P. GUIDO SCHEMBRI OFM IL BIBBJA IL KOTBA MQADDSA U IT TIFSIR TAGÓHOM

Transcription

1 P. GUIDO SCHEMBRI OFM IL BIBBJA IL KOTBA MQADDSA U IT TIFSIR TAGÓHOM

2 ISBN Proof Reading: Ìwann Azzoppardi ofm Editur: George Bugeja ofm Mitbug mill-p.e.g. Ltd. Kummissarjat ta l-art Imqaddsa u Edizzjoni TAU

3 DAÓLA G al darb o ra Patri Guido Schembri OFM qed jag tina abra ma duma tar-riçerka u l-konferenzi tieg u mog tija f dawn l-a ar snin fil-kummissarjat ta l-art Imqaddsa fil- Belt. Mi burin flimkien huwa seta jag tina din il-pubblikazzjoni, Kors Ìdid, il-bibbja, Tag rif dwar il-kotba Mqaddsa. Bi stil sempliçi u komunikattiv, Patri Guido jintroduçi l-qarrej g all-iskrittura Mqaddsa u g al dak kollu li neçessarjament g andu x jaqsam mal-kotba Mqaddsa. Nistg u ng idu li b din il-pubblikazzjoni g andna f idejna sintesi tajba u konçiωa ta studji bibliçi li huma idejali ghal kull min jixtieq jintroduçi ru u tajjeb g ad-dinja Biblika u g an-numru kbir tal-kotba Mqaddsa li flimkien jiffurmaw il-bibbja. Din il-g odda popolari li qed jag tina Patri Guido hija frott ta snin twal ta riçerka u studju, konferenzi u tag lim. G andha tkun g odda tajba f idejn dawk kollha li jixtiequ jag mlu mill-kelma ta Alla il-prinçipju vitali tal- ajja tag hom u li jixtiequ jersqu lejn l-iskrittura b sinçerità u verità, immexxijin mill-knisja u mill-istudji bibliçi serji. Din il-pubblikazzjoni hija ta natura introduttiva. G adha tkun ta xprun biex kull min jinqeda biha jkompli jixxennaq g at-tag lim bibliku li l-kummissarjat ta l-art Imqaddsa joffri minn Ωmien g al Ωmien lil dawk kollha g atxana g all-kelma ta Alla u g all-g arfien awtentiku dwar l-art Imqaddsa, l-art P. Marcello Ghirlando ofm 2 ta Awissu

4 L-EWWEL TAQSIMA INTRODUZZJONI ÌENERALI Il-Bibbja Kelma ta Alla fi kliem il-bniedem X inhi l-bibbja? Il-Bibbja, kelma li ejja mill-grieg Biblos (Ktieb), hija l-ktieb tag na g ax minnha nag rfu xi jrid Alla minna. Hekk sej ilha l-ewwel ktieb tal-makkabin (12,9). San Ìwann sej ilha l-iskrittura (10,35), waqt li San Pawl jikkwota l-kotba tag ha bl-isem ta Kotba Mqaddsa (Tim 3,15; Rum 1,1-2) Il-Bibbja hi g add ta kotba li n abru flimkien l-iktar min abba ra unijiet litur içi. Kien il-konçilju ta Trentu li f April tas-sena 1546 li ddefinixxa liema huma l-kotba mqaddsa: huma 74 ktieb, la iωjed u lanqas inqas, 47 ktieb tat-testment il-qadim, u 27 tal-ìdid. Il-Bibbja hi l-kelma ta Alla g ax, kif meta nitkellmu nuru x hemm f mo na u fir-rieda tag na, hekk il-bibbja turi l- sieb u r-rieda ta Alla g as-salvazzjoni tag na. Iç-çentru tal-bibbja hu Kristu, g ax hu il-verb ( il-kelma ) ta Alla u l-ikbar rivelazzjoni tieg u. IΩ-Ωew Testmenti tal-bibbja Il-Bibbja ti bor fiha l-kotba li jduru maω-ωew Testmenti li Alla g amel mal-bnedmin: il-patt il-qadim tas-sinaj li g amel permezz ta Mosè, u l-patt il-ìdid li sar permezz ta Kristu fuq il-kalvarju. Il-kotba li jwasslu g all-mi ja ta Kristu nsej ulhom it-testment il-qadim, il-bqija nsibuhom bl-isem ta Testment il-ìdid. Il-Lhud iωommu b ala kotba sagri dawk biss ta qabel ma ie Kristu, waqt li a na l-insara (Kattoliçi, Ortodossi u Protestanti) inωommu b ala sagri kemm il-kotba tat-testment il-qadim, kif ukoll dawk tal-ìdid. 4

5 Il-Bibbja hi n-nifs ta Alla In-nifs tag na jo ro minna nfusna, hekk il-bibbja, Kelma ta Alla, ladarba hi divina, jew ejja minn Alla nnifsu, hija nifs ta Alla, jew kif isej ulha b kelma ta nisel Latin ispirata. L-ispirazzjoni tal-bibbja tfisser mela li dak kollu li hemm miktub fiha kien mog ti lilna minn Alla nnifsu permezz ta nies li hu g aωel: l-awturi sagri li hu nqeda bihom. G alhekk il-bibbja hi kelmet Alla fi kliem il-bniedem. L-ispirazzjoni tinfirex mal-bibbja kollha u ma kull parti minnha, imma titlob li wie ed jifhem sewwa dak li ried jg id Alla u l-awtur uman. Il-verità tal-bibbja Billi dak kollu li l-awturi ispirati, jew a jografi, kitbu g andna nωommuh b ala dak li ntqal mill-ispirtu s-santu, hekk ukoll, b konsegwenza, g andna nemmnu li l-kotba ta l-iskrittura Mqaddsa jg allmu b çertezza, b fedeltà u ming ajr Ωbalji l-verità li, g as-salvazzjoni tag na, Alla ried li tin abar fil-kotba Mqaddsa (Dei Verbum, n. 11). Biex niksbu din il-verità g andna nfittxu fid-dawl tal-knisja l-intenzjoni ta l-awtur sagru u nag tu kas ukoll, fost wejje o ra, tal-forom letterarji. G aliex il-verità titqieg ed quddiemna u tag ti tifsir differenti, skond it-test jekk ikunx ta storja jew ta profezija, jew ta xi forma poetika, jew xi forma o ra ta espressjoni. Je tie mela li l-interpretu jfittex is-sens li l-kittieb sagru ried ifisser f çirkostanzi determinati, skond il-kundizzjoni ta Ωmienu u tal-kultura tieg u permezz tal-forom letterarji wωati f dak iω-ωmien (Dei Verbum, n. 12). Meta nimxu wara dak li qalilna l-konçilju Vatikan II fid-dei Verbum, insibu li l-bibbja turina l-verità ming ajr Ωbalji. Din il-kwalità tal-bibbja tissejjah Inerrantia, kelma Latina li tfisser ming ajr Ωbalji. L-unità tal-bibbja Biex wie ed jifhem tajjeb il-bibbja je tie li j ares lejn il-kotba tag ha marbutin flimkien u mhux kull ktieb me ud 5

6 g alih, g ax kull ktieb, u kull parti minnu, jistg u jdawwlu lil xulxin. Óafna testi li jinsabu f parti mill-bibbja jiççaraw ru hom f taqsimiet o ra. Per eωempju, dak li jg id Isaija fuq ix-xebba u l-g immanu-el fil-kapitlu 7 jitfisser minn dak li jg id il-van elu fuq il-madonna u Binha. Il-qdusija tal-bibbja Ladarba l-bibbja nkitbet bid-dawl ta l-ispirtu s-santu bilfors li tg allem dak li g andu x jaqsam mas-salvazzjoni tar-ru. Hawn tinbet diffikultà: g aliex insibu rakkonti ta vjolenza u ta immoralità fit-testment il-qadim? Hawn g andna nifhmu li t-testment il-qadim ma nkitibx fiω-ωmien tal-perfezzjoni kif inkiteb il-ìdid imniedi minn Kristu. Fit-Testment il-qadim insibu wejje li Alla ma ridhomx imma ppermettihom. G aliex ippermettihom hu misteru, kif hu misteru wkoll kif Alla jippermetti d-dnubiet tag na g alkemm a na g andna t-tag lim tal-van elu. Rigward l-imprekazzjonijiet li hemm fis-salmi u kotba o ra, g andna nifhmu li l-kittieba sagri kienu j arsu lejn l-g edewwa ta Alla b ala l-g edewwa tag hom g ax kienu ta sara kbira g as-salvazzjoni ta ru hom. Il-Bibbja ma tqaddisniex biss imma tg allimna wkoll kif ng ixu ajja hienja u ta siwi. Meta San Pawl kiteb lid-dixxiplu tieg u Timotju, qallu: L-Iskrittura kollha hija mnebb a minn Alla u tiswà biex wie ed jg allem, içanfar, iwiddeb u jrawwem fis-sewwa, biex hekk il-bniedem ta Alla jkun perfett, im ejji g al kull idma tajba (1 Tim 3,16-17). Il-Kanone tal-bibbja Kif g idna fil-bidu, il-kanone, jew lista, tal-kotba tal-bibbja ie definit mill-konçilju ta Trento, g alkemm l-istess lista dehret mijiet ta snin qabel u kienet milqug a minn diversi konçilji li saru qabel. L-a ar konçilju, il-vatikan II, tenna dak li qal it-tridentin. Dwar it-testment il-qadim, il-kollezzjoni tal-kotba sagri mbdiet minn Ωmien Mosè u ng alqet g all- abta tas-sena 100 WK. L-ewwel Ωew abriet kienu tal-kotba imsej in ta 6

7 Mosè (il-pentatewku, jew il- ames kotba tal-li i ) u dik tal-profeti; din tal-profeti kienet a mag luqa madwar is-sena 130 QK. Il- abra tal-kotba msej in Sapjenzjali (g ax fihom afna tag lim), jew tal-g erf, imbdiet ta t is-sultan ÓeΩekija ( QK) u ng alqet fl-istess Ωmien ta dik tal-profeti, Dwar it-testment il-ìdid, il-kotba sagri n abru mill-bidunett min abba skopijiet litur içi. Sant Irenew, li miet fis-sena 200, a jitkellem fuq il- abra tal-kotba tat-testment il-ìdid, u mieg u jaqbel Tertulljanu. Dak li qalu dawn it-tnejn hu kkonfermat mill-framment imsejja Muratorjanu (g ax misjub minn Antonio Muratori) li, bejn wie ed u ie or, hu ta l-istess Ωmien li fih g exu t-tnejn li semmejna. Il-lista tal-kotba tat-testment il-ìdid saret f qasir Ωmien min abba l-uωu litur iku u l-eretiçi, billi dawn kellhom il- abriet tag hom. Il-Kanone tal-kattoliçi u dak tal-protestanti Fil-Bibbja tag na Kattoliçi hemm 74 ktieb, 47 tat-testment il-qadim u 27 tat-testment il-ìdid. F dik tal-protestanti hemm 66 ktieb, 39 tat-testment il-qadim u 27 tat-testment il-ìdid. Ir-ra uni l-g aliex ta din id-differenza fil-lista tat-testment il- Qadim hi li a na nimxu wara l-lista tal-kotba mqaddsa ta Lixandra (it-traduzzjoni Griega tas-sebg in, jew LXX) li kienu juωaw l-appostli u l-insara tal-bidu; waqt li l-protestanti jimxu wara l-lista uffiçjali ta Ìerusalemm, dwar it-testment il-qadim. Kotba Kanoniçi u Dewterokanoniçi Il-kotba kanoniçi huma dawk li da lu mill-bidunett fil-lista tal-kotba mqaddsa; dawn jinsabu kemm fil-bibbja tal-kattoliçi kif ukoll f dik tal- Protestanti. Il-kotba dewterokanoniçi (tat-tieni kanone, jew lista) huma dawk li damu ma da lu fil-lista tal-kotba mqaddsa, jew kien hemm xi dubbji minn xi w ud jekk humiex sagri. Dawn ta l-a ar huma: Tat-Testment il-qadim: Tobit, Ìuditta, Ktieb il-g erf, Sirak, Baruk, 1 u 2 Makkabin, xi taqsimiet ta Ester (10,4-16; 24 fil-vulgata Latina) u Danjel 3,24-90, u l-kapitli 13 u 14 ta l-istess ktieb. 7

8 Tat-Testment il-ìdid: l-ittra lil-lhud, Ìakbu, 2 Pietru, 2 u 3 Ìwanni, Ìuda u l-apokalissi. Il-Protestanti jsej u d-dewterokanoniçi apocrypha. Il-Bibbja tal-protestanti twarrab id-dewterokanoniçi tat-testment il- Qadim, u g alhekk hi iqsar mill-bibbja Kattolika, u llum tilqa dawk tat-testment il-ìdid. Il-Kanone u l-knisja Min qalilna liema huma l-kotba mqaddsa? G alina l-kattoliçi t-twe iba hi afifa: qaltilna l-knisja liema huma. Imma l-protestanti jg idulna, le, g ax jekk hu hekk, ifisser li l-knisja hi fuq il-bibbja li hi l-kelma ta Alla nnifsu, a a li tistona. Skond il-protestanti mela l-bibbja hi self revealing, ji ifieri li hi stess bid-dawl ta l-ispirtu s-santu turina liema kotba huma sagri. Din l-ispjegazzjoni hi sabi a imma jibqa l-fatt li jrid ikun hemm xi add li jg idilna liema kotba huma sagri u liema le. Dan ix-xi add hi l-knisja li Kristu weg dha li jibqa mag ha sa l-a ar taω-ωmien. Tidher sabi a l-opinjoni tal-protestant Oscar Cullman li kienet il-knisja li ddeterminat il-lista tal-kotba mqaddsa b att ta umiltà u b ubbidjenza lejn ir-rieda ta l-ispirtu s-santu li wera lill-knisja l-kotba li kellha tag Ωel b ala kanoniçi g ax kienu jintuωaw fil-litur ija (Die Tradition exegetiches, historiches und teologiches Problem, Zurich 1964, p. 45ss.) Skond it-teolo i Kattoliçi, il-bibbja u l-knisja jiffurmaw fonti wa da ta rivelazzjoni u g alhekk il-problema tar-relazzjoni bejn il-bibbja u l- Knisja hi façli biex ting ata soluzzjoni: L-Ispirtu s-santu li nebba lill-awturi sagri x kellhom jiktbu, nebba ukoll lill-knisja turi lill-uliedha liema kotba huma sagri jew ispirati. B liema lingwi nkitbet il-bibbja It-Testment il-qadim kwaωi kollu nkiteb bil-lhudi minbarra biççiet tal-ktieb ta Danjel (2,4-7,28), ta Esdra (4,8-6,18) u silta tal-ktieb ta Ìeremija (10,11), miktubin bl-aramajk. Inkitbu bil-grieg 1 u 2 Makkabin u ktieb il-g erf fl-a ar snin qabel Kristu. 8

9 It-Testment il-ìdid kif inhu f idejna llum inkiteb kollu bil-grieg imsejjah kojne (Grieg mitkellem mill-poplu tal-postijiet differenti). Il-Van elu ta San Mattew ori inali nkiteb b lingwa semitika, aktarx bl-aramajk; dan il-van elu hu mitluf u l-knisja laqg et wa da mit-traduzzjonijiet bil-grieg ma duma fi Ωmien l-appostli. Il-kitba tat-testment il-qadim Il-materjal tal-kitba Biççiet mit-testment il-qadim inkitbu fuq il- ebel (EΩ 24,12; 31,18); fuq ebel miksi bit-tafal (Dt 27,2; Ìob 8,32); fuq il-fu ar (EΩ 4,2); fuq twavel tal-fidda, tal-bronω jew tad-deheb (Ìob 19,24; Is 8,1; 1 Mak 14,18; eçç). Meta mbag ad bdiet tintuωa l-parçmina g all- abta tas-sena 200 QK, it-testment il-qadim beda jinkiteb fuq dan il-materjal. Minn Ìer 36,2 jidher li l-papiru kien a beda jintuωa fi Ωmien il-profeti g all-kitba tal-kotba sagri. Il-kitba fuq il-papiru kienet titkebbeb fuq Ωew lasti f g amla ta romblu. Il-kitba fuq il- ilda kienet rari min abba li kienet tiswa afna. Il-formazzjoni tat-testment il-qadim Qabel ma t-testment il-qadim bl-ebrajk wasal g all-forma li g andu llum, g adda minn diversi stadji ta formazzjoni min abba çirkostanzi diversi, kif ji ri f kull formazzjoni. a) Mill-bidu tal-kitba sa l-ewwel seklu WK hu Ω-Ωmien tal-varjazzjoni tat-test, kif jidher meta t-test Ebrajk jitqabbel mat-traduzzjoni tas-sebg in (LXX); dan min abba Ωbalji tal-kopisti, l-uωu adattat g al-litur ija, gwerer li fi Ωmienhom ew ma ruqin il-manuskritti, u çirkostanzi o ra. b) Mill-ewwel seklu sas-sitt seklu WK it-test ie stabilit; dan nafuh meta nqabblu t-test Ebrajk mat-traduzzjonijiet ma duma minn Akwila, minn Simmaku u minn Teodosjon. ç) Mis-seklu sitta sas-seklu g axra l-massoreti (mill-kelma massorah li tfisser tradizzjoni) da lu l-vokali fit-test u fissruh b afna noti skond it-tradizzjoni tal-missirijiet. d) Wara s-seklu g axra l-lhud da lu l-aççenti u diviωjoni 9

10 f kapitli, eçç., u naqqew it-test minn diversi difetti. Fl-1447 it-test Ebrajk beda ji i stampat, l-ewwel f taqsimiet imbag ad s i. Fis-sena 1525 Ìakbu Hajjim ippubblika f Venezja l-famuωa Bibbja Rabbinika, stampata minn Danjel Bamberg, imwieled f Antwerp. Din l-edizzjoni serviet b ala mudell g all-edizzjonijiet ta warajha, fosthom ta dik uωata afna ta Kittel R. - Kahle P. (Stuttgart 1937 u 1951). It-test Ebrajk g andu mportanza kbira g ax jirrappreωenta l-kitba ori inali ta l-awturi sagri. Warajh ti i t-traduzzjoni Griega tas-sebg in. Traduzzjonijiet antiki tat-testment il-qadim Fis-seklu tlieta QK saret l-ewwel traduzzjoni f Lixandra, imsej a tas-sebg in g ax il-kbarat Lhud, biex jag tuha mportanza, qalu li n admet b mod mirakuluω minn sebg in g aref f sebg in jum, u kull wie ed g alih, u meta dawn is-sebg in g aref qabblu x-xog ol li g amlu, sabu li t-traduzzjoni ta kull wie ed kienet l-istess. Wara din it-traduzzjoni, mag rufa bis-sigla LXX (in-numru Latin g al 70), saru tliet traduzzjonijiet o ra bil-grieg g ax, billi l-insara bdew juωaw l-lxx, il-lhud se tu lilha u jum twelidha. Dawn it-tliet traduzzjonijiet huma dik ta Akwila, ta Simmaku u ta Teodosjon. L-a jar wa da fosthom hi ta Teodosjon ( WK). Wara dawn saret il-hexapla tan-nisrani Ori ene f sitt kolonni; fiha l-lxx iet imsoffija mill-iωbalji li da lu fiha. Wara dawn saru traduzzjonijiet o rajn antiki taω-ωew Testmenti li fuqhom nitkellmu l quddiem. Kotba o ra reli juωi fi Ωmien l-appostli Fi Ωmien l-appostli, u wkoll qabel, dehru kotba li imitaw lill-kotba sagri taω-ωew Testmenti; dawn jissej u apokrifi, g ax ja bu l-isem ta l-awtur li kitibhom u j ibu isem fittizju ta xi persuna qaddisa. Dwar il-kitba apokrifa tat-testment il-ìdid kien hemm jiççirkolaw madwar-il 50 van elu, fosthom il-mag ruf Van elu ta ÌuΩeppi l-mastrudaxxa li jippreωenta lil San ÌuΩepp b ala ra el xih. Hu mag ruf ukoll il- Van elu ta San Tumas li j ib 114 tag lima li Ìesù qal privatament lil 10

11 San Tumas. Il-Knisja ma laqg etx dawn il-kotba li mhux dejjem i ibu l-verità. Il-kitba sagra tat-testment il-ìdid a) Il-materjal li fuqu nkiteb it-testment il-ìdid: Il-materjal l-iktar uωat mill-kittieba tat-testment il-ìdid kien il-papiru g ax kien l-or os materjal; dan kien abbundanti afna max-xtajtiet tax-xmara Nil, fl-e ittu, u kien ilu jintuωa mit-tielet millennju QK. Mis-seklu erbg a l quddiem, il-kodiçijiet tat-testment il-ìdid bdew jinkitbu fuq il-parçmina. L-iskribi kienu juωaw inka sewda u pinna mag mula minn injam iebes f g amla tal-pinna tag na. b) L-g amla tal-kitba: Xi kodiçijiet inkitbu b ittri kapitali; dawn jissej u unçjali. Kodiçijiet o ra nkitbu b ittri Ωg ar; dawn jissej u minuskoli. Il-kodiçijiet l-iktar importanti huma unçjali u ew miktubin fuq il-parçmina. Mis-seklu dax il quddiem, il-kopisti kienu juωaw l-ittri minuskoli. Il-kodiçijiet miktubin fuq il-papiru kienu jitkebbu fuq Ωew lasti f g amla ta romblu. Dawk miktubin fuq il-parçmina kienu ji u llegati b all-kotba tag na. c) Il-manuskritti tat-testment il-ìdid: In-numru tal-manuskritti tat-testment il-ìdid jll aq il-5000, g alkemm mhux kollha j ibu t-testment il-ìdid kollu; xi w ud minnhom huma frammentarji, o rajn parzjali. Kollha jirrappreωentaw il-kitba ori inali, imma l-ebda wie ed mhu awtografu. Huma Ωgur kopja tal-kitba ori inali g ax meta tqabbilhom tara li ma hemmx differenzi t importanza bejniethom. Meta jkun hemm xi differenza, din tkun tmiss xi nuqqas jew xi Ωieda ta xi kelma, jew l-ordni tal-kliem. d) Kif ie trasmess it-test tat-testment il-ìdid: It-test Grieg ta t id-dawl ta l-ispirtu s-santu ie trasmess minn Ωmien g al Ωmien f dawn id-dokumenti. Papiri: (P) datati mis-seklu 2 sas-seklu 8; bdew jinstabu xi mitejn sena ilu u jg oddu madwar l-64. Ikun hemm fihom siltiet mis-27 ktieb tat-testment il-ìdid. Huma famuωi iç-chester Beatty (seklu 3) u l-papiru Ryland 457. Ostraka (kitba fuq vaωetti tal-fu ar) u Talismani (amuleti biex i arsu mill-mag mul) b kitba qasira mit-testment il-ìdid 11

12 Kodiçijiet unçjali li minnhom instabu madwar il-241; l-iktar importanti fosthom huma: Is-Sinaiticus (01) tas-seklu 4 li nstab fl-1814 u qieg ed fil-british Museum; l-alexandrinus (02) tas-seklu 5 u qieg ed fil-british Museum; il-vaticanus (03) l-iktar kodiçi antik, ikkopjat fl-e ittu, i addan iω-ωew Testmenti u jinsab fil-vatikan. Kodiçijiet Minuskoli li huma madwar l-2533, datati bejn is-seklu 9 u 18; minnhom 50 biss fihom it-testment il-ìdid kollu. It-tifsir tal-bibbja b ala Letteratura u Kitba Sagra Din it-taqsima tissejja mill-istudjuωi ermenewtika, kelma ejja mill-verb Grieg herneneuo, ji ifieri tfisser. Óafna studjuωi mdorrijin isej u wkoll din it-taqsima sensi tal-bibbja li tfisser l-istess b al meta tg id tifsir tal-bibbja. Dak li se jing ad hawn hu me tie g ax juri kif g andha tkun mfissra tajjeb il-bibbja, speçjalment g ax il-kotba mqaddsa nkitbu mijiet ta snin ilu minn nies ta kultura diversa u fihom i addnu l-kelma ta Alla. In ibu eωempju dwar kemm hu me tie dan l-istudju tas-sensi tal-bibbja: il-kelma la am kif tinsab fl-ori inal tista tfisser il-la am li nieklu (b al fil-ktieb tal-ìenesi 9,14), u tista tfisser f sens ie or isem (b al fis-salm 37,4), jew bniedem (b al fis-salm 64,3), jew ibda g all- aωen (b al fl-ittra lill-galatin 5,17). Dan it-tifsir kollu tal-kelma la am ji i muri lilna permezz ta l-ermenewtika, li tg allimna kif g andna nifhmu dak li ried jg idilna l-awtur sagru. L-ermenewtika mhijiex studju li jag ti gost, imma hu me tie biex ma jsirux Ωbalji fit-tifsir tal-bibbja. Fil-Bibbja hemm Ωew sensi ewleninli huma is-sens litterali u s-sens tipiku. Is-sens litterali Is-sens litterali pjan hu dak li bih nifhmu l-kliem kif jinstema. Meta ng idu li l-amerikani telg u fil-qamar, nifhmu li l-astronawti telg u tassew fil-qamar. Imma s-sens litterali jista jkun metaforiku, b al meta ng idu li t-tali llum kien 12

13 fil-qamar, ji ifieri distratt. Dan ta l-a ar jissejja sens litterali metaforiku. Per eωempju, meta San Pawl qal li tela fit-tielet sema, ried jg id li kellu viωjonijiet kbar. Kultant, is-sens litterali jista jkun plenior (mimli b tifsir mo bi). Dan jing ata meta kelma tal-bibbja tfisser kif tinstema imma fiha jkun hemm mo bi tifsir ie or li jing araf minn imkejjen o ra ta l-istess Bibbja. Per eωempju, il-kliem tal-ìenesi Jien inqajjem mibeg da bejnek u bejn il-mara, bejn in-nisel tieg ek u n-nisel tag ha, u hu jis aqlek rasek (Ìen 3,15), fis-sens litterali pjan il-mara hi Eva, u n-nisel tag ha hu l-umanità; imma fit-tifsir mo bi fid-dawl tal-bibbja kollha, il mara hi l-madonna, u nisilha hu Ìesù. Is-sens tipiku Is-sens tipiku jissejja ukoll spiritwali. Insibuh meta xi kliem tat-testment il-qadim jitfisser fid-dawl ta dak li se fit-testment il-ìdid. Per eω., il-manna li ng atat lill-poplu tar-rabta l-qadima kienet tip ta l-ewkaristija li tg ajjex il-poplu tar-rabta l-ìdida. Dan qalulna Ìesù stess (ara l-van elu ta San Ìwann fil-kap 6). Biex ikun hemm tip je tie test mit-testment il-qadim (tip), test mill-ìdid (antitip), u test ie or mit-testment il-ìdid li jg idlek li t-tali a a (per eω. il-manna), jew persuna, hi t-tip tat-tali a a (per eω., l-ewkaristija), jew persuna, li tissemma fit-testment il-ìdid. EΩempju ie or klassiku ta tip hu l-óaruf tal-g id li hu t-tip (mhux sempliçi figura biss) tas-sagrifiççju ta Kristu li hu l-óaruf tal-g id tag na. Sensi o ra li m humiex bibliçi Hemm dik li jsej ulha konsegwenza biblika, u o ra akkommodazzjoni biblika. Dawn mhumiex sensi bibliçi g ax it-tifsir li jing ata lill-kliem ma kienx fil-mo ta l-awtur sagru. Il-konsegwenza biblika ting ata meta xi add jie u mill-kliem tal-bibbja xi tag lim li ma jkunx mifhum mill-awtur sagru; per eωempju: il-kliem tad-dewteronomju 25,4 mg andekx tag mel is-sarima lill-gendus li jidres ji i applikat g al dawk li ja dmu, b mod speçjali g all-predikaturi tal-van elu. 13

14 L-akkomodazzjoni biblika tista tkun ta Ωew modi: per extensionem, meta xi kliem tal-bibbja ji i estiω; per eωempju, il-kliem li Alla qal lil ÌoΩwè nkun mieg ek, ma n allikx, ma nitilqekx ikun estiω g al min jibωa minn Alla. Issir per allusionem meta jing ata xi tifsir lill-kliem tal-bibbja li fil-fatt ma jkunx hemm. L-ewwel akkommodazzjoni tista ssir, imma t-tieni mhijiex leçita. Regoli g at-tifsir tal-bibbja B ala kotba miktubin minn bnedmin b alna, g alkemm huma ispirati, jaqg u ta t ir-regoli tal-letteratura profana. G alhekk, biex nifhmu sewwa dawn il-kotba sagri, je tie li nkunu nafu l-lingwi li bihom inkitbu, iç-çirkostanzi li fihom inkitbu, min kien dak li kitibhom (jekk kienx profeta, ra el ta skola jew le, jekk kitibx b ala poeta, eçç.) Je tie li neωaminaw ukoll l-intenzjoni, iω-ωmien u d-drawwiet ta min kiteb. Fi ftit kliem, hemm bωonn li min ifisser il-bibbja jifli sewwa dak kollu li jmiss dawn il-kotba b ala opra ta letteratura. IΩda l-bibbja hi abra ta kotba ispirati minn Alla u, b ala tali, il-knisja g andha d-dmir li t arishom u tfisser meta xi testi jkunu diffiçli biex ikunu mifhumin tajjeb. U hawn jid ol il-ma isteru tal-knisja li jista jkun: a) straordinarju, meta l-papa jew xi konçilju jag ti definizzjoni solenni. b) ordinarju, meta titkellem xi ençiklika jew il-kummissjoni Biblika Pontifiçja. ç) It-tradizzjoni tal-knisja mwassla mit-tag lim tas-santi Padri, d-dutturi u t-teolo i tal-knisja Universali meta dawn kollha jaqblu moralment bejniethom fuq xi duttrina. d) It-tag lim ta l-isqfijiet meta jaqblu mal-papa. Forom ta interpretazzjoni Il-forom pastorali huma: a) Qari tal-bibbja fil-pubbliku: velji bibliçi adattati g aω-ωmien litur iku li fih isiru. b) Qari u tifsir tal-bibbja li jsir fi gruppi, b al ma huma ç-çenakoli, l-epta, il-bible Circles, il-bible Groups, eçç. 14

15 ç) L-omelija li fil-litur ija titqies b ala kontinwazzjoni tal-van- elu, u hi wa da mill-forom l-iktar antiki g at-tifsir tal-bibbja. Il-forom ta tifsir xjentifiku huma: a) It-traduzzjonijiet tal-bibbja meta jkunu fidili lejn l-ori inal. Dawn, g alkemm ikunu fidili, jibqg u dejjem ftit jew wisq interpretazzjoni g ax afna drabi t-traduttur ikoll jaqleb mill-ori inal kif jifhem hu. b) Kotba ta teolo ija biblika li jfissru l-kliem u siltiet tal-bibbja mill-aspett teolo iku-legali. ç) Kummentarji li jfissru l-kotba sagri vers wara l-ie or. d) Forom o ra antiki, b al ma huma: il-parafrasi (traduzzjoni libera tal-bibbja), il-katena, eçç. L-istorja ta l-interpretazzjoni tal-bibbja L-interpretazzjoni Lhudija Qabel ma ie Kristu, il-lhud kienu ilhom ifittxu jfissru t-testment il-qadim speçjalment bil-metodu msejja midrax li jag fas fuq it-tag lim tat-test. F Lixandra, il-lhud kellhom ukoll skola ta interpretazzjoni b tendenza allegorika, u l-filosofu Lhudi Filo beda skola li tfittex tqabbel it-tag lim tat-testment il-qadim ma dak tal-filosofija Griega. Wara Kristu, il-lhud bdew ifissru t-testment il-qadim permezz tat-talmud. Fl-ibliet PalestiniΩi ta Sefora, Tiberija u Çesarija, deher it-talmud Jerushalmi, mog ti lir-rabbi Jo an ben Nappaha (+279) li hu l-a ar redattur tieg u. Fil-belt BabiloniΩa ta Sura n adem it-talmud BabiloniΩ minn Abba Arika (+247). Dan ix-xog ol baqa ji i pperfezzjonat g al g exieren ta snin mill-akkademja ta Sura sakemm kien mitmum minn Rabbi Rabina II. L-interpretazzjoni tat-testment il-qadim baqg et sejra fiω-ωminijiet tan-nofs b tendenzi diversi: dik filosofika-letterarja ta l-e izzjan Rabbi Sa adia ben Josef, imsejja Gaon (+942), dik Kabbalistika ta Rabbi IΩakk l-g ama (+1210), dik filosofika ta Mosè ben Maimon (Ramban) ta Cordova (+1204), u dik ta Mosè ben Nahmann (+1208). 15

16 L-interpretazzjoni Nisranija Il-Knisja nisranija bdiet mill-ewwel tfittex taqra l-kelma ta Alla fit-tifsir kollu tag ha. G alhekk twieldu fi dan il-knisja diversi skejjel ta interpretazzjoni f perijodi diversi. Ma l-ewwel interpreti Nsara jing addu Sant Irenew ( ) u Tertulljanu ( ). Dawn sa qu fuq l-unità tal-bibbja, ji ifieri fuq ir-rabta taω-ωew Testmenti. L-enfasi ta l-ewwel Ωew sekli kienet kristolo ika li t ares lejn Kristu b ala ç-çentru tal-bibbja kollha. Din serviet biex it-testment il-qadim jinqara fid-dawl tat-testment il-ìdid, u minnu jittie du u jiddawwllu l-figuri ta dak kollu li se fil-ìdid. Dan il-metodu mexxa lejn it-tifsir metaforiku, jew figurattiv tal-bibbja u, b xi mod nessa s-sens litterali li hu mportanti afna fit-tifsir tal-bibbja. Il-metodu figurattiv ta Lixandra Dan il-metodu, msejja ukoll mistiku, ta bidu lill-iskola ta Lixandra, imsej a Didaskaleion, jew Skola Kateketika li twaqqfet minn Pantenu fis-sena 180 WK. L-ikbar esponenti tag ha huma San Klement ta Lixandra ( ) u Ori ene ( ). Ori ene ra tliet sensi fil-bibbja. a) Is-sens litterali, li sejja lu fiωiku. b) Is-sens spiritwali, allegoriku jew figurattiv. ç) Is-sens morali, jew tropolo iku. L-iskola Lixandrina tat importanza lis-sens spiritwali, dak li wie ed g andu jie u mit-test; imbag ad lis-sens morali, dak li wie ed g andu jag mel wara li jaqra t-test; u fl-a ar lis-sens litterali, jew il-kliem tat-test. L-iskola Antjokena L-iΩball kbir ta l-iskola ta Lixandra kien in-nuqqas ta importanza li tat lis-sens litterali li hu l-iktar importanti fit-tifsir tal-bibbja. Min abba f dan in-nuqqas, twieldet l-iskola Antjokena fis-sirja fis-sena 280. Il-fundaturi tag ha kienu Ωew qassisin: Dorotew u Luçjanu l-martri. Din l-iskola g amlet l-enfasi me tie a fuq is-sens litterali. 16

17 Il-metodu ta l-istudju kien: tfittex u tifhem it-tifsir tal-kliem (ta gamma) permezz ta qari attent (he leksis) u mbag ad tie u dak li ried ifehmek Alla u l-awtur sagru (ta kaimena). Dan il-metodu kien milqug mill-aqwa kittieba ta dak iω-ωmien: San Ìwann Krisostmu, Teodoru ta Mopswestja u Dijodoru ta Tarsu. Is-suççess ta dan il-metodu kien kbir, imma mbag ad ie esa erat minn xi w ud b mod li kien traskurat g al kollox is-sens spiritwali. Min abba l-abbuωi taω-ωew skejjel li semmejna beda metodu ie or li ji bor flimkien it-tajjeb taω-ωew skejjel. L-ewwel g orrief tal-knisja li addnu dan il-metodu kienu Santu Wistin ( ) u San Ìirolmu ( ). L-interpretazzjoni fil-medjo Evu u fi Ωmien ir-riforma Wara l-mewt ta Santu Wistin, imbeda metodu ie or minn Ìwanni Kassjanu li miet madwar is-sena 433. Dan il-metodu baqa jsaltan matul iω-ωminijiet tan-nofs. Kien japplika g at-tifsir tal-bibbja dawn l-erba sensi: a) Is-sens litterali li juri x g amel Alla matul iω-ωminijiet. b) Is-sens spiritwali li jqawwi l-fidi. ç) Is-sens morali li juri x wie ed g andu jag mel. d) Is-sens anago iku li juri x wie ed g andu jittama. Fi Ωmien ir-riforma, l-a jar interpretu kien John Calvin ( ). G allem li l-bibbja g andha titfisser hekk: l-ewwel issib it-tifsir eωatt tal-kliem u tas-silta; imbag ad tie u minnhom it-tag lim spiritwali tag hom. Calvin Ωviluppa dak li kien g allem qablu Erasmus ( ). Wara l-bidu tar-riforma beda d-dommatiωmu teolo iku fittifsir tal-bibbja li a Ωew toroq opposti: il-pietiωmu ta Jakob Spencer (1665) u l-iperkritiçiωmu li qieg ed il-kritika tat-test fuq it-tifsir dottrinali tieg u. L-interpretazzjoni tal-bibbja fiω-ωminijiet moderni FiΩ-Ωminijiet moderni l-metodi ta l-interpretazzjoni huma varji. Il-metodu l-iktar milqug fis-seklu g oxrin kien dak esistenzjalista. Dan sar popolari afna min abba l-awtorità 17

18 ta Rudolph Bultmann ( ); dan jistudja dak li tg id il-bibbja u jqabblu mal- ajja ta llum. Metodi o ra l-iktar importanti g all-qari tal-bibbja huma: a) Redemptive history approach li jaqra l-bibbja fid-dawl ta l-istorja tas-salvazzjoni. b) Canonical-hermeneutic approach li jaqra t-test fid-dawl tal-kotba kollha tal-bibbja. Minkejja d-differenza li hemm fil-metodi differenti ta tifsir, l-istudjuωi kollha jfittxu fid-dawl ta l-ispirtu s-santu l-messa i li Alla ried jag tina bil-qari tal-kelma tieg u. Xi traduzzjonijiet tal-bibbja L-ewwel traduzzjonijiet taω-ωew Testmenti kienu bil-latin: l-ewwel wa da kienet il- Vetus Latina li saret fl-afrika ta fuq; imbag ad din kellha edizzjoni o ra fl-italja li iet imsej a Itala. Wara, saru diversi traduzzjonijiet fil-latin u f lingwi o ra, l-iktar mag rufa fosthom il- Vulgata. Il-Vulgata Latina iet ma duma minn San Ìirolmu fl-a ar snin tar-raba seklu. Wara t-talba tal-papa Damasu, San Ìirolmu saffa t-testment il-ìdid li kien hemm fl-idejn, fid-dawl ta l-ori inal Grieg, imbag ad qaleb it-testment il-qadim mill-ori inal Lhudi. Wara xi Ωmien, il-kopisti da lu afna Ωbalji fil-vulgata, u l-papa Sistu u warajh il-papa Klement ieg lu ssir reviωjoni tal-vulgata li baqg et tissejja Sisto-Klementina. Il-Konçilju ta Trento mbag ad iddikjara li l-vulgata Latina hi awtentika fissens li t-tag lim li fiha jaqbel ma dak li hemm fit-test sagru. Hawn Malta, g andna fl-idejn diversi traduzzjonijiet. Bil- Malti l-iktar popolari huma dik tal-g aqda Biblika (illum fit-tieni edizzjoni) u dik ta Mons. Saydon. Bl-IngliΩ, l-iktar traduzzjoni li hawn popolari hi l- Jerusalem Bible maqluba mill-françiω; din kienet ma duma mid-dumnikani ta l-ecole Biblique ta Ìerusalemm. Id-diviΩjoni f kapitli da let fil-bibbja g all-ewwel darba aktarx mill-arçisqof ta Canterbury Stephen Langton li miet fl It-tqassim f versi numerati dehru g all-ewwel darba 18

19 fir-raba edizzjoni tat-testment il-ìdid bil-grieg ippubblikat f Ìinevra fl-1551 minn Robert Etienne u fit-testment il-qadim fl L-Art u wejje o ra li jissemmew fil-bibbja L-Art tal-bibbja L-art tal-bibbja hi l-palestina li fl-antik kienet tissejja l-art ta Kang an g ax fiha kienu jg ammru l-kang anin qabel ma l-lhud da lu fiha. L-isem Palestina ej mill-filistin, poplu ie or li kien jg ix max-xtajtiet tag ha. Tissejja ukoll l-art Imqaddsa, l-art Imweg da, u Ìuda. Din l-art tinqasam fi tnejn: iç-cis ordanja, ji ifieri l hawn mill-ìordan u t-trans ordanja, jew l hemm mill-ìordan, min abba li x-xmara Ìordan tifred iω-ωew distretti. Il-limiti taç-çis ordanja huma l-mediterran, ix-xmara Litani fit-tramuntana, u n-niωla ta Birxeba lejn nofsinhar. Il-limiti tat-trans ordanja huma l-art ta l-g amonim fil-lvant, l-g olja tal-óermon fit-tramuntana u d-da la ta l-aqaba f nofsinhar. Iç-Çis ordanja L-art taç-çis ordanja t addan Il-Galilija, in-na a ta fuq, is-samarija fin-nofs, u l-lhudija jew Ìudea n-na a t isfel. L-ibliet ewlenin tal-galilija huma NaΩaret, Kana, Kafarnahum, Najn u l-g olja tat-tabor. Is-Samarija t addan il-belt ewlenija li jisimha Samarija wkoll, Sikem, Sikar u l-g olja GariΩim fejn hemm it-tempju tas-samaritani. L-ibliet prinçipali tal-lhudija huma Ìerusalemm, Betlehem, Óebron u Ìeriko. It-Trans ordanja L-in awi tat-trans ordanja huma: Baxan, art fertili b vulkani mejtin. Gilg ad, mag rufa g anng a tag ha. Mowab, minn fejn kienet Rut; hi art mag rufa g all-inbid. Edom, kollha g oljiet u widien li jag tu l-ilma lill-ba ar il-mejjet. Id-Dekapoli, art ta madwar l-g axart ibliet fejn kienu 19

20 20

21 jg ammru afna pagani. Il-Perea, biçça art l hemm mill- Ìordan. Gawlanitis, Batanea, Trakonitis u Awranitis: artijiet Ωg ar l isfel mill-óermon. Il-Wied tal-ìordan Dan il-wied i addan dawn ix-xmajjar u g adajjar: Ix-xmara Ìordan li tibda minn Nahr el-óasbani fit-tramuntana u tibqa sejra sal-ba ar il-mejjet wara li tg addi minn g adira Ωg ira (Óule) u o ra kbira (ta Tiberija). Minn l-a ar g adira tibda mixja ta xi 175 mil f g amla ta ΩigΩag sakemm tid ol fil-ba ar il-mejjet, fejn tispiçça xi 640 pied ta t il-livell tal-ba ar Mediterran. L-g adira ta Tiberija, msej a wkoll ta Ìenesaret jew Ba ar tal-galilija. Billi g andha l-g amla ta arpa, il-lhud isej ulha Kinneret. G andha wisa ta 13-il mil u 126 pied fond. Tinsab 683 pied ta t il-livell tal-mediterran, u fiha jg ixu 22 kwalità ta ut. Il-Ba ar il-mejjet li kull uta tmut kif tasal fil-qrib tieg u. L-ilma tieg u hu dens afna; 26 fil-mija minnu hu mel u qisu elatina. Hu twil 47 mil, wiesg a 9 mili, fond 1,300 pied u fuq l-1,000 pied ta t il-livell tal-mediterran. L-ilma tieg u mg andux minn fejn jo ro. Il-klima Il-klima tal-palestina tixba lil dik ta Malta, imma tvarja skond l-g oljiet u l-widien. B al f Malta, is-s ana tas-sajf hi umda g alkemm afna drabi jonfo ir-ri fuq u jtaffi s-s ana. Ix-xita tibda f Novembru u tispiçça f April. Fix-xitwa bosta drabi ja kem ir-ri isfel u xi drabi j ib mieg u ir-ramel tad-deωert. Bhejjem u g asafar Il- mar hu l-annimal l-iktar uωat u ma bub. Warajh ji i l- emel g alkemm mhux ma bub b alu. Ûwiemel, bg ula, baqar, eçç ssibhom kullimkien. In-ng a u l-mog oω huma wkoll kotrana. Mijiet ta snin ilu, meta kien hemm afna si ar, kien hemm ukoll bhejjem selva i li llum ma tarax minnhom. 21

22 L-g asfur l-iktar ma bub hu l-g asfur tal-bejt min abba li joqtol il- urati. Hemm ukoll afna çikonji. Si ar u xejjex Is-si ar tal-palestina huma b al dawk ta l-artijiet tal-mediterran: si ar taω-ωebbu, tin, arrub, larin, lumi, eçç. Ûmien ilu l-palestina kellha afna si ar u xejjex, imma mbag ad naqsu afna min abba li l-maltempijiet tajru afna amrija. Meta mbag ad it-torok da lu fil-palestina u g amlu taxxa fuq is-si ar, l-art saret qisha dik ta Malta. Illum, il-lhud qed jer g u jie du sieb iressqu l-art g alli kienet. L-E ittu L-Imperi Kbar li jissemmew fil-bibbja Qed insemmu l-e ittu l-ewwel g ax a beda jissemma fil- Ìenesi, l-ewwel ktieb tal-bibbja. Il- ajja ta dan il-pajjiω kienet ix-xmara Nil, xmara li ssaqqi 4000 mil u g amlet l-e ittu kenn g all-popli fil-qrib fiω-ωmien tan-nixfa. L-E izzjani waslu jilm u alla f din ix-xmara. Hawn sabu rifu ju Abraham u l-familja tieg u. Il-perijodu l-iktar importanti ta l-e ittu kien tas-saltna Antika ( QK), mag ruf b ala l- Perijodu tal-piramidi. L-E izzjani taw kontribut kbir lill-istorja tal-bniedem fl-arkitettura u s-seng a tal-bini. Kienu wkoll promoturi f dak kollu li jmiss il-letteratura. Baqg u mag rufin it-testi funerarji tag hom u l-opra letterarja L-G erf ta Amenenope, opra li tixba parti mill-ktieb sagru tal-proverbji (kapitli 22-24). Kif kul add jaf, il-bidu ta IΩrael b ala poplu kellu bidu fl-e ittu permezz ta ÌuΩeppi mibjug minn utu. L-Assirja Il-popli Semiti bdew isiru mag rufin fl-istorja b mod li jimpressjona meta Salmanessar III ta l-assirja beda politika dida divide et impera ( ifred u a kem ). Dan l-imperatur saltan 22

23 mis-sena 859 QK u ta bidu g al qawwa militari ta madwar-il mitejn sena. Imma l- akma ta l-assirja kienet akma krudila li kexkxet id-dinja u g amlet l-assiri l-iktar nies mibg udin fiddinja tal-qedem. Jekk wie ed jara l-annali ta l-imperaturi Tiglet Pileser III ( QK) u ta Salmanessar V ( ) li farrku s-saltna tat-tramuntana tal-palestina (dik ta IΩrael) u adu l- Lhud fl-assirja, jibqa mpressjonat bil-fta ir fierag tag hom: bil-g add ta rjus ta g edewwa li qieg du f imnieωel, bil-g add ta ommijiet li qasmu min-nofs, u ta trabi li tefg u minn fuq irdum. Dawn in-nies l-unika a a li kellhom biex jifta ru fuq l-o rajn kienet il-qawwa millitari msie ba mal-kefrija. Babilonja Il-Bibbja ma tantx tag ti ie lil Babilonja, g all-kuntrarju tg addiha b ala x-xbieha tas-suppervja u tal- aωen. Il-kobor tag ha beda fis-sena 626 QK meta adet f idejha l-qawwa minn idejn l-assirja u addmitha b inqas krudeltà u vjolenza. Il-BabiloniΩi kellhom kultura afna a jar minn dik ta l-assiri; kienu astrolo i u astronomi tajba u t arr u fil-matematika u x-xjenzi. Waslu biex jivvintaw sistema matematika fuq in-numru sitta, mhux b al dik tag na bbaωata fuq in-numru g axra. Kienu wkoll negozjanti kbar u g amlu kummerç mad-dinja kollha ta Ωmienhom. Il-Bibbja tikkundannahom g ax is-sultan tag hom Nabukodonosor farrak Ìerusalemm u a s-sultan u l-kotra tal-poplu fl-eωilju. Il-qawwa tag ha ntemmet fis-sena 539 meta l-e emonija tad-dinja waqg et f idejn il-persjani. Il-Persjani L-imperu Persjan twieled ta t Çiru l-kbir fis-sena 539 QK, meta reba il-babiloniωi. Il-Persjani kienu ma bubin g ax imxew b politika dida bla vjolenza u b rispett lejn il-popli u kull reli jon. Kien imperu mibni tajjeb u li fuqu tfasslet is-sistema tal- Commonwealth IngliΩ. Il-Persjani qasmu l-imperu vast tag hom f Satrapiji li jixbhu d- Dominions ta l-ingliωi. Il-Bibbja tfa ar lil Çiru l-kbir u ssejja lu mibg ut minn Alla. Kien hu li alla l-lhud jer g u lura lejn arthom u tahom dak kollu li kienu adu l-babiloniωi u arrewh lejn pajjiωhom. 23

24 Wara madwar mitejn sena ta akma, l-imperu Persjan bil-kapitali tieg u f Susa spiçça fis-sena 330 QK. Il-Perijodu Grieg Il-Greçja hija blata kbira wieqfa fuq il-ba ar E ew. Kienet art iωolata mid-dinja ta madwarha. Óadd ma jaf sewwa meta bdiet tie u mportanza fid-dinja; li nafu hu li mis-sena 1100 sas-sena 800 QK g addiet minn perijodu ta dalma; wara dan, bdiet tie u mportanza fil-politika u saret gant ta kultura dinjija fl-arti u fil-filosofija. Il-Greçja, qabel ma nibet l-istat qawwi tal-maçedonja minn Filippu I, kienet iggvernata minn Ωew stati mmexxijin minn Ωew gvernijiet, wie ed li kellu s-sede tieg u f Ateni, u l-ie or fi Sparta. L-istat ta Atene kien mag ruf g all-kultura; dak ta Sparta g all-qawwa militari ri ida li waslet toqtol it-trabi li jitwieldu dg ajfa. Ateni ma damitx ma saret il-kapitali tal-kultura b mod li anke meta Ruma reb et id-dinja, il-kultura Griega baqg et tiddomina sa ansitra f Ruma stess. Din il-kultura, imsej a ElleniΩmu baqg et tin ass sewwa sa llum. Kien Filippu I tal-maçedonja, li olom li jifrex mad-dinja l-lingwa u l-kultura Griega. Imma ma temmx il- olma tieg u; kien ibnu Ωag Ωug, Alessandru, li f le a ta berqa wettaq dak li xtaq missieru. Alessandru l-maçedone saltan mis-sena 336 sas-sena 323 QK. Ma mewtu l-imperu li hu waqqaf mad-dinja fi 13-il sena biss, inqasam bejn il- enerali kbar tieg u. Il-Lhud marru tajjeb ma Alessandru, tant li kisbu taqsima g alihom fil-belt ta Lixandra, imsemmija g alih. Dak li g amel dal-bniedem, sewa afna biex ikun jista jinxtered il-van elu f qasir Ωmien g ax kien hemm lingwa wa da, dik Griega, u dak li kitbu l-appostli, miktub bil-grieg, seta jinqara kullimkien. L-Imperu Ruman Is-saltna ta Ruma damet 13-il seklu, imma l-qawwa tag ha dinjija bdiet wara l-gwerer puniçi mal-karta iniωi. Skond il- 24

25 le enda, bdiet fis-sena 753 fuq ix-xmara Tevere. L-istorja mag rufa tag ha bdiet fis-sena 500 QK. Wara perijodu ta gvern repubblikan u ie or dittatorjali mmexxi minn Çesari, Cesare Ottavjanu Awgustu, li reba lil sie bu Mark Antonju, kien iddikjarat Imperatur mis-senat fis-sena 27 QK. Dam isaltan sassena 14 WK, u ta t il- akma tieg u twieled Ìesù Kristu. L-Imperaturi Rumani firxu l-imperu mad-dinja ta Ωmienhom u g amlu wejje kbar: bnew bliet, taw li i kwaωi perfetta lid-dinja, g amlu toroq ma kullimkien li xi w ud minnhom baqg u jidhru sa llum, eçç. Imma maω- Ωmien l-imperu g eja, da lu l-abbuωi, u l-qawwa waqg et f idejn il-militar. Hu mag ruf afna Kostantinu ( WK) li fl-editt ta Milan (313 WK) iddikjara l-kristjaneωmu b ala r-reli jon ta l-istat. L-Insara baqg u jiftakru u jfakkru l-martri li mietu fil-persekuzzjonijiet ta xi imperaturi Rumani. Il-Kang anin Popli o ra Ωg ar li jissemmew fil-bibbja Dawn kienu jg ammru fil-palestina qabel ma Mosè da al il-poplu tieg u fiha. B ala poplu kienu kotrana afna g ax kienu nfirxu minn Ugarit sa l-e ittu. Kienu poplu idolatriku bi drawwiet u çerimonji m humiex nodfa; g alhekk kienu ta periklu kbir g all-g ebrej. B ala kultura, kienu superjuri g all-g ebrej. Il-Mowabiti Il-Mowabiti kienu poplu qarib tal-g ebrej minn relazzjoni li l-missier kellu ma bintu (Ìen ,37); isimhom ifisser ejjin mill-missier skond it-tifsir popolari. L-G ebrej ma kinux ja mluhom. Imma, permezz ta Rut, David tnissel minnhom ukoll min-na a ta missieru. F arthom, fuq l-g oljiet ta Mowab, miet u ndifen Mosè. 25

26 L-Idumej jew Edomin Kienu poplu ta razza semitika li kien jg ammar l isfel mill-ba ar il-mejjet, u baqg u jinfirxu sal-ba ar l-a mar. David g amel l-istat tag hom provinçja, imma wara re g u adu l- indipendenza tag hom. Arthom kienet g anja bil-minjieri tarram, u huma kienu mag rufin g all-g aqal tag hom. Erodi l-kbir kien imnissel minn missier Edomita u g alhekk kien, fost ra unijiet o ra, mibg ud mil-lhud ta Ωmienu. L-Aramin Dawn kienu grupp ta popli li kienu jg ixu bejn is-sirja u x-xmara Ewfrat. Il-belt ta Óaran, fejn Abraham kien imsejja minn Alla, kienet f arthom. F xi perijodu, il-belt ta Damasku kienet il-kapitali tag hom. Fis-sena 732 QK, l-assiri adulhom l-indipendenza, imma baqg u jiddominaw id-dinja bil-lingwa Aramajka li kienet mitkellma f afna artijiet. Il-Feniçi Il-Feniçi kienu poplu Semita li kellu x jaqsam afna ma IΩrael tal-qedem, speçjalment fi Ωmien il-monarkija. Kienu nies mag rufa g all-kummerç, b ala periti u ba ara, u g axxog ol ta l-avorju. F arthom kellu bidu l-alfabet kunejformi u dak korsiv. G enu fil-bini tat-tempju ta Salamun, li wa da min-nisa tieg u kienet it-tifla tas-sultan tag hom. Lilna, Maltin, allewlna l-isem ta Malta ( kenn ) u l-bidu tal-lingwa tag na. Il-Kalendarju Tag rif ie or dwar il-bibbja Il-kalendarju ma kienx dejjem l-istess fil-bibbja, g alkemm iω-ωmien kien dejjem imqassam fi snin u xhur. Qabel l-eωilju fil-babilonja (587 QK), jissemmew erba ismijiet ta xhur: Abib 26

27 (l-ewwel xahar), Ûiv (it-tieni xahar), Etanim (is-seba xahar), u Bul (it-tmien xahar). Dawn kienu ismijiet Kang anin. Wara l-eωilju (536) jissemmew ix-xhur bl-ismijiet BabiloniΩi: Nisan (l-ewwel xahar tas-sena), u x-xhur l-o rajn b dan l-ordni: Iyyar, Sivan, Tammuz, Ab, Elul, Tishri, Markesran, Khislev, Tebeth, Shebat, u Adar. Nisan, l-ewwel xahar tas-sena, kien ja bat minn nofs Marzu sa nofs April. It-tqassim tax-xhur skond il-qamar kellu bidu mis-sumeri g all- abta tas-sena 2500 QK. Fl-1908 instabet f Gezer kitba ta madwar is-sena 1000 QK li fiha jidher kalendarju tal-bdiewa li jaqsam is-sena fi 8 xhur, u jqieg ed Settembru b ala l-ewwel xahar tas-sena. Il-kronolo ija fil-bibbja Illum a na nuωaw il-kalendarju Ìuljan mibdi minn Ìulju Çesare; dan jaqsam is-sena fi 365 urnata u 12-il xahar. Imbag ad il-papa Girgor XIII irran a l-kalendarju li hu ftit differenti minn tag na; dan juωawh fil-pajjiωi Slavi. Il-Bibbja timxi wara s-sistema kronolo ika ta l-imperi li akmuha, sistema lunari-solari, li timxi skond il-qamar u x- xemx. Kif jidher mil-levitiku (23,4-14; eçç.), il-lhud sabu xi diffikultà li jimxu wara din is-sistema min abba l-festi litur içi tag hom. Din kienet sistema li tqieg ed xahar interkalari biex tqabbel it-tibdil tal-qamar mal- irja tax-xemx. Meta r-rumani da lu fil-palestina ma mponewx fuq din is-sistema BabiloniΩa adottata mill-imperi ta qabilhom. Rigward kif kienu jinfirdu l-perijodi tas-snin ma tistax ting ata regola fissa. Ìeneralment kull sultan u imperatur kien jibda era dida, u s-snin jing addu mill-ewwel sena li fiha jibda jsaltan. L-era Maçedonika tibda mill-ewwel sena tas-saltna ta Alessandru l-kbir tal-macedonja. Wara kienet imposta s- sistema Rumana li tibda mill-waqfien ta Ruma (A.U.R.C. - Ab Urbe Roma Condita). Qisien tat-tul u l-wisa Drapp u wejje o ra jitqiesu fuq il-partijiet tal- isem: Saba = 1.9 centim. = tliet kwarti ta pulzier. 27

28 Pala ta id = 7.5 centim. = 3 pulzieri. Xiber = 22.5 centim. = 9 pulzieri. Kubitu = 45 centim. = 17-il pulzier u nofs. Kejl tal-likwidi Bat = 23 litri = 5 glalen. Óomer = 230 litri = 50 gallun 10 Bat. Kejl ie or Efa = 10 parti ta Óomer. Letek = Nofs Óomer. Óomer = Kemm jifla jerfa mar. UΩin tal-metalli u wejje o ra Gerah Nofs gr. deheb jew fidda. Bekah 10 Gerah. Shekel 2 Beka. Mina 50 Shekel. Talent 60 miniet = kg. deheb jew fidda. Óag Pesak Festi L-G id kienet l-ikbar festa u wkoll wa da mit-tliet festi tal-pellegrina ; ta bat fil-15 ta Nisan (Marzu-April). Tibda blikla tal- aruf u dlonk wara tkompli bil-festa tal-mazzot ( obω aωωmu); b kollox iddum seba t ijiem. Fil-bidu, il-pesak kienet festa tar-rg ajja qabel ma jerfg u it-tined biex imorru jg ammru fuq l-g oljiet. Il-Mazzot kienet festa tal-bdiewa meta ji bru l-ewwel uçu tar-raba fir-rebbieg a. Imbag ad il-lhud g aqqdu dawn iω-ωew festi flimkien u tawhom it-tifsir litur iku ta elsien u ta radd il- ajr. 28

29 Shabaot Il-festa tal- img at, imsej a wkoll Óa-Bikrim (frott bikri), u Pentekoste (50 jum), g ax ti i 50 jum jew 7 img at wara l-g id. Fil-bidu, kienet festa tal-bdiewa li joffru lil Alla l-ewwel frott tar-raba ; imbag ad bdiet tfakkar f meta Alla ta l-li i lil Mosè. L-Insara jfakkru l-g otja ta l-ispirtu s-santu. Sukkot Il-festa tat-tined li ta bat fil- arifa mal-qtug tal-g eneb. Hija festa ta fer u ta ringrazzjament lil Alla tal-frott li tahom matul is-sena. Rosh Óa-shana Il-festa ta l-ewwel tas-sena li tibda mix-xahar Nisan. Jom Kippur Jum il-penitenza li jfakkar f meta Mosè niωel mis-sinaj wara lil qala l-ma fra ming and Alla lil-lhud li taw qima lillg o ol tad-deheb. Óanukkah Festa ta fer kbir li ta bat fil-25 Kislev, qrib il-festa tal- Milied tag na. Tfakkar meta Ìuda l-makkabi re a kkonsagra t-tempju fis-sena 165 QK wara li kien ipprofanat minn Antijoku Epifane IV. Purim Festa ta jumejn li ta bat mal-karnival tag na, u tfakkar f meta Ester elset il-lhud mill-qerda fil-persja. 29

30 Il-Partiti Lhud Is-Sadduçej Dan kien il-partit tal-kbarat u tal-qassisin. Kien partit favur ir-rumani u kontra l-fariωej li kienu kontra l-barranin speçjalment kontra r-rumani. L-Erodjani kienu b al ferg a ta dan il-partit. Is-Sadduçej ma kinux jemmnu fl-an li u l-qawmien tal- isem fl-a ar jum. Il-FariΩej Il-partit l-iktar qawwi u organizzat u li kellu l-poplu kollu mieg u. Il-kittieba, jew skribi, kienu b al avukati tag hom, im arr in sewwa fil-li i ta Mosè. Kienu josservaw il-li i metikoloωament, imma esternament. San Pawl kien wie ed minnhom qabel ma sar Nisrani. L-Esseni Dawn ma kinux partit b all-o rajn, imma kien grupp ta nies axxeti li jg ixu flimkien ajja qaddisa. Id-dokumenti li nstabu f Qumran, dejn il-ba ar il-mejjet, kienu kitba tag hom. Is-Sinedriju, jew Sanhedrin Dan kien it-tribunal Lhudi li kien ji udika l-kawωi tal- Lhud bla setg a li jag ti l-kundanna tal-mewt, li kienet f idejn ir-rumani. Kienu 72 ru li kienu: a) Il-qassis il-kbir, li kien jippresiedi l-laqg a, u l-qassisin il-kbar ta qablu. b) Il-kittieba mag Ωulin mill-partit tal-fariωej. c) Id-deputati tal-poplu, jew il-kbarat. 30

31 Il-Persuni Sagri Is-Saçerdoti u l-leviti Fi Ωmien il-patrijarki, is-saçerdoti kienu l-missirijiet talfamilja. Imbag ad, wara l- elsien mill-e ittu, fl-organizzazzjoni moωajka, beda s-saçerdozju mill-familja ta Aron. Mill-familja ta Levi ar u l-leviti. Dawn ta l-a ar bdew ikollhom l-uffiççju ta qadi, kant u tag lim. Is-saçerdozju Lhudi ntemm wara l-qerda tat-tempju u ta Ìerusalemm. Fit-Testment il-ìdid, Kristu hu s-saçerdot etern u s-saçerdoti kkonsagrati jipparteçipaw mis-saçerdozju tieg u. Ir-rabbin Lhud m humiex saçerdoti imma g alliema. Is-Sagrifiççji Fit-Testment il-qadim, is-sagrifiççji kienu erbà: a) L-olokawst (Olah) offert g ad-dnubiet kollha ta min joffri. L-annimal (ra el) kien jin araq kollu; dan ifisser li Alla nesa u afer. b) Is-sagrifiççju ta tpattija ( attah) g al xi dnub kbir. L-annimal jin araq kollu. Il-foqra kienu joffru Ωew amimiet. ç) Is-sagrifiççju tal-paçi jew ta devozzjoni (zabah shelamin). Il-bhima setg et tkun mara, u l-la am kien jinqasam bejn min joffri u s-saçerdot. d). Sagrifiççju ta radd il- ajr (min ah) li fih kien jin araq dqiq im allat ma frott bikri, Ωejt u nçens. L-Ewwel Santwarji Imkejjen Sagri Sikem (Tell Balata) bejn l-g oljiet Ebal u GariΩim, kien çentru ta qima li tfakkar f meta Abraham wasal fil-palestina. Hemm kienu jiltaqg u t-tribujiet. Betel ( id-dar ta Alla ). Hemm Ìakobb kellu l-viωjoni ta l-an li (Ìen 28,19) u kellmu Alla (Ìen 35,1-7.15). Fil-qrib kienet tg ammar Debora, u nωammet l-arka tal-patt (Im 4,5; 31

32 20,18; eçç). Hemm Samwel kien imur kull sena ji udika l- poplu (1 Sam 7,16) u Elija Ωar l-iskola tal-profeti( 2 Slat 2,2-3). Imbag ad l-profeti kkundannaw bl-a rax dan is-santwarju li sar idolatriku bil-qima ta Alla ta t xbieha ta g o ol. Mamre, dejn Óebron, fejn Abraham g ammar g al Ωmien twil u kellu Ω-Ωjara tat-tliet ir iel misterjuωi ((Ìen 18,1-12). Fil-qrib Abraham difen lil martu u wara kien midfun hu stess (Ìen 23,19; 25,9). Birxeba, fejn IΩakk bena altar g ax deherlu Alla u tennielu l-weg diet li kien g amel lil Abraham (Ìen 26,23ss.). Hemm ukoll Ìakobb kellu dehra o ra u offra sagrifiççju (Ìen 46,1-4). Imma fis-seklu 8 QK dan il-post iddakkar bil-qima pagana. L-Arka tal-patt ma kinitx post imma kaxxa portatili b 2 kubiti u nofs tul u b nofs kubitu g oli. Kienet ta l-injam ta l-akaçja miksi kollu bid-deheb. L-g atu tad-deheb kien mg otti bil- wiena ta 2 kerubini. Ta t l-g atu kien hemm ftit manna u biçça mil-li i. Kienu j orruha l-qassisin u mbag ad jqeg duha fit-tabernaklu. It-Tabernaklu kien b al tempju li jittie ed minn post g allie or. Hemm dettalji twal fuqu fil-ktieb ta l-eωodu. L-g amara tieg u kienet ta t tinda mwaqqfa minn 60 waqqafa li tg atti medda ta 150 pied b 75 pied. L-uΩu tieg u spiçça meta Ìerusalemm sar il-post tal-qima. Biççiet minnu imbag ad inωammu fit-tempju. Gilgal u Silo fejn tqieg det l-arka g al xi Ωmien meta l- poplu da al fl-art imweg da. Mispa, belt fit-tribu ta Benjamin; hemm Samwel dilek sultan lil Sawl (1 Sam 10,17-25) u kien ji udika l-poplu (1 Sam 7,16). Ofra, fejn g ammar l-im allef Gig on u fejn reba lil Midjan u qatel is-slaten mirbu a (Im 8,18-21). Dan, belt o ra fit-tramuntana fejn Abraham la aq is-slaten li kienu serqu lil Lot (Ìen 14,14). Kien hemm santwarju li fi Ωmien G amos kien sar idolatriku bil-qima ta l-g o ol taddeheb (1 Slat 12,29-30; G amos 8,14). 32

33 It-Tempju ta Salamun It-Tempju ta Ìerusalemm Dan it-tempju kien mibni skond ix-xewqa ta David fuq l-art li hu kien xtara apposta g alhekk. Il-parti ta ewwa kienet ta forma rettangolari b 35 metru tul u 10 metri wisa. Il-tempju kollu a 7 snin xog ol kontinwu u kien inawgurat b festi kbar. Kien fih il-vestibolu, l-artal tas-sagrifiççji, il-ba ar tal-bronω, il-qaddis, l-artal ta l-inçens, il-mejda tal- obω talpreωenza, 2 kandelabri b 7 frieg i u l-post l-iktar Qaddis ta l-injam taç-çedri miksi itan u saqaf b deheb fin. Min-na a ta barra tal-kumpless, kien hemm kmamar li jservu g all-qassisin tas-servizz u g all- atab u Ω-Ωejt g as-sagrifiççju. Mat-tempju, Salamun bena wkoll il-palazz tieg u li a 11-Il sena biex inbena u kien ta lussu kbir. Dan kollu nqered mill-babiloniωi fis-sena 587 QK. It-Tempju ta Ûerubbabel Dan jissejja it-tieni tempju u kien mibni mill-gvernatur Ûerubbabel, mibg ut minn Darju I tal-persja fis-sena 515 QK. Kien mibni fuq l-istess art ta dak ta Salamun, iωda ming ajr lussu. Kien ipprofanat minn Antijoku Epifane IV fis-sena 169 u re a ie kkonsagrat minn Ìuda l-makkabi b festa kbira msej a Óanukkah. It-Tempju ta Erodi l-kbir Fuq l-istess art beda x-xog ol tat- tielet tempju fis-sena 20 QK minn Erodi u ntemm fis-sena 64 WK b eluf ta addiema ja dmu bla heda. Kien ta sbu ija liema b alha u arraf mir- Rumani fis-sajf tas-sena 70 WK. Tempji o ra It-tempju tal-profeta EΩekjel: tempju ideali li qatt ma kien mibni. 33