàt. fejn teżisti nixxiegħa imgħoddi ma' dil-parti tax-xatt kienu cave") minflok ma jkun apprezzat I- oħra (Għajn Quċċàf) taħt waħda Ras il-kanun tikser ħesrem għalġo għar daqsiex (Għar ii-qamħ) li jħares lejn il-majjistralu lijista' jintlaħaq bil-għawm wara tixbita żgħira ma' Rasil-Kanun; fuqġ ewwa fih xkaffa mdaqqsa mal-livell talbaħar, filwaqt limas-saqaf tiegħu hemm żewġ toqob maqtugħin, aktarx biex minnhomitellgħu l-ilma għas-salini.d awn jistgħu jkunu ta' periklu għal min jittanta jippassiġġa aljenat max-xifer li jwassal lejn Ras iċ-ċatta, mal-ġenb l-ieħortafgħar. Fil-medda ta'blat għoli litittawwal għal fuq dawn Finħawi jispikka kumpless ieħor ta'salini magħruf bhala Tal-Arluġġar, H nbena fl-1742 u Hum jinsab żdingat. Jingħad liiġrajja ta' dawn is-salini kienet wafida ta' żvintura, fost oħrajn wara li sldhom Farluġġar fettiilu jniffed spiera għal go għar kbir lijinsab t a h t h o m (Gtiar ir-riħ) sabiex i l- baħar rfawwar dritt għal ġo fihom meta jkun hemm il-maltemp, u b'hekk jiffranka l-keded biex itella' I- kultant jaraw il-kurazzi isem u l-karattru propju tal-post. Ftit biss 'il ġewwa minn Għar ir-riħ {hammerhead sharks). tispikka ll-bokka tal-wied, il-fetħa ta' ħondoq kbir, dejjaqu għoli li Wied il-għash u madwaru hawnhekk jingħaqad mal-baħar mittuħ Wied ii-għasri. L-istess bħal Wied iż-żurrieq u Mġarr ix-xinì, din il-bajja tawwalija, irqiqa u mserrpa (bi xtajta żgħira u ċagħqija fuq ġewwa nett) hija t-tarf nofsu mgħarraq ta' wied fond (ukoll imsejjaħ Wied il-għasri)ti sal-lum għadu jċarċar għal ġo fiha. U fonda mnejn dari kienjittella'l-ilma mielaft sabiexjintuża fis-salini. mill-ogħla Is-sisien bnadi taż-żebbuġ. tal-ghasri Malli taqbeż Wied ifgħasri, tibda kullana ta'sisien għoljin li minn hawn 'ilq uddiem tiddomina I- pajsaġġ ta' max-xatt. Il-ġenb taf wied huwa biss waħda mill-faċċati weqfin li jdawru If-Qortin ta' Wied H-Għasn, promontorjugħoliu wiesa' m'hemmx xi ngħidu, hija fost l-aktar li jtbda mill-artijiet Ta' Borgu u lixenarji spettakolari fîl-gzejjer Maltin. Bajjada, u jibqa'ħiereġ għal fuq if Tista' tinżel għaliha permezz ta' bahar miftuħ, fejn jinqasamfżewgt taraġ maqtugħ fil-blatli jwasslek irjus. L-ewwel waħda tħarestura lejn għal fuq ix-xtajta; Isfel hemm ukollxi Wied il-ghasri u TaFAriuġgar u, kmamar qodma tas-sajjieda u għar skond Zammit-Ciantar, isimha ieħorżgħiriżda wiesa' fil-baħarbaxx maghha: Ras ff-qortin. Taħtha biswitha. Fis-saqaf ta'dan l-għar hemm sikka żgħira (IsSfkka tah hemm imniffda spierawiesgħa u Qortln, miktuba fil-mapepuffiċcjali 79

7 bħala "Is-Sikkina tat-qortin") lì Ta' Tapplna), lifsuritha tixbaħ barra minn mal-blat. Niflakar lil toħroċ) minn mal-bokka tal-wied kemmxejn litrasil-foma. Mistur flf qrabatì dejjem isemmu li xi ħadd sewwasew faċċata ta' Għar ir-riħ. faċċata tagħha u qisu qed iħares darba kien telaq kelb igfium hawn u L-oħra hija Ras //-Poma (jew//-kap lejn il-qilla tafmajjistral, hemm dan inħatafm inn xi huta kbira wara li tal-forna). bil-ħotba Tal-Qrlewes wieħed mill-akbargħerienfil-gżejjer qagħad iċafcaf ferfian ġol-baħar fil-quċċata tagħha. Bejn dawn iżżewġ trufìjiet hemm sensiela ta' tarah mill-art trid tittarraf, izda minn nofs il-kelb mirrili demm. Ghadni Maltin: L-Ghar tal-margun. Biex miftuħ; ftit wara fwiċċ Filma tfacba erba' għerien dojoq mal-baħar li fuq dgħajsa jispikka bħala bokka s'issa ma nafx jekk din kinitx ġrajja li ffurmaw matul xi xquq fil-blat;f m'oghla xiħdax-ilsular. Huwa twil seħħet tassew jew inkella xiħrafali akbar wieħed fosthom jissemma ħafna, u wiesa' biżżejjed biex kienu jirrakkontaw lit-tfal biex fkrtbiet qodma bħala L-Ghar faz- b'luzzu mdaqqas darba konna ibeżżgħuhom u jżommuhom 'il Zokkor. Ħdejhom, skond ximapep, dħalna saaktar minn nofsu; il-bqija bogħod mill-periklu. Bidritt is-saqaf hemm Is-Siġġu u Ix-Xriek, komplejnieha bifgħawm. Fuq Fgħar tat-tieqa, mill-ġenb Fieħor talħondoq joħroġ ptzz wiesa' msejjaħ ghalkemm dwar dawn għandi xi hemm posta tas-sajd magħrufa dubji peress lifistessismijietdiġà ghalfvopi hoxna u msejħa ll-fonda ll-ħarrleġa tat-tieqa, filwaqt li ma' itqajna magħhom ftit biss 'ilbogħod, tal-margun, isem Floku meta tqis ilfond tal-baħar quddiem l-għar. postijiet mnejn jiddendlu s-sajjieda sieq it-tieqa nnifisha hemm żewġ bejn Wied il-għasriu Ras ir-reqqa. Interessantiwkoll lidan huwa fostf biex jistadu: ll-pher ta' Ġewwa u II- Ras ii-forna tidher tassew imponenti imkejjen f'għawdex li huma Pller ta' Barra. Flimkien isibuhom jekk tħares lejha mill-punent, għax msemmijin għal għasafar lihum bħala Tat-Tieqa, u x'imkien tikser ħesrem għal fuq daħla qajla għadek tarahom margun ħdejhom hemm ukoll posta oħra wiesgħa (Ta'Ċlrkisa) li tagħti rdoss huwa għasfurb'għonq twil lijogħdos (Ta' Plpu) mnejn jistadu aktar milf mifivant u l-grigal iżda li hija miftuħa għall-ħut (bit-taljan jissejjaħ għoli. Fuqiż-żewġ naħat tat-tieqa beraħ għall-punent, il-majjistral u t- cormorano, iżda wkoll marangone, hemm ukollżewġ għerien imdaqqsin tramuntana. fs-siesjibqa' għoli u mergo, smergo jew mergone mnejn fil-baħar, wieħed minnhom ismu wieqaf, u mad-dawra kollha hemm fiffatt tnisslet il-kelma Maltija). Uħud miegħu: L-Ghar tat-tieqa. Jaqbdek sensiela ta' għerienkbarfil-baħar.l mill-għerien ta' Finħawi huma il-bikixtiin tarakifwied il-mielaħ e wwe I wi eħ ed ji ssejjaħ tl-foma, mniżżla b'mod żbaljat fxi tbiddlel minnġawhra tarv-natura għal inkella Ghar il-forna jew L-Għar pubblikazzjonijiet ngħidu aħna, bokka tad-dranaġġ ewlenija fis-snin tal-forna; għandu Fbokka kwadra u "Forma" flok "Foma", "Nigra" flok sittin, u kif maż-żmien nibtu sfreġji huwa kbir u pjuttostfond 'ilġewwa. "Miġra", "Kapparat" flok "Kappara" u oħra aktar reċenti li kompiew Ta' min igħidlil-kelma 'Toma" tfisser "Margrew" flok "Margun". Maddaqqa t'għajn,jidherlid awn Fiżbalji pjanijiet biex jinqata'fħruġtad- għarrquh. Jidher li sa fl-aħħarh emm fom żgħiriżda ġieli tintuża wkoll għal dan it-tip ta'għar fil-baħar,torsi nqalgħu waqt it-traduzzjonita' dranaġġ u biex torsi xi darba, jekk minħabba x-xebħ lijagħtuuħud millgħerien. Jekk wieħed iħaresbir- DeSoldanis, fejn il-kalligrafija ambjent uniku jitraġġa' lura għas- manuskritti storiċi bħal ta'agius ix-xogħolisir kif għandu jkun, dan F reqqa lejn il-blat żonqri ta' fuq dan I- mħarbxa u l-ortografija ta'dari mhux sbuħija u s-seħer ta'fimgħoddi. għar, jintebaħ lifih bħal ħafna grif dejjem igħinulir-riċerkatur. Iżda għalisssa,nippruvaw ninsewftit immejjel; dan huwa r-riżultat ta' din ifġerħa fil-pajsaġġ u nkomplu tkaxkir tar-ramel milfkurrenti talbaħar meta l-blat kiengħadu qed imperrċin wara t-tieqa. Isem F...u dawk tal-gharb mexjin lejn sensiela ta' posti tas-sajd jifforma. Għal min jinteressah,dan ewwel tnejn (Ta' Żerżaq u ll-kerha) Ftit aktar 'il quddiem, naslu fil-ħalq id-dettallh uwa spjegat aħjarfil-ktieb donnu relatât mat-tixbit mas-sies, u ta' Wied ll-mielaħ, wied kbir u "Limestone Islesin acrystal Sea"li F'kruha' hawn aktarx tindika xi biċċa wiesa' lijibda milfbogħod. Lejn fih ukoll ritrattta' FGħar tal-forna. mwiegħra aktar milli kwistjonita' tmiemu, dan il-wied jaqta'iisfel Maġenbu hemm L-Ghar il-għoll, sbuħija.w arajhom hemm ll-fonda. fdaqqa u jifformaħondoq fond ti inqas fond minn ta' qablu, iżda ismu li t-tifsira tagħha jagħtihielnafbaħar jinfed is-siesu jibqa'nieżel tista' miegħu billi Fbokkatiegħu kważi ta' taħtha. Imbagħad hemm L- tgħid saflivelltal-baħar.il-qiegħtalħondoq sewwasew fejn il-wiedjiftaħ tkejjel is-sies. Imrekken fil-qhb fuq Ingieret (plural ta'"nigret", aktarx ġewwa nett tad-daħla, biswit għar mit-taljan negro'), kelma li dari ieħor żgħir b'bokka kwadra, hemm kienet tintuża għat-tajr sewdieni imbagħad L-Għar tal-miġra. Dan bħaċ-ċawl li kien jittajar fl-inħawt inzerta direttament taħt wied żgħir qabel ma nqered għal kohox minn (It-Miġra) li jibda minn taħt Fgħolja pajjiżna. L-istess isem narawh ukoll Tal-Ġurdan. jiġbor l-ilma mill-artijiet ta' taħtha (Tas-Sfunnarija, Tal- Ħamrl, Tal-Ħafl, Tal-Ħawt u II- Bajjada), u minn hemm iċarċar lejn xifer is-sies. Flit aktar 'il bogħod taħt ll-kappara, posta mfìttxija għas-sajd bil-purċellat għall-voparella, hemm ukoll L-Għar tal-kappara. Malli taqbżu, is-sies jerġa' jisporġi 'I barra bħala Ras ta'plnu (imsejħa wkoll għal ġoi-baħar kien magħruf bħala ll-ħofra tat-torok, għax skond għajdut lokaliġieli kienu jiżbarkaw ilfurbani Torok fih. Dan jinfed millewwet mafbaħar miftuħ minn taħt ħnejja naturali daqsiex (għolja xi disa' sulari)magħrufa bħala It- W-Ħotba fa' Nngieret litogħla bilmod fuqd awn Finħawi u tifredlil Wied il-mielaħminn Wied Ħunieqa Tieqa, jew inkella It-Tieqa ta' Wied Dan ta' Faħħar huwa wied baxx li ll-mlelah biex tingħaraf mill-oħra jserrep bejn l-artijiet Ta' Lexxuna. aktar famuża li hemm fid-dwejra, li Ta' Ħurrieqa, u Ta'Kremona qabel magħha tħabbatha kemm fid-daqs ma jixħetl-ilmatiegħu mill-għoli tassies ħdejn posta oħra mlaqqma II- kif ukoll fisbuħitha. Dari ġieli kien hemm min jinżel igħum hawn. iżda ħadd ma kien jazzarda joħroġ 'il Mithna. Fil-mapep, rasrl-wied hija indikata bħala ll-wied ta' Kremona, 80

8 u tibda sewwasew mal-ġenb ta' mhuwiex għajr gandott naturali tiddomina l-moghdijiettal-kampanja tumbata żgħira tat-tafal (isimha dejjaq u mserrep maqtugħ fil-blat li jagfitugħal dawn l-inħawi, u li magħha - It-Tafla) li dwarha mikxuf, filwaqt lifleħortas-suf huwa nbniet mill-gdid bosta drabi bejn isnitkellmu dalwaqt. Taħt Wied ftit usa' u mimli qasab. Ghal aktar Seklu XVI u l-bidu tas-sekluxix. Ħurrieqa jinsab Qħar Ix-Xlħ, għar minn nofs it-tul tagħhom, iż-żewġ Skond wahda mill-aktar leggendi wiesa' iżda ftit li xejn fond li hemm widien igħaddu ftit passi biss Għawdxin magħrufa, hawnhekk ma' wiċċ il-baħar. boghod minn xulxin u bilkemm seħħ miraklu fejn il-qaddis patrun ta It-tliet posti tas-sajd li jmiss hemm għalqa jew tnejn bejniethom, widen lit-talbħerqan ta' waħda ghandhom ismijiet kemmxejn iżda mbagħad il-wted ta'milied armla fqajra(żguġina) biex binha strambi: Ir-Rundellu, It-Travtln, u jaqta' ftit ftit'iisfel max-xaqliba tal- jitragga' tura mill-jasar wara li kienu ll-buqrajt. L-ewwel tnejnm'għandix Ivant tal-ħotba ta' Milied, waqtlii- ħaduh il-furbani Torokli kienu ħjiel xijfissru. filwaqt t-tieletwaħda Wied tas-suf jaqa' minnfuqstroff jissajjaw til-kampanja. Niftakar lil tidher qisha taħsirata'"buqrajq" (tip tal-frankam'ogħla sular man-naħa F nannti (Allajaħfrilha)ssaħħami birrakkont ta' kifdal-gaddisriekeb ta' għasfur).h awn wasalna ħdejn il- oħra tagħha. Aktar lejn il-punent, F fuq kap prominenti ta' Ras H-Ħekka, kisra oħra ewlenija max-xattlimeta tħares lejha mìnn fuq dgħajsa għandha bixra qisha maħkuka u migrufa. Is-sies kemmxejn imfaqqam mal-faċċata tagħha isibuh istess stroff jingħaqad ma' xiferissies, fejn jispikka bħala saffċar tant li Fpost jafuh bħala ll-bajjada. IIfaċċata li magħha jċarċar ll-wied tas-suf maż-żmien kisbet lewn skur u għaldaqstantisejħulhall-óeblas- Sewda. Fil-qrib, 1-eroZjoniħolqot skerz tan-natura madwar ħagra żiemel inqala' mill-inkwatru li kien hemm fifkappella, lebbet 'il barra għal fuqil-baħarsa malaħaqil- furbani, u reġa' lura bit-tifel qawwi u sħiħ. Bhala tifkira,halla wkollima rki tan-naghal minquxa fil-blat. Għal dan, ix-xwejħa żammet ÌF bħala Tar-Roġġ. Niftakar lil zijuwi jirrakkonta ġennata ta' wieħed minn wegħda li tixgħellu qasba żejt sħabu mill-għarb stess lidarba kien ċatta li kienet tgerrbet għalfuq il-blat kuljum. IFIeġġenda tkompli li din if fettillujaqbeż għal isfel minn hawn. artab tal-franka. Billi Fħaġrat alqawwi tiflaħ aktar għali-elementi, kienet qribl-irdum, u limaż-żmien grajja seħħet fkappella medjevalili L-istessisem lin arawh ripetutf/- Ghar tar-roġġ li jinsab taħtu kif baqgħet hemm (flimkien ma'għonq waqgħet għal ġol-baħar meta ukolltżewġ xkafef {Tar-Roġġ Fuq u dejjaq ta'blat likien taħt il-kenn ggarrfet I-artlikienet mibnija fuqha. Tar-Roġġ /sfe/) mnejn jistadu s- tagħha) waqt lil-blat ta' madwarha Minflokha nbniet oħra aktar 'il sajjieda wara li jixxabbtu mal-blat. therra, hekk limaż-żmien ħadet issura ta'faqqiegħa. Ħdejha eżatt però, oħroġ il-għaġeb,ifkappella F ġewwa li għadha hemm sal-lum, Oħrajn jistadu minnfuq ll-pulptu, xoffa oħra għolja maħruġa 'I barra hemm skultura oħra naturali, Ħalq qadima ma nqerditx u Fmusbieħ minn din ir-ras. Fuq I-art naraw ukoll Ħamiem fetħa tawwalijau fonda tagħha baqa' jixgħel fifqiegħ ll-ħotba ta'milied, roqgħa watja li fl-art litinfed dritt 'Iisfelminn ġo saħansitra wara li kienet ilha li tittawwal għal fuq Ras il-ħekka saqaf ta' għar b'bokka daqsiex (L- ntesiet. b'sensielata' ħaġriet kbar imxerrdin Għar tai-ħamiem) lijinsabm albaħar bosta sulari taħtha. Għandha fuqha. Mad-daqqa t'għajn taħsibhom Wied ir-rahab u Kap San fdalijieta' xitempju megalitiku, iżda bixra kemmxejn tal-biża' li donnha fil-fatt huma naturali. Dan ma jtellifx twissik li mhux għaqlilitittarrafgħal Dimitri mill-interess tagħhom, għax fuq xofftejha biex tittawwal għal tabilfìaqqh uma l-aħħartraċċi ta' ġewwa. Iżda minkejja l-għoli,m inn Wara litaqbeż posta tas-sajd għolja qadima littiekletgħal kollox ġo fiha xorta jitla' r-raxx tal-baħar magħrufa bħala Tal-Basal, ifegġu mill-elementi, biex kulma fadal salvaġġ waqt xi maltempata mill-qliel tliet għerien fil-baħar: L-Ghar talminnha huma dawn il-ftit ġebliet talqawwi mxerrdin fpajsaġġ fejn dan sew anke fit-bogħod, saħansitra taċ-ċawla. IFbokok tagħhom huma nett, u l-qtar mielaħ kultantjinħass Basal, L-Ghar ta'kurrat u L-Ghar is-saff tal-blat m'għaduxjeżisti aktar. ħdejn Ta' Pinu.U x'ingħidudwar I- iżgħar minn ta'l-għar tal-ħamiem, Flimkien ma' ħjiel ieħor imxerred isem? Filwaqtlil-ħamiem għadu sallum jinstema' jgorr taħt l-art, mhux dawn huma xi għerien Ckejknin. iżda dan b'ebda mod ma jfisser li madwar l-inħawi, ngħidu aħna It- Tafla (tumbataċkejkna taflija ħdejn Car jekk l-isem originali kienx "Ħalq" Tabifħaqq, L-Għar ta' Kurrat huwa il-kappellata' San Dimitri) u ll-ħotba jew "Ħarq" (jiġifieri xaqq), għax twil ferm u fihqadfa liema bħalha tal-bies (oħra bħalha 'ilhinn minn hawnhekk naraw qasma naturaliliflistess waqt tfakkrek fħalqmiftuħ lest saħansitrabiċċ'oħra minn taħt Filma, biex tasal saġewwa nett; ikompli Wied ir-rahab, linitkellmu dwaru aktar 'ilquddiem), dan il-post biex jibla'.l-istesstaħwid bejn dawn mnejn jerġa' jitla' għalġo sala bl-arja għandu valur xjentifiku għax jagħti iż-żewġ kelmiet li jixtiebħu narawh li ma tinfìdx mal-baħar miftuħ. Mhux xhieda importanti dwark emm kienu ukoll Fpostijietoħrafil-Gżejjer Maltin, għal kollox Car jekk il-kelma "kurraf differentid awn il-bnadi fl-imgħoddi. ngħidu aħna ll-ħluq ta' l-lrqieqa hix qedtirreferigħall-isem Corrado Il-Ħotba ta' Milied tifred minn xulxin fkemmuna, ll-ħarq tan-niġes ff jew inkellagħax-xitlatal-kurrat, torsi ll-wied ta'milied u ll-wied tas-suf, Aħrax tal-mellieħa,ħalq it-tafalu wkoll bħala laqam ta' xiħadd. L- żewġ widien baxxi li jibdew minn Ħalq is-siġar fìl-qrendì, u Ħalq Għar taċ-cawla, imsemmi għallinħawi ta'm adwaru, huwa ìqsar u taħt il-kapellata' SanDimitri u li Mannara u l-ħluq ta's anmitri TiI jinżlu lejn it-tramuntana minn bejn I- punent t'għawdex stess. U għa nd u że wġ bo ko k, waħd a artijiet Ta' San Dlmltrl, Ta' hawnhekk ma nistgħux ma ngħidux mdaqqsa ma' wiċċ il-baħaru l-oħra Lexxuna, Taċ-Ċawla u Ta' Milled, xi ħaġa dwar il-kappella mwarrba ta' aktar fil-fond. Ma' qiegħ il-baħartaħt sa ma jintemmu fras il-ħekka u San Dimitri (jew San Mitri, kif kienu it-tlietgħerien lis emmejna hemm Tar-Roġġ. ll-wied ta' Milied jsibuha x-xjuħ ta" l-għarb) li ukoll għar ieħor iżgħar (ir-raba' 81

9 wieħed) mgħaddas għal kollox. Aktarx minħabba tfixkila bejn żewġt Ismijìet li jixtiebħu("taċ-cawla" u "Ta' Camma"), dawn l-għeriensaru magħrufa fost il-bugħaddasabħala "Ta' Ċamma", isem b'ieħor liw ara kollox jeżisti band'oħra u jinstab ferm aktar 'Ihinn bejn Kap San Di m itri u d- Dw ej ra. S e wwase w fuqhom, hemm ll-wied taċ-ċawla li minn fuq il-baħarjintgħaraf permezz ta' żewg xquq geologici (faults) li bla dubju għenu fit-tiswir tiegħu. Dan ilwied qsajjar u wiesa' għandu żewġ fergħat, jew tributarji,lijibdew milartijiettal-laqx u Ta'AbdiUa fuq naħa u dawk Ta' òarriska(jew II- Ġarriska) u L-Andar ta' Ġarriska fuq in-naħa l-oħra aktar lejnilpunent. Bilkemm jilħqu jingħaqdu dawn iż-żewġ fergħat,għax minnufih il-wied ewlieni jsibtarf is-sies u jsawwab l-ilmijiet tiegħu għal isfel.logħla partital-ġarriska għandha I- forma ta'quċċata tonda (ll-ħotba ta' Cini, jew Ta'Ċinl biss) u tibqa' ħierġa għal fuq il-baħar lejn ittramuntana, bil-ħbulamtarrġin ta' L- Ghalieqi (isimhom magħhom) jifirduha mis-sisien taħtha ta' u millposta tas-sajdta'majs. Ix-xaqlibaIoħra tal-carriskatmil ftit ftit lejnilpunent sa matmiss ifġenb ta' F aktar wied imbiegħed lejn il-punent fil-gżejjer Maltin kollha: Wied ir- Rohob jew Wied ir-rahab. Dan ilwied kbir huwa ferm itwal minn ta' qablu u jibda minn wara Firftajjel Ta' Birbuba, li skond id-dizzjunarju ta' Aquilina aktarx tfisser "il-bir talbaħnana" ("birbuba"). Qabel ma ddaħlet fil-pjan regolatur tas-snin '80 u nbelgħet mill-binisfrenai lidan gab miegħu, dinkienet kontrada pittoreskamagħmula minn ġabra ta' ftit djar qodma matul trejqa mwarrba tal-kampanja, u kellha karattru għaliha. Għall-bidu,il-wiedjinżel bi qlib pjuttost baxx minn taħt ir-raba' Ta' Mannara (kunjom li narawh ukoll frt-toponomastika ta' mal-baħar mhux wisq 'ilbogħod minn hawn, sewwasew f Ħalq Mannara qrib id- Dwejra), u jkompli nieżel bil-mod minn bejn l-għelieqita' Felici, Tal- Ħellu, Ta'Mira, Ta'M ungur u Tal- Kemmuni Iżda wara li jaqbeż F artijiet Ta' Wied Ir-Rahab u II- Bajjâd jinbîdel fħondoq twil u fond maqtugħ fil-blat żonqri bejn l-artijiet għoljintal-garriska (fuq il-lvant) u //- Qasam (fuqil-punent). Wiedir- Rahab fl-aħħar jintemm bejn il- Ħotba ta' Ciniu oħra pariġġha (//- Rofba tal-qasam), jofroq is-sies wieqaf fi tnejn u jferra' għalġol- Mediterran miftuħ minn nofs l-gholi tas-sies.jekk inħarsulura u nqabblu I- bokka ta'dal-wied ma' Foħrajn fondi bħalu nieħdu ħjielta' kif inhi mxaqilba dil-parti tal-gżira Għawdxija: Wied ir-rahab qisu mdendel ft-għoli; Wled il-mielaħ Kap San Dimitri, jew Kap San Mitri, mnejn is-sies jikser qisu kartabun, jibdel ismu ghal ùebel It- Tlrxlja, u jibda riesaq l-ewwel lejn II- Ponta tal-ħawt u mbaghad lejnid- Dwejra. Dawn l-inħawi daqstant ieħor sbieħ diga tajniehom titwila mill-qribfil-ħarġan umru 30 ta' "L- Imnara". Sewwasew qabel ma tilwi kważi jasal mal-livell tal-baħar;w ied mal-kap innifsu, hemm Zewġ il-għasri għandu Fbokka nofsha għerien ftit 'il fuq mill-baħariħarsu mgħarrqa; u Fwied lih emm fix- lejn it-tramuntana, bil-bokkażgħira u Xwejni huwa kollu kemm hu mistur tonda litixhed kifdawn tħaffru milf taħt wiċċ Filma. Dan huwa r-riżultat ilma ġieri Fistess bħal Għar Ħasan ta' ċaqliq qawwi tettoniku li seħħ rmalta. Sewwasew taħthom hemm matul elufta' snin. żewġ għerien oħra, moħbijin għal kollox taħtwiċċ il-baħaru ta' daqs Madwar Wied ir-rahab jidhru erba' liema bħalu. L-unikadarba li qattrajt għerien fil-baħar, li s'issa sibt ħuta kbira (aktarx tonn) fi-istat x'igħidulhom tlieta minnhom biss: L- naturalikien f madwar 30 metru fond Għar tal-marpas, L-Għar tal-ħanex (inkella ll-ħanex jew Għar II- Ħanex), u L-Ghar ta' Wied ir- Rahab. Bejniethom hemm ukoll sikka żgħira (Is-Sikka ta' Wiereb), mal-bokka ta* wieħed minn dawn F għerien. Hawnhekk, kemm il-kobor tal-għerien infushom kifukoll if baħar miftuħ ta'q uddiemhom u F għoli tas-sies li jittawwaf għal fuqhom iġiegħluk tħossok qisek nitfa fnofs ambjent salvaġġ li hawn għadu jsaltanbla mittiefes posta tas-sajdbl-istess laqam (Ta' Wiereb), u posta oħra indikatabħala II- Marpas. Isemdinta' Faħħar ma rnexxilix nitkixxef xijfisser. Qribha tinsab Sieq il-baqra, isem kurjuż li IFHotba tafqasam u dikta'cini jagħtik x'tifhem lih awn (jew kien mhumiex għajr tnejn fostgemgħa hawn) xiblata maħruġa 'I barra b'dilforma, akbar ta' tumbati żgħar lij dawru ż- iżda din qatt ma Imaħtha u żewġ ġnub ta' Wied ir-rahab. Biex ma nafx jekk għadhiexteżisti. Qed nibdew min-naħa tafgamska, ngħid dan għax sa xit1ettax-ilsena msemmu il-gudja lihija mifruda ilu Fblat tax-xiferfħalq Wied ir- mill-ħotba ta'cini minħabba wied Rahab kien qediżomm fpostu bilħniena, ieħor żgħir bejniethom tijferra'għal mxaqqaq minn kunsentura ġo Wied ir-rahab. Fuq ix-xaqliba F rqiqa lib ilkemm kienet tidhergħal oħra, wara l-ħotbat afqasam hemm min jinzerta għaddej minn fuqha ll-ħotba tal-bies (jew sempliċement iżda lìfil-fattkienet tagħtiisimha lillblat ta'm adwarha If-Maqtugħa. Gudja Hawn ta' min igħidlifkelma Tal-Bies) u oħra liw koll igħidulhail- GħalFħabta tas-sena 1995, din semitika "gudja" tfisser għoljażgħira, ċediet u Ffaċċata sħiħafuq iż-żewġ tant likull fejniltaqgħu magħha frttoponomastika Maltija dejjem ikun naħat ta'w ied ir-rahab (m'ogħla għoxrin sular blat!) tqaċċtet u żvarat hemm xi quċċata żgħira. Cieli b'kollox għal ġol-baħar. SaFlum niltaqgħu anke mal-plural tagħha għadha tispikka Fġerħa kbira u "gwiedi" u mad-diminuttiv "gwejdja". bajdanija liħalliet fil-faċċata skura ta' Daqstant ieħor, il-varjanta madwarha. Jìdher li ffinħawi hemm Taljanizzata tagħha "cuddia" anke tifkirietoħra ta'blat liw aqa' nsibuha tintuża spiss u bl-istess għal isfelfl-imgħoddi u ntradam taħt tifsira fuq ifgżira ta' Pantelleria, il-baħar, tant li s-sies taħt Tal- ngħidu aħna Cuddia Attalora, Ħamrija (hekk igħidulhom il-ħbula Cuddie Rosse, Cuddia Randazzo, mtarrġin li hemm mat-tram un tan a tal-ħotbatal-qasam) isibuhbħala L- eċċ.ħ. L-istessbħalma għidna dwar il-ħotba ta' Milied, dawn il-ħotob u gwiedi mhumiex għajr Faħħar fdal Irdum. U, mhemmx għax tgħid,blistess mod tnlssletfaħħar partitalleggenda dwar ifkappella Fantika ta' ittieklu għal kollox milfelementi. ta' għoljietq odma limaż-żminijiet San Dimitri.Issaninsabu fil-biduta' Għaldaqstant, IFĦotba tal-bies ilium promontorju wiesa', għoli u ismu mhix għajrtumbata tat-tafalitidher miegħu (H-Qortin) lijixref lejn ilmajjistralgħalfuq il-baħarfit-tarfnett magħmul kważi għal kollox mis-saffì barranija għall-aħħar fpajsagg tafgżejjer Maltin. It-tarf innifsu huwa tal-franka u taż-zonqor, u Mstess

10 nistghu ngħidu għal żewġt irqajja' bħalha (It-Tafal u It-Tafla t-żgħlra) li jixirfubi drittha man-naħa taf Ġarriska, sewwasew madwar il- Gudja. Dettali kurjuż huwa II jekk tfittex sew fdawn Fartijiet taflin gieli ssib xi ċapep kbar u skuri ta' sadid magħqud kif ukoll kristalli trasparenti tal-ġibs li mad-daqqa t'għajn taħsibhom ħġieġ; dawn il-minerali naturali huma magħrufin fostilġeoloġi bħala limoniteu gypsum. Bħalma diġà rajna, IFĦotba tal- Qasam hijaquċċata żgħira fit-tarfta" biċca art għolja fuq il-qortinli jsejħulha ll-qasam, jiġifieripropjetà agrikola mifruxa fuq medda mdaqqsa (l-istess bħal "podere" għat-taljani u "estate"għall-lngliżi). Parti minn din hija maqrusa bejn if Ħotba tafqasam u FĦotba tal-bies u igħidulha ll-qasam ta' òewwa, fiha wkoil għar żgħir artifiċjali li tħaffer fl-imgħoddi fil-ġenb tal-ħotba tal-qasam bħala post għall-kenn. Biex tasalsal-għartridtgħaddi minn mogħdija litifred il-ħotba tal-bies mill-artwatja ìax-xaqqufija. Din ta' Faħħar kienet fost Fimkejjen liġew studjati daqs mitt sena ilu millarkeologu Patri Manwel Magri, peress li fwiċċ il-ħamrijajidhru I- fdalijietmiksurinta' ħafna xaqquf u fuħħar antik limatul iż-żmien safa mttħun biex isir id-deffun għas-soqfa tad-djar. Ma setax jonqos lifħjiel 'misterjuż' ta' passât imbiegħed inibbetleġgendi dwar teżori mistura taħt Fart u saħansitra dwar belt antika li supposi kienet tinstab bejniethom? Inhallu dawn Finħawi billi nsemmu ll-ċebel ta' Raxlaqa (sies wieqaf li jibda mill-ponta tal- Ħawt u jħares lejn in-nofsinhar, lejn id-dwejra) u l-artijiet Tal-Gruzzjal li jaqilbu għal fuqu. Dan il-ġebel, kif ukoll Ħarq Mannara lijinsab fparti minnu, konna diġà semmejnihom ff artiklu dwar id-dwejra, L-intern u l-widien La qegħdin fiż-żifna, ejjew nitbiegħdu bis-serqaminn max-xatt u ngħidu xiħaġa dwar il-widien li jiġbru Filma tax-xita mill-intern talgżira. Ma kontx se nerġa' nsemmi F bosta widien żgħar liqisthom bħata parti mill-ambjentta'mal-kosta, u lanqas ma kellil-ħsieblinirrepeti dak iidiġà għidtd war Wied ir-rahab li għalkemm twil u fond għandu tifsilasemplici.iżda xort'oħra huma Wied ifgħasri u Wied ifmielaħ,li mhumiex għajr it-truf ta' sistemi aktar mifruxa b'ħafna friegħi li jingħaqdu flimkien biex jiffurmaw wied wieħed kbir li jbattalfilma għal ġol-baħar. mal-genb tal-gholja Ta' Abram. Billi dan Fisem diga Itqajnamiegħu oejn Ras ir-reqqa u Wied il-għasri, mhux Carjekk il-grajja lij semmi Or Joe Bezzin a dwar il-ħafnafniek li tfaccaw ftal-kanun fl-1942 waqtf ghaks tal-gwerraqedx tirreferigħal hawn. Ftitaktar 1 isfel mill-kappeila. sewwasew hdejn mina ta'l-ilmali hemm hdejn Ġnlen ll-għorfa u I- artijiet Ta' Xammar. mal-wied tal- Gonna jingħaqad il-kanal dejjaq (iżda twil u kemmxejn fond) tal-wied ta' Fellċ u flimkien jiffurmaw Wied if Għasri. Dan il-wiedtwil issajofroq F art ta' bejnir-raħaltaż-2ebbuġ u I- għolja Ta'Ġurdan, li fuqha għadu jsaltanll-fanal ta'ôurdan mibni fis- Seklu XIX biex bid-dawl qawwi tiegħu jiggwida lill-baħħaralijkunu qed isalpaw mat-tamuntana t'għawdex. Skond ma qrajt, leġġenda semplici tgħid lita' Għammar u Ta'Gurdan issemmew hekk għalżewġt aħwa lidari kienu jgħixu fuqhom. Minn taħt l-artijiet Tal-Gallina lijinsabumal-ġenb tatti tal-għolja ta' Gurdan, jinżel ll-wied tal-gallina, kanal baxx imħanxar fip blat tal-franka, b'mina ta'filma u għar artrfiċjali li donnu jixbaħ lil xi katakombi żgħir. Dan ibattalgħa! ġo Wied il-għasri, Fistess bħalma jagħmel ll-wied tas-sipa lijinżel min-naħa taż-żebbuġ. Dan ta' F aħħar jibda minntaħt l-għonq dejjaq lijġonġi l-għoljiet Taż-Żebbuġ u Ta' Abram (sewwasew taħt is-salibli hemm fil-pjazzata' quddiem il-knisja parrokkjali taż-2ebbuġ) u għall- Wied ifgħasrijibda bħala tl-wied tal-ġonna minn ħdejn ir-raħaltaf Għasri, u minn hemm jibqa'nieżel qalb FegħlieqiTal-Ġonna li jinsabu bejn Fgħolja Ta' Ghammâr (jew Fuq ta' Għammàr, biex jagħrfuha minn raħalckejken bl-istess isem) u ħotba oħra iżgħar magħmula għal kollox minn tafal għeri. Din ta'i- hawn. Biswit ix-xaqqufija, Fart watja ewwel igħidulu ll-wied taċ-ċakra. aħħar isimha magħha (Tat-Tafla), fuq naħa tinbidel fghelieqi mtarrġin iżda mbagħad jibdel ismu wara li għalkemm fifmapep hija indikata (ll-wilġa) li jħarsu lura għal fuq jmiss ma' Fartijiet Taċ-Ċakra u Taswkoll bħala Ta' Leveċa. Lejn ittramuntana tagħha hemm l-artijiet Wied ìr-rahab, filwaqt li fuq ixxaqliba Foħra tagħti għalfartijiet bogħod minn fejnjiltaqgħu miegħu Sipa. Aktar 'I isfel, mhux wisq 'il Tas-Sined. isem lìjindika artijiet imtarrfa Ta'Ċamma li jittawlu għal dawn iż-żewġ widien sekondarji, if imtarrġa għal fuq wied; u tabilħaqq fuq Gebel it-tirxija u Fbaħar miftuħ qiegħ ta' Wied il-għasrijsib is-saff bejn diniċ-ċappa tafal u Fgħolja ta' taħt Ir-Ras ta'ċamma Aktar lejn taż-żonqor ta' taħt, u minn hemm *il ferm akbar Ta' Abram (lifuqha in-nofsinhar naslu Fewwel fuq il- quddiem Fewwel jifnâdbil-mod u ftit jinsab mibni nofs ir-raħal taż- Gudja li diġà semmejna u mbagħad wara jsir ħondoq dejjaq li jibqa' Zebbuġ) hemm wied ieħor li ħdejn ll-maqjel Dan Fgħar ħiereġ għal-mal-baħarbħalma rajna. jingħaqad ma' dak tal-gonna. imdaqqas inqata' bl-idejnfifġenb Magħhom tingħaqad ukollit-triqtal- kampanja litwassal lejn il-knisja Tal- tal-gudja ħdejn l-artijiet Ta'Mira, u kemm ismu kif ukoll surtu juru lifih Is-sistema ta'w ied il-mielaħ hija Patroċinju jew ll-knisja tal-wled, li kienu jrabbu Fbhejjem; ma' Fewwel saħansitra aktar mirquma. u nbniet fl-1738 u mill-1872 'I quddiem daqqa t'għajn jìdherqadim mhux gttandha Zewġ friegħi ewlenin li serviet ta' viċfparroċċa għall-għasri ħażin, għalkemm mhux magħruf joqorsu r-raħal tal-gharb sakemm dan infatam ghal kollox eżatt meta tħaffer.l-artijiet ta' taħtu bejniethom. L-ewwel fergha miż-żebbuġ fl Niftakar lil isibuhom bħala ll-maħsel jew Tal- principali jgħidulha ll-wied ta' qrabati jirrakkontaw xi stejjer dwar Mahsel, isem lijindikaxivaska jew Sdleri, u tibda minn bejnl-għoljiet ġrajjiet koroh u misterjużi li seħħew tagħmir bfialhalikieniżomm l-ilma. 7a' Dbieġi u Ta' Ghammâr, bil-lejlħdejn il-kappella, iżda ftit li U billi hawn ninsabu pjuttost qrib tal- sewwasew flr-roqgha li tofroq ittriq tal-gharb minn dik li tagħti għal xejn naf aktar. Għal fuq il-kappella Ponta tal-ħawt,min jafjekk dawniżżewġ ismijiet għandhomx xi jittawlu l-artijiet għoljin TaFKanun, rabta 83 Ta' Pinu. Minn hemm, il-wied jibda nieżel bil-mod minn wara d-djar li

11 hemm Ul-Fgura. jiġifieri l-ewwel parti triq ohra wieqfa li tghaddi minn bejn Wied tat-żejt li jmiss maz-zuntier mibnija int u dieħel lejn l-għarb,li Fartijiet Tal-Gidi u Ta' Ċenċula u tagħha Hawnhekk, mara twajba dari kienetirħajjel maqtugħgħalih mal-bartieri Tal-Qsajjem sa ma sabet nlxxiegħa ta'żejt ħiereġ millblat waqt żmien il-għaks, iżda skond fsalib it-toroq bejn l-għarb u San tilħaq il-wied.din mhix ghajr il-bidu Lawrenz. Il-Fgura ssemmiet hekk ta' triq ferm itwalitkompli mat-tul l-istess leġġenda ż-żejt waqaf għal niċċa jew "figura" tal-madonna kollu tal-wied sa hdejn it-tieqa ta' igelgel (u minfloku beda jnixxi btss li nbniet mat-triq biex, skond Wied il-mlelaħ,qabel ma tikser lejn ilma) xi żmien wara minħabba I- leġġenda lokali msemmija minn Dr IFMargun u FMiġra, mbagħad terga' ghadab tal-madonna ghal xi nies Joe Bezzina, tħares in-nies milf tilwi lejn Wiedil-Għasriu tinfedsaż- rgħiba libdew jimlewiż-żejt b'xejn ħsejjes tal-erwieħjokorbu likienu Żebbug u FGhasri. It-Triq tafgidi mill-ghajn biex ibigħuhbiqliegħ.din jwerwru l-inħawi għall-ħabtata'i- tinżel dritt ghal Wied il-mielah u ddur il-kappella tal-kampanja serviet Dinin-niċċa storika kienet fdaqqa ma' qiegħ il-wied;ftit qabel, bhala Fewwel knisja parrokkjali malli tagħti għal fuqil-wied, sakemm fl-il-wied tas-sdieri jingħaqadma/- l-għarb infatam mir-rabat fl inħattetsabiex tagħmel il-wisa' Wled tal-madliena,wied baxx mimli bhala t-tieniparroċċa tal-kampanja għal xibiniġdid u flokha nbniet oħra qasab lijgħaddi minn bejn ir-raħal (sena wara x-xewkija, u ghaxar snin ġdida man-naħa l-oħra tat-triq.ilwied jibqa' għaddej minn bejn ir- ta' Kanġla. Ta' Għammar, lii smu Żebbuġ u Ta' Sannat li Ikoll kellhom ċkejken Ta' Ghammâr u ll-ħotba qabel ix-xagħra, in-nadur, iżraħal tal-għarbu Fknisjafamuża Ta' narawh rifless ukoll fl-għoljalitaghti jistennew sa F1688), u damet hekk Pinu, li għandha storja qadima ghal fuqu bħalma ġa rajna, illum minsuġa ma' żewġ leġġendi inbela' minn ħafna bini gdid u tasal reliġjużi. L-ewwel waħda hija qadima ghalih permezz ta'triq wiesgħa li ferm, u skond l-istess kittieb teħodna tkompli mat-triq li tghaddi minn lejn meta Fkappella qadima quddiem Ta'Pinu. Imma safbidu ta' Santa Marija tal-gentili likienet tat-tmeninijietdan ir-raħalkien qisu jsejħulha "Iż-Żewġ". IFWied tafħriż tinsab hawn kienet ġiet skonsagrata. presepju mrekken hdejn triq dejqa u dak taż-żejt jingħaqdu flimkien Skond il-leġġenda, xi ħaddiema tal-kampanja li dak iż-żmien kienet sewwasew fipbenniena lis emmejna, ppruvaw iżarmawha biex jużaw ilġebel tagħha band'oħra, iżda korrew tiegħu tinsab il-kappellata' San nieżel minn taħt It-Triq tat-trux. Din għadha ma twessgħetx. Qalb il-bini u minn hemm jibda wiedtwil ii jibqa' minħabba intervent mirakoluż u Pupulju linbniet fl-1850 fil-post fejn it-triqdejqa u twila tibda minn wara F kellhom jieqfu. Għaldaqstant. inbidlu dari kien hemm ohra eqdem ta' San knisja tafgħarb u tinfedfġenb dalwied permezz iat-telgħa tai-qird. l-pjanijietu Pinu Gauci ħa ħsieb Anard. jirrestawral-kappellalim inn hemm Għal fuq din-niżla wieqfa jew 'il quddiem baqgħet magħrufa it-tienifergħa ewlenija ta'w ied il- telgħa, skond mnejn tkun ġej b'ismu. It-tieniġrajja tgħid liqrib ilkappella fl-1883 dehretìl-madonna San Lawrenz, fejn skond if-mapep fejn igħiduli fl-imgħoddi kien hemm Mielaħ tibda minn bejnl-għarb u tittawwal Fart għoljata' San Katald lil żagħżugħa mill-għarb jisimha ighidulu ll-wied tal-knisja Wara li kappella lihum m'għadhiex teżisti. Karmni Grima, u minn hemm 'il jgħaddi mill-artijiet Tal-Ħriż,jimtela' MaFġenb Fieħor tal-istess wied (li quddiem nibtet devozzjoni qawwija qasab u jibdew isejhuiu ll-wied tal- għadni s'issama nafte x'jghidulu) lejn li-madonna ta'pinu liġibdet Ħriż. Dan imbaghad jaqsam ìlbenniena litinsab fil-qiegħta'triq widien oħra iqsar iżda kemmxejn jinghaqdu xejn inqas minn erba' bosta nies għal hawn, tant li fil-bidu tas-seklu XX inbena s-santwarju wieqfa limiċ-ċentru tal-għarbtibqa" fondi, li jinżlu mill-artijiet gholjin Ta' kbir li naraw illum. Il-kappella sejra sal-ħàriet imwarrba ta' Birbuba Lanza, ll-pirjolin, Ta' San Dimitri nnifìsha għadha teżisti, għalkemm u Santu Pietru. Dawn kienu tassew (sewwasew madwar il-kappella li kienet tneħħitilha Ffaċċata biex pittoreski,speċjalment Santu Pietru ġġib Fistess isem) u Ta' Garrija. Irraba' wieħed fosthom isibuh bhala għaqqduha man-naħa ta' warataf li kien qiegħed ftelgħawieqfa, dejqa knisja Fġdida. Din il-knisja konna u mserrpa, iżda jaħasra r-ruħ il-wied ta'garrija. u tista' tghid bi nilħquha mill-għarbbillininżlu t-triq drittu tisporġi Ix-Xghfra, qortin tagħhom inqerdet mill-ħafnabini wieqfa Ta' Sdierl li mill-misraħ imtarraġ taħt Fartijiet ta' San Katald. ġdid li belagħhom fiżminijiet reċenti, ċkejken ta' Fuq ll-blata tibqa' It-tarftax-Xgħirajingharaf permezz Fi sqaq mat-tarf ta' Santu Pietru għaddejja ghal fuq pont għoli u Xal-Barumbara ta' Leksju għad hemm binja qadima lidari dejjaq (u kemmxejn stramb ukoll, (barumbara qadima fgħamla ta' torri kienet mitħna tal-miexi (fejn it-tħin ghax wahda milt-aktar tisripiet żgħir,imsemmija għal sidha) u ezatt tal-qamħ kien isir permezzta' qawwija tat-triqhija propjufuq F taħt din il-binjail-wiedewlieni"ta' bla tagħmir imhaddem minn bhima arkata tal-pont!)lij aqsam il-wiedu isem" (biex ingħidluhekk) jingħaqad miexja fdawra tonda madwarfus jwassal lejn Ta' Pinu u Ta' mal-wied ta'sdieri biex flimkien f nofs kamra kbira), filwaqt limat-triq jiffurmaw Wied il-mielaħ. Dan Ghammar. Fit-Triq ta'sdieri dari li titla"lejn Santu Pietru għad hemm imbaghad ikompli għaddej malkienet tinsab id-darta'nannti,blimqawel maghha u bl-eghlieqita' egħlieqi. Ftit 'ilbogħod tiddandan Ta' Kanġta). għoljaċkejkna u kollha żewġ għerienqodma mħaffrin tahti- Ħotba ta'kanġla (jew sempliċement warajha mtarrġin ghal fuq ll-ħofra li kburija l-kappella qadimataċ- mxaqqa li tinsab taħt ir-riħ ta' l-ohra mhix għajrfergħa ċkejkna tal-istess wied. Min jaf kemm qattajna żmien nilaghbu hawn maz-zijiet u l-kuġini fi tfulitnal Minn Fuq ifbiata tinżel ukoll lt-trlq tal-óidl (bit-tlkka fuq il-ġ), ċimiterju tar-raħal, magħrufabħala Tal-VIrtut (aktarxtaħsira tad-dedika uffiċċjali lill-madonna tal-virtù) jew Taż-Zejt minħabba leġġenda dwar intervent mirakoluż tal-madonna f//- 84 sa ma nbniet knisja parrokkjali akbar fil-qalba tar-raħalw ara BilliIknisja parrokkjali F"ġdida" hija ddedikata liż-żjara tafmadonna Ni Santa Eiiżabbetta, il-vara ewlenija tal-festa għandha żewġ statwi u Ta' Gurdan lì diġà messejna magħha. IhWied ta'kanġla jofroq 'il dawn iż-żewġ għoljiet minn xulxin

12 qabel ma hustess jingħaqadm a' Wied ipmielah,l-istessbħalma aktar 'I isfeljagħmlu ll-wied tat-qabar u żewġ widien ohra Zghar li jinżlu minn bejn Fartijiet Tai-Żarb, Ta' Fħart u Ta' Pirnewnu liikoll jinsabu taħt Ta' òurdan. Dwar Ta'Kangia, hemm dokumentata leggenda ta' swiedilqalb dwar tifellimiet bifqatgħa wara li ra fatatgo bir. Eghluq 12. Bezzina, Joseph(?) (bla data). Marsalfom: A Haven For Corsairs Bħas-sottu, fdan Fartlklu ippruvajt And Tourists. Żebbuġ Local Council ngħaddilkom xi tagħrif 1. Abela, Gio. Francesco (1647). Della Official Website toponomastiku li għoġobhom Descrittione di Malta Isola nel Mare (nttp ://www. zedouqqozo.com/marsa jìpprovduli n-nies li Itqajt magħhom Siciliano con le sue Antichità ed lforn.htm). kif deher frt Altre Notitie (sic). Edizzjoni matul għadd ta'żjarat u mixjiet 13. Bugeja, Anton (2008). Fr Emmanuel facsimile mitbugħa minn Midsea Magri and the Antiquities of Gozo. fdawn Fakkwatì, u ninsġu ma' F Books Ltd. (1984). Melita Historica Vol. XV No.1. osservazzjonijiet personali fuq if post u ma' xi informazzjoni ohra 2. Agius de Soldanis, Giovanni Pietro 14. Busuttil, Roderick (bla data). dwar Fambjent lokali. U Fistess bħal Francesco (Sek.XVIII). // Gozo Kappelli Maltin: IkKnisja ta' San fl-artiklu dwar id-dwejra (ara Fħarġa Anticoe Moderno, Sacro eprofano. Publiju - Ta' Għammar, fl-għarbnumru 30 ta" "L-Imnara"), din iddarba għenitni x-xorti ligħandi I- Verijoni maqluba ghall-malti minn Għawdex. Mons. Ġużepp Farrugia (1936): Għawdex bil-grajjatiegħu; qraba mill-għarb, limagħhom qsamt san publiju.html. kifdeher fis- Edizzjoni "facsimile" maħruġa milf uħud mill-esperjenzi matul żgħuriti Fondazzjoni BeltVittorja (1999). fis-sebgħinijiet u t-tmeninijiet. Ippruvajt niġbor ukoll it-tagħrif 3. Agius de Soldanis, Giovanni Pietro 15. Brincat, Joe (bladata). Kappelli imxerred li digà jidher Francesco (Sek. XVIII). // Gozo Maltin: ll-kappelia ta'san Dimitrifpubblikazzjonijiet oħra kemm L-Gharb, Ghawdex). http: //www. recenti kif ukoll storici suġġetti dwar li b'xi mod jew ieħor ghandhom x'jaqsmu ma' dawn l-inħawi, sabiex il-qarrejikollu stampa kemm jista' jkun sħiħa.iżda hawnhekk inhoss ti għall-korrettezza għandi nsemmi li diġà jeżistu xì riċerki sistematici dwar it-topono masti ka tax-xtut t'ghawdex, ewlenin fosthom il-kitbiet interessanti ta" Dr. Joe Zammit- Ciantar li niżżilt fost ir-riferenzi. F'daFkaż, qgħadt lura milli noqghod niddupplika Flisti dettatati lidiġà ta hu qabli, ghax inkella tintilef iddistinzjoni bejn informazzjoni ġdida (jew ġbir ta' dettalji mxerrdin) u rìpetizzjoni kkupjata ta' dak li diġà ntqal band'oħra. Għaldaqstant, kuifejn id-dettaljllinkludejt hawn diġà jidhru fdawk ir-ricerki toponomastici, dan għandu jittieħed bhala konferma indipendentita'f istess tagħrif,s akemm ma jingħadx xort'oħra Fdan Fartiklu nnifsu.listess ighodd għal-leġġendi li semmejt fuq fuq, tarrt li fdal-każ innutajt xi differenzi żgħar bejn if verżjoni li naf biha jien u dik li tidher fil-pubblikazzjonijiet siewja ta' Rev. Dr. Joseph Bezzina. Dan narah bhala sinjal pożittiv, billi sa Certu punt jindika li 1-taghrif kulturali għadu ħaj u mhux qed ikampa biss f'ghajn wahda ta' informazzjoni akkademika li jkollha toqghod tghaddi minn kittiebghall-iehor.naghlaq billiniżżi hajr Hi kull min għoġbu jghinni fil-gbir ta' Finformazzjoni ghal dan Fartiklu, fosthom III Dr. Anton Buġeja. Riferenzi Antico e Moderno, Sacro e Profano. Traduzzjoni tal-verżjoni Maltija għall-lngliżminn Dun Anthony Mercieca: Gozo Ancient and Modem Religious and Profane, maħruuġa minnn Media Centre Publications (1999). 4. Agius de Soldanis, Giovanni Pietro Francesco (Sek. XVIII). // Gozo Antico e Moderno, Sacro e Profano. Verżjoni originali bit-taljan ikkwotata minn J. Zammit-Ciantar F Trie Placeneames of the Coast of Gozo (Malta). " 5. Anonimu (bla data). Sf. Mary Parish Zebbug, Gozo. yparish/pari5h.htm, kif deher fit Aquilina, Joseph (1987). Maltese- English Dictionary. Midsea Books Ltd. 9. Bezzina, John (1969).Ix-Xtajtiet t'ghawdex. TheGozo Year Book The SocialAction Movement (Gozo). 10. Bezzina, Joseph (1991). Forty legends from Gozo.Gaulitana 9. Pubblikazzjonijiet Bugelli. 11. Bezzina,Joseph (1994).Fortymore legendsfrom Gozo Gaulitana13. Pubblikazzjonijiet Buġelli. kappellimaltin.com/html/san dimitri. html, kif deher fis Cefai,George (2006).Intervistama' Fiskultur Ronald Pisani. rary/ intervisti/ronnie.php fit kifdeher 17. Formosa, P. (1973). A History of Għarb.Teżi tafb.a. (Università ta' Malta). 18. Gabriele, Salvatore (bla data). Pantelleria: Guida Pratica dell'isola. Grafiche Reggiori. 19. Oil Exploration Directorate (1993): Geological Map of the Maltese Islands (Sheet 2: Gozo and Cornino) 1:25,000. Oil Exploration Directorate (Office of the Prime Minister) 20. Pedley, Martyn; Hughes Clarke, Attard, Anton F. (1991). Mill-Ħajja Michael & Galea, Pauline (2002). ta' l-lmghoddi:tagħriffolkloristiku Limestone Isles in a Crystal Sea: minn Għawdex. The Geology of the Maltese Islands. PEG Ltd. 8. Attard, Anton F. (1995). Kummentarju fil-programm televiziv "Ghawdex Ilium", imxandarfuq TVM flt

13 21. SammuI-Tagliaferro,A. (1993).The 4. Zolla Camilleri (mill-gharb), snin Coastal Fortifications ofgozo and 70-*80. Cornino.Midsea Publications. 5. Cisju Portelli (mill-gharb). snin ' TouringClub Italiano(1993).Parco dell'etna:guida Turìstica. Ente 6. Godwin Velia (mir-rabat parco dell'etna. t'ghawdex), Ministeru għalgħawdex (bla data). Countryside: Ghasri Valley < x?paae= 179). kifdeher fit- OS Ministeru ghal Għawdex (bla data). Attractions:San Dimitri-Għarb ( asp X? paae=937). kifdeher fit- OS Ministeru għalghawdex (bla data). Bliet u Rħula - Għarb. ( x?page-424), kif deher fit Gordon Grech (mir-rabat t'ghawdex), Vince Attard, Jikkwota sajjieda mid- Dwejra, Zeppi "ta' rahab" (nassab mill- Gharb). ll-hotba tal-qasam, Barklor "Gustò tal-padi" (mill- Gharb); id-dwejra, Rghajja xiha (anonima) fta'ghammar, mat-triq ghal Ta' Kanġla, Sajjied xiħ "tal-basli" (miż-zebbuġ). 13. Ta'Tappina, Ministeru ghal Ghawdex (bla data). 14. Sajjied xiħ "tal-bdot" (miż-zebbuġ). Attrazzjonijiet: Madonna tal- Għaril-Qamħ, Patroċinju - Għasri ( 15. Sajjied "ta'patri Fidel"(miżpaqes.aspx?paqe-532), kifdeher Zebbuġ). Il-Ħdejdija,1995. fit Sajjied xiħmill-għasri (anonima). Għaril-Qamħ, Zammit-Ciantar, Joe (). OrnithologicalToponyms ingozo Beach cleaner(anonimu). II- Som» Observations. Qbajjar, Xrobb l-ghaġin/xorb /- Ghaġin 2. It-Taqtiegħa ta' Delimara (numru 71 fuqll-mappa)tidher magħquda mal-kumplament ta' Delimara, metafil-fatt hija gżira ċkejkna mdawra għal kollox bil-baħar.daqstant ieħor igħodd għat-taqtiegħa I- Imgħarrqa (numru72) li hija sikka litibqa' ħierga barra 'I minnha. 3. Il-Ħaġra(numru 27 fuq ilmappa) u It-Taqtiegħata' Xrobb l-għaġin(numru 108) bilkemm jidhru minħabba li huma ċari wisq. Dawn ukoll huma skollijiet imdawrin għal kolloxbil-baħar. Alex Camilleri 28. Zammit-Ciantar, Joe(2000). The 18. Sajjiedabil-qasba(anonimi). Ras ir- Piaceneames ofthe CoastofGozo Reqqa (1995, 2003). (Malta). 29. Zammit-Ciantar, Joe (2001). Surfaceand UndergroundCaves in Gozo. The Sunday Times : Gozo Supplement pp. V-VI 30. Zingarelli, Nicola (2003). VocabolariodellaLingua Italiana. Zanichelli Editore. Komunikazzjonijiet personali: 1. Giġi Camilleri "tal-ġambo" (mill- Għarb), snin ' Michael Camilleri "tal-gambo" (mill- Gharb), snin' Salvu Camilleri "tal-ġambo" Gharb), snin ' (mill- ghall- Korrezzjonijiet mappa li dehret filħarġa numru 32 (H-Port ta' Marsaxlokk u madwaru) Xtaqt niġbed l-attenzjoni għal xi żbalji żgħar fil-mapep fl-aħħar ħarġa ta' L-lmnara, li mid-dehra nqalgħu waqt l-aħħar irtokki ta' qabel l-istampar: 1. In-numri44 u 106 ma jidhrux filwerrej, aktarxgħax inqarsu bejn paġna u oħra. Dawn għandhom ikunu kif ġej: 44. Il-Hotba tal-bies/il- Bles/Tai-Bies 86