WERREJ 01. EKONOMIJA XOGĦOL INFRASTRUTTURA TRASPORT ENERĠIJA GĦAWDEX SOĊJETÀ LI TAĦSEB F'KULĦADD 76

Transcription

1 MANIFEST ELETTORALI 2017

2

3

4

5 WERREJ 01. EKONOMIJA XOGĦOL INFRASTRUTTURA TRASPORT ENERĠIJA GĦAWDEX SOĊJETÀ LI TAĦSEB F'KULĦADD EDUKAZZJONI SAĦĦA HOUSING L-AMBJENT ARTI U KULTURA SPORT ĠUSTIZZJA U SIGURTÀ KUNSILLI LOKALI DRITTIJIET ĊIVILI GVERN LI JISMA': PAJJIŻ LI JIĠĠEDDED MALTA FID-DINJA 168

6 EKONOMIJA VALURI U PRINĊIPJI LI JSAWRUNA Dan il-manifest elettorali huwa mnebbaħ minn erba valuri u prinċipji li jsawruna. Huwa xhieda ta dak li aħna nemmnu fih. Evoluzzjoni naturali ta ħsibijietna kif imfissra fil-proġett Malta Tagħna Lkoll, li bdejna erba snin ilu flimkien. Huwa ġabra ta miżuri konkreti li kull waħda minnhom issib l-għerq tagħha f dawn il-valuri u prinċipji li jgħamluna min aħna. Nemmnu fil-prinċipju tal-mobbiltà soċjali. Nemmnu fl-aspirazzjoni. Nemmnu li kull tifla u tifel, kull żagħżugħa u kull żagħżugħ jistgħu jirnexxu f ħajjithom. Naħdmu biex il-ġenerazzjonijiet tal-lum u ta għada jkunu aħjar minn dawk ta qabilhom. Dan hu dak li jagħtina l-enerġija pożittiva niffaċċjaw l-isfidi ta kuljum, biex nirbħuhom u ndawruhom f opportunitajiet. Pajjiżna llum jinsab mal-aqwa fl-ewropa. Għandna ekonomija li toħloq il-ġid u sistema edukattiva li tagħti futur lil uliedna. Ħloqna x-xogħol biex kull min irid jaħdem illum jinsab f impjieg. Tajna mhux il-ħuta, iżda l-qasba lil kulħadd biex jirnexxi. Din hija l-mobbiltà soċjali. Li f ħajtek taspira li llum tkun aħjar mill-bieraħ. Nemmnu fl-ambizzjoni. Ma jaqtgħalna qalbna xejn, anzi. Għalhekk ser inkun qegħdin inkomplu naffaċċjaw sfidi bħal dawk fl-infrastruttura. Dawn huma l-ambizzjonijiet tagħna. Għalina l-prinċipju tal-ġustizzja soċjali jiddefinixxina u jiddistingwina minn ħaddieħor. Il-ġid li jinħoloq irriduh jasal għand kulħadd. Biex ħadd ma jibqa lura. Mhux b empatija biss, iżda fuq kollox bi dritt. Hekk nemmnu aħna. Li nwieżnu lil min għandu bżonn l-aktar. Għalhekk nemmnu li s-servizz tas-saħħa tal-aqwa kwalità għandu jibqa b xejn. Għalhekk inkomplu nsaħħu l-pensjonijiet għall-anzjani. Għalhekk nagħtu dinjità akbar lil persuni b diżabbiltà. Għalhekk inkomplu ninċentivaw lill-familji. Il-ġustizzja soċjali tfisser ukoll ġustizzja ambjentali. Tfisser arja nadifa. Tfisser li kulħadd għandu jgħix f pajjiżna bla biża u jħossu sikur. Il-ġustizzja soċjali tfisser il-ħolqien ta soċjetà li taħseb f kulħadd. Dan huwa s-sisien ta dak li nemmnu fih. Nemmnu fl-ugwaljanza. Valur fundamentali li fil-mixja tagħna lejn soċjetà aktar miftuħa u aktar kosmopolitana, nkomplu npoġġuh fiċ-ċentru ta ħidmietna. L-ugwaljanza tfisser li kulħadd għandu drittjiet indaqs, m hemmx kulur, m hemmx reliġjonijiet, m hemmx sess, m hemmx orjentazzjoni. Għalina int bniedem. L-umanità tiegħek m għandu jisraqhielek ħadd u l-istat għandu jserraħlek rasek minn hekk. Għalhekk ser nagħmlu aktar riformi li jwasslu biex pajjiżna jagħmel il-qabża liberali li jmiss. 4

7 Fuq kollox nemmnu fl-għaqda. Poplu magħqud jagħmel pajjiż b saħħtu. Poplu magħqud wara bandiera waħda, nevitaw dak li jifridna filwaqt li nibnu soċjetà li taħseb f'kulħadd. Għalhekk inħarsu lejn it-twelid tat-tieni Repubblika. Ambizzjoni nazzjonali li rridu nwettquha flimkien, bil-parteċipazzjon tal-ħafna u l fuq mill-partiġġjaniżmu politiku. Ser infittxu l-għaqda nazzjonali dejjem, f kull ħin. Wara kollox, aħna lkoll aħwa Maltin. 5

8 GVERN LI WETTAQ DAK LI WIEGĦED

9 Matul l-erba snin li għaddew, Malta kellha Gvern li wettaq dak li wiegħed. Sa mill-bidu nett, konna impenjati li nwettqu l-manifest elettorali li fuqu l-poplu Malti u Għawdxi tana l-fiduċja tiegħu fl Hekk għamilna. Gvern immexxi minn Joseph Musċat wettaq u mexxa l quddiem fit-twettiq ta 88% mill-programm elettorali tiegħu f erba snin. Il-proposti ewlenin wettaqniehom kollha. Din hija performance tajba bla preċedent. Huwa riżultat ta frott ħafna ħidma li wasslet biex pajjiżna llum huwa kredibbli u stabbli. Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat ikompli fit-twettiq tal-miżuri li għadhom iridu jitwettqu mill-manifest Elettorali tal-2013 biex dawn isiru fl-iqsar żmien possibbli, b diversi minn dawn l-inizjattivi diġà jinsabu quddiem il-parlament. Għall-futur, ser inkomplu naħdmu bl-istess sistema ta implimentazzjoni anke billi jkollna responsabbli politiku għall-implimentazzjoni tal-manifest Elettorali għall-ħames snin li ġejjin. Pajjiżna għandu bżonn ikompli f din l-esperjenza pożittiva li għaddejjin minnha bħalissa. Na nistgħux nieqfu nofs triq. Bdejna din l-esperjenza fil-proġett Malta Tagħna Lkoll. Illum niġu quddiem in-nies biex inkomplu nibnu Pajjiżna b sensiela ta miżuri, inizjattivi u opportunitajiet ġodda. L-Aqwa Żmien ta Pajjiżna għadu ġej.

10 EKONOMIJA 01. EKONOMIJA 8

11 9

12 EKONOMIJA STORJA TA MIRAKLU EKONOMIKU MALTI Matul dawn l-aħħar erba snin wettaqna miraklu ekonomiku flimkien. F erba snin biss, ħriġna lil pajjiżna minn riċessjoni u qgħad għal surplus finanzjarju, rekord ta nies jaħdmu, tnaqqis tat-taxxi u traħħis fil-kontijiet tad-dawl u l-ilma għal kulħadd. Ilħaqna rati ta tkabbir ekonomiku reali li konna ilna ma naraw bħalhom għexieren ta snin. Inħolqu aktar impjiegi f dawn l-aħħar erba snin milli nħolqu fil-15-il sena ta qabel, filwaqt li r-rata tal-inflazzjoni kienet tliet darbiet anqas mill-medja reġistrata fil-leġislatura preċedenti. Il-piż tad-dejn niżżilnieh għal taħt is-60% tal-ġid nazzjonali għall-ewwel darba f għoxrin sena, filwaqt li b għaqal u mingħajr mizuri ta awsterità pajjiżna ħallas id-dejn kollu li sar fil-ħames snin ta qabel. Rajna l-akbar titjib fil-bilanċ tal-pagamenti internazzjonali minn fost il-pajjiżi kollha tal-ue, u l-investiment barrani żdied b terz. Illum, pajjiżna għandu fost l-aqwa ekonomiji fl-ewropa. Illum il-barranin iridu jilħquna u mhux bil-maqlub. Illum, Malta hija esperjenza pożittiva ta kredibbiltà. Iżda fuq kollox nemmnu li l-aqwa Żmien ta Pajjiżna għadu ġej. Nemmnu li nistgħu nirnexxu aktar. Nemmnu li nistgħu nagħmlu aktar progress. Nemmnu li wliedna jixirqilhom aktar ġid. Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat jibqa impenjat li jkompli jtejjeb dan il-miraklu ekonomiku Malti li qegħdin inwettqu flimkien. Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat huwa garanzija ta stabbiltà u kredibbiltà li ġġib aktar investiment u xogħol f pajjiżna. Nemmnu b konvinzjoni li l-aqwa Żmien ta Pajjiżna għadu ġej. 10

13 MIRI EWLENIN BIEX INKOMPLU INKUNU FOST L-AQWA FL-EWROPA 01. Il-mira ewlenija tagħna hija li l-ġid nazzjonali ras għal ras jisboq il-medja Ewropea. Dan ifisser li ma tibqax biss il-ħolma ta kull Malti u Għawdxi li jgħix tajjeb daqs l-aqwa Ewropej, iżda ssir realtà li aħna wkoll Inkunu fost l-aqwa. Bħalissa ninsabu 93% tal-medja wara li tlaqna minn 84% erba snin ilu. Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat jaħdem biex jilħaq il-mira ta 100%. 02. Irridu wkoll rata tal-impjiegi li tkompli tisboq is-70% biex inkomplu nkunu ma ta quddiem. Irridu klima ekonomika li tkompli tixpruna t-tkabbir u l-ħolqien tal-impjiegi ġodda b opportunitajiet kbar għal kull min irid jaħdem u jirnexxi. 03. Qegħdin nimmiraw li matul il-ħames snin li ġejjin, it-tkabbir ekonomiku jilħaq medja ta 6.5% f termini reali, filwaqt li nħarsu wkoll lejn surplus sostnut ta madwar 0.5% tal-prodott Gross Domestiku. Dan ifisser li pajjiżna ser ikompli b ritmu ekonomiku tajjeb ħafna. KREDIBBILTÀ EKONOMIKA U FISKALI 04. Pajjiżna llum igawdi kredibbiltà ekonomika u fiskali b saħħitha. Ħdimna u stinkajna flimkien biex qegħdin fejn qegħdin. Għalhekk il-politika ekonomika u fiskali ta Gvern Ġdid ser tibqa msejsa fuq l-għaqal u l-konsolidazzjoni fiskali. Nemmnu wkoll li pajjiżna jrid jagħmel il-qabża li jmiss f investiment kapitali ta natura pubblika biex inkomplu niġru ma ta quddiem. Għalhekk, Gvern Ġdid jagħti prijorità lill-investiment fl-infrastruttura matul il-leġislatura li jmiss. 05. Inkomplu mmexxu b politika li tassigura tkabbir ekonomiku li jilħaq lil kulħadd u jinħass u jitgawda mill-faxex kollha tas-soċjetà. 06. Inkomplu naħdmu aktar u nsaħħu l-istrutturi biex nikkumbattu l-evażjoni fiskali b mod partikolari billi nrawmu kultura akbar ta moralità fiskali. 07. Insaħħu l-bank tal-iżvilupp bil-ħsieb li dan jappoġġja u jiffaċilità l-banek kummeċjali biex dawn jestendu kapital lill-negozji żgħar u medji u l-industrija għall-proġetti infrastrutturali. 08. Tkun irfinuta l-liġi tal-ftuħ tal-ħinijiet għall-ħwienet, billi jitneħħa l-ħlas ta ewro 700 biex ħwienet jiftħu fil-ħdud u l-festi. 11

14 EKONOMIJA NERĠGĦU NNAQQSU T-TAXXI Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat jerġa jnaqqas it-taxxi. Nemmnu li kull min jaħdem u jistinka għandu jkun ippremjat b anqas taxxi xi jħallas. Kull min jikkontribwixxi għall-ħolqien tal-ġid għandu jgawdi aktar. It-tnaqqis fit-taxxi tibqa l-cornerstone tal-politika ekonomika ta Gvern Ġdid għall-ħames snin li ġejjin. 09. Ser inkomplu nnaqqsu t-taxxi billi b mod gradwali nagħtu tax refund lil kull min jaħdem u jaqla sa ewro 60,000. Madwar 190,000 taxpayer ser igawdu minn tax refund ta bejn ewro 200 u ewro 340 għal kull persuna li taħdem fil-familja. Ser noħolqu kunċett ġdid biex min jaqla l-anqas, jieħu l-akbar refund. Anke min jaħdem iżda ma jikkwalifikax biex iħallas taxxa se jieħu refund. Hekk nagħtu opportunitajiet akbar għal mobbiltà soċjali, filwaqt li nsaħħu u nkabbru l-middle class ġdida li ħloqna. 12. Nagħtu sa massimu ta sentejn eżenzjoni mill-ħlas tal-income tax liż-żgħazagħ li jiggradwaw f livell ta Masters jew PhD. L-ewwel sena tingħata lil min iggradwa fil-livell ta Masters filwaqt li t-tieni sena tingħata lil min jiggradwa b PhD. 13. Inneħħu għal kollox it-taxxa minn fuq donazzjonijiet ta djar residenzjali li ġenituri jagħmlu lil uliedhom. 10. Innaqqsu t-taxxa fuq id-dħul mill-part-time minn 15% għal 10%. Din tkun tapplika anke għal min hu self-employed. 11. Innaqqsu gradwalmewnt ir-rata tat-taxxa fuq l-overtime. 12

15 OPPORTUNITAJIET U SFIDI MINN BREXIT Li r-renju Unit għażel li joħroġ mill-unjoni Ewropea mhix xi ħaġa sabiħa. Però din kienet deċiżjoni sovrana tal-poplu Ingliż li ġiet rispettata mill-unjoni Ewropea. Aħna nemmnu li anke f din is-sitwazzjoni mhux sabiħa, għandna nkunu ottimisti xorta u nagħrfu ndawru Brexit f opportunitajiet ġodda għal pajjiżna. 14. Gvern Ġdid iwaqqaf Brexit task force magħmula bejn il-gvern, Malta Enterprise u s-settur privat bl-iskop li tkun attiva u taħdem b mod żvelt mingħajr burokrazija li xxekkilha, u tagħraf taħtaf kull opportunità possibbli li tista ġġib lejn pajjiżna investiment u ħolqien ta impjiegi, filwaqt li nilqgħu għall-isfidi li joħorgu minn dan il-proċess. 15. Nibqgħu nassiguraw l-aħjar relazzjoni mar-renju Unit, filwaqt li nkomplu noffru appoġġ sħiħ għal ftehim ta kummerċ wiesa u ambizzjuż bejn l-unjoni Ewropea u r-renju Unit fil-parametri tal-intergrità tal-proġett Ewropew. NEGOZJI ŻGĦAR U SETTUR PRIVAT Matul dawn l-erba snin li għaddew, rajna żieda ta aktar minn 16,000 kumpanija li nħolqu, li tfisser kważi erba darbiet aktar iż-żieda li kienet inħolqot filleġislatura preċedenti. Ħallejna lin-negozji jaħdmu, kif wegħedna, naqqasna l-ispejjeż fosthom bit-traħħis fil-kontijiet tad-dawl u ilma u inċentivajna x-xogħol. Għal Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat in-negozji jibqgħu l-heartbeat tal-ekonomija. 16. Nibqgħu nkattru klima ekononomika u attitudni business-friendly li wasslet biex matul dawn l-erba snin li għaddew tat nifs ġdid lin- negozji f pajjiżna, li kibru, investew u ħolqu impjiegi u opportunitajiet ġodda. 17. Nestendu u ntejbu l-iskemi u l-programmi MicroInvest billi ngħollu l-valur tal-assistenza minn ewro 30,000 għal ewro 50,000 għallintrapriżi bbażati Malta u għal ewro 70,000 għan-negozji ibbażati f Għawdex. Għal negozji b maġġoranza ta ishma f isem in-nisa jew self-employed mara l-inċentiv jitla wkoll għal ewro 70,000. Din l-iskema issa tinfetaħ ukoll għal negozji li jimpjegaw mhux aktar minn 50 fulltime flok 30 kif inhi bħalissa. Bl-istess mod nestendu l-iskemi B.Start. 13

16 EKONOMIJA 18. Inkomplu nissieltu u nnaqqsu kemm nistgħu l-burokrazija żejda. Matul dawn l-erba snin diġà rreġistrajna progress tajjeb f ċertu oqsma iżda fadal ħafna aktar xi jsir. Għalhekk Gvern Ġdid jerġa jkun impenjat biex nagħmlu l-pass li jmiss u nnaqqsu b madwar 30% oħra fi proċessi meqjusa burokratiċi. Din tkun parti mill-kultura ġdida li rridu nrawmu fis-servizz pubbliku. 19. Inwaqqfu l-malta Business Council ippresedut mill-kumissarju għat-tnaqqis fil- Burokrazija fejn flimkien mas-settur privat u l-istakeholders involuti, għandu jservi ta xprun fuq il-gvern u s-settur pubbliku fil-ġlieda għat-tnaqqis tal-burokrazija żejda. Dan il-kunsill ikun iservi wkoll bħala watchdog ewlieni li jassigura li nkomplu nieħdu l-miżuri meħtieġa għat-titjib tal-kompetittività ekonomika ta pajjiżna. 20. Fi ħdan il-malta Enterprise titwaqqaf unit speċifika li tiffoka fuq l-għajnuna li tingħata lill-negozji żgħar u ta daqs medju partikolarment fit-twettiq ta proġetti innovattivi mmirati lejn żvilupp ta servizzi u prodotti ġodda. 21. Nassiguraw li n-negozji, partikolarment dawk ta daqs żgħir u medju, ikollhom aċċess ġust għal kreditu mill-banek kummerċjali. Għal dan l-iskop ser inkunu viġilanti u nixprunaw inzjattivi, anke permezz tal-bank tal-iżvilipp, mal-banek kummerċjali sabiex nassiguraw li dawn iżommu r-rwol tagħhom li jinċentivaw l-investiment għaqli, fil-parametri ta dak li jagħmel sens, biex inkomplu nsostnu l-investiment min-negozji ż-żgħar u medji. 22. Konxji li ħafna min-negozji li jagħtu servizzi lil-gvern u/jew entitajiet pubbliċi, jiffaċċjaw diffikultajiet minħabba li jdumu biex jitħallsu. Dan mhux sewwa u minkejja li hemm il-late Payments Directive, dan jimpinġi finanzjarjament jew ifisser tnaqqir fil-profitti tagħhom minħabba dan id-dewmien. Gvern Ġdid kommess li jiffaċċja din il-problema billi awtomatikament japplika l-late Payment Directive u r-rati tal-interess fuq pagamenti b lura lil dawn il-kumpaniji. Dan ukoll ikun Key Performance Indicator importanti li d-dipartiment u/jew entità jkunu jridu jilħqu. 23. Inwettqu inizjattiva oħra li għandha tgħin ħafna fil-cash flow tan-negozju billi nħarsu lejn l-implimentazzjoni gradwali ta sistemi ta offset bejn ħlasijiet li kumpanija jkollha tieħu mingħand il-gvern ma ħlasijiet li kumpanija jkollha tagħti lill-gvern. 14

17 24. Wara konsultazzjoni, nifformulaw pakkett ta inċentivi li għandhom jgħinu lin-negozji u l-industrija jnaqqsu l-ispejjeż relatati mal-operat tagħhom matul il-lejl. Dan l-inċentivi għandhom jgħinu lin-negozji billi jtejjbu l-effiċjenza u l-produttività filwaqt li jitnaqqsu l-ispejjeż biex isir dan. 25. Inniedu pakkett ta miżuri fiskali lil dawk il-kumpanji li jiddeċiedu li joffru lill-ħaddiema tagħhom stess parteċipazzjoni fil-kumpanija kemm meta joffrulhom shares, liema transferiment ma jkunx taxxabbli bil-capital gains, kif ukoll billi nnaqqsu t-taxxa fuq salarji f forma ta share options lill-impjegati. Dan għandu jgħin ukoll kumpaniji li jkollhom l-opportunità li jżommu l-aħjar impjegati tagħhom magħhom stess. 26. Inniedu wkoll pakkett ta miżuri u inċentivi biex kumpaniji jinvestu parti mill-profitti tagħhom lura fil-kumpanija stess. 27. Konxji mis-sitwazzjoni delikata ta ħafna ħwienet u negozji partikolarment fil-belt Valletta li għandhom kirjiet mingħand il-gvern li jagħlqu fl-2018 u l-2028, Gvern Ġdid ikun impenjat li joħroġ skemi bl-iskop li l-kontinwità tan-negozju tagħhom tkun iggarantita, kif ukoll ikun garantit titlu legali b saħħtu li permezz tiegħu jista jsir anke investiment fin-negozju. 28. Naġġornaw il-liġi tal-kera bil-ħsieb li nagħtu aktar saħħa legali lill-inkwilin li jopera l-ħanut li jkun rawwem in-negozju u għamel isem tajjeb (goodwill) jipproteġi l-interessi tiegħu kemm b modi legali u anke b kumpens finanzjarju mandatorju fost oħrajn. Ir-riforma tkun sensittiva wkoll għan-numru ta snin li l-ħanut ikun ilu mikri kif ukoll għall-impjegati, b aktar ma jkun hemm impjegati aktar tissaħħaħ il-protezzjoni tal-inkwilin. 29. Naġġornaw it-threshold biex negozji żgħar jikkwalifikaw bħala Tax Exempt mill-vat. It-threshold ta ewro 14,000 ilu madwar 18-il sena ma jkun aġġornat għalhekk nemmnu li wasal iz-żmien li dan jitla għal ewro 20,000. Dan għandu jgħin negozji żgħar jidħlu f din il-kategorija u jiffrankaw mhux biss ewro 1,080 fi ħlas ta VAT iżda wkoll jgħinhom permezz ta anqas burokrazija billi issa ma jkollhomx bżonn aktar jibagħtu l-formoli tal-vat. 30. Nirriformaw l-multi tal-mfsa biex jonqos il-piż finanzjarju żejjed minn fuq in-negozji ż-żgħar meta dawn jottempraw fil-ħin ma dak li jkun mitlub mir-regolatur. 31. Fil-parametri tar-regoli Ewropej, insaħħu l-kontrolli fil-postijiet ta żbark ta merkanzija u l-portijiet biex jiġi assigurat level playing field u kompetizzjoni ġusta partikolarment f dak li qiegħed jiġi impurtat bil-baħar f pajjiżna. 15

18 EKONOMIJA 32. Insaħħu l-att għan-negozji Żgħar (Small Business Act) li niedejna billi nsaħħu l-istatus legali tal-att u billi wkoll nassiguraw li l-prinċipji li fih ikunu infurzabbli taħt il-liġi Maltija. 33. Ninvestu aktar fl-infrastruttura u l-upkeep ta ċentri u lokalitajiet kummerċjali, filwaqt li ninkoraġġixxu l-ħolqien ta Fondazzjonijiet, bħal dik tal-imriehel, li jieħdu f idejhom iniżjattivi kontinwi għal dan l-iskop. 34. Nikkontribwixxu lejn kampanja nazzjonali li tippromwovi x-xiri ta prodotti lokali u mil-lokal bil-għan li jkun mgħejun il-prodott Malti. Marbuta ma din il-kampanja wkoll ninċentivaw il-ħolqien ta ċertifikazzjoni ta kwalità tal-prodott Malti. 35. Nikkunsidraw it-twaqqif ta Fondazzjoni flimkien mal-imsieħba soċjali, li jkollha l-funzjoni li tgħin kumpaniji u sidien ta negozji żgħar jevitaw minn kmieni li jidħlu fi problemi finanzjarji u falliment. 36. Konxji li waħda mill-isfidi li jiffaċċjaw in-negozji llum hija dwar il-permessi tax-xogħol għall-ħaddiema barranin, li llum saru parti importanti mis-suq tax-xoħol. Għalhekk Gvern ġdid ikun impenjat li jħaffef aktar il-proċess u jiffaċilità l-ħruġ ta work permits f mhux aktar minn ħmistax il-ġurnata. EKONOMIJA DINAMIKA: ĦOLQIEN TA NIĊEĊ EKONOMIĊI ĠODDA 37. Irridu nkomplu niddiversikaw u nsaħħu l-ekonomija billi nibqgħu nattiraw niċeċ u setturi ġodda li jrendu tkabbir ekonomiku u ħolqien ta impjiegi. Għal dan il-għan, inwaqqfu kummissjoni għolja biex tfassal pjan strateġiku b viżjoni dwar kif ser inkunu aktar kompetittivi u attraenti fl-immedjat u għall-għaxar snin li ġejjin. 38. Naħdmu biex nikkonsolidaw u nespandu s-settur tas-servizzi mediċi li wellidna matul l-aħħar erba snin. Il-ħidma tagħna tiffoka fuq il-bżonn li nattiraw aktar operaturi speċjalizzati bil-ħsieb li dawn jistabbilixxu f pajjiżna. Miżura ta inċentiv tkun dik li nevalwaw il-possibiltà ta estensjoni tal-highly Qualified Persons Scheme għal dan il-qasam li għandha tgħin biex professjonisti tal-ogħla livell jitħajru jistabbilixxu f pajjiżna. 39. Wettaqna wkoll il-wiegħda li nattiraw f pajjiżna universitajiet barranin biex wellidna wkoll niċċa ġdida fil-qasam tal-edukazzjoni. Dan kien biss l-ewwel pass. Irridu nkomplu nikkonsolidaw u nwessgħu din in-niċċa importanti billi attivament nirriklamaw lil Malta bħala destinazzjoni ta eċċellenza fil-qasam edukattiv u noħolqu aktar inċentivi li għandhom jattiraw kemm istituzzjonijiet akkademiċi barranin kif ukoll professjonisti fil-qasam. 16

19 40. Bil-ħsieb li jiġu attirati studenti internazzjonali ta kalibru jistudjaw f Malta, jiġi faċilitat u mtejjeb il-proċess eżistenti biex tinħareġ student-work visa. 41. Nemmnu li pajjiżna għandu l-potenzjal li jsir ċentru internazzjonali tal-fintech. Bilkapaċitajiet li għandna kemm fil-qasam talinformatika u anke dik fil-qasam tas-servizzi finanzjarji, nemmnu li din għandha tkun l-evoluzzjoni naturali li jmiss. Għalhekk, Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat jixpruna u jinċentiva dan is-settur b viżjoni konkreta li twassal biex fost l-aħjar organizzazzjonijiet f dan il-qasam jistabbilixxu preżenza f pajjiżna. 42. Insaħħu l-investiment fil-life Sciences billi l-art fiż-żona industrijali bejn il-life Science Park u Mater Dei tkompli tiġi żviluppata għal proġetti ta investiment, riċerka u taħriġ relatati mas-settur fosthom dawk fil-bioinformatics. 43. Inkomplu nibnu fuq is-suċċess tal-programm taċ-ċittadinanza b Investiment. Kien dan il-gvern li ħoloq mix-xejn niċċa ġdida ekonomika b saħħitha li mhux biss s issa attirat madwar 500 miljun ewro f fondi lejn pajjiżna, iżda ġġenerat għexieren ta miljuni oħra fi spin offset fl-ekonomija partikoalrment f investimenti f Malta, xiri u kiri ta propjetà. Inħolqu wkoll mijiet ta impjiegi u karrieri ġodda fis-settur finanzjarju. Għalhekk, ser inkunu qegħdin inġeddu dan il-programm mill-ġdid bil-għan li nkomplu nibnu fuq dan is-suċċess. 44. Noħolqu framework legali li jkun isaħħaħ u jikkonsolida l-ligijiet tal-propjetà intellettwali (IP) bil-ħsieb li nattiraw il-kumpaniji u persuni jistabbilixxu l-ip tagħhom f pajjiżna. Il-framework għandu jagħti l-akbar serħan il-moħħ dwar kif għandha tkun salvagwardjat il-propjetà intellettwali u kif din għandha tkun sfruttata u protetta aħjar għall-aspett kummerjċali. 45. Inkomplu naħdmu biex nagħmlu minn pajjiżna ċentru tal-logistika. Malta diġà hija meqjusa pożittivament fl-indiċi li jkejlu l-kapaċitajiet tagħna f dan is-settur (Logistics Performance Index). Biex nagħmlu l-pass li jmiss, nevalwaw siti potenzjali li jistgħu jsiru freezones, filwaqt li noħolqu skemi u inċentivi ġodda biex nattiraw kumpanji internazzjonali f dan il-qasam. 17

20 EKONOMIJA MALTA BĦALA DESTINAZZJONI HUB GĦAL STARTUPS 46. Nemmnu li nistgħu noħolqu minn pajjiżna destinazzjoni u hub għal startups. Pajjiżna diġà għandu l-pedament tajjeb biex jirnexxi f dan is-settur. L-ewwel pass kruċjali jkun li permezz ta entità mwaqqfa apposta, nidħlu fi strategic partnerships ma Accelerators internazzjonali ewlenin bil-għan li nidentifikaw u nħeġġu startups jirrilokaw f Malta. Brexit tippreżenta opportunità tajba f dan is-sens. 47. Inwaqqfu startup campus fi Smart City bilgħan li jkun post li minnu jkunu jistgħu joperaw fl-immedjat startups li jirrilokaw f pajjiżna. 48. Neżentaw mit-taxxa l-ewwel trasferimenti ta ishma f isem il-fundaturi tal-istartup li tiġi mwaqqfa f Malta. Dan għandu jattira aktar investituri nkluż barranin li jitħajru jagħżlu Malta bħala l-post fejn iwaqqfu l-istartup tagħhom. EKONOMIJA DIĠITALI 51. Nibqgħu ninvestu u nsaħħu l-industrija tad-digital gaming bħala niċċa importanti li rridu nkomplu fl-ekonomija diġitali. Irridu naħdmu biex nattiraw lejn Malta development studios ta livell internazzjonali. 52. Niżguraw konformità mal-prinċipji tan-net Neutrality, sabiex l-aċċess għall-kontenut legali fuq l-internet jibqa liberu u t-traffiku tas-servizz tal-internet jingħata trattament ugwali u mhux diskriminatorju, b hekk jiġu mħarsa d-drittijiet taċ-ċittadini u n-negozji li jużaw l-internet. 53. Nixprunaw lill-investituri biex iżidu l-investiment u l-innovazzjoni fit-teknoloġiji tal-broadband veloċi, ultraveloċi u 5G. Dan għandu jassigura li pajjiżna jkolllu fost l-aqwa kwalità possibbili ta servizz diġitali u nkunu minn ta quddiem nett biex nilħqu l-miri ġodda tal-kummisjoni Ewropea għal soċjetà Gigabit. 49. Nibdew kampanja massiċċa ta branding ta pajjiżna bħala startup desitination anke b parteċipazzjoni f fora ewlenin kif ukoll bi preżenza moderna fuq social media. 50. Inkomplu ntejbu l-inċentivi fiskali diġà eżistenti għat-twaqqif ta startups kemm f Malta u anke f Għawdex. 18

21 54. Nemmnu li t-teknoloġiji ġodda u emerġenti kapaċi jittrasformaw il-ħajja ta kuljum u joffru opportunitajiet ġodda għall-innovazzjoni f oqsma varji, inkluż is-settur pubbliku. Għalhekk, nanalizzaw ix-xejriet teknoloġiċi u l-użu tagħhom permezz ta numru ta proġetti pilota, fost oħrajn l-internet of Things, Artificial Technology, Blockchain, Wearable Technology u Quantum Technology. 55. Inkomplu nħajru u ninċentivaw kumpaniji lokali u internazzjonali jinvestu f Malta fi proġetti innovatitivi fl-oqsma tal-mcommerce, mpayments u mobile apps. 56. Inniedu Strateġija Nazzjonali għall-blockchain biex inkunu proattivi u minn ta quddiem nett f dan is-settur emerġenti li l-world Economic Forum jipprevedi li sal-2025 tal-anqas 10% tal-gdp dinji jkun imħaddem via teknoloġiji blockchain. L-istrateġija tkun tinkludi wkoll it-twaqqif ta framework regolatorju b pajjiżna jkun minn ta quddiem nett f dan il-qasam. 57. Infasslu l-qafas organizzattiv li hemm bżonn biex tiġi mħarsa s-sigurtà diġitali nazzjonali. Inniedu inizjattivi biex inħajru lis-settur privat u intrapriżi żgħar u medji jieħdu miżuri biex jipproteġu n-negozju tagħhom; nirrevedu il-leġislazzjoni u r-regolamenti; u nsaħħu l-għarfien nazzjonali u l-edukazzjoni dwar riskji li wieħed isib fid-dinja diġitali. 58. Naħdmu aktar mill-qrib mas-settur teknoloġiku biex ikomplu jiġu żviluppati mekkaniżmi li jtejbu s-cybersecurity, jiprevjenu cyberattacks u nikkreaw ekosistema tal-ict li hija robusta u sigura. Nipprovdu ambjent onlajn li hu sigur kemm għan-negozju u ċ-ċittadini, imma speċjalment għat-tfal li jippreżentaw il-futur ta pajjiżna. 59. Nibdew proġett li jwassal biex Malta tingħaqad mal-ewropa permezz ta cable ieħor għal servizzi tal-internet. Dan sabiex inżidu l-kapaċitajiet tagħna f dan il-qasam u ma nibqgħux dipendenti esklussivament minn konnessjoni ma pajjiż wieħed biss. Dan l-investiment infrastrutturali ġdid, u li għalih diġà saru l-feasibility studies neċessarji, għandu jwassal biex inkunu f pożizzjoni aħjar li ninċentivaw u nattiraw kumpaniji li jiftħu data centres f pajjiżna, li huwa niċċa ekononomika ġdida u b saħħitha. 60. L-ESkills Malta Foundation diġà hija kkunsidrata bħala best practice mill- Unjoni Ewropea, madankollu ser inkomplu nsaħħu din il-fondazzjoni biex inkabbru ħiliet diġitali fil-labour force, industrija tal-ict, edukazzjoni u ċittadin. 19

22 EKONOMIJA MANIFATTURA U ZONI INDUSTRIJALI 61. Matul dawn l-erba snin pajjiżna attira rekord ta investiment dirett barrani. Jinħass il-bżonn ta aktar siti li jilqgħu fihom attività industrijali ta valur miżjud. Għal dan il-għan, ser jiġu identifikati żoni li huma fiż-żona tal-iżvilupp u fuq mudell ta public-private partnership niżviluppaw parks għan-negozji żgħar, medji u anke fabbriki. L-ewwel proġett simili għandu jkun flok il-landfill il-qadima f Ħal Luqa. 62. Inkomplu bil-proġett f Ta Qali ta Ċentru ta ħiliet u snajja Maltin. Parti mill-proġett ikun ukoll skemi ta għajnuna lill-inkwilini li diġà għandhom in-negozju fil-post. 63. Il-Malta Industrial Parks tkompli fil-partnership mal-kamra tal-kummerċ fi proġetti ta tisbiħ u upkeep ġenerali ta żoni industrijali. INSAĦĦU L-EKONOMIJA MARITTIMA, INKOMPLU NKABBRU L-AVJAZZJONI Matul l-erba snin li għaddew rajna passi kbar il quddiem fit-tisħiħ u t-tkabbir kemm fis-settur marittimu u kemm fis-settur tal-avjazzjoni. Il-bandiera marittima Maltija saret l-akbar fl-ewropa b rekord ta vapuri reġistrati. Dan jattira lejn pajjiżna għexieren ta miljuni f fondi barranin u joħloq mijiet ta impjiegi. Attirajna wkoll investiment ġdid permezz tal-mediterranean Maritime Hub u ħloqna niċeċ ġodda bħal fil-qasam tal-oil & Gas. Kabbarna wkoll b mod sinifikanti s-settur tal-avjazzjoni b aktar kumpaniji jagħżlu li jistabbilixxu Malta u joħolqu aktar impjiegi ta kwalità. Pajjiżna llum juri viżjoni importanti kemm fil-marittimu u anke fl-avjazzjoni. Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat jixpruna aktar il-progress f dawn is-setturi. 64. Fil-qasam tal-bandiera Merkantili, inkomplu naddottaw strateġija ta tkabbir iffukata l-aktar fuq il-kwalità. 65. Biex inkomplu nirnexxu, irridu ninvestu aktar minn qatt qabel fil-kwalitajiet tekniċi u akkademiċi tal-ħaddiema fis-settur Marittimu. Għalhekk filwaqt li nagħmlu kampanja wiesgħa ta awareness li s-settur Marittimu joffri karrieri li jrendu, noħolqu aktar inċentivi u boroż ta studju biex inkomplu nħeġġu aktar l-ispeċjalizzazzjoni li tant għandna bżonnha. Inniedu riforma filkors akkademiku offrut mill-mcast bil-ħsieb li nattiraw aktar studenti ġodda. 20

23 66. Nibqgħu attivi favur aktar kollaborazzjoni u inizjattiva fuq livell Ewropew partikolarment fl-iżvilupp tal-integrated Maritime Policy u l-blue Growth Initiative. F dan il-kuntest ukoll inżidu l-kuntatt, djalogu u konsultazzjoni mal-industrija u l-operaturi lokali. 67. Inkomplu nagħtu s-sostenn u l-appoġġ lill-operaturi ewlenin fil-qasam Marittimu biex dawn ikomplu jinvestu fit-tekonloġija u l-infrastruttura u jkomplu jattiraw swieq ġodda billi jiddiversifikaw is-servizz li joffru. 68. Inwaqqfu Qorti Marrittima sabiex nikkumplimentaw il-cluster marittimu u noħolqu niċċa ġdida ta servizzi li Pajjiżna jista joffri. 69. Inkomplu nsaħħu d-direttorat tal-avjazzjoni Ċivili b aktar riżorsi umani speċjalizzati kif sar matul l-erba snin li għaddew. Dan bil-ħsieb li nkunu f pożizzjoni aktar b saħħitha li nattiraw kumpaniji ġodda biex jagħżlu lil Malta bħala l-ġurisdizzjoni li fiha jistabbilixxu u nidħlu f setturi relattivament ġodda bħal tal-ħelikopters u drones. 70. Inkomplu bl-impenn, il-viżjoni u l-ħidma fl-istrateġija li nagħmlu minn Malta cluster għall-investiment fl-avjazzjoni. Għal dan l-iskop, iż-żoni ta madwar l-ajruport jibqgħu jkunu ddedikati għall-investiment f dan is-settur. SERVIZZI FINANZJARJI 71. Inkomplu naħdmu biex nikkonsolidaw u nkabbru dan is-settur ekonomiku mill-aktar fundamentali għall-ekonomija Maltija. Primarjament nibqgħu nemmnu li ħadd m għandu jtappan is-servizzi finanzjarji bil-partiġġjaniżmu politiku. Għalhekk ser inkomplu nsostnu u nfittxu, kif dejjem għamilna, konsensus politiku fil-viżjoni tagħna għal Malta bħala ċentru importanti f dan il-qasam. 72. Nemmnu wkoll li wasal iż-żmien li tkun aġġornata l-istrateġija u l-viżjoni għal dan il-qasam fuq l-għaxar snin li ġejjin. Għalhekk flimkien u b konsultazzjoni sħiħa malindustrija nibdew naħdmu immedjatament fuq pjan strateġiku li jkun jinkludi milestones strateġiċi li rridu nilħqu u nimplimentaw. Il-pern prinċipali ta dan il-pjan jibqa t-tkabbir tas-settur u t-tkattir tal-impjiegi. 73. Nikkunsidraw emendi fil-liġi tal-kumpaniji li jagħtu l-possibiltà li jkunu akkomdati Limited Liability Partnerships (LLP) kif ukoll ikun estiż l-użu ta SICAVS. 74. Naħdmu mal-banek u mal-istituzzjonijiet finanzjarji sabiex nissalvagwardjaw u nerġgħu inxettlu n-network ta correspondant banks li tant huma kruċjali biex jiffaċilitaw transazzjonijiet finanzjarji internazzjonali għan-negozji. 21

24 EKONOMIJA NINĊENTIVAW IR-RIĊERKA U L-INNOVAZZJONI 75. Nirduppjaw l-investiment minn entitajiet tal-gvern fir-riċerka u l-innovazzjoni. 76. Noħolqu fond speċifiku li jkun jinċentiva proġett ta riċerka u innovazzjoni lokali. Dan għandu jwassal biex aktar riċerkaturi jħarsu lejn il-ħtiġijiet partikolari ta pajjiżna u jiġu żviluppati prodotti speċifiċi. SERVIZZ PUBBLIKU EFFIĊJENTI 77. Is-servizz pubbliku, li huwa l-idejn amministrattivi tal-gvern, irid ikompli jinbidel u jaġġorna. Matul dawn l-erba snin, is-servizz pubbliku ffoka fuq it-tnaqqis tal-burokrazija żejda u t-twettiq ta diversi riformi interni immirati lejn mentalità aktar proattivà u favur iċ-ċittadini u n-negozji. Gvern Ġdid ikompli jixpruna lis-servizz pubbliku f din id-direzzjoni b pass aktar mgħaġġel u ffukat. 78. Inkomplu naħdmu u nieħdu inizjattivi bil-għan li ntejbu dejjem aktar il-key Performance Indicators index ta Malta fil-qasam ta kemm hu faċli biex tiftaħ u tagħmel negozju f pajjiżna (ease of doing buisness). L-għan tajjeb hu li ntejbu sew il-post f Malta f dan il-qasam. 79. Naħdmu biex niżguraw li ċ-ċittadini u n-negozji jipprovdu l-informazzjoni darba, magħruf bħala Once-Only Principle meta jużaw is-servizzi tal-gvern. Naġġornaw il-proċessi u sistemi sabiex ikun hemm użu aktar effettiv tal-informazzjoni li diġà qiegħda fis-sistemi tas-settur pubbliku, dan filwaqt li jiġi mħares id-dritt tal-protezzjoni tad-data. 22

25 80. Niżviluppaw soluzzjonijiet biex navvanzaw il-kapaċità ta data analytics fis-settur pubbliku. Il-potenzjal tal-analiżi avvanzata ta big data jiġi pilotat f numru ta oqsma, dan biex dejjem intejbu il-kwalità tad-deċiżjonijiet u nkunu proattivi fis-servizzi li joffri l-gvern. 81. Inkomplu nippubblikaw online data tassettur pubbliku, li mhix ta natura personali, f format li jinqara elettronikament bil-għan li ninċentivaw l-użu ta Open Data għall-iżvilupp ta prodotti u servizzi innovattivi ġodda kemm minn imprendituri u kif ukoll minn individwi. 82. Nużaw aktar is-social media bħala mezz biex nersqu aktar qrib iċ-ċittadin u nkunu aktar effettivi fis-servizzi governattivi li noffru. 83. Inżidu l-impenn tagħna biex intejbu s-servizzi online tal-gvern u biex is-servizzi kollha jiġu aktar aċċessibbli minn channels differenti, ewlieni fosthom mill-mowbajl. 84. Inniedu sistemi li permezz tagħhom servizzi offruti mill-gvern ikunu aktar trasparenti u miftuħin għal skrutinji u feedback dirett miċ-ċittadini. TURIŻMU Dawn li għaddew kienu erba snin ta rekords fit-turiżmu minn kull aspett. Aktar turisti bl-ajru, aktar turisti permezz tal-cruise Liners, aktar turisti f Għawdex, aktar infieq fil-pajjiż u aktar lukandi mimlija. Għamilna suċċess għax ħdima flimkien mal-operaturi kollha bil-fokus prinċipali tagħna kien li nnaqqsu mill-impatt tal-istaġjonalità. Din indirizzajniha. Rajna numru ta turisti jżuru pajjiżna li qatt ma rajna bħalu. Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat ikompli jinvesti fit-turiżmu għax minnu jiekol kulħadd. 85. Inkomplu nħaddmu strateġija ta tkabbir bil-għan li nattiraw lejn pajjiżna numru dejjem akbar ta turisti matul is-sena kollha. Irridu li pajjiżna jħalli togħma tajba ma kull min iżurna, minn kull aspett, bl-objettiv aħħari jkun li kull turist jitkellem tajjeb u jew jerġa jiġi Malta jew jirrakkomanda lil pajjiżna. 86. Pilastru ewlieni fit-turiżmu huwa li nattiraw l-aqwa ħaddiema lejn is-settur. Konxji li l-ħiliet talħaddiema f dan il-qasam huma essenzjali biex inkomplu nkattru dan is-suċċess. Irridu nagħmlu l-qabża li jmiss u nħeġġu aktar żgħażagħ Maltin u Għawdxin jagħrfu jiżviluppaw karriera f dan il-qasam. Għalhekk, filwaqt li nkomplu ninvestu fl-institute of Tourism Studies, naraw li noħolqu wkoll pjattaforma diġitali li tiffaċilità aktar l-iżvilupp professjonali, u r-reklutaġġ talħaddiema u professjonisti fis-settur. Niffaċilitaw ukoll il-proċessi ta ħaddiema barranin f dan issettur, partikolarment dawk li jkunu stabbilixxew f pajjiżna professjonalment. 23

26 EKONOMIJA 87. Naħdmu biex inkomplu nidentifikaw swieq u niċeċ ġodda, partikolarment is-suq Asjatiku u oħrajn barra l-ewropa bil-għan li nkomplu niddiversikaw aktar l-opportunitajiet. 88. Inkomplu nidentifikaw u nwettqu tisbiħ u upgrades infrastrutturali f żoni tursitiċi. Dan nagħmluh bis-saħħa tal-ftehim li għandna mal-mhra billi nużaw il-finanzi miġbura mill-kontribuzzjoni ambjentali għal aktar investiment fil-prodott turisktu. Dan isir b mod parallel mal-commitment ta Gvern Ġdid li jżid in-nefqa kapitali f żoni turistiċi. 89. Jiġu kkunsidrati inċentivi fiskali li jinċentivaw żvilupp ta akkomodazzjoni u attirazzjonijiet turisitiċi f postijiet u żoni li tradizzjonalment mhux meqjusa turistiċi. Għal dan il-għan inħejju pjan ta riġenerazzjoni li jkun jelenka, b mod speċifiku u miri ċari, kif ser intejbu l-prodott ġenerali u x investiment ġdid għandu jsir f dawn iż-żoni li jkun fihom potenzjal. AIR MALTA FUQ SAQAJHA 90. L-Air Malta għandha tibqa ass strateġiku nazzjonali. L-Air Malta hija l-ħolqa li tiffaċilità li l-maltin jimirħu lil hinn minn xtutna għallbtajjel jew għat-tisħiħ tan-negozji tagħhom. L-Air Malta hjia simbolu tal-kburija nazzjonali. Matul l-erba snin li għaddew, sar ħafna xogħol biex l-air Malta titqiegħed fuq sisien finanzjarji aktar sodi. Sar progress, twettqu diversi riformi, iżda fadal ħafna aktar xi jsir. Għalhekk, minkejja l-isfidi diffiċli li għandha quddiema, Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat determinat li bħal ma sibna soluzzjoni fil-każ tal-enemalta, insibu wkoll soluzzjoni għal-airmalta li tkun tassigura li l-linja nazzjonali tal-ajru tqum fuq saqajha u tħares lejn futur aħjar inkluż għall-ħaddiema tagħha. SETTUR TAL-PROPJETÀ 91. Inkomplu nħarsu lejn is-settur tal-propjetà bħala mutur importanti fl-ekonomija Maltija. Il-viżjoni ta Gvern Ġdid tibqa dik li l-iżvilupp ikun wieħed sostenibbli mingħajr il-bżonn li l-gvern jagħmel interventi maġġuri fis-suq. Madankollu, Gvern Ġdid ser ikun attent u attiv fil-qasam tas-suq tal-kera biex dan ikun wieħed sostenibbli. 24

27 92. Indaħħlu rata ridotta ta Capital Gains fuq trasferimenti ta propjetà vojta u/jew abbandunata f żoni li l-awtorità tal-ippjanar tiddefinixxi bħala regeneration zones. F dan il-kuntest ukoll nikkunsidraw proċedura simplifikata meta jiġi biex isir irranġar jew modifikar fl-istess propjetà. 93. Insostnu l-iskema li diġà introduċejna fejn min jixtri propjetà f Urban Conservation Area jħallas rata ta taxxa ridotta għal 2%. 94. Indaħħlu l-liġi tal-aġenti tal-propjetà bil-pern tagħha jkun il-kwalità fis-servizz u l-liċenzjament kemm tal-aġenziji nfushom kif ukoll tal-aġenti tagħhom. 95. Inniedu skemi fiskali pożittiv li jinċentivaw lis-settur tal-kostruzzjoni jinvesti f makkinarju, inkluż trakkijiet, aktar modern u li jniġġes anqas. BIEDJA U SAJD 96. Il-bdiewa u s-sajjieda ma jħallsux income tax billi titneħħa t-3% taxxa ikkalkulata fuq il-bejgħ globali. 97. Nagħtu start-up tax credit ta ewro 20,000 lil dawk li jidħlu u jibdew negozju fil-biedja u/ jew is-sajd. 98. Inkomplu b pass aktar mgħaġġel il-proċess li għandu jwassal biex il-bdiewa u r-raħħala li qed jaħdmu art jew għandhom irziezet tal-gvern u/jew dik amministrata mill-joint Office jingħataw titlu legali aktar b saħħtu. Dan il-proċess, li beda matul dawn l-aħħar erba snin, ikollu l-ħsieb li bdiewa u raħħala jserrħu rashom mill-kontinwità tax-xogħol tagħhom u jagħtihom l-opportunità li jinvestu aktar u b aktar serħan il-moħħ. Trasferimenti bejn membri tal-istess familja jingħataw prijorità. 99. Nintroduċu wkoll l-possibbiltà li bdiewa jittrasferixxu art tal-gvern li huma jkunu jaħmdu lill-gradwati li jkunu lestew kors tal- MCAST miċ-ċentru tal-agrikoltura sabiex nagħtu opportunitajiet akbar lil żgħażagħ li jridu jibdew karriera fil-biedja u l-agrikoltura. 25

28 EKONOMIJA 100. Nagħtu l-opportunità wkoll lill-bdiewa bona fede li jittrasferixxu t-titlu legali ta art, raba jew irziezet li huma jkunu jgawdu lill-ulied, aħwa u/jew neputijiet kemm inter vivos u kemm causa mortis. Tingħata l-opportunità li jsiru wkoll trasferimenti bejn bdiewa reġistrati bejniethom Titfassal strateġija għall-futur tal-biedja f Malta u Għawdex b enfasi prinċipali fuq il-bżonn li nsostnu dan is-settur, filwaqt li nikkonsolidaw liġi ħolistika ġdida għall-agrikoltura u li tkun tikkonsolida fiha d-diversi proviżjonijet u regolamenti li jinsabu mferrxin. Fl-isfond ta dan titnieda wkoll kampanja ta informazzjoni dwar il-prodott Malti Ngħinu lill-bdiewa billi nipprovdu ilma ġdid (new/polished water) b xejn wara l-investimenti li għamlet il-korporazzjoni għas-servizzi tal- Ilma. Il-proġett ikun jinkludi t-twassil ta dan l-ilma għat-tisqija mill-impjanti taċ-ċumnija fil-mellieħa minn ta Barkat fix-xagħjra u Għajnsielem f Għawdex għal diversi postijiet oħrajn. Dan għandu jgħin lill-bdiewa jkollhom aċċess għal aktar ilma u fl-istess ħin innaqqsu l-pressjoni fuq l-ilma tal-pjan Nevalwaw il-possibiltà ta inċentivi immirati lejn il-bdiewa u r-raħħala biex dawn jinvestu f teknoloġija ġdida inkluż dik li tikkonverti d-demel tal-annimali f enerġija alternattiva u rinovabbli Inkomplu bir-riforma fil-pitkalija l-aktar bl-introduzzjoni ta sistemi aktar effiċjenti ta grading, ippakkjar u labelling biex jiġi żgurat li l-bdiewa jieħdu l-aktar prezz ġust għall-prodotti tagħhom. Inħarsu wkoll lejn l-immodernizzar tal-binja tal-pitkalija anke billi nevalwaw il-potenzjal ta public-private partnership f dan is-sens Nikkunsidraw mudelli ta public-private partnership f sistemi innovattivi bħal ma huma l-agroponics u hydroponics għal tkabbir ta prodotti agrikoli inkluż dawk immirata lejn l-esportazzjoni Ninċentivaw aktar il-biedja organika. F dan il-kuntest inħarsu lejn il-possibbiltà li noħolqu ċertifikazzjoni Maltija għal prodotti organiċi kif ukoll lejn inċentivi fiskali li jgħinu lill-produtturi żgħar ta prodotti organiċi bil-għan li dawn ikunu jistgħu jikkompetu Permezz ta Fondi Ewropej, inniedu skemi għal restawr ta ġwiebi għall-ġbir tal-ilma tax-xita. 26

29 108. Nagħtu inċentivi fiskali għal studji, scholarships u riċerki speċifiċi għal min jirriċerka metodi dwar it-titjib fis-settur tal-biedja, primarjament dawk li jirriċerkaw soluzzjonijiet li jnaqqsu jew jeliminaw mard introdott f Malta minn barra permezz ta insetti u virus tal-pjanti Nikkunsidraw it-twaqqif ta bank ġenetiku tal-pjanti u ż-żrieragħ partikolarment dawk endemiċi bl-iskop li nindirizzaw it-tnaqqis ġenetiku ta varjetajiet partikolari Ninċentivaw l-implimentazzjoni ta programmi ta konservazzjoni u tkattir ta annimali indiġeni (fosthom tat-tiġieġ is-suwed ta Malta, il-mogħża Maltija, in-nagħaġ ta Malta, in-naħla Maltija, l-gendus, fost oħrajn bl-iskop li l-pool ġenetiku ta dawn ir-razez indiġeni u speċi endemiċi jitnaddaf u jissaħħaħ permezz ta monitoraġġ u selezjoni. Dawn il-programmi jkunu jinkludu wkoll it-tixrid ta informazzjoni u għarfien aktar dwar dawn ir-razez, kif ukoll programmi li jħajru lill-bdiewa u r-raħħala jrabbu aktar dawn l-ispeċi Naraw li ma jiddaħlux il-kwoti tal-pixxispad għal din is-sena, filwaqt li nkomplu bid-diskussjonjiet mal-koperattivi tas-sajjieda kif l-aħjar din il-kwota titqassam b mod ekwu u ġust Jiġi evalwat il-possibbiltà ta bini ta boatyard f Marsaxlokk bil-għan li nipprovdu lis-sajjieda b post sigur u kenni fejn iħallu d-dgħajjes tagħhom f perjodi ta maltemp u xtiewi qliel Inwettqu l-proġett tal-breakwater ta Marsaxlokk, li diġà ħareġ il-permess tal-awtorità tal-ippjanar għalih kif ukoll ikun ikkunsidrat ieħor f Delimara Isir ukoll l-investiment neċessarju f diversi skalin madwar il-pajjiż u jibqgħu jintużaw b xejn. Isir l-investiment neċessarju fi proġett li jiżdiedu l-irmiġġi speċifikament iddedikata għas-sajjieda Nidentifikaw skemi li jgħinu s-sajjieda jikkonservaw dgħajjes tas-sajd tradizzjonali Jittieħdu aktar miżuri biex tiżdied aktar is-sigurtà fil-provvista ta ikel frisk, bnin u nutrittiv (food security) sabiex il-konsumatur ikollu aktar serħan il-moħħ dwar il-kwalità ta ikel permezz ta sistemi effiċjenti ta traċċibilità tal-prodott. F'dan il-kuntest nippromwovu xiri ta' prodotti agrikoli friski. 27

30 EKONOMIJA 02. XOGĦOL 28

31 29

32 XOGĦOL XOGĦOL GĦAL KULĦADD Dawn l-erba snin li għaddew ser jibqgħu mnaqqxa fl-istorja ta pajjiżna bħala żmien li fih ħloqna eluf ta postijiet ġodda tax-xogħol biex illum għandna l-akbar ammont ta nies jaħdmu li qatt kellna f pajjiżna u l-anqas rata ta nies qiegħda. Kull sena matul l-erba snin, irreġistrajna l-akbar rata ta tkabbir fl-impjiegi minn fost il-pajjiżi kollha tal-unjoni Ewropea. Illum in-nies jaħdmu jaqbżu l-184,000, żieda ta madwar 29,000 minn 2013, b 1,500 f Għawdex. Fis-settur privat l-impjiegi żdiedu b 25,000, jiġifieri disgħa minn kull għaxar impjiegi li ħolqot l-ekonomija Maltija kien fis-settur privat. Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat huwa garanzija ta serħan il-moħħ fil-qasam tal-impjiegi. Nemmnu li aktar ma ninċentivaw ix-xogħol bit-tnaqqis ta taxxi aktar l-ekonomija tikber u aktar toħloq impjiegi ġodda. Fil-qasam tax-xogħol ukoll, l-aqwa Żmien ta Pajjiżna għadu ġej. 30

33 ANQAS TAXXI, AKTAR FLUS FIL-BUT GĦALL-ĦADDIEMA 01. Aħna nemmnu f politika ta tnaqqis ta taxxi responsabbli fuq ix-xogħol. Dan issarraf f fiduċja fl-ekonomija u ħloqna l-ġid. Wegħedna li noħolqu middle class ġdida u qegħdin inwettquha. Permezz tat-tnaqqis fit-taxxi u titjib fil-pagi, in-numru ta familji li għandhom dħul bejn ewro 20,000 u ewro 30,000 żdied b 14% mill-2012 l hawn. Irridu nkomplu nkattru dan is-suċċess. Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat ikompli jnaqqas it-taxxi tal-income tax għal kulħadd. 02. Wara li tejjbina l-kundizzjoni tal-impjegati taċ-ċivil għax nemmnu li l-gvern għandu jkompli wkoll jinvesti fil-ħaddiema tiegħu stess, ser intejbu wkoll il-kundizzjonijiet taxxogħol tal-ħaddiema li jinsabu fil-community Work Scheme billi nżidu r-rata tal-ħlas tagħhom b ewro 200 fix-xahar. EQUAL PAY FOR EQUAL WORK 03. Il-kunċett ta equal pay for equal work huwa valur fundamentali ta ġustizzja li aħna nemmnu fih. Ħadd m għandu jiġi sfruttat u jitħallas anqas minn min qiegħed jagħmel l-istess xogħol, għall-ebda raġuni. Gven ġdid immexxi minn Joseph Muscat ikompli jaħdem biex ipoġġi dan il-valur fil-prattika bħala l-pass naturali li jmiss wara li matul dawn l-erba snin wettaqna riformi importanti biex indirizzajna l-prekarjat. Għalhekk kull min jagħmel l-istess xogħol, fl-istess kumpanija għandu jgawdi minn dan il-prinċipju. Gvern Ġdid ikun impenjat li mhux biss jilleġisla f dan is-sens imma wkoll li jsaħħaħ l-istrutturi ta infurzar. INKOMPLU NOĦOLQU AKTAR XOGĦOL GĦAL KULĦADD 04. Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat jibqa impenjat u ffukat fuq il-ħolqien ta aktar xogħol għal kull min jixtieq jaħdem. Il-mira prinċipali tagħna hija dik li f pajjiżna jkollna rata ta impjiegi li taqbeż il-medja Ewropea. 05. Matul dawn l-aħħar erba snin, 9 minn kull 10 impjiegi li nħolqu kienu fis-settur privat. Filwaqt li nemmnu li s-servizz Ċivili għandu jibqa jiġġedded, il-mira tagħna fil-ħolqien tal-imjiegi tibqa dik li s-settur privat ikun il-mutur ewlieni li joħloq l-aktar impjiegi ġodda. 31

34 XOGĦOL INTEJBU S-SERVIZZ TAĊ-CHILD CARE 06. Wara li matul l-erba snin li għaddew daħħalna s-servizz tac-childcare b xejn, u li minnha jgawdu madwar 6,200 familja li setgħu jtejbu l-livell tal-għejxien tagħhom, ilpass naturali li jmiss huwa titjib f dan is-servizz biex jinfirex aktar is-servizz u jrendi aktar. 07. Nikkunsidraw Child Care Centres f żoni speċifiċi li joffru servizz estiż għal matul il-lejl. Filwaqt li konxji li s issa ma kellniex domanda kbira ħafna, nemmnu li min jaħdem billejl għandu wkoll ikollu l-opportunità li juża dawn is-servizzi tal-gvern. Nevalwaw ukoll il-potenzjal ukoll li nifirxu aktar is-servizz f aktar lokalitajiet oħrajn u f zoni fejn hemm konċentrazzjoni ta attività kummerċjali bħal ħwienet. 10. Inżidu l-benefiċċju tad-deduzzjoni mit-taxxa għall-employers li joffru faċilitajiet ta Child Care minn ewro 20,000 għal ewro 50,000 u li jkunu applikabbli wkoll għal spejjeż amministrattivi u/jew pagi ta Child Carers. 11. Naraw li fiċ-child Care Centres jkun ipprovdut is-servizz ta Learning Support Assistants littfal żgħar li jkunu jinħtieġu dan is-servizz. 12. Intejbu u nirfinaw is-sistema taċ-child Care b mod li din ma tippenalizzax lil dawk ilġenituri f każijiet ġenwini ta mard, ikollhom ifallu lit-tfal tagħhom. 13. Nestendu dan is-servizz fejn ikun hemm mard terminali fil-familja. 08. Jiġi evalwat il-possibbiltà li jinfetaħ Child Care Centre fil-belt Valletta jew fl-inħawi. 09. Inżidu l-benefiċċju tad-deduzzjoni mill- Income Tax fuq ħlasijiet ta Child Care sa massimu ta ewro 4,000 għal dawk il-ġenituri li jibagħtu lil uliedhom f Child Care privat. 32

35 DRITTIJIET ĠODDA U BILANĊ AĦJAR BEJN IX-XOGĦOL U L-ĦAJJA 14. Wara konsultazzjoni meħtieġa, nirriformaw il-kunċett ta maternity leave u paternal leave għall-kunċett ta family leave bi ħlas bil-ħsieb li kemm l-omm u kemm il-missier ikunu jistgħu jutilizzaw u jqassmu huma dan il-leave kif jidhrilhom skont il-bżonnjiet tal-familja tagħhom. 15. Inkomplu bit-tħejjijiet u l-konsultazzjonijiet neċessarji sabiex indaħħlu d-dritt ġdid lillġenituri li jistgħu jutilizzaw mis-sick leave li jkunu intitolati għalih kemm-il darba l-ulied ikunu ma jifilħux. 16. Inħeġġu u ninċentivaw aktar l-użu ta teleworking u flexible hours. Employers li jħaddmu sistemi ta teleworking jingħataw il-possibiltà ta deduzzjoni mit-taxxa sa massimu ta ewro 20,000 għal spejjeż kapitali relatati mad-dħul ta sistemi u t-tmexxija ta dan is-serivizz. L-istess inċentiv fiskali jingħata għal spejjes relatati mal-proviżjoni ta servizz ta flexibile hours. SELF-EMPLOYED BI DRITT ĠDID GĦAL KUMPENS TA DIŻIMPJIEG 17. Gvern Laburista ġdid se jdaħħal emendi legali fil-liġi tas-sigurtà Soċjali sabiex persuni self employed li għal xi raġuni jkollhom iwaqqfu l-attività tagħhom u jibdew jirreġistraw għaxxogħol ikollhom dritt li jirċievu l-benefiċċju għal qgħad skont il-kontribuzzjonijiet li jkunu ħallsu. B hekk inneħħu d-diskriminazzjoni li teżisti llum bejn persuni impjegati u persuni self employed. FESTI PUBBLIĊI LURA LILL-ĦADDIEMA 18. Nemmnu li t-titjib fl-ekonomija għandu jwassal ukoll għal titjib fil-bilanċ bejn ix-xogħol u l-ħajja tal-persuna u l-familja. Għalhekk nemmnu li wasal iż-żmien li l-ħaddiema, li għamlu s-sagrifiċċju sa mill-2005, għandhom jingħatawlhom lura l-festi pubbliċi li jaqgħu fil-weekend u li sal-lum għadhom qegħdin jintilfu. Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat jagħti lura dawn il-festi b mod gradwali matul il-leġislatura. Wara d-diskussjonijiet mal-għaqdiet ta min iħaddem u l-unions, jiġi maqbul jekk dawn il-festi jingħatawx lura billi jiżdiedu mal-leave annwali tal-ħaddiem jew inkella jingħatawx bħala festa pubblika immedjatament it-tnejn wara l-weekend li fih taqa l-festa pubblika. 33

36 XOGĦOL JISPIĊĊA X-XOGĦOL PREKARJU 19. Wara li matul dawn l-erba snin li għaddew, għamilna ġlieda qalila kontra x-xogħol prekarju, Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat ikompli jħarrex din il-ħidma kontra l-prekarjat. 20. Flimkien mal-għaqdiet ta min iħaddem u anke l-unjins tal-ħaddiema, nibdew kampanja ta name and shame ta kumpaniji, żgħar u kbar, li jinqabdu jisfruttaw il-ħaddiema tagħhom, jew bi prassi u kundizzjonijiet li ma jirrispettawx il-liġijiet tax-xogħol. 21. Nabolixxu l-kuntratti li ma jiddikjarawx innumru ta sigħat li ħaddiema mistenni jaħdem. 22. Bi qbil mal-imsieħba soċjali fi ħdan l-mcesd, se nkunu qed nippreparaw templates ta kuntratti ta xogħol, li jkunu aċċessibbli online sabiex nassiguraw li l-ħaddiema kollha jkollhom kuntratt ta xogħol li jirrifletti l-kundizzjonijiet kif stabbilitli mil-liġi. INTEJBU L-ĦILIET U L-KAPAĊITAJIET TAL-ĦADDIEMA 23. Irridu li l-ħiliet tal-ħaddiema tagħna jkunu fost l-aqwa fl-ewropa. It-titjib tal-ħiliet talħaddiema tagħna il-kapital uman ser ikunu prijorità ewlenija fil-viżjoni ta Gvern Ġdid għal qasam tax-xogħol. Għalhekk nibdew proċess flimkien mal-imsieħba soċjali biex aktar employers iwaqqfu fondi ta taħriġ għall-iżvilupp kontinwu tal-impjegati tagħhom. 24. Ninċentivaw u ninkoraġixxu skemi ta retraining u korsijiet vokazzjonali għal haddiema li għandhom 45 sena jew aktar u jkunu jixtiequ jespandu l-ħiliet tagħhom. 25. Inkomplu nsostnu u ntejbu l-programmi bħal Training Pays, Investing in Skills u l-inizjattva Access to Employement. 26. Insaħħu n-national Skills Council b mod li jingħata r-riżorsi meħtieġa ħalli jidentifika strateġija olistika li twassal għall-analizi fonda tal-ekonomija u s-suq tax-xogħol u jkunu identifikati skills gaps u mistmatches li jew diġa qegħdin niffaċċjaw illum jew li nistghu niffaċjaw fil-futur. Dan għandu jwassalna wkoll biex jittieħdu l-miżuri meħtieġa fuq livell edukattiv ħalli pajjiżna jibda jipproduċi aktar ħaddiema bil-ħiliet u kapaċitajiet li għandna bżonn fil-futur. 34

37 ACTIVE LABOUR MARKET POLICES Wara s-suċċess fl-implimentazzjoni ta Active Labour Market Policies matul dawn l-erba snin, naġġornaw aktar din il-politika billi nagħmlu l-qabża li jmiss u flimkien malimsieħba soċjali, infasslu pjan li jidentifika l-ħiliet li għandna llum mal-ħiliet li pajjiżna għandu jkollu fi żmien għaxar snin. Nibdew mill-ewwel inħaddmu politika tax-xogħol imżewġa ma dik soċjali u edukattiva li tindirizza dan. 35

38 XOGĦOL 03. INFRASTRUTTURA 36

39 37

40 INFRASTRUTTURA PAJJIŻ B INFRASTRUTTURA MODERNA Inħarsu lejn il-futur ta pajjiżna b ambizzjoni prinċipali: dik li ngħollu l-livell tal-għejxien u ntejbu l-kwalità tal-ħajja taċ-ċittadini Maltin u Għawdxin. Matul dawn l-erba snin, Gvern immexxi minn Joseph Muscat saħħaħ l-ekonomija u kattar l-impjiegi filwaqt li kompla jwieżen lil min jiflaħ l-anqas. Ħloqna x-xogħol u investejna fin-nies. Konxji wkoll iżda li biex pajjiżna jkompli jimxi l quddiem irridu nagħmlu qabża ta kwalità fl-iżvilupp infrastrutturali. Irridu kwalità li tixraq lil ambizzjonijiet tal-poplu tagħna. Gvern ġdid immexxi minn Joseph Muscat ipoġġi l-iżvilupp tal-infrastuttura bħala prijorità ewlenija. Konvinti li b investiment għaqli u għax l-ekonomija tippermetti, nistgħu indawru dan id-deficit infrastrutturali li writna fl-akbar investiment li pajjiżna qatt ikun għamel. Pajjiżna hekk jixraqlu. Matul dawn l-għexieren ta snin, l-infrastruttura, partikolarment it-toroq tħalliet tmajna. Illum l-infrastruttura eżistenti mhix tlaħħaq mal-progress li qiegħed jagħmel b pass mgħaġġel pajjiżna. Għalkemm matul dawn l-erba snin li għaddew wettaqna proġetti kbar tat-toroq, bħall-coast Road u anke l-proġett tal-kappara li miexi b ritmu tajjeb ħafna, u minkejja li tajna wiċċ ġdid ta asfalt f 308 kilometru u bnejna mill-ġdid madwar 424 triq fl-irħula u l-ibliet, għad għandna wisq toroq mhux ta livell li jixraq lil pajjiż modern bħal tagħna. Għalhekk nemmnu li hemm bżonn mudell ġdid ta kif isiru u jissewwew it-toroq biex din l-infrastruttura kruċjali tlaħħaq mal-progress eknomiku ta pajjiżna. Jeħtieġ li f dan is-settur nagħmlu l-qabża li jmiss u malajr. Nemmnu li fuq kollox ninħtieġu bidla fil-mentalità. L-ewwel nett, it-toroq huma ass strategiku nazzjonali. Igawdi minnhom kulhadd. Il-mudell imħaddem illum fejn il-kunsilli Lokali jwaħħal fil-gvern Ċentrali u viċi-versa mhux aktar sostenibbli. Li triq issir illum u terġa titkisser ftit wara minħabba żvilupp ġdid trid tinbidel. In-nies, in-negozji, pajjiżna, jixraqilhom ħafna aħjar. Għalhekk Gvern ġdid immexxi minn Joseph Muscat ser jagħti prijorità bla preċedent lill-iżvilupp infrastrutturali tat-toroq f pajjiżna. It-toroq isiru kollha, kif jixraq. 38

41 PJAN BIEX NAGĦMLU T-TOROQ KOLLHA F MALTA U GĦAWDEX 01. Nibdew sa mill-ewwel ġurnata bi pjan ambizzjuż sabiex it-toroq kollha f Malta u Għawdex isiru u jibqgħu jinżammu kif jixraq lil pajjiż modern u lin-nies li jużawhom u jgħixu fihom. Dan l-investiment fit-toroq kollha ta Malta u Għawdex għandu jġib qabża pożittiva fil-kwalità tal-ħajja ta kull wieħed u waħda minnha. Biex inwettqu dan il-pjan b s-serjetà, b għaqal u effiċjenza ser nikkommettu l-akbar investiment fit-toroq li qatt sar bi progamm ta ewro 700 mijun f fondi kemm Ewropej, kemm mill-bank tal-iżvilupp, kemm mill-flus miġbura mill-programm taċ-ċittadinanza b Investiment u anke minn strumenti finanzjarji oħrajn: - L-ewwel prijorità tingħata lit-toroq residezjali li għadhom qatt ma ngħataw wiċċ ġdid ta asfalt u li fihom jgħixu diversi familji Maltin u Għawdxin. Minn dawn hawn 170 triq u jsiru kollha fuq perjodu massimu ta tliet snin b rata ta mhux anqas minn 60 triq fis-sena. - Tispiċċa r-responsabbiltà diretta tal-kunsilli Lokali għal-asfaltar tat-toroq. Spiss il-kunsilli Lokali jinqabdu mingħajr il-fondi meħtieġa biex iwettqu proġetti ta toroq, bil-konsegwenza li jbatu n-nies u n-negozji. Il-Gvern Ċentrali ser jidħol responsabbli sabiex, fuq perjodu massimu ta seba snin, ikun wettaq it-toroq kollha li xi darba kienu saru iżda spiċċaw imkissra minħabba nuqqas ta manutenzjoni u/ jew installazzjoni ta servizzi. Minn dawn hawn mijiet ta toroq, għalhekk jeħtieġ li x-xogħlijiet jingħataw prijorità skont il-gravità tat-triq primarjament u kriterji oħrajn bħal ma huma n-numru ta familji u negozji li jgħixu u jaħdmu fihom. Il-pjan ikun jinkludi wkoll attenzjoni sħiħa għal immaniġjar tat-traffiku waqt ix-xogħlijiet stess. Il-Kunsilli Lokali ma jkollhomx tnaqqis fl-allokazzjoni ta fondi, anzi l-istess fondi jkunu jistgħu jintużaw għal-proġetti u inizjattivi oħra li l-kunsill Lokali jista jieħu b budget akbar. - Jitkompla b pass mgħaġġel il-programm ta toroq arterjali u distributorji. L-enfasi prinċipali għandha tkun fuq il-manuntenzjoni preventiva u kontinwa, li tiżdied is-sigurtà tas-sewwieqa bħal twaħħil ta cyclist friendly crash barriers, l-istallazjoni ta sistemi elettroniċi li jgħinu lis-sewwieqa u titjib fl-infrastruttura ġenerali. 39

42 INFRASTRUTTURA F dan il-kuntest jiġi evalwat il-possibbiltà ta Public Private Partneship u/jew Private Finance Initiative flimkien mas-settur privat li jieħu f idejh il-manutenzjoni meħtieġa skont kriterji ta livell għoli u standards internazzjonali. - Wara diskussjoni, il-kunsilli Lokali, fuq mudell ta Public-private partnership ma kumpaniji magħżula wara sejħa pubblika, jingħataw l-inkarigu primarju u l-fondi meħtieġa biex jiffokaw fuq il-manuntenzjoni kontinwa tattoroq urbani fil-lokalità tagħhom. Jitħaddem mudell fuq bazi ta Key Performance Indicators ċari u livell ta servizz mistenni bħal pereżempju t-tiswijiet ta potholes meqjusa perikolużi fi żmien 24 siegħa. 02. Konxji li ħafna mill-ħsarat fit-toroq isiru meta jiġu biex jingħaddu servizzi l-aktar dawk tal-ilma u drenaġġ, u anke dawk tad-dawl u telefonija. Ser inkunu qiegħdin indaħħlu standards aktar rigorużi sabiex dawn ixxogħolijiet ta servizzi jibdew jsiru minn taħt ilbankini sabiex jiġi evitat il-bżonn li titkisser triq li diġa tkun asfaltata. It-toroq li jinbnew ġodda jinbnew b dan il-metodu wkoll. Ser nagħmlu aktar rigoruzi l-kundizzjonijet ta meta jsir intervent fuq triq li tkun diġa asfaltata. 03. L-Enemalta tibda proġett pilota biex kull fejn hu possibli, jitneħħew l-arbli tad-dwal u wires żejda minn mal-faċċati tad-djar u tan-negozji. Dan il-proġett ambizzjuż għandu jwassal biex fuq perjodu ta seba snin, jitnaqqas drastikament dan l-isfregju u inkonvenjent li għandu jwassal ukoll għal dehra ambjentali aħjar kif ukoll itejjeb l-esperjenza ta mixi pedonali fuq il-bankini. Fil-proċess ikun qiegħed isir titjib sinifikanti ukoll fl-infrastruttra. 04. Inkomplu nidentifikaw fondi biex jiġu rrangati u/jew asfaltati toroq rurali. 05. Jiġu modernizzati l-mini ta St. Venera, Ħal Kirkop u Regional Road billi jsir upgrade maġġuri bħal ma huwa cledding u dwal aħjar, u jiġu nstallati sistemi li jgħinu fis-sigurtà. Bħal standard minimu, dawn għandhom isiru kollha fuq il-livell tal-mina ta triq Diċembru 13, li lestejnieh fl F dan il-kuntest ukoll tiġi studjata l-possibbiltà li tissaqqaf parti oħra mit-tunnel ta St. Venera. 06. Jibda u jitlesta l-proġett importanti tal-marsa Addolorata Junction biex jiġi indirizzat bottleneck kritiku ieħor din id-darba fin-nofsinhar ta Malta. Il-proġett, partikolarment it-traffic management, jitmexxa fuq l-esperjenza pożittivà li bih qiegħed jitmexxa l-proġett tal-kappara. 40

43 BANKINI, ŻONI PEDONALI AĊĊESSIBBLI U SHARED SPACES 07. Nibdew ukoll programm nazzjonali ta upgrade infrastrutturali qawwi ta bankini u żoni pedonali b enfasi partikolari tkun fuq l-aċċessibiltà. Ta spiss nisimgħu li rridu nimxu aktar kemm mill-aspett ta saħħa u anke mill-aspett ta mobbiltà. Madankollu rridu nirrikonoxxu li l-esperjenza ta mixi u aċċess pedonali mhux dejjem pjaċevoli bis-sitwazzjoni infrastrutturali li għandna llum. Għalhekk kommessi li ntejbu din l-esperjenza b aktar investiment b mod partikolari nżidu l-aċċessibilità għal persuni b diżabbilità u nnaqsu kemm nistgħu l-ostakli għal mobbiltà aħjar. Il-pjan ikun jinkludi li nimmassimizzaw kemm nistgħu l-kunċett ta shared spaces partikolarment biex inkattru l-użu tar-rota bħala mezz tajjeb ta mobbiltà. KUNTRATTURI: KWALITÀ, TITJIB U INUFRZAR 08. Sfida ewlenija hija t-titjib li huwa meħtieġ isir mill-kuntratturi tat-toroq infushom sabiex il-proġetti ppjanati jimxu bl-aħjar mod u tkun garantita l-aqwa kwalitá. Għalhekk, nimpenjaw ruħna li ngħinu lil dawn ilkuntratturi jagħmlu l-qabżiet neċessarji fil-kapaċitjiet tagħhom kemm b investiment fit-tekonoliġija, fil-makkinarju u l-aktar fir-riżorsi umani. Għal dan il-għan, ser jiġu ddedikati fondi Ewropej kemm għat-taħriġ tal-ħaddiema kif ukoll għal immodernizzar fil-makkinarju u l-vetturi tagħhom. 09. Insaħħu u ntejbu l-kontroll u l-monitoraġġ meħtieġ sabiex proġetti tat-toroq jibdew u jispiċċaw fil-ħin. L-impenn ikun imsejjes fuq miżuri pożittivi li jinċentivaw lill-kuntrattur ilesti fil-ħin bla kompromess mal-kwalità, kif ukoll fuq miżuri punittivi kemm fil-konfront tal-kuntrattur kif ukoll fil-konfront tal entità responsabbli mill-proġett kemm jekk tkun entità governattiva u kemm jekk privata. 41

44 INFRASTRUTTURA TOROQ TAL-FUTUR 10. Mil-lum, irridu naħsbu u nippjanaw it-toroq tal-futur. Illum, fil-fora internazzjonali, il-pajjiżi l-aktar li jinvestu fit-trasport jitkellmu fuq toroq ppreparati biex jilqgħu t-tekonolġiji emergenti bħal tal-karozzi awtonomi fost oħrajn. Bil-ħsieb u l-viżjoni li qatt ma nkunu pajjiż li jerġa jibqa lura f dan I-qasam, naħtru immedjatament team ta esperti li jibda minn issa jigwida l-pajjiż dwar x miżuri għandna nibdew naħsbu għalihom minn issa bil-għan li anke f dan il-qasam inkunu ma ta quddiem nett. 11. Inħarsu lejn it-teknoloġija solari u nikkunsidraw li nagħmlu proġett pilota ta solar roads. AĠENZIJA ĠDIDA B AKTAR RIŻORSI 12. Biex ikun ikkordinat u implimentat dan il-pjan, ser inkunu qiegħdin inwaqqfu Aġenzija ġdida li tieħu ħsieb l-ippjanar, id-disinn, il-koordinament u l-implimentatazzjoni ta proġetti tat-toroq kollha f pajjiżna. L-iskop prinċipali jkun li tiżdied l-effiċjenza, tiżdied l-enfasi fuq il-proġetti li jsiru fil-ħin u skont il-budget allokat u jkunu ikkordinat bl-aqwa mod l-aktar investiment infrastrutturali ta kull żmien. 13. Ser inkunu qiegħdin nikkommettu aktar riżorsi lil din l-aġenzija biex twettaq dan il-pjan b aktar effiċjenza. L-ewwel pass ikun it-tijib ġenerali fil-kundizzjonijiet tax-xogħol tal-periti u l-professjonisti inkarigati minn dan ix-xogħol bil-ħsieb li din l-aġenzija mhux biss iżżomm it-talent u l-esperjenza eżistenti, iżda aktar minn hekk tkun f pozizzjoni li tattira l-aħjar professjonisti, Maltin u barranin lejha. 42

45 TINDIF U UPKEEP ĠENERALI TAL-PAJJIŻ 14. Nagħmlu l-qabża ta kwalità li jmiss dwar il-mod kif inżommu t-tindif u l-upkeep ġenerali tal-pajjiż. Nemmnu li dan huwa fundamentali biex l-investiment infrastrutturali li jeħtieġ isir, inkluż dak fit-toroq, jitgawda aħjar minn kulħadd u jirrifletti aktar f pajjiż modern u nadif. Gvern ġdid jinċentiva l-ħolqien ta Aġenzija li jkollha l-inkarigu tat-tindif ġenerali u upkeep tal-pajjiż, inkluż postijiet turistiċi. L-Aġenzja taħdem mill-qrib mal-kunsilli Lokali u l-entitajiet governattivi kif ukoll tħares anke lejn mudelli ta public-private partnership biex jiġi massimizzat il-potenzjal ta diversi sinergiji li jistgħu jinħolqu. 15. Nirriġeneraw u nagħtu nifs ġdid lil Marsa. Issa li l-power station tal-marsa ingħalqet darba għal-dejjem u bdiet tiżżarma, Gvern ġdid iniedi sejħiet ta interess biex l-akwati jiġu rijabilitati f żoni bi spazji miftuħin li jgawdu minnhom il-familji kif ukoll spazji rikrejattivi u kummerċjali li jagħtu l-valur li jixraq li din iż-żona. 16. Jingħalaq l-open Centre tal-marsa. In-numru tal-wasliet jippermettilna nużaw spazji differenti u eżistenti. Għalhekk, minbarra li l-faċilitajiet ikunu ċċentralizzati f post wieħed li jagħti aktar dinjità lil-immigranti li jkunu jgħixu fih, iċ-ċaqliq iwassal ukoll biex l-ispazju fil-marsa jkun jista jiġi irrijabilitat bħala parti minn proġett sħiħ ta ġenerazzjoni. PROĠETTI ĠODDA GĦAL AKTAR PROGRESS EKONOMIKU Gvern Ġdid impenjat li jkompli jinvesti fil-pajjiż permezz ta aktar proġetti kapitali. Se nkunu qed naraw li aktar proġetti kapitali jitwettqu permezz tal-użu ta diversi strumenti finanzjarji fosthom fondi Ewropej, l-efsi, il-bank Malti għall-iżvilupp, il-malita u l-fond Nazzjonali għall-iżvilupp Ekonomiku u Soċjali. 17. Nistudjaw il-possibiltà li Triq Sant Anna fil-floriana tiġi mibdula f żona pedonali mill-isbaħ li tikkumplimenta d-dħul lejn il-belt Valletta. Dan il-proġett ikun immirat ukoll li joħloq pulmun ambjentali u spazju aktar miftuh f din iż-żona. L-iżvilupp ikun jikkumplimenta l-proġett tat-trasport bil-massa bil-possibiltà li l-mezz tat-trasport jew jgħaddi minn taħt fejn illum hemm it-triq, inkella tinħloq karreġġjata tan-nofs minn fejn tgħaddi l-light rail. 43

46 INFRASTRUTTURA 18. Inkomplu nixprunaw l-iżvilupp tal-mrieħel aktar lejn il-viżjoni ta business district ċentrali li għandu jkompli jattira żvilupp ta spazji kummerċjali bħal uffiċini tal-ogħla l-livell f post li llum qiegħed jiġi mmodernizzat aktar. Biex dan iseħħ il-proġett irid ikun ikkumplimentat ukoll b inizjattivi li jiffaċilitaw it-trasport sostenibbli lejn l-akkwati bħala prijorità. Il-fondazzjoni mwaqqfa bejn Projects Malta u s-settur privat tibqa tkun attiva u tkompli tibni fuq ix-xogħol tajjeb diġà mwettaq. 19. Inwettqu l-proġett tal-breakwater ta Marsamxett. Il-proġett għandu jwassal ukoll għal aktar promenades mill-isbaħ kif ukoll għal riġenerazzoni ta spazji għal familja bħal Pine Gardens, Milorda Gardens u anke l-argotti li jiġu ttrasformati wkoll f attrazzjoni turistika. Il-proġett ikun iffinzanzjat permezz ta public-private partnership mal-privat kif ukoll permezz ta strumenti finanzjarji bħal EFSI. 20. Inkomplu mexjin fid-direzzjoni li l-attività marittima fil-port il-kbir fil-belt għandha tkompli tissaħħaħ billi tingħata spinta akbar lill-infrastruttura marittima. Ninsabu f punt fejn kemm l-attivita tal-cruise liners u kemm l-attività relatata mal-merkanzija jeħtieġu żvilupp biex ikompli jespandu. Għalhekk nikkonsolidaw id-deċizjoni li n-naħa tal- Port tal-belt Valletta tkun iddedikata aktar għall-attività tal-cruise liners filwaqt li finnaħa l-oħra, bejn Laboratory u Fuel Wharves, tkun imtejba l-infrastruttura biex tikber il-kapaċità ta cargo handling u tikber l-attività kummerċjali. Il-proġett ikun jinkludi wkoll upgrade tal-breakwaters tal-belt Valletta. 21. Inniedu espressjoni ta interess għall-iżvilupp taċ-chalet f tas-sliema. Dan is-sit b tant memorji sbieħ tħalla jaqa f sura li ma tixraqx u jeħtieg li dan jiġi rijabilitat b mod li jkun ta attrazzjoni turistika li tikkumplimenta l-post. L-iżvilupp ma jkunx jinkludi binjiet residenzjali. 22. Inwaqqfu Ċentru Amministrattiv għas-servizz tal-gvern flok is-sit fejn bħalissa hemm l-eks skola ta Umberto Colosso f Santa Venera. Iċ-Ċentru Amministrattiv ikun jinkludi fih diversi servizzi li joffri l-gvern f post iċċentralizzat li għandu jwassal għal sinerġiji akbar u aħjar b titjib fl-effiċjenza. 44

47 23. Tiġi rijabilitata mill-ġdid il-landfill l-antika f Hal-Luqa. Il-proġett ikun jinkludi family park, ground tal-football li jkun użat mill-klabb tal-valletta F.C., kif ukoll SME park modern. 24. Inwettqu proġetti ta underground parking spaces. Fost dawn il-postijiet, ser inkunu qiegħdin ngħamlu car park fiċ-ċentru ta San Pawl il-baħar. 45

48 EKONOMIJA 04. TRASPORT 46

49 47

50 TRASPORT TRASPORT Malta llum hija wieħed mill-ftit pajjiżi Ewropej li għandha pjan strateġiku u pjan nazzjonali tat-trasport ħolistiku approvat u mfaħħar mill-kummissjoni Ewropea bħala l-bażi li fuqu rridu nimxu l quddiem. Il-Pjan jinkludi diversi proposti konkreti li għandhom ikunu implimentati fuq perjodu li jwassal sal Il-Pjan jinkludi wkoll il-viżjoni strateġika ta pajjiżna għal dan il-qasam sal Gvern Ġdid huwa impenjat li jkompli jimplimenta n-national Transport Plan 2025 li huwa msejjes fuq il-prinċipji tat-trasport sostenibbli u nadif, inkluż dak marittimu, it-tisħiħ tat-trasport pubbliku, l-innovazzjoni u ideat ġodda, u t-tnaqqis gradwali tad-dipendenza assoluta fuq l-użu tal-karozza privata. 48

51 SISTEMA TA TRASPORT ĠDIDA U MODERNA Malta jixirqilha sistema tat-trasport pubbliku millaktar moderna. Konxji wkoll li t-traffiku sar problema li jaffettwa l-kwalità tal-ħajja tagħna. Konxji li l-istil ta ħajja moderna u kosmopolitani tal-maltin illum tirrikjedi li l-gvern jagħraf l-aspirazzjonijiet tal-poplu anke fuq livell ta kumdità fil-mobbiltà ta kuljum. Malta jixraqilha tagħmel il-pass kbir li jmiss anke fil-qasam tat-trasport. Għalhekk, 01. Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat jibda jipprepara proġett ambizzjuż ta Mass Rapid Transport System. Dan huwa l-akbar commitment serju li qatt sar favur investiment modern fl-infrastruttura u t-trasport għal pajjiżna. Dan il-proġett għandu l-għan li b mod tanġibbli inaqqas il-konġestjoni tat-traffiku, kif ukoll iwassal biex jitnaqqsu drastikament l-emissjonijet mid-dħaħen u titjieb il-kwalità tal-arja. Il-proġett jinħadem flimkien mas-settur privat. 02. Il-Gvern għandu studji li juru għażliet differenti, rotot differenti u mudelli finanzjarji differenti. Hemm għażliet importanti li jridu jiġu analizzati, fosthom jekk għandhiex tintgħażel sistema li tkun underground jew fuq l-art, jew anke taħlita tat-tnejn, l-użu ta art, twessigħ ta toroq u aspetti kruċjali oħrajn. Għalhekk Gvern Ġdid b dawn l-istudji f idu jiftaħ proċess ta konsultazzjoni wiesgħa, b mod bi-partisan bil-għan li tittieħed l-aħjar deċiżjoni li bla dubju fiha riperkussjonijiet sensittivi ħafna bħal ma huwa l-impatt ambjentali u dak fuq l-infrastruttura ġenerali. 49

52 TRASPORT TRAFFIKU: PJAN RESPONSABBLI U REALISTIKU Pajjiżna għandu pjan ħolsitiku, approvat mill-unjoni Ewropea, dwar fejn irridu naraw il-qasam tat-trasport sal Madankollu n-nies jistennew li l-gvern jibda millum, anzi mill-bierah, ilesti pjan responsabbli u realistiku li għandu jindirizza speċifkament il-problema tat-traffiku. Matul dawn l-erba snin sar ħafna xogħol siewi f dan il-qasam, iżda l-problema baqgħet teskala primarjament minħabba n-numru ta karozzi li ta kuljum baqa jiżdied u l-ammont kbir ta nies jaħdmu dejjem jikber. Dan bla dubju ħoloq sfidi ġodda. Aħna konxji li din il-problema hemm bżonn tissolva. Konxji wkoll, iżda, li hemm bżonn miżuri realistiċi u mhux kliem fieragħ li ma jħallix riżultat materjali. Gvern Ġdid ser ikun qiegħed jaħdem bis-serjetà fuq pjan responsabbli u realistiku msejjes fuq dan li ġej: INKOMPLU NTEJBU U NINĊENTIVAW AKTAR L-UŻU TAT-TRASPORT PUBBLIKU Il-puntwalità żdiedet u l-effiċjenza tinsab fl-ogħla livelli li qatt kienet. Illum madwar 43 miljun passiġġier użaw tal-linja. Dawn huma l-fatti. Madankollu għad jonqos aktar xogħol x inwettqu. Irridu nħeġġu u nixprunaw aktar l-użu tal-karozza tallinja għax dan jgħin fit-tnaqqis tat-traffiku. Gvern Ġdid ikompli jħeġġeġ lill-kumpanija li tmexxi it-trasport pubbliku biex toħroġ b investiment u ideat ġodda dwar kif ittejjeb is-servizz primarjament il-puntwalità. Nemmnu, madankollu li wasalna f punt kritiku li jeħtieġ ninċentivaw aktar l-għażla konxja li tuża l-karozza tal-linja flok il-karozza privata. Għal dan il-għan, bi sħab mal-operatur, ser inniedu dawn ilprogrammi pożittivi: 03. L-ewwel, studenti, tfal, pensjonanti u persuni b diżabbiltà jingħataw l-opportunità li jivjaġġaw bit-trasport pubbliku b xejn. Dan għandu jwassal għal għażliet aktar konxji favur l-użu tal-karozza tal-linja flok dik privata kemm minn studenti li jkunu waslu fl-età li jagħmlu l-għażla u kemm pensjonanti li issa għandhom inċentiv dirett biex jagħmlu dan. Inkomplu nixprunaw it-titjib, l-immodernizzar u l-użu akbar tat-trasport pubbliku. Matul dawn l-erba snin, it-trasport pubbliku b tal-linja għamel passi kbar il quddiem. Minn sistema li kienet falliet u kkollassat għal sistema fejn għandna akar rotot, aktar karozzi tallinja moderni u nodfa, ivvjaġġar orħos u b xejn għażżgħażagħ u inizjattivi moderni bħal ma hija l-mobile app u l-intermodal-card. 50

53 04. It-tieni, ser inkunu qegħdin indaħħlu programm biex individwu jkun jista jivjaġġa kemm irid, kuljum, b xejn bil-karozza tal-linja jekk kemm-il darba, b mod volontarju, jirrinunzja l-liċenzja tas-sewqan tal-karozza eżistenti li jkollu. Dan isir b mod volontarju biss u għal perjodu li jiddeċiedi l-individwu biex nibqgħu niggarantixxu l-libertà tal-għażla għal kulħadd. F dan il-kuntest, tkun eżaminata wkoll il-possibbiltà li din ir-rinunzja tkun applikabbli waqt il-ġranet tax-xogħol biss. L-investiment isir permezz ta fondi Ewropej. 05. It-tielet, ninvestu fl-infrastruttura moderna billi bi ftehim mal-operatur tat-trasport Pubbliku u l-mita, noffru Wi-Fi b xejn fuq il-karozzi tal-linja. 06. Ir-raba, billi ntejbu l-aċċessibbiltà tal-bus stops. Isir investiment f bus shelters ġodda biex dawn ikunu aktar siguri, aċċessibbli, komdi u mgħammra b teknoloġija real-time li tindika f liema ħin għandha tgħaddi l-karozza tal-linja. 07. Il-ħames, billi naraw li aġenziji, dipartimenti u entitajiet tal-gvern jagħmlu aktar programmi fejn jinċentivaw lill-ħaddiema tagħhom jużaw aktar it-trasport pubbliku billi joffrulhom tal-linja card b sena vvjaġġar b xejn. Fuq l-istess mudell, inħeġġu lis-settur privat jieħu inizjattivi simili. TRASPORT B SUPERVIŻJONI B XEJN GĦALL-ISKEJJEL KOLLHA 08. Huwa stat ta fatt li l-akbar konġestjoni tat-traffiku sseħħ fil-peak hour ta filgħodu meta jsiru ħafna vjaġġi lejn l-istess postijiet (partikolarment skejjel u lokalitajiet ċentrali) fl-istess ħin. Għalhekk, ser inwessgħu s-sistema tat-trasport b xejn għall-iskejjel b din l-opportunità tingħata lill-istudenti kollha, f kull skola, kemm tal-gvern, tal- Knisja u anke dawk privati. Is-servizz ikollu wkoll superviżjoni waqt il-vjaġġ. Dan għandu jinċentiva aktar ġenituri jagħmlu użu minn dan is-servizz flok bil-karozza tagħhom. INTEJBU L-INFRASTRUTTURA, IT-TEKNOLOĠIJA U L-INFORMAZZJONI 09. Gvern Ġdid jibqa jinvesti fl-infrastruttura għax nemmnu li għad fadal skop u opportunità għal titjib li huwa meħtieġ li jsir biex tikber il-kapaċità tan-network tat-toroq u l-junctions. Għalhekk, apparti l-proġetti maġġuri meħtieġa, jiġu identifikati junctions u roundabouts fejn jista jsir intervent flinfrastruttura bil-ħsieb li tiżdied kareġġjata (jew aktar skont il-każ). Diġà saru diversi interventi simili matul dawn l-aħħar erba snin li ħallew ir-riżultati mixtieqa. 51

54 TRASPORT 10. Issir evalwazzjoni tas-sistema tat-traffic lights madwar il-pajjiż. Konxji li diversi traffic lights iwasslu biex iservu ta aktar periklu u joħolqu aktar konġestjoni tat-traffiku milli fil-fatt jgħinu. Għandna sitwazzjonijiet fejn hemm traffic lights kull ftit metri. Konsegwentament, l-evalwazzjoni ssir bil-ħsieb li s-sistema tkun fil-fatt tgħin fit-traffiku u s-sigurtà u mhux ittellef. 11. Inkomplu ninvestu f sistemi ta Intelligent Transport Systems bil-ħsieb li permezz tat-teknoloġija, sistemi ta kameras u sistemi ta variable message screens, u b kordinazzjoni sħiħa mal-uffiċjali tat-traffiku fit-toroq, ittraffiku jkun jista jitmexxa aħjar. 12. Nagħtu inċentivi fiskali lill-kumpaniji li jiżviluppaw huma stess sistemi ta shared transport u car pooling li jkunu jħeġġu lill-ħaddiema tagħhom jużaw servizz tat-trasport shared flok l-użu personali tal-karozza tagħhom. Bħala parti minn din il-miżura, tingħata deduzzjoni mit-taxxa ta 100% tal-ispejjeż kollha biex tiġi żviluppata APP għal dan is-servizz. KORDINAMENT AĦJAR TAT-TRAFFIKU 13. Inkomplu nsaħħu l-preżenza tal-uffiċjali tat-traffiku, inkluż Pulizija, partikolarment fil-peak hour ta filgħodu u f postjiet li nafu li huma problematiċi għat-traffiku u meqjusa bħala bottlenecks. L-iskop ikun li l-uffiċjali jintervjenu biex it-traffiku jitmexxa aħjar. 14. Inkomplu ninvestu f rapid reponse teams fuq muturi sabiex dawn l-uffiċjali jkunu jistgħu jassistu b mod spedit u żvelt f inċidenti tat-traffiku li jsiru f toroq arterjali u distributorji. Dan għandu jwassal biex l-intervent tar-response team inaqqas id-dewmien u l-konġestjoni kkawżata mill-aċċidenti. 15. Tkompli titħaddem is-sistema li xogħlijiet li jirrikjedu interventi fit-toroq traffikużi jsiru matul il-lejl. Il-pass li jmiss ikun li tenders tat-toroq ikunu jistipulaw li x-xogħlijiet għandhom isiru fuq bażi ta 24 siegħa kuljum u jkun hemm inċentivi u/jew diżinċentivi marbutin. Dan b sensittiva sħiħa lejn il-privatezza tan-nies, li effettivament tibqa tieħu prijorità. 16. Nibdew proċess ta konsultazzjoni li għandu jwassal għal policies ġodda dwar id-deliveries fil-ħwienet. L-iskop għandu jkun li jiġu identifkati żoni fejn għandhom jiġu evitati deliveries waqt ħinijiet meqjusa peak kif ukoll kif jistgħu jiġu inċentivati ħwienet u kumpaniji li jkunu lesti jagħmlu d-deliveries matul il-lejl. 52

55 Filwaqt li nifhmu li din mhix miżura sempliċi u għandha diversi ramifikazzjonijiet li jridu jiġu studjati sew u maqbula, nemmnu li hemm rieda tajba għal diskussjoni serja li twassal għal deċiżjonijiet fl-immedjat. F dan il-kuntest ukoll ikun ikkunsidrat li jsir mandatorju l-ġbir tal-iskart f ħinijiet meqsuja off peak. SISTEMA TAL-WARDENS ĠUSTA 17. Irridu sistema tal-wardens li tkun waħda ekwa u ġusta. Irridu sistema li żżomm id-dixxiplina fit-toroq billi fuq kollox takkwista r-rispett meħtieġ, aktar milli tkun waħda qisha magna taċ-ċitazzjonijiet għal skopijiet finanzjarji biss. Sa issa, din is-sistema tmexxiet millprivat dan mudell li ma ħadimx. L-aspett tal-ordni pubblika u d-dixxiplina għandu dejjem ikun f idejn l-istat u mhux dettat millkummerċjalizzazzjoni tal-operat innifsu. Għalhekk Gvern Ġdid imexxi minn Joseph Muscat jimplimenta proċess li bih ilwardens jiġu trasferiti kollha għal mal-entità governattiva LESA, entità regolatorja li twaqqfet matul dawn l-erba snin biex propju tirregola l-operat tal-wardens. Din l-aġenzija għandha tkompli wkoll bir-riformi pożittivi mwettqa kemm mill-aspett edukattiv kif ukoll mill-aspett operattiv innifsu. TRASPORT NADIF It-traffiku huwa wieħed mis-sorsi prinċipali ta emissjonijiet valenużi fl-arja bil-konsegweza li għandna rata għolja ħafna ta mard respiratorju. Gvern Ġdid jagħraf il bżonn li rridu mil-lum nibdew nieħdu miżuri bl-iskop li nnaddfu aktar it-trasport primarjament permezz ta inċentivi pożittivi li għandom iwasslu biex gradwalment jonqos it-tinġis fl-arja kkawzat mit-traffiku. 18. Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat ipoġġi t-tnaqqis tal-emissjonijiet mit-traffiku bħala wieħed mill-pilastri ewlenin tal-politika tat-trasport imżewġa ma dik ambjentali għall-arja aktar nadifa. Dan għandu jkun il-pass naturali li jmiss wara l-esperjenza pożittiva ta qalba għall-gass flok il-heavy fuel oil fil-qasam tal-ġenerazzjoni tal-enerġija. Għal dan l-iskop inkomplu nimplimentaw b aktar impenn u determinazzjoni n-national Electro Mobility Action Plan varat fl-2013, bil-mira prinċipali tkun dik li nilħqu 5,000 zero-emmission vehicles sal-2020 kif ukoll li nżidu aktar in-newtork ta chargers u fast chargers madwar il-pajjiż. 53

56 TRASPORT 19. Inneħħu kompletament it-taxxa tar-reġistrazzjoni minn fuq kull vettura li taħdem bl-elettriku u/jew bil-gass. 20. Permezz ta fondi Ewropej, ninċentivaw ixxiri ta karozzi tal-linja li jaħdmu bl-elettriku bl-iskop li dawn ikunu utilizzati fuq rotot fejn l-aktar li hemm tniġġis fl-arja. 21. Gradwalment, u wara l-konsultazzjoni meħtieġa mas-setturi kollha, nirriformaw it-taxxa tar-reġistrazzjoni tal-karozzi biex nagħmluha aktar vantaġġuża għall-karozzi li jħammġu anqas. Din l-istrateġija tkun marbuta wkoll mat-twessigħ ta aktar inċentivi li għandhom jgħinu biex karozzi antiki jkunu mibdula ma karozzi aktar ġodda u li jħammġu anqas. 22. Inkomplu nsostnu l-scrappage scheme li tagħti l-opportunità li persuna tibdel ilkarozza antika ma waħda ġdida u jingħata kumpens finanzjarju sa massimu ta ewro 2,000 bl-akbar ammont jingħata lill-karozzi li jħammġu l-anqas. 23. Inkomplu fuq is-suċċess tal-iskema li ġiet introdotta riċentament fejn traħħset il-liċenzja tal-muturi għal ewro 10 u li permezz tagħha ħafna qalbu għal dan il-mezz ta trasport aktar nadif u li jnaqqas il-konġestjoni. Bħala l-pass li jmiss se niddedikaw skema sabiex kull persuna li tibdel karozza antika u flokha tagħżel li tixtri mutur sa 125cc tingħata voucher sa massimu ta ewro 2, Nibdew proċess li bih is-servizz pubbliku jinvesti f karozzi elettriċi flok karozzi konvenzjonali. 25. Inħaffu l-implimentazzjoni tal-clean Fuels Infrastructure Directive. 26. Wara li saret il-feasibility study neċessarju, ser inkunu qegħdin inħarsu lejn proġett fil-portijiet għal shore power sabiex vapuri jitqabbdu mal-grid tal-elettriku u jitfu l-magni u l-generators tagħhom sakemm idumu sorġuti. B dan il-mod inkunu qegħdin innaqqsu l-emissjonijiet fl-arja u tnaqqis sinifikanti fil-ħsejjes speċjalment fl-inħawi tal-freeport. 54

57 PARKEĠĠ 27. Inniedu proġett wiesa ta smart-parking technology madwar il-pajjiż. Din it-teknoloġija tagħti l-faċilità li permezz ta mobile app wieħed ikun jaf kemm fadal postijiet vakanti dak il-ħin (real-time) mill-mobile ċellulari. B hekk jiġi evitat ħafna tidwir fil-vojt bilkarozza li jfisser ħin prezzjuż mitluf, ħela ta fuel u anke tniġġis żejjed fl-arja. Nibdew minn postijiet li nafu li hemm problema kbira ta pparkjar u nifirxu kemm nistgħu. Din itteknoloġija għandha tgħin anke lill- indiviwdu jippjana aħjar il-vjaġġ tiegħu. Dan filwaqt li niggarantixxu li l-parking jibqa b xejn. 28. Nixprunaw inizjattiva permezz ta rata ridotta ħafna ta taxxa sabiex persuni jkunu jistgħu jikru l-garaxx tagħhom għal skop ta parking. Din l-iskema tista titħaddem ukoll permezz ta public-private partnership partikolarment f postijiet fejn nafu li l-problema ta parking hija akuta ħafna. 29. Noħorġu aktar sejħiet għal public-private partnership biex isiru parkeġġi pubbliċi. Dawn ikunu akkumpanjati bi spazji miftuħa u landscaping ta ġonna pubbliċi. 30. Indaħħlu inċentiv fiskali ta rata tat-taxxa ridotta ta 15% fuq l-ewwel seba snin ta operat, għal dawk l-intrapriżi li jużaw art privata biex joħolqu żoni ta parkeġġ. ANQAS IMWIET FIT-TOROQ Pajjiżna għandu fost l-aħjar track records millpajjiżi tal-unjoni Ewropea f dak li għandu x jaqsam ma mwiet ikkawżati fit-toroq minn aċċidenti tattraffiku. Matul dawn l-erba snin, twaqqaf ir-road Safety Council, entità indipendenti mir-regolatur li tixpruna kampanji fuq il-mezzi tax-xandir, social media u b kampanji edukattivi direttament fl-iskejjel. Tnediet in-national Road Safety Strategy u f pajjiżna, taħt il-presidenza Maltija, ġiet addotta tal-valletta Declaration, pass enormi l quddiem mill-unjoni Ewropea fejn poġġiet quddiem tal-aġenda is-sigurtà fit-toroq Ewropej. Mill-aspett leġislattiv, ġew imħarxa l-pieni, tnaqqas il-livell tal-alkoħol aċċettabbli waqt is-sewqan u għaddejjin bil-preparamenti għad-dħul tas-sistema tal-punti li għandha twassal għal aktar responsabbiltà u serjetà mis-sewwieqa. Madankollu xorta m aħniex kuntenti. Kull ħajja li tinħasad tħalli warajha traġedja u tbatijiet kbar. Il-viżjoni tagħna għandha tkun waħda ħafna aktar ambizzjuża dik li fil-fatt ma jintilfux ħajjiet. 31. Il-mira tagħna għandha tkun li l-ebda ħajja ma tintilef fit-triq minn aċċidenti tat-traffiku bl-ewwel target ikun li nnaqqsu bin-nofs l-imwiet sal Għalkemm nifhmu li din mhux xi ħaġa faċli għax tiddependi minn diversi fatturi, ser inkunu impenjati bi sħiħ li nilħqu din il-mira. 55

58 TRASPORT 32. Il-mira għall-2030 għandha tkun dik ta Vision Zero biex l-ebda ħajja ma tibqa tintilef minn aċċidenti tat-traffiku kunċett xprunat mill-ġnus Magħquda. 33. Titwaqqaf Accident Investigation Authority, indipendenti mir-regolatur tat-trasport, bil-għan li kull aċċident fatali, aċċidenti meqjusa gravi kif ukoll dawk li jinvolvu t-trasport pubbliku jiġu investigati u jsiru r-rakkomandazzjonijet meħtieġa. Dan sabiex nakkwistaw esperjenza u informazzjoni aktar teknika dwar id-dinamika talinċidenti u nkunu f pożizzjoni aħjar li nieħdu d-deċizjonijiet jew miżuri meħtieġa. Il-ħsieb huwa dak li l-investigazzjonijet tal-modi tattrasport kollha jingħaqdu f Awtorità waħda. 34. Tkompli tissaħħaħ l-istruttura tar-road Safety Council permezz ta aktar riżorsi kemm finanzjarju, billi jkun hemm baġit allokat apposta, kif ukoll tisħiħ importanti b kapaċitajiet tekniċi. 35. Filwaqt li nkomplu bil-viżjoni tagħna li l-aspett edukattiv jibqa l-aqwa arma primarja, insaħħu l-preżenza tal-forza tal-ordni fit-toroq biex jedukaw u jgħinu aktar fl-infurzar tal-liġijiet fit-toroq b enfasi b saħħitha fuq l-użu talmobawjl, is-sewqan taħt l-influwenza talalkoħol u/jew id-droga, is-sewqan eċċessiv, u s-sewqan perikoluż fil-konfront ta dawk meqjusa vulnerabbli bħaċ-ċiklisti, min isuq il-mutur u min qiegħed jimxi. 36. Inkomplu ninvestu fit-teknoloġija primarjament dik ta ITS kif ukoll insaħħu l-għarfien tagħna b titjib sinifikanti fil-mod kif jinġabru u jkunu analizzati d-dejta u l-informazzjoni INTEJBU T-TRASPORT BIL-BAĦAR 37. It-trasport bil-baħar rawwimnieh tajjeb ħafna matul dawn l-erba snin. Fl-2013, beda l-operat bejn Tas-Sliema u l-belt, u bejn il-kottonera u l-belt biex illum it-trasport bilbaħar ilaħħaq madwar miljun passiġġier fissena. Dan is-suċċess fenomomenali kien biss possibbli wara li investejna fl-infrastruttura meħtieġa inkluż mollijiet u dgħajjes mill-aktar moderni. Biex inkomplu nsaħħu dan is-servizz ser intejbu l-investiment infrastrutturali eżistenti u noħolqu oħrajn ġodda bħal f Bugibba, Ta Xbiex, San Ġiljan, Tas-Sliema u Smart City. F dan il-kuntest ukoll, Għawdex ikollu l-konnessjoni ta fast ferry. 38. Inkomplu nixprunaw lill-operatur tal-ferries biex jinvesti u jtejjeb il-kwalità tas-servizz li jingħata diġà. 56

59 ĊIKLISTI 39. Nirrikonoxxu aktar u nkomplu ninvestu f dan il-metodu tat-trasport li mhux biss huwa totalment nadif u jnaqqas mill-konġestjoni tat-traffiku, iżda wkoll irawwem kultura ta eżerċizzju u ħajja aktar b saħħitha. 40. Wara li matul dawn l-aħħar erba snin investejna bla preċedent fl-infrastruttura għaċ-ċiklisti, inkomplu ninvestu f aktar infrastruttura għaċ-ċiklisti permezz ta aktar cycling corridors. Ukoll, permezz ta fondi mill- Unjoni Ewropea diġà ddedikati, ser inwettqu proġett li permezz tiegħu noħolqu grid nazzjonali ta safe cycling routes li jgħaqqad toroq rurali u urbani ma dawk arterjali u distributorji b infrastruttura neċessarja għaċċiklisti. FUTUR: AUTONOMOUS CARS 44. Is-sistema tal-underground proposta hija l-pass naturali li jmiss fil-qasam tat-trasport bil-massa. Iżda rridu minn issa, f isem uliedna u dawk li ġejjin warajna, inħarsu lejn il-futur. Fid-dinja tat-trasport illum kulħadd jitkellem fuq il-karozzi awtonomi u kif dawn jistgħu jgħinu biex jitnaqqsu l-inċidenti, il-konġestjoni u l-emissjonijiet. Irridu minn issa naraw kif inkunu proattivi u parteċipattivi fid-diskussjoni internazzjonli u nkunu ppreparati. 41. Inwessgħu u ninċentivaw l-użu ta inizjattivi ta Bicycle Sharing. 42. Invaraw l-istrateġja Nazzjonali għaċ-ċikliżmu bħala mod kif tivvjaġġa. 43. Indaħħlu l-liġi ta close passing by li għandha l-ħsieb li tipproteġi liċ-ċiklisti u tnaqqas drastikament l-inċidenti. Permezz ta din il-liġi, issir kontravenzjoni li karozza tgħaddi jew taqla f anqas minn 1.5m minn ċiklist. 57

60 ENERĠIJA 05. ENERĠIJA 58

61 59

62 ENERĠIJA ENERĠIJA Matul dawn l-aħħar erba snin, wettaqna rivoluzzjoni fil-qasam tal-enerġija. Il-familji u n-negozji Maltin illum iħallsu rati orħos tad-dawl u l-ilma. Illum niġġeneraw l-elettriku minn sorsi aktar nodfa b powerstation ġdida li tiġġenera l-gass u b konnessjoni mal-internonnector. Temmejna l-użu f pajjiżna tal-aktar żejt li jħammeġ, il-heavy fuel oil, u għalaqna l-power station l-antika tal-marsa biex issa nistgħu nagħmlu riġenerazzjoni sħiħa tal-akkwati permezz ta proġetti ta qawmien ekonomiku. Dan kien Gvern li wettaq il-wegħdi li għamel fl-enerġija erba snin ilu. Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat huwa garanzija li l-kontijiet tad-dawl u l-ilma jibqgħu mraħħsa u ta aktar suċċessi f dan il-qasam. 60

63 SIGURTÀ U SOSTENNIBBILTÀ TAL-PROVVISTA 01. Il-Politika Nazzjonali tal-enerġija tibqa titmexxa fuq il-prinċipji tas-sigurtà fil-provvista, is-sostenibbiltà u l-enerġija affordabbli għal kulħadd u li tkun iġġenerata bl-iżjed mod nadif possibbli. 02. Nemmnu li l-qtugħ fil-provvista tad-dawl għandha ssir xi ħaġa tal-passat. Għalhekk, il-pass importanti u naturali li jmiss huwa li nkomplu bit-tisħiħ fis-sistema tad-distribuzzjoni b rata aktar mgħaġġla. Din se tkun strateġija ewlenija fil-politika tal-enerġija matul is-snin li ġejjin. 03. Inwettqu l-proġett ta riġenerazzjoni tal-ħażna tal-fuel ġewwa Ħas-Saptan biex inkunu f pożizzjoni li nnaddfu għal kollox l-area tal-31 ta Marzu f Birżebbuġa. Inwettqu wkoll proġett simili ta ħażna ta fjuwil ġewwa l-ajruport. INKOMPLU NGĦINU LILL-FAMILJI U LIN-NEGOZJI 04. Inkomplu bi skemi pożittivi li jgħinu lill-familji jtejbu l-effiċjenza fil-konsum. Ser inkunu qed infasslu skema sabiex filwaqt li min jibni jkun inċentivat li juża materjal u metodi li jtejbu l-effiċċjenza tal-binja, min jixtri jiġi wkoll ikkumpensat bi skemi ta refunds u rebates. 05. Inniedu skemi li jgħinu familji, partikolarment dawk meqjusa vulnerabbli, sabiex jibdlu l-appliances antiki u li jaħlu tagħhom b inċentiv dirett mill-gvern. 06. Noħolqu skemi ġodda u aktar attraenti li jinċentivaw l-użu ta aperturi double glazed u roof insulations anke f binijiet eżistenti. 07. Insostnu skemi eżistenti li jgħinu lin-negozji jibbenifikaw minn tax credits marbuti mal-livell ta effiċjenza li jilħqu. 08. Wara l-konsultazzjoni u flimkien mal-mhra, inħaddmu skemi ta white certificates għallukandi b inċentivi fiskali għal-lukandiera li jimplimentaw ir-rakkomandazzjonijet li joħorġu mill-energy audit. 09. Inkomplu ndaħħlu l-opportunità ta stallazjoni ta pre-paid smart meter systems fuq bażi volontarja. 61

64 ENERĠIJA PIPELINE TAL-GASS MAL-ITALJA 10. Pass ieħor kruċjali fil-politika tal-enerġija huwa l-pipeline tal-gass mal-italja li jgħaqqadna mas-suq tal-gass Ewropew b mod dirett. Dan il-pipeline antiċipat li jikkonsisti f infrastruttura ta madwar 158 km u kapaċità li jwassal madwar 2 biljun metro kubu ta gass naturali lejn Malta. Gvern Ġdid impenjat li jwettaq dan il-proġett fl-iqsar żmien possibbli. 11. Kif jitlesta l-pipleline ma Sqallija, dan għandu jissostitwixxi l-bastiment tal-lng li bħalissa jinsab temporanjament sorġut f Marsaxlokk u kif imwiegħed, dan ikun phased out u jitneħħa. ENERĠIJA NADIFA U RINOVABBLI 12. Nibqgħu ninċentivaw aktar l-enerġija rinovabbli. Matul dawn l-erba snin, irreġistrajna progress konsiderevoli u l-pjan tagħna jibqa li nilħqu l-mira Ewropea ta 10% sal Għalhekk kommessi li nibqgħu noffru skemi tajbin ta grants biex il-familji u n-negozji jkollhom l-opportunità li jinvestu f enerġija nadifa u rinovabbli. 14. Inkomplu nħaddmu sistema ta feed-in tariffs vantaġġużi li jattiraw investiment partikolarment ta solar farms akbar minn 1 MW. 15. Nibdew l-ewwel proġett pilota ta energy storage batteries. 16. Noħolqu skema li tippremja (reward system) lin-negozji, kumpaniji u l-industrija li jkunu implimentaw jew f fażi li qegħdin jimplimentaw programmi u proġetti li jwasslu għal tnaqqis fil-konsum tal-enerġija b kostanti u fuq perjodu ta żmien. STABBILTÀ FIL-PREZZIJIET TAD-DIESEL, PETROL U LPG. 17. Inkomplu nsostnu politika ta stabbiltà fil-prezzjijiet tad-diesel, il-petrol u l-lpg li minnhom igawdu konsumaturi u negozji. 18. Naraw li l-enemed tibqa attivament tfittex prodotti ġodda li jżidu l-varjetà ta fjuwils li tkun kapaċi tissuplixxi b għażla aħjar għallkonsumatur. 13. Inwessgħu ukoll il-parteċipazzjoni tas-settur privat fil-paramertri tas-solar farm policy biex nidentifikaw żoni dilapidati li ndawruhom f opportunità ta investiment f enerġija nadifa b sensittività sħiħa lejn l-ambjent. 62

65 ILMA 19. Permezz ta fondi Ewropej, inkomplu nivestu fi proġetti ta titjib fil-kwalità u d-distribuzzjoni tal-ilma. Huwa stmat li madwar ewro 120 miljun jigu investiti f dawn il-proġetti. Dawn il-proġetti għandhom iwasslu għal titjib sinifikanti fil-kwalità tal-ilma tal-vit. 20. Ninċentivaw l-użu ta madwar 7 miljun kubu new water, riżorsa ġdida ta ilma li riċentament bdejna niġġeneraw wara l-investiment li sar fit-3 polishing plants. Il-proġett mistenni jwassal din ir-riżorsa ġdida f madwar 1,200 ettaru ta art agrikola għall-użu mill-bdiewa u l-indurstrija, li fl-ewwel tliet snin se jingħata mingħajr ħlas. Dan għandu jgħin sabiex tonqos b mod sinifikanti l-pressjoni minn fuq l-ilma tal-pjan. KONSERVAZZJONI TAL-ILMA BĦALA RIŻORS NATURALI 23. Inkomplu bil-proġett tat-tqassim ta water saving kits fid-djar. 24. Nespoloraw il-possibiltà li bejn Malta u l-italja jsir pipeline tal-ilma, possibilment b mod parallel ma dak tal-gass. ESPLORAZZJONI TAŻ-ŻEJT 25. Ngħamlu sforzi ġodda fil-qasam tal-esplorazzjoni taż-żejt. Matul dawn l-erba snin li għaddew sar ħafna xogħol biex jitkomplew id-diskussjonijiet diplomatiċi mal-pajjiżi fir-reġjun, kif ukoll saru diversi inzijattiv anke ma kumpaniji barranin. Madankollu jeħtieġ li nżidu r-rittmu. Għalhekk, ser inwaqqfu Aġenzija Ġdida tal-gvern li tiffoka fuq l-aspett kollu tat-tiftix u l-esplorazzjoni taż-żejt. 21. Nibqgħu impenjati favur it-twettieq tal-pjan Nazzjonali għall-konservazzjoni tal-ilma bl-għan aħħari jibqa dak li l-ilma tal-pjan jiġi lura għal livelli akar sostenibbli. 22. Niżviluppaw network ta moniteraġġ tal-ilma tal-pjan b użu ta tekonoligiji avvanzati li jippermettu l-analiżi tal-istat tal-aquifers. 63

66 GĦAWDEX 06. GĦAWDEX 64

67 65

68 GĦAWDEX GĦAWDEX F dawn l-erba snin, Għawdex ipparteċipa bis-sħiħ fis-suċċess ekonomiku. Il-Prodott Gross Domestiku żdied b medja ta 26 miljun, jiġifieri ħames darbiet aktar minn dik irreġistrata qabel l Ħloqna b seba darbiet aktar impjiegi f Għawdex għall-għawdxin stess, biex illum in-numru ta Għawdxin jirreġistraw għax-xogħol naqas bi 30% biex illum dan huwa l-anqas ammont ta Għawdxin qegħda fl-istorja. It-turiżmu lejn Għawdex kiber. Dawk li qasmu bejn Malta u Għawdex matul dawn l-erba snin żdiedu b miljun, tliet darbiet aktar milli kienu jaqsmu fl Minn dawn gawdew l-għawdxin. Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat ikompli jkattar din il-klima pożittiva. Filwaqt li rridu noħolqu aktar impjiegi, irridu nagħrfu b mod konkret issa l-isfidi li l-għawdxin għandhom minħabba l-insularità doppja u ninvestu bla preċedent fil-konnettività bejn iż-żewġ gżejjer u fl-istess ħin nirrispettaw u nipproteġu kemm nistgħu l-ġmiel naturali ta Għawdex. 66

69 KONNETTIVITÀ AĦJAR LI TIXRAQ LILL-GĦAWDXIN Waħda mill-ħsibijiet u inkwiet għall-għawdxin tibqa l-konnettività bejn Malta u Għawdex u kif din timpinġi, direttament, fuq il-kwalità tal-ħajja tal-għawdxin stess. Għalhekk, Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat impenjat li jwettaq il-proġett tat-tunnel bejn Malta u Għawdex. 01. Nibdew il-proġett tat-tunnel bejn Malta u Għawdex. Matul dawn l-erba snin wettaqna ħafna xogħol biex illum ninsabu fl-aktar pożizzjoni avvanzata li qatt konna f dan ilproġett. Saru diversi testijiet tekniċi u xjentifiċi kemm minn kumpaniji barranin kif ukoll flimkien mal-università ta Malta u Università Taljana. Għaddejjin ukoll bil-proċess biex immedjatament jibda sett ta testijiet ġeoloġiċi oħrajn imsejħa Investigative Coring bil-ħsieb li naslu għal rizultati ċari f dak li għandu x jaqsam il-kompożizzjoni ġeoloġika ta qiegħ il-baħar fil-fliegu bejn Malta u Għawdex. Dawn ittestijiet huma fundamentali biex nikkalkulaw ir-risku tekniku tal-proġett. Sar Social Impact Assessment tal-proġett fejn 82% tal-għawdxin urew ix-xewqa li huma favur it-tunnel. Il-pass li jmiss huwa li jinħareġ l-expression of Interest. 02. Inwettqu l-proġett tal-fast Ferry li hija konnessjoni bil-baħar bejn Għawdex u l-belt Valletta fil-port il-kbir. Dan il-proġett, li diġà ħarġet sejħa pubblika biex jitwettaq, għandu jkun mezz kif persuni jivvjaġġaw f anqas minn 45 minuta u għandu jipprovdi aktar kumdità partikolarment għal dawk l-għawdxin li jivvjaġġaw spiss u li jaħdmu fil-viċinanzi tal-belt filwaqt li għandu jnaqqas ukoll b mod sinifikati t-traffiku. 03. Inkomplu ntejbu l-operat tal-gozo Channel fosthom billi nsostnu aktar skemi ta vjaġġar bl-irħis fi żminijiet u perjodi partikolari kif ukoll bi sforz ġdid għall-introduzzjoni tal-pre-booking online u li tiġi ddedikata fast lane apposta għal dan l-operat. Dan għandu jgħin biex jitħaffef u jitjieb l-immaniġġjar tal-kjuwijiet. 04. Nassiguraw sistema tat-trasport pubbliku li tkun tirrifletti l-iskeda li l-vapur ikun qiegħed jopera biha inkluż meta l-operat ikun fuq bażi ta shuttle. 67

70 GĦAWDEX PJAN REĠJONALI 05. Għawdex għandu bżonn pjan reġjonali fuq għaxar snin. Għalhekk invaraw diskussjoni, anke permezz tat-tlaqqigħ ta Konvenzjoni Reġjonali li fiha jipparteċipaw l-għawdxin dwar il-futur ta Għawdex. Dan il-pjan għandu jieħu l-ewwel nett kunsiderazzjoni tal-fatt li ser titjieb b mod sinifikanti l-konnettività u janalizza x-xejriet pożittivi u l-isfidi li dan iġib miegħu. Il-Pjan għandu jinkludi wkoll rakkomandazzjonijiet ċari ta kif Għawdex jista jipparteċipa u jikkontribwixxi għas-suċċess ekonomiku, kif għandu jinħoloq aktar xogħol għall-għawdxin f Għawdex stess, il-progress infrastrutturali meħtieġ, u kif Għawdex jista jippriżerva l-ġmiel naturali u ambjentali tiegħu. 07. Inwaqqfu l-awtorità Reġjonali għal Għawdex biex tfassal u timplimenta dan il-pjan Reġjonali. Dan ikun pass kuraġġuż biex nagħtu aktar devoluzzjoni lill-poplu Għawdxi. L-Awtorità titwaqqaf b att tal-parlament wara d-diskussjoni u konsultazzjoni meħtieġa, filwaqt li jkun ikkunsidrat ukoll li tiddaħħal fil-kostituzzjoni. L-Awtorità tkun tilqa fiha firxa wiesgħa tal-imsieħba soċjali Għawdxin. 08. Jitwaqqaf Kumitat Parlamentari għall-affarijiet ta Għawdex. Il-Kumitat ikun jagħmel skrutinju kontinwu tal-funzjonijiet u l-operat tal-ministeru għal Għawdex kif ukoll tal-awtorità li Gvern Ġdid iwaqqaf. 06. Il-pjan għandu jinkludi wkoll studju dettaljat li jidentifika l-iskills gap li għandu Għawdex mhux biss illum iżda dak antiċipat f għaxar snin. Konxji li sar xogħol simili numru ta snin ilu iżda konxji wkoll mill-bżonn ta aġġornament ta dan l-istudju biex nieħdu l-aħjar deċizjonijiet. 68

71 PROĠETTI BIEX GĦAWDEX IKOMPLI BIL-PROGRESS 09. Tkun studjata aktar fid-dettall it-triq alternattiva mill-imġarr b sensittività sħiħa lejn l-aspetti ambjentali. 10. Tkun studjata wkoll aktar il-possibiltà ta ring road jew bypass tar-rabat bil-għan li jitqassam aħjar it-traffiku partikolarment fis-sajf. Anke f dan il-proġett jeħtieġ sensittività kbira ambjentali. 11. Tiġi introdotta sistema ta Park and Ride għallport tal-imġarr għall-ħinijiet peak ta filgħodu. 12. Għawdex ukoll igawdi b mod sinifikanti millproġett ta 700 miljun f toroq fejn l-importanza tingħata l-aktar lil toroq residenzjali li ilhom fi stat dilapidat. 13. Biex Għawdex jisfrutta aktar il-kapaċitajiet turistiċi u minħabba li nafu li hemm domanda min-niċċa importanti f dan is-settur, inwettqu l-proġett ta baga tal-cruise Liners fix-xlendi. Għal dan il-proġett saru diġà l-istudji neċessarji u qegħdin fl-istadju ta tendering. 14. Jiġi rranġat, permezz ta investiment ġdid, il-breakwater ta Marsalforn. 15. Nibdew proġett ta rijorganizzazzjoni aħjar tal-yacht Marina fl-imġarr bil-ħsieb li jinħolqu aktar spazji u jkunu akkomodati aktar Għawdxin. 16. Nevalwaw il-possibiltà ta proġetti fl-agrituriżmu li Għawdex għandu potenzjal tajjeb ħafna li jiżviluppa bħala niċċa turistika b saħħitha u sostenibbli. 17. Ninċentivaw l-iżvilupp u l-qawmien ekonomiku mill ġdid tal-gozo Agricultural Village (Gozitano). L-enfasi ta dan il-proġett interessanti għandha tkun li tgħin u tinċentiva l-prodott tradizzjonali Għawdxi. 18. Naraw li eko-għawdex jerġa jiskopri l-iskop oriġinali għaliex twieled, u tkun inċentivata aktar l-ekonomija ħadra f Għawdex. F dan il-kuntest ukoll, għandu jkun xprunat programm, ta rijabilitazzjoni tal-widien, bajjiet u żoni turistiċi. 19. Inniedu proġett ta fibre-optic link ġdida li saħħaħ il-konnettività bejn Għawdex u Malta. 20. Inkomplu bl-iżvilupp taż-żoni industrijali f Tal-Ħofra fix-xewkija. 21. Iwaqqfu hub għar-riċerka u l-ict fil-binjiet eżistenti tal-eks MDP. 69

72 GĦAWDEX 22. Inlestu l-iskola Primarja l-ġdida fir-rabat. 23. Jinħoloq depot fejn il-bdiewa jkollhom fejn jaħżnu l-kaxxi tal-frott u l-ħxejjex. 24. Jinfetaħ uffiċċju f Għawdex iffukat fuq il-bżonnijiet tas-sajjieda 25. Inwaqqfu l-mużew ta Għawdex. AKTAR XOGĦOL F GĦAWDEX GĦALL-GĦAWDXIN 26. Titfassal strateġija flimkien mal-gozo Business Chamber li tkun tiffoka dwar kif inressqu niċeċ ekonomiċi ġodda lejn Għawdex. L-istrateġija, li għandha titlesta fl-ewwel sitt xhur ta Gvern Ġdid, tkun tindika wkoll x inċentivi fiskali u miżuri oħrajn li Għawdex għandu bżonn biex jiffjorixxi ekonomikament f setturi ġodda. 27. Inkomplu bil-ħidma li noħolqu xogħol f Għawdex għall-għawdxin stess. Il-politika tal-gvern tkun dik li kull Għawdxi jew Għawdxija li jaħdmu mas-settur pubbliku jingħataw l-opportunità li jaħdmu f Għawdex jekk kemm-il darba huma jixtiequ. Għal dan il-għan il-gvern jibqa impenjat li joħloq aktar opportunitàjiet f Għawdex, anke billi jittrasferixxi xogħol minn Malta li effettivament jista jsir Għawdex. Għal dan il-għan is-settur Pubbliku jkollu mira stabbilita li jrid jilħaq sena b sena. 28. Inkomplu ngħinu u ninċentivaw lis-settur privat biex jibqa l-mutur ewlieni tal-ħolqien talimpjiegi f Għawdex. Għal dan l-iskop, intejbu l-istartup tax credit għal negozji ġodda għallewro 70,000 jew 30% tal-ammont tal-investiment u l-pagi tal-ħaddiema fl-ewwel sentejn ta negozju ġdid miftuħ f Għawdex. Dan it-tax credit jibqa jintuża fuq massimu ta 4 snin. 29. Nagħtu inċentiv b saħħtu lin-negozji li jirrilokaw lejn Għawdex minn Malta billi neżentaw lin-negozji mit-taxxa tad-dħul fl-ewwel 3 snin tal-operat, filwaqt li nagħtu tax refund ta 100% tal-ispejjeż biex isir it-traslokar. 70

73 30. Ninċentivaw kumpaniji Maltin li jagħtu l-opportunità lill-għawdxin impjegati magħhom jagħmlu xogħol ta teleworking minn Għawdex. Il-pakkett tal-inċentivi jkun jinkludi sa 75% fi kreditu fuq l-investiment teknoloġiku u kapitali biex jiffaċilità dan kif ukoll sa ewro 10,000 f rifużjoni fuq is-salarju ta kull impjegat Għawdxi. Ir-rifużjoni tingħata bi proporzjon tas-sigħat li l-ħaddiem jagħmel f teleworking. 31. Intejbu l-microinvest Scheme għall-kumpaniji Għawdxin bl-għajnuna titla għall-ewro 70, Il-Malta Enterprise tniedi Unit fi ħdan l-awtorità Reġjonali għal Għawdex, li jiffoka speċifikament fuq l-attirazzjoni ta investiment lejn Għawdex. 33. Insaħħu l-kampanji tar-reklamar lokali u nazzjonali għal Għawdex bil-ħsieb li nattiraw aktar turisti fix-xhur kollha tas-sena. DWEJRA: MINN TELFA GĦAL OPPORTUNITÀ 34. Konxji li l-waqa' tat-tieqa tad-dwejra ġabet riperkussjonijiet mhux pożittivi għall-prodott turistiku f Għawdex inġenerali u anke fid-dwejra partikolari, irridu naraw kif din it-telfa ndawruha f opportunità. Gvern Ġdid huwa impenjat li jikkonsulta lokalment u internazzjonalment dwar xi tkun l-aħjar mezz, inizjattiva jew proġett li għandu jfakkar it-tieqa tad-dwejra, preferibbilment fl-akkwati stess mingħajr ma jkun mittiefes l-ambjent naturali tal-post. 35. Inwaqqfu Dwejra Opportunity Fund b inċentiv dirett mill-gvern u b opportunità ta crowd funding u donazzjonijiet mill-privat, liema donazzjonijiet ikunu Tax Deductible minn min jagħmilhom. L-iskop hu li l-gvern jirdoppja l-ispiża tiegħu fuq l-investiment u r-restawr u l-upkeep ta postijiet ta wirt naturali jew kulturali f Għawdex. 36. Il-Fond ikun jista jintuża wkoll sabiex jiffinanzja riċerka dwar siti naturali u postijiet storiċi oħrajn f Għawdex u li s issa ma nafux biżżejjed dwarhom bħal Borg Għarib, Għar Gerduf, il-villa Rumana fir-ramla u l-għerien f Kerċem. 71

74 GĦAWDEX INVESTIMENT FL-ISPTARIJIET U L-KURA TAS-SAĦĦA 37. Is-servizz tas-saħħa f Għawdex, bħal dak f Malta, jibqa b xejn. 38. Inwettqu l-proġett tal-investiment fl-isptarijiet t Għawdex. L-isptar il-ġdid state of the art ikun jakkomda 350 sodda biex ikun l-akbar sptar li qatt kellu Għawdex u joffri l-aqwa servizz tas-saħħa b xejn lill-għawdxin kollha. 39. Permezz tal-investiment fl-isptar ta Għawdex ser inkunu wkoll qegħdin ninvestu f diversi servizzi ġodda biex pazjenti Għawdxin jonqsilhom drastikament il-bżonn li jmorru Malta għall-kura. Is-servizzi estiżi ser ikunu qegħdin jinkludu servizzi ta endoskopija u dedicated obstetrics, ortopedija, kardjologija u servizz relatati mal-kura tal-kanċer, in-newrologija, ir-rewmatoloġija, ilgastroenteroloġija, l-uroloġija u servizz għallmard respiratorju fost oħrajn. 40. Jiżdiedu wkoll it-teatri għall-operazzjonijiet ġodda, kif ukoll isir investiment ġdid fl-itu u CCU kif ukoll investiment f MRI u PET Scans. 41. Isir investiment qawwi fis-servizzi tal-emerġenza anke billi l-air ambulance tkun stazzjonat il-ħin kollu f Għawdex, kif ukoll investiment f ambulanzi ġodda biex intejbu kemm jista jkun il-ħin li nirreaġixxu f każ ta inċidenti serji. 42. Ninvestu wkoll f Ċentru tas-saħħa Primarju ġdid u fi proġett ta Ċentru għar-riċerka Medika 43. Tibda tilqa fiha l-istudenti l-iskola Medika ta Barts, bl-ewwel mira tkun li nattiraw madwar 300 student lejn Għawdex bil-potenzjal li jħallu madwar ewro 4 miljun fl-ekonomija Għawdxija. STUDENTI GĦAWDXIN 44. Insaħħu l-inċentivi li jingħataw lill-istudenti Għawdxin li jkunu jeħtieġu li jikru propjetà Malta waqt li jkunu qegħdin jistudjaw f Malta. 45. Nagħtu Tax Deduction sa ewro 5,000 tal-ispejjeż ta traġitt, trasport u kiri lill-ġenituri ta studenti Għawdxin li jkunu qegħdin jistudjaw Malta. 72

75 DAR TAL-ANZJANI 46. Konxji mill-fatt li l-popolazzjoni ta Għawdex qegħda kull ma jmur tixjieħ, ser inkunu qegħdin intejbu b mod sinifikanti l-kapaċitajiet tal-gżira Għawdxija fis-serivizzi li noffru lill-għawdxin. Għal dan il-għan, Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat impenjat li jiżviluppa dar talanzjani b 500 sodda ġdida iffukata l-aktar għallkura fit-tul għall-anzjani Għawdxin. GĦAWDEX AKTAR RILEVANTI FL-UNJONI EWROPEA 47. Naraw li l-ministeru għal Għawdex ikun aktar attiv fuq il-livell Ewropew partikalorment billi jissieħeb u jipparteċipa f networks, kumitati u platforms reġjonali kemm fuq livell ta policies, kif ukoll attirazzjoni ta investiment, negozju u fondi Ewropej. Fost dawn insibu l-bżonn ta parteċipazzjoni f ERRIN Network, fil-european Business Network u Vanguard Initiative. 48. Insaħħu r-rwol tal-gozo Attache fi ħdan ir-rappreżentanza Permanenti Maltija fi Brussell bil-għan li nipparteċipaw aktar f networks u laqgħat iffukati fuq reġjuni żgħar. 73

76 SOĊJETÀ LI TAĦSEB F KULĦADD 07. SOĊJETÀ LI TAĦSEB F KULĦADD 74

77 75

78 SOĊJETÀ LI TAĦSEB F KULĦADD SOĊJETÀ LI TAĦSEB F KULĦADD Nemmnu fi Stat li għandu jwieżen lil min għandu l-aktar bżonn. Għal Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat, il-ġustizzja Soċjali tibqa valur ewlieni. Prinċipju fundamentali mnaqqax f kull deċiżjoni li nieħdu. Sens ta tmexxija li tiggwidana fil-mod kif nagħżlu l-prijoritajiet tagħna. Matul dawn l-erba snin, bdejna nibnu soċjetà ġusta. Issa rridu nħaffu l-pass. Il-miraklu ekonomiku li wettaqna flimkien, il-finanzi tal-gvern li llum huma verament fis-sod u l-istabbiltà ekonomika li ġibna, jimlewna bil-kuraġġ biex nieħdu deċiżjonijiet għaqlija u kuraġġużi u nkomplu fuq dak li welldu missirijietna: Pajjiż b kuxjenza soċjali li jaħseb f uliedu. Pajjiżna għandu l-aqwa żmien quddiemu. 76

79 TITJIB FIL-PAGA MINIMA U LIVING INCOME Għax nemmnu li rridu livell tal-għejxien aħjar għal kulħadd, ħdimna u stinkajna biex il-paga minima żdiedet għall-ewwel darba lil hinn miż-żieda normali għall-għoli tal-ħajja. Minn din il-miżura gawdew direttament 8,000 persuna u familja u eluf oħra indirettament. Stajna naslu biex inżidu l-paga minima għax kabbarna l-ekonomija u ħloqna l-ġid. Żammejna mal-wegħda tagħna li t-tkabbir ekonomiku jilħaq lil kulħadd. Hekk irridu nkomplu nagħmlu. 01. Il-paga minima ser tiżdied b ewro 8 filġimgħa, biex ħaddiem ser ikun qiegħed igawdi minn żieda ta ewro 416 fis-sena. 02. Inwaqqfu Low Wage Commission, kif maqbul mal-imsieħba soċjali, biex kull erba snin, tirrakkomanda żieda fil-paga minima fuq bażi ta mekkaniżmu maqbul. Dan għandu jagħti nifs ġdid lil faxex vulnerabbli fis-soċjetà li jiddependu mill-paga minima għall-għejxien tagħhom. 03. Nibqgħu nassiguraw il-prinċipju li fuq il-paga minima ma titħallas l-ebda taxxa. 04. Nibdew nistudjaw ukoll il-possibbiltà tal-introduzzjoni ta living income bażiku. Dan isir wara konsultazzjoni wiesgħa ma kull min hu involut bil-ħsieb ukoll ikun li kumpaniji li jaddottawha jingħataw inċentivi fiskali. INSAĦĦU L-PENSJONIJIET Gvern immexxi minn Joseph Muscat huwa kommess li jkompli jsaħħaħ u jtejjeb il-pensjonijet. Erba snin ilu wegħedna pensjonijiet fis-sod u fl-2016, għall-ewwel darba f ħamsa u għoxrin sena, żdiedu l-pensjonijiet f pajjiżna. Dan ma jkunx sar mix-xejn iżda possibbli biss għax l-ekonomija llum qiegħda toħloq il-ġid li rriduh jilħaq lil kulħadd. Iż-żieda fil-pensjonijiet mhix biss titjib f miżura soċjali li minnha nnifisha hija tajba, iżda wkoll commitment tanġibbli ta Gvern li verament jixtieq li kulħadd jingħata ċ-ċans itejjeb il-livell tal-għejxien tiegħu. 05. Inkomplu nibnu fuq ir-riforma mibdija fl-2016 li wasslet għal żieda fil-pensjonijiet għallewwel darba f 25 sena. Irridu li nkomplu nassiguraw sostenibilità billi primarjament inkomplu ninċentivaw aktar nies jaħdmu, mingħajr ma nżidu l-età statutorja tal-irtirar jew ir-rata tal-kontribuzzjonijiet soċjali. 06. Ser inkomplu ntejbu l-livell tal-għejxien tal-pensjonanti billi nagħtu lilhom ukoll iżżieda maqbula fil-ftehim fuq il-paga minima. L-implimentazzjoni gradwali ta din il-miżura ser tgħin biex nassiguraw li l-pensjoni Minima Nazzjonali tiżdied għal 60% tad-dħul medju nazzjonali kif diġà mwiegħed. Matul din il-leġislatura se nimmiraw li nagħtu lil ħafna pensjonanti żieda ta ewro 8 fil-ġimgħa. 77

80 SOĊJETÀ LI TAĦSEB F KULĦADD 07. Nagħtu garanzija li l-bonus għall-għoli tal-ħajja jibda jitħallas sħiħ inkluż lil dawk li saru pensjonanti wara l Indaħħlu emendi biex naraw li l-kontribuzzjonijiet tas-sigurtà soċjali mħallsa qabel l-età ta 18-il sena minn persuni mwielda qabel l-1962 jibdew jgħoddu wkoll għall-pensjoni tal-irtirar. 09. Inkomplu ntejbu l-pensjonijiet tar-romol billi gradwalment nagħtu l-pensjoni sħiħa lirromol kollha meta dawn jilħqu l-età tal-irtirar. 10. Inkomplu ntejbu l-pensjonijiet tas-servizzi billi l-parti li jkunu kkomutaw biex jieħdu s-somma tibda tkun injorata kollha għal fini ta pensjoni tas-sigurtà soċjali. 11. Indaħħlu l-opportunità li l-pensjonijiet tassigurtà soċjali tal-pulizija, suldati u protezzjoni ċivili tibda tinħadem fuq l-ogħla dħul preżenti jekk huwa ogħla minn dak li kellhom fisservizz, jew bil-maqlub. 12. Nagħtu pensjoni tal-invalidità sħiħa lillpersuni li jkunu ġew iċċertifikati b mard terminali. 13. Se nagħmlu riforma fil-pensjoni tal-invalidità biex persuni li huma severament invalidi jingħataw żidiet fil-pensjoni tagħhom simili għal dawk mogħtija lil-persuni b diżabiltà waqt li ma jħallsux taxxa fuq il-pensjoni; 14. Indaħħlu emendi legali li jassiguraw li f każi ta separazzjoni, divorzju jew tmiem ta koabitazzjoni, jipproteġu d-drittijiet għallpensjoni tal-konjuġi (jew partners) li kienu qattgħu żmien barra d-dinja tax-xogħol biex jieħdu ħsieb il-familja. 15. Innaqqsu r-rata tal-kontribuzzjoni tas-sigurtà soċjali għal waħda prorata u mhux aktar kontribuzzjoni sħiħa għall-pensjonanti ta anqas minn 65 sena u li jibqgħu jagħmlu xogħol għal rashom. 16. Nasssiguraw il-prinċipju li l-ebda taxxa ma titħallas fuq l-ebda pensjoni sa massimu ta ewro 13, Nagħtu l-opportunità lil min għandu aktar minn impjieg part-time u m għandux fulltime li jkun jista jħallas bolla fuq aktar minn part-time wieħed sa 40 siegħa xogħol fil-ġimgħa. Dan għandu jgħin lill-ħaddiema għall-pensjoni filwaqt li jnaqqas drastikament l-abbuż. 78

81 18. Inkomplu fuq il-proġett li bdejna matul l-erba snin li għaddew, fejn għarafna l-bżonn li ntejbu l-potenzjal ta tfaddil għall-pensjonijiet privati billi daħħalna diversi inċentivi. F dan il-kuntest, ser insaħħu wkoll dan l-inċentiv billi nirduppjaw l-ammont tal-kontribuzzjoni għal ewro 2,000 biex b hekk it-tax credit massimu jiżdied għal ewro Għal ħaddiema Maltin li kienu jaħdmu l-libja u llum irtiraw, u li ntlaqtu ħażin bit-tibdil li kien hemm fil-ftehim bilaterali mal-libja fl- 1988, se nkunu qed nemendaw il-liġi sabiex nagħtuhom iċ-ċans li jirregolarizzaw is-sitwazzjoni tal-bolol tagħhom u b hekk itejbu l-pensjoni tagħhom; 20. Nibqgħu noffru inċentivi fiskali għall-employers li jwaqqfu pensjoni privata għall- impjegati tagħhom. 21. Se nestendu wkoll l-inċentiv għal dawk li flok japplikaw għall-pensjoni jkomplu jaħdmu billi l-istess perċentwali ta żieda li qed jingħataw lil dawk li jaħdmu fis-settur privat jibdew jingħataw ukoll lil dawk li jaħdmu fis-settur pubbliku kollu. 22. Nibdew nagħmlu l-aġġustament fil-pensjonijiet fi żmien tliet xhur minn meta jintlaħaq il-ftehim kollettiv ta dawk il-kumpaniji u ażjendi li l-anzjani ikunu ħadmu fihom. INKOMPLU NINDIRIZZAW l-inġustizzji TAL-PASSAT 23. Wara li erba snin ilu wegħedna li se nindirizzaw l-inġustizzji u l-anomaliji, dan il-proċess immaturajnieh sal-punt li llum il- Gvern għall-ewwel darba qiegħed f pożizzjoni li jista jibda bil-fatti jindirizza dawn l-inġustizzji. Għal dan l-iskop, ser inniedu programm li permezz tiegħu dawk li sofrew din l-inġustizzja ser ikunu qegħdin jingħataw l-opportunità li japplikaw formalment bil-ħsieb li sal-aħħar tal-2017, parti mill-inġustizzja tkun indirizzata. Dawn jinkludu l-ħaddiema tal-korpi, eks Ħaddiema tax-xatt, Telemalta, Electricity Board, Cable & Wireless, il-pulizija tal-ħlas tal-overtime fost oħrajn. IS-SERVIZZI SOĊJALI DRITT TIEGĦEK Minkejja l-isforzi u l-kampanji ta informazzjoni ma jaqtgħux, aħna konxji li ħafna individwi, minħabba xi raġuni jew oħra, ma jkunux jafu kemm u jekk humiex intitolati għal xi benefiċċju soċjali. Nemmnu li dan huwa d-dritt ta kull min huwa legalment intitolat u huwa dmir tagħna li naraw li kull min għandu dritt, jieħdu. 79

82 SOĊJETÀ LI TAĦSEB F KULĦADD Għalhekk ser : 24. Inwessgħu l-proġett ta Social Benefits Calculators online bħala tool li għandha tigwida lill-individwi jifhmu għal liema servizzi u/jew ħlasijiet jista jkun li huma intitolati. 25. Inkomplu x-xogħol li diġà huwa avvanzat bil-għan li jiddaħħal test tal-mezzi wieħed biss (single-means testing) bħala mekkaniżmu uniku li għandu jiggwida lill-individwu u lill-awtoritajiet għal liema benefiċċju soċjali wieħed ikun jista jikkwalifika. 26. Inwessgħu aktar kampanji ta għarfien u informazzjoni dwar is-servizzi soċjali u min jikkwalifika għalihom. INKOMPLU NINDIRIZZAW IL-FAQAR 27. Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat ikompli jindirizza l-faqar b impenn akbar. wara li kien għall-ewwel darba uffiċjalment naqqasna l-faqar bin-nofs. Irridu issa niffukaw fuq li fadal, għalhekk ser inkomplu mmexxu politika li tpoġġi t-tnaqqis tal-faqar bħala prijorità tal-politika soċjali tagħna. Mira ewlenija tagħna ser tkun li nassiguraw li familji bit-tfal ikollhom tal-anqas dħul aktar minn dak meqjus diċenti għal familji simili. 28. Inkomplu nsaħħu u ntejbu l-miżuri tattapering tal-benifiċċji soċjali u in-work benefit li wasslu għall-pass pożittiv li ħafna jagħżlu li jidħlu fid-dinja tax-xogħol flok jibqgħu fuq il-benefiċċji soċjali u b riżultat t hekk naqas anke l-faqar. 29. Noħolqu struttura li tippromovi strateġija dwar inklużjoni soċjali. L-istruttura tkun responsabbli mit-tħejjija ta policies għal dan il-qasam, partikolarment il-prevenzjoni tal-faqar, kif ukoll tara l-implimentazzjoni ta liġijiet u proċeduri ta monitoraġġ fuq livell aktar wiesa f dan il-qasam. FAMILJI BIT-TFAL U FAMILJI ĠODDA 30. Inżidu ċ-children s Allowance b ewro 100 u dawk bi dħul baxx b ewro 200 fis-sena biex inkomplu kemm jista jkun ngħinu familji bit-tfal. 31. Kull omm tircievi Child Bonus ta ewro 300 mat-twelid jew addozzjoni tat-tarbija jew wild tagħha. 32. Nagħtu baby starter kit lil kull omm li tkun qed tistenna tarbija, u li jkun jinkludi fih diversi prodotti u li għandhom jgħinu lill-omm flewwel jiem tat-twelid tat-tarbija. 80

83 33. Konxji mill-ispejjeż finanzjarji relatati mal-addozzjoni, ser ngħinu lill-koppji li jixtiequ jaddottaw tarbija b għajnuna diretta sa massimu ta ewro 10,000. Il-Gvern jagħti wkoll rebate tal-ispejjeż li l-koppja tagħmel biex tivvjaġġa. 34. Inżidu l-foster Care Allowance għall-euro 100 fil-ġimgħa għal istituzzjonijiet, djar u familji li jiffosterjaw tfal. 35. Indaħħlu u ninċentivaw ukoll il-kunċett li ġenituri joħolqu fond ta tfaddil għall-pensjoni privata ta wliedhom sakemm dawn jilħqu 18-il sena. Bl-istess mod, l-ammont massimu li jista jkun ikkontribwit u li fuqu tingħata tax credit ikun ta ewro 2,000. GĦAJNUNA LILL-PERSUNI SEPARATI U DIVORZJATI 36. Irridu nieħdu ħsieb lill-persuni li jgħaddu mill-esperjenza ħafna drabi diffiċli tasseparazzjoni jew divorzju. F mumenti diffiċili bħal dawn persuni qegħdin jispiċċaw penalizzati mis-sistema tat-taxxa nnifisha. Dan m għandux ikun. Is-sistema m għandhiex tpoġġi piż akbar tat-taxxa fuq persuna sempliċiment għax tkun isseparat jew iddivorzjat. Għalhekk, ser nemendaw il-liġi biex f ċirkostanzi bħal dawn il-persuna tibqa tibbenefika mill-komputazzjoni tattaxxa oriġinali tagħha u mhux tinqabad f komputazzjoni oħra li ssarraf fi ħlas akbar ta taxxa. ĦARSIEN U DRITTIJIET TAT-TFAL 37. Titfassal strateġija ta screening tat-tfal sabiex sa minn etajiet bikrin, jiġu identifikati u jingħarfu diffikultajiet kemm fl-iżvilupp fiżiku kif ukoll dak intellettwali u jittieħdu l-passi preventivi kollha li jkun hemm bżonn għallaħjar żvilupp tat-tfal. 38. Nibqgħu ninkoraġġixxu l-attività fiżika fost it-tfal, għalhekk inkomplu nħeġġu u ninċentivaw investiment f bandli u playgrounds. Ukoll, għandu jsir assessment komprensiv fejn kull bandli, partikolarment dawk antiki, isirlu health & safety assessment biex ikun assigurat l-aqwa standard ta sigurtà f dawn il-postijiet. Jiddaħħal ukoll standard li jkun jirrikjedi li bandli u playgrounds ġodda jkunu jinkludu apparat u/jew logħob li jkun iddisinjat għal tfal bi problem ta mobbiltà. 81

84 SOĊJETÀ LI TAĦSEB F KULĦADD 39. Insaħħu l-istrutturi u s-servizzi li jieħdu ħsieb is-saħħa mentali tat-tfal, filwaqt li noħolqu wkoll servizzi terapewtiċi li jkunu joperaw barra l-isptar Monte Carmeli u li jaslu direttament fid-djar tat-tfal stess. 40. Il-Konvenzjoni tal-ġnus Maqgħuda dwar id- Drittijiet tat-tfal tiddaħħal fil-liġi Maltija. 41. Jiħraxu l-pieni relatati ma pedofelija jew abbuż tat-tfal. 42. Naġġornaw u nsaħħu l-liġi kriminali sabiex tkun tirrifletti aktar ir-realtajiet tal-lum fiddinja tal-internet u tas-cyberspace, b enfasi partikolari fuq cyberbullying. 43. Nemendaw il-liġi sabiex it-tfal jingħataw aċċess awtomatiku għall-avukat tat-tfal f kawżi ċivili fejn huma jkunu parti interessata anke jekk mhux f kunflitt. Dan fil-kuntest ukoll li l-uffiċċju tal-avukat tat-tfal ikun imsaħħaħ. AWTIŻMU 44. Infasslu u nimplimentaw Pjan Nazzjonali għall-awtiżmu. Pass kruċjali jkun li nindirizzaw in-knowledge gap li bħalissa teżisti fis-settur. Il-pjan għandu jinkludi wkoll kampanja nazzjonali mhux biss ta informazzjoni iżda aktar minn hekk ta sensittività għall-persuni bl-awtiżmu. II-Pjan ikun jinkludi wkoll kollaborazzjoni ma entitajiet internazzjonali, it-twaqqif ta focal point ikkordinat u strateġija dwar kif għandna nkunu aktar żvelti u pronti fl-early intervention kif ukoll iffukar fuq individualised education programmes (IEPs). 45. Titwaqqaf entità speċjalizzata li tiffoka fuq iddiagnostic assessment u l-konsultazzjonijet kemm għat-tfal, addoloxxenti u adulti bil-ħsieb li ttejjeb, issaħħaħ u twessgħa s-servizz li toffri c-cdau. Il-ġenituri tat-tfal ikollhom id-dritt tas-self-referral. 46. Naraw li jinħoloq servizz speċjalizzat iffukat fuq l-għajnuna u l-gwida lill-addoloxxenti partikolarment fi żmien meta dawn ikunu qegħdin jaħsbu biex jagħmlu l-bidla milledukazzjoni għal ħajja fid-dinja tax-xogħol. 47. Ngħinu lil Learning Support Assistants jtejbu l-ħiliet tagħhom billi ninċentivawhom jispeċjallizzaw aktar fl-awtiżmu anke permezz ta taħriġ aktar speċjalizzat. Tkun evalwata l-possibbiltà wkoll li l-learning Support Assistant jibqa wkoll jassisti l-istudent anke fil-perjodu tas-sajf jekk kemm-il darba tkun l-għażla tal-istudent u l-ġentituri. 82

85 48. Wara konsultazzjoni mal-esperti u anke l-ġenituri, nevalwaw il-possibbiltà li tinfetaħ skola li tilqa fiha tfal bl-awtiżmu. L-għażla jekk it-tifla jew it-tifel tintbagħatx f din l-iskola għandha dejjem tibqa dik tal-ġenitur. Il-ħsieb ta din l-iskola jkun ukoll li toffri kurrikuli speċjalizzati u fejn hu possibbili tailor-made għall-bżonnijiet u esiġenzi tat-tifla jew tifel biex tisfrutta kemm tista l-kapaċitajiet individwali tal-istudent. 49. Nagħtu l-opportunità lill-ġenituri li jagħżlu huma fejn jagħtu u għand min jieħdu lilluliedhom għat-terapija. Għalhekk Gvern Ġdid ser jagħti kreditu finanzjarju li jkopri dawn l-ispejjeż. Permezz t hekk ukoll, nibdew anke noħorġu mis-sistema ta one size fits all ta bħalissa. 50. Nestendu l-assistenza fil-klassi għal tfal blawtiżmu fil-breakfast Clubs u klabb 3-16 kif ukoll Skola Sajf. ANZJANI 51. Inkomplu nsaħħu l-livell tal-għejxien talanzjani billi apparti ż-żieda fil-pensjonijiet, neżentawhom mill-final withholding tax ta 15% sa massimu ta ewro 1,000 fuq interessi fis-sena fuq investimenti li huma jagħmlu bħal ma huma depożiti f banek, interessi fuq bonds u stocks etc.) 52. Filwaqt li nkomplu bil-proċess tat-tisħiħ talpensjonijet, ser inkunu qegħdin inżidu wkoll l-għotja li tingħata lill-anzjani li għandhom il fuq minn 75 sena għal ewro Wara li matul dawn l-erba snin tajna bonus lil dawk il-persuni li laħqu l-età tal-irtirar imma ma ħallsux biżżejjed bolol, inżidu dan ilbonus għal massimu ta ewro 300 u dan jibqa jitħallas anke wara l-età ta 75 sena. 54. Mira ewlenija għal Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat ser tkun dik li jinqatgħu darba għal dejjem il-waiting lists għaddjar tal-anzjani. Għalhekk Gvern Ġdid ikun impenjat attivament biex jinċentiva u jixpruna investiment fil-qasam, bil-gvern ikun impenjat ukoll b diversi proġetti fuq bażi ta publicprivate partnership, fosthom bi proġett ta 500 sodda f Għawdex u proġetti oħrajn f Malta bħal fl-imqabba u Birkirkara fost oħrajn. 55. Inkomplu nkabbru, nimmodernizzaw u ninvestu fid-djar tal-gvern u partikolarment f St Vincent De Paul. F dan il-kuntest ukoll, inkomplu nwessgħu u ntejbu s-servizzi mogħtija anke permezz ta ingagġġ akbar ta professjonisti, terapisti u allied assitants. 56. Naħdmu biex inżidu wkoll in-numru ta night shelters madwar il-pajjiż. 83

86 SOĊJETÀ LI TAĦSEB F KULĦADD 57. Inkomplu bl-implimentazzjoni tal-istrateġija għall-anzjanità attiva f kull residenza bil-għan li titnaqqas dejjem aktar l-atmosfera klinika fir-residenzi għal waħda aktar eqreb ta ħajja normali. Dan iseħħ permezz ta ingaġġ akbar ta activity coordinators filwaqt li nniedu aktar programmi li fihom ninvolvu direttament lillanzjani residenti nfushom. 58. Neliminaw il-problema tan-nuqqas ta consumables bl-istess impenn u suċċess li eliminajna l-problema tal-mediċini out-o-stock. 59. Intejbu s-servizzi li l-istat joffri fir-residenzi privati tal-anzjani billi nwessgħu aktar is-servizzi tat-terapisti fid-dar, u wara li introduċejna s-servizz ta geriatrician, nintroduċu wkoll is-servizzi ta psychogeriatrician u servizzi oħrajn bl-iskop dejjem ikun li nnaqqsu kemm nistgħu l-iskariġġ għall-anzjani. 60. Ninċentivaw il-kiri ta servizzi u prodotti li anzjan jiġi fil-bżonn f daru bħal ma huma sodod speċjalizzati, hoists u lifters fost oħrajn. 61. Nagħmlu minn Commcare hub għas-servizzi fid-djar u allura jservi wkoll bħala ċentru għall-assessjar ta servizzi għall-anzjani fil-komunità. Permezz ta din l-estensjoni intejbu s-servizz billi jkollna aktar streamlining u effiċjenza, filwaqt li tintaqqas drastikament il-burokrazija assocjata mal-isparpaljar tas-servizzi. 62. Intejbu is-servizz tal-home Help li għandu jkun servizz nazzjonali wieħed kemm billi nżidu s-servizzi ta kura personali kif ukoll billi ninċentivaw aktar teknoloġija li tippermetti żieda fl-effiċjenza u monitoring. 63. Intejbu b mod sinifkanti s-servizz tat-trasport għall- anzjani li jkollhom bżonn kura bħala out patients. Għal dan l-iskop, nikkunsidraw li s-servizz ikun wieħed aktar individwalizzat għall-anzjan u membru tal-familja tiegħu flok wieħed kollettiv. Għal dan l-għan ukoll, ser inkunu qegħdin ninċentivaw ix-xiri ta vetturi apposta billi neżentawhom minn kull taxxa rispettiva. Is-servizz jibqa jingħata b xejn. 64. Inkomplu niffaċilitaw l-anzjanità attiva. Għal dan l-iskop, fost affarjiet oħra, insaħħu l-liġi tax-xogħol kontra d-diskriminazzjoni fuq l-età. 65. Nintroduċu korsijiet edukattivi fid-djar tal-anzjani. DIMENZJA 66. Inkomplu nimplimentaw u naġġornaw l-istrategija għad-dimenzja. 67. Inwessgħu fuq skala nazzjonali l-proġett pilota ta Dementia Friendly Communities li s issa diġà implimentajnieh f San Lawrenz, Għawdex. 84

87 68. Inwaqqfu numru ta Dementia Activity Centres fil-komunitajiet. Dawn iċ-ċentri jkunu joffru mhux biss l-aċċess għal staff imħarreġ speċifikament u programmi mfasslin apposta, iżda wkoll faċilitajiet rikreattivi għall-membri talfamilja u servizzi tat-trasport. Tkun ikkunsidrata wkoll il-possibbiltà tat-twaqqif ta night shelters speċifikament għal min ibati b din il-kundizzjoni. PERSUNI B DIŻABBILTÀ 69. Inkomplu għaddejjin bir-riforma tal-allowance tad-diżabilità biex gradwalment din tilħaq il-paga minima. 70. Wara li matul l-erba snin li għaddew bdejna programm ta għaxart idjar fil-komunitajiet, ser ikomplu b dan il-programm billi nkomplu niddedikaw aktar postijiet simili, kif ukoll inżidu s-servizzi għal firxiet usa ta bżonnjijiet individwali u etajiet differenti. Dan ikun jinkludi wkoll programm ta smarthomes mgħammra bl-aħħar teknoloġija għall-għajnuna tas-settur. 71. Ngħinu lill-persuni b diżabbiltà biex ukoll isiru sidien ta darhom. Persuni b diżabbiltà jibqgħu jitqiesu bħala first-time buyer kull meta jixtru propjetà huma stess u jieħdu l-benefiċċji applikabbli. Bl-istess mod, ġenituri ta tfal b diżabilta għandhom ukoll jitqiesu bħala first time buyer u jieħdu l-benefiċċji applikabbli, meta jixtru propjetà. 72. Se nkomplu nsaħħu u ntejbu wkoll ir-riforma li għamilna fl-allowance għall-carers billi minbarra li se nkomplu nkabbru s-setturi ta persuni li jistgħu jikkwalifikaw għall-allowance miżjuda anke biex koppji jew persuni eliġibbli iżommu d-dritt għall-benefiċċji oħra li jkollhom, fost oħrajn se ninkludu ukoll ġenituri ta ulied adulti li jkunu intitolati għall-ogħla livell tal-pensjoni tad-diżabbiltà minħabba l-kundizzjoni severa tagħhom. 73. Neżentaw minn kwalunkwe taxxa relatata mal-importazzjoni u r-reġistrazzjoni ta vetturi u li jintużaw b mod personali minn persuni b diżabbiltà. 74. Titwessa u tiżdied l-iskop ta VAT Exemption għall-apparat użat mal-assistenza talpersuna b diżabbiltà u apparat assistiv ieħor. 75. Insaħħu r-rwol tal-kummissjoni għad-drittijiet tal-persuni b Diżabilta fost affarjiet oħra billi l-kummissarju u l-kummissjoni tingħata aktar saħħa biex tassew tkun watchdog u regolatur b saħħtu. Titwaqqaf compliance unit biex tassigura li l-liġi tal-opportunitajiet Indaqs u liġijiet oħrajn li jikkonċernaw drittijiet ta persuni b diżabiltà tiġi osservata u infurzata. 85

88 SOĊJETÀ LI TAĦSEB F KULĦADD 76. Inwaqqfu Lifelong Inclusion Unit fi ħdan l-agenzija Support bħala unit ċentrali li tiffoka fuq is-servizzi individwalizzati lil persuni b diżabilta mit-twelid sal-anzjanità. Dan għandu jkun ta spalla b saħħitha għall-ġenituri. Il-unit jitmexxa fuq bażi multi- u trans-dixxiplinarja u inter- u intra-settorjali biex verament inkunu nistgħu nilħqu kull person b diżabiltà u nassiguraw kontinwità fis-servizzi offruti. 77. Inwaqqfu Fond Nazzjonali għal Ħajja Indipendenti fejn il-gven u l-familji jpoġġu riżorsi flimkien biex jintużaw għall-bżonnijiet tal-ulied. 78. Inkomplu bl-immodernizzar taċ-ċentri. F dan il-kuntest, kull Ċentru għandu jaddatta għallħtiġijiet u s-servizzi individwali għal persuni li jattendu. Nintroduċu wkoll aktar servizzi ta Independent Living Skills. 79. Ninvestu aktar f servizz ta respite anke billi nesploraw il-possibilitajiet ta private public partnership, Public social ppartnerships u/jew flimkien ma NGOs. 80. Insaħħu wkoll il-proġett REACH bl-inklużjoni ta aktar servizzi u aktar kollaborazzjoni ma aktar entitajiet. 81. Inkomplu nħaddmu u ntejbu l-iskema JESS li tgħin lill-ħaddiema b diżabbiltà jidħlu fiddinja tax-xogħol. Niffukaw ukoll fuq inizjattivi ta sheltered employement għal persuni b diżabbiltà, dejjem jekk din tkun l-għażla u x-xewqa tagħhom. 82. Nimplimentaw il-fażijiet kollha tal-proġett Għajnsielem Learning Hub f Għawdex biex is-servizzi kollha tad-diżabbiltà f Għawdex ikunu ko-ordinati u ffukati minn post wieħed li jkun jaqa taħt l-aġenzija Support. Ħaddiema Għawdxin li jaħdmu Malta mal-aġenzija Support għandhom jaħdmu f Għawdex kemm-il darba din tkun ix-xewqa tagħhom. 83. Wara li wellinda l-politika Nazzjonali għall- Persuni b Diżabbiltà, issa jmiss li nfasslu l-istrateġija ta implimentazzjoni għall-ħames snin li ġejjin. 84. Permezz tal-kumitat Interministerjali dwar is-servizzi għall-persuni b Diżabbiltà, ssir gap analysis tas-servizzi eżistenti u dawk li hemm bżonn, illum u fil-futur bil-għan li dawn is-servizzi meħtieġa jkunu inklużi fis-servizzi offruti mill-gvern. 86

89 85. Bħala parti mir-riforma tal-allowance tad-diżabiltà, nikkunsidraw l-introduzzjoni wkoll tal-istess allowance għal kundizzjonijiet moħbija bħal ma huma l-fibromylagia fost oħrajn kif ukoll it-twessigħ tal-kriterji taleliġibbilità għal persuni neqsin mid-dawl u mis-smigħ. 86. Jitkompla l-proċess biex bordijiet ta entitajiet tal-gvern maġġuri jkollhom rappreżentanza ta persuna b diżabbiltà. 87. Se nkomplu nsaħħu u ntejbu r-riforma li għamilna għall-persuni b diżabbiltà billi fost oħrajn inwessgħu l-indiċi tal-barthel li jintitola persuna għall-ogħla livell ta pensjoni taddiżabbiltà; VOLONTARJAT 88. Niżviluppaw strateġija nazzjonali għall-qasam tal-volontarjat bil-parteċipazzjoni attiva talgħaqdiet volontarji. 89. Inkomplu nsaħħu u nibnu fuq dak li bdejna matul dawn l-erba snin fil-qasam taċ-ċentri tal-volontarjat fejn organizzazzjonijiet mhux governattivi ngħataw spazju u faċilitajiet fejn jiltaqgħu u joperaw billi niżviluppaw ċentru ta riċerka għas-settur tal-volontarjat. 90. Ngħinu lill-għaqdiet jinċentivaw it-taħriġ ta persuni li jwettqu l-volontarjat fi ħdanhom bil-għan li anke f għaqdiet volontarji nrawmu aktar l-iżvilupp professjonali kontinwu. F dan il-kuntest ukoll, nissieħbu mal-università u l-mcast biex nevalwaw il-potenzjal ta ħolqien ta kors apposta għallamministrazzjoni ta għaqdiet volontarji u l-immaniġġjar tal-volontiera nfushom. 91. Ninċentivaw l-għajnuna lill-għaqdiet volontarji billi nagħtu sa massimu ta ewro 25,000 f deduzzjoni mit-taxxa lil dawk il-kumpaniji li jgħinu permezz ta donazzjonijiet finanzjarji. 87

90 ENERĠIJA 08. EDUKAZZJONI 88

91 89

92 EDUKAZZJONI L-AQWA EDUKAZZJONI GĦAL ULIEDNA Mira prinċipali ta Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat tibqa dik li nkomplu noffru lil uliedna l-aqwa edukazzjoni possibbli. Uliedna hekk jixirqilhom. Pajjiżna hekk għandu bżonn. L-edukazzjoni mhix biss iċ-ċavetta ewlenija tal-mobbiltà soċjali għal kull individwu, iżda wkoll is-sinsla tal-progress tagħna bħala nazzjon. L-aspirazzjoni tagħna li nkunu fost l-aqwa tirnexxi biss jekk nagħtu l-aqwa edukazzjoni possibbli lit-tfal tagħna biex huma jsarrfuha f esperjenzi pożittivi l quddiem u l-aqwa edukazzjoni liż-żgħażagħ tagħna biex minn issa jkunu huma wkoll jistgħu jidħlu f dinja globalizzata u kompetittiva bl-aqwa għodda, kapaċitajiet u kuraġġ li jirnexxu. 90

93 L-AQWA EDUKAZZJONI 01. Biex nassiguraw l-aqwa edukazzjoni għal uliedna, inġeddu l-impenn tagħna li ma nagħmlux mill-edukazzjoni ballun politiku partiġġjan. F dan il-qasam irridu naħdmu ma kulħadd u nisimgħu mingħand kulħadd bil-għan li nieħdu l-aħjar deċiżjonijet għal-lum u għall-futur li jridu jsawru lil uliedna. 02. Jitwaqqaf Bord Nazzjonali tal-edukazzjoni Obbligatorja b funzjoni konsultattiva li jiġbor fih flimkien rappreżentanza tal-iskejjel tal- Istat, tal-knisja u dawk Indipendenti, tal-malta Union of Teachers, tal-kunsill tal-professjonijiet tat-tagħlim, tal-kummissjoni Nazzjonali għall-edukazzjoni Obbligatorja u tal-fakultà tal-edukazzjoni. INKOMPLU NIBNU FUQ IT-TAJJEB 03. Ninvestu aktar fil-proġett One Tablet Per Child billi wara l-introduzzjoni ta din it-teknoloġija fil-klassijiet tar-raba, tal-ħames u tas-sitt sena primarja, nibdew programm li jintroduċi din it-teknoloġija fl-iskejjel medji u sekondarji wkoll. 04. Inkomplu b aktar impenn il-ġlieda kontra l-illitteriżmu. Niffukaw aktar biex sfidi bħal dyslexia, dyspraxia u discalculia fit-tfal jiġu identifikati sa minn kmieni fl-etajiet bikrin. Nagħmlu dan ukoll billi permezz ta kollaborazzjoni mas-settur privat u l-edukaturi noħolqu programmi ta software u apps edukattivi, speċjalment bil-malti, li jgħinu fittagħlim u l-progress tat-tfal. 05. Wara li matul dawn l-erba snin introduċejna l-breakfast Club, inkomplu ntejbu dan isservizz u nifirxuh aktar għall-istudenti kollha. Il-kolazzjon nutrittiv li jingħata fil-breakfast Club jiġi estiż ukoll lill-istudenti li ma jattendux il-klabb biex hekk kull student fl-iskejjel primarji jingħata din l-opportunità. 06. Inkomplu bl-inizjattivi biex aktar żgħażagħ jissoktaw bl-istudji u bit-taħriġ tagħhom wara l-età obbligatorja fosthom billi nikkunsidraw li dawk l-istudenti tal-form 5 li ma jpoġġux għas-sec jingħataw l-opportunità li jsegwu programm ta tagħlim alternattiv bl-involviment ta Aġenzija Żgħażagħ. 91

94 EDUKAZZJONI NIPPREPARAW AĦJAR LIL ULIEDNA GĦAD-DINJA TA GĦADA 07. Konxji mit-trends emerġenti u l-bżonn li nippreparaw aħjar lil uliedna għad-dinja tal-futur, ser inkunu qegħdin inniedu strateġija li għandha twassal biex is-sistema edukattiva tagħti valur aktar b saħħtu lil suġġetti bħalma huma l-matematika, ix-xjenza u l-ict fost oħrajn. Dan il-pass importanti jsir wara l-konsultazzjoni meħtieġa filwaqt li nassiguraw li b mod parallel inkunu qegħdin inżidu l-investiment fir-riżorsi umani. 08. Indaħħlu l-opportunità li l-istudenti jkunu jistgħu jagħżlu s-suġġett tal-coding sa minn kmieni fis-sekondarja. ANQAS STRESS MINN FUQ IT-TFAL 09. Irridu nżidu l-isforzi tagħna biex innaqqsu l-istress minn fuq it-tfal. L-edukazzjoni għandha tkun esperjenza pożittiva u vjaġġ ta tagħlim li tqanqal fit-tfal il-pjaċir u l-kurżità għall-għerf u l-informazzjoni. Irridu nagħtu l-opportunità lit-tfal li jitgħallmu mingħajr pressjoni sproporzjonata fuqhom. Għalhekk, inniedu diskussjonijiet, inkluż mat-tfal stess, dwar kif għandna naġġornaw is-sistemi edukatttivi biex innaqqsu dawk l-elementi li jistgħu jikkawżaw stress żejjed fuq uliedna mingħajr ovvjament ma nikkompromettu l-kwalità tat-tagħlim. Dan ikun pass fundamentali fil-viżjoni edukattiva tagħna u nkomplu nibnu anke fuq il-qafas strateġiku għall-edukazzjoni li wellidna matul dawn l-erba snin. 10. Bħala parti minn din l-istrateġija u b konsultazzjoni primarjament mal-għalliema, għandha tkun evalwata il-possibbiltà li gradwalment jiddaħħlu linji gwida dwar l-ammont ta homework li għandhom jingħataw it-tfal, partikolament fl-etajiet bikrin. Filwaqt li dan għandu dejjem jibqa deċiżjoni tal-għalliem fil-klassi, nemmnu li t-tfal għandhom ikollhom aktar ħin ta kwalità kemm mal-familja, kemm biex jipprattikaw il-hobbies tagħhom kif ukoll biex jagħmlu attivitajiet extra kurrikulari u fuq kollox jibqgħalhom il-ħin liberu għalihom stess. 11. Jinbeda proċess ta konsultazzjoni mal-għalliema, kapijiet ta skejjel, u rappreżentanti tat-tfal infushom, biex inħarsu lejn titjib fl-uniformijiet tat-tfal għal waħda aktar komda u li ma xxekkilx l-attività fiżika tat-tfal. F dan il-kuntest, tkun diskussa l-possibiltà li t-tfal jibdew jilbsu biss il-p.e. kit. Dan għandu mhux biss jiffranka l-ispejjeż lill-ġenituri, iżda wkoll jagħti lit-tfal aktar flessibiltà u kumdità meta jkunu qegħdin jilagħbu. 92

95 12. Wara diskussjoni meħtieġa, indaħħlu standard ta gwida li għandu jindika x piż massimu għandu jkollu l-basket tal-iskola tat-tfal. Riċerka turi li dan m għandux ikun aktar minn għaxra fil-mija tal-piż tal-istudent u din hija meħuda bħala gwida internazzjonali. EDUKAZZJONI INKLUSSIVA 13. L-edukazzjoni għandha tkun esperjenza ekwa, ta kwalità u inklussiva, għalhekk irridu noffru programmi ta tagħlim u assesjar varji biex l-istudenti kollha, inklużi dawk gifted, ikollhom kull opportunità jiżviluppaw il-ħiliet u t-talenti kollha tagħhom. 14. Nidentifikaw u nagħtu għajnuna lill-ġenituri ta tfal bl-awtiżmu, dyslexia u kundizzjonijet oħrajn simili, biex jinxtara apparat u hardware tal-it (assistive educational technology) u software diġitali li jkun ta għajnuna biex dawn it-tfal jingħatalhom l-appoġġ kollu meħtieġ. L-investiment f riżorsi umani speċjalizzati huwa kruċjali f dan is-settur. 15. Inkomplu nsaħħu n-nurture classes, il-multi sensory rooms, il-learning zones, il-learning centres u l-education hubs bil-ħsieb li nkomplu nifirxuhom aktar u biex aktar studenti jibbenifikaw minn servizz dejjem aktar personalizzat. 16. Nevalwaw il-possibiltà li studenti b imġieba diffiċli ħafna jitpoġġew fuq programm temporanju mmexxi fuq linji tal-adventure education fejn huma jkunu aktar esposti għallattivitajiet aktar rilevanti għall-ħtiġijiet tagħhom. 17. Nintroduċu National Career Service bħala parti mit-tiġdid lejn edukazzjoni aktar rilevanti u inklussiva. Dan is-servizz ikun jiffaċilita aktar irrabta bejn l-edukazzjoni u l-karrieri bl-għajnuna u l-involviment tal-imsieħba soċjali u l-industrija. 18. Niżguraw li l-istudenti kollha li matul is-sena skolastika jkollhom Learning Support Assistant, jibqa jingħatalhom dan is-servizz anke matul is-sajf, meta jattendu Skola Sajf. NINVESTU FL-EDUKATURI 19. L-aqwa investiment fl-edukazzjoni huwa l-investiment li nagħmlu fl-edukaturi. Fihom nafdaw il-futur ta wliedna. Għalhekk, Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat jaħdem aktar mill-qrib u jikkonsulta kontinwament mal-edukaturi kollha u r-rappreżentanti tagħhom bil-għan aħħari jkun dak li ntejbu s-sistema edukattiva tagħna u nkunu, anke f dan il-qasam, ma ta quddiem nett. 93

96 EDUKAZZJONI 20. Ser inkunu qegħdin nibdew proċess li għandu jwassal biex il-pagi u s-salarji tal-għalliema, il-kapijiet, id-deputati Kapijiet tal-iskejjel, l-lsa s, il-kindergarten Assistants u s-supply Teachers jerġgħu jiżdiedu. Nemmnu li b dan il-pass mhux biss inkunu qegħdin inwettqu ġustizzja mal-għalliema, iżda nkunu wkoll f pożizzjoni li nattiraw aktar żgħażagħ lejn din il-professjoni. 21. Nassiguraw titjib mhux biss fil-pagi tal-għalliema iżda wkoll nibdew minn issa proċess ta konsultazzjoni li għandu jwassal biex jittejjeb il-well being u jitnaqqas it-teaching load tal-edukaturi fil-gradi kollha. Nemmnu li l-għalliema għandhom ikunu kkonċentrati fuq it-tagħlim l-ewwel u qabel kollox u jaħdmu f ambjent san u sikur għalihom u għall-istudenti li huma responsabbli minnhom. 22. Inkomplu noffru opportunitajiet u ninċentivaw aktar lill-għalliema u lill-edukaturi biex ikomplu l-mixja professjonali tagħhom. Għalhekk inkomplu nappoġġjaw skemi ta sabbatical li introduċejna matul dawn l-erba snin u inċentivi fiskali oħra lill-edukaturi li jixtiequ jkomplu jispeċjalizzaw. 23. Jibda l-proċess biex is-supply Teachers, is-supply LSAs u s-supply Kindgergarten Assistants isiru gradwalment impjegati tal-post. 24. Noħloqu leadership programmes iffukati speċifikament lejn l-iżvilupp kontinwu tal-prinċipali, tal-kapijiet u l-assistenti Kapijiet tal-iskejjel. Dawn ikunu jinkludu wkoll ilpossibbiltà ta esperjenzi barra minn xtutna. 25. Nintroduċu l-opportunità ta servizzi professjonali ta sapport għall-edukaturi nfushom bil-għan li jkomplu jtejbu l-kapaċitajiet tagħhom fil-mod kif jiffaċċjaw il-kumplessitajiet u l-isfidi differenti li jiltaqgħu magħhom fil-klassijiet u l-iskejjel tal-lum. 26. Ser inkunu qegħdin ukoll nagħtu ħlas li jixraq lill-għalliema studenti li jkunu qegħdin jagħmlu l-prattika bħala għalliema (teaching practice). Il-ħlasijiet ikunu jaħsbu wkoll għal rimborż ġust tal-ispejjeż li jsiru waqt il-prattika. INNEĦĦU L-ĦLASIJIET MINN FUQ L-EŻAMIJIET 27. Nemmnu li l-eżamijiet fihom infushom m għandhomx ipoġġu piż finanzjarju fuq il-familji. Għalhekk Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat jassigura li jitneħħew il-ħlasjiet minn fuq l-eżamijiet kollha tal-matsec u tas-sec. Ukoll, biex niffaċilitaw aktar il-ħajja tal-istudenti f dan il-perjodu sensittiv għalihom, naraw li l-eżamijiet jibdew isiru fl-istess skola li jkunu jattendu l-istudenti. 94

97 SKEJJEL MODERNI 28. Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat ikompli jibni skejjel ġodda mgħammrin bl-aqwa infrastruttura u teknoloġija fi programm nazzjonali għall-immodernizzar tal-iskejjel tagħna. 29. Nibdew proċess Ii għandu jwassal għal aktar devoluzzjoni ta poteri lill-iskejjel infushom. Nemmnu li l-iskejjel, permezz tal-kapijiet u l-għalliema tagħhom, għandu jkollhom aktar libertà li jieħdu deċiżjonijiet fl-interess tal-istudenti tagħhom. 30. Nagħtu prijorità lill-iżvilupp tal-faċilitajiet sportivi fl-iskejjel kollha. L-għan huwa li kull skola jkollha faċilitajiet ta ground tat-turf fost oħrajn. Naraw ukoll li ntejbu l-faċilitajiet sportivi kemm tal- Junior College u kemm tal-univeristà. 31. Ninvestu aktar fil-libreriji biex inkomplu nrawmu aktar kultura b saħħitha ta qari fost l-istudenti kollha. Il-libreriji għandhom ikunu wkoll spazju interattiv li jiffaċilita aktar l-inklużjoni u jservu ta riżorsa b saħħitha favur aktar litteriżmu. 32. Nikkunsidraw l-involviment tas-settur privat fil-programmi ta Skola Sajf, biex permezz ta public-private partnership, fis-sajf skejjel tal- Gvern ikunu offruti lill-privat li jixtiequ joffru programmi ta tagħlim fihom bid-dħul imur direttament għall-iskola. L-għażla u d-deċiżjoni aħħarija dejjem tkun dik tal-kap tal-iskola. 33. Indaħħlu s-servizz ta Health & Safety Officers fl-iskejjel primarji u sekondrji permezz ta uffiċjali kwalifikati u rikonoxxuti mal-occupational Health & Safety Authority. Dan għandu jagħmel l-iskejjel aktar siguri u ppreparati f dan il-qasam. STUDENTI ŻGĦAŻAGĦ F DINJA TA OPPORTUNITAJIET 34. Nifhmu li l-internet u l-access online illum sar fundamentali għal kull student. Għalhekk ser inkunu qiegħdin nagħtu internet b xejn għal sena sħiħa li studenti li jagħżlu jkompli jistudjaw wara s-sekondarja. 35. Minħabba wkoll li l-mobbiltà hija essenzjali għall-istudenti, u għax irridu nrawmu kultura ta vjaġġar aktar sostenibbli, ser inkunu qegħdin ninċentivaw lill-istudenti billi nagħtu servizz ta trasport pubbliku b tal-linja b xejn is-sena kollha. 36. Biex inkomplu ngħinu liż-żgħażagħ iwessgħu l-orizzonti tagħhom u jesperjenzaw kulturi differenti, il-gvern se jagħti sa massimu ta ewro 850 lil kull żagħżugħ u żagħżugħa l-opportunità biex jitgħallmu lingwa barranija f pajjiż ieħor, bil- Gvern jieħu ħsieb l-ispejjeż relatati ma dan. 37. Nagħtu żieda fl-annual grant ta ewro 100 lill-istudenti kollha. 95

98 EDUKAZZJONI 38. Permezz tal-erasmus Plus naraw li numru akbar ta studenti u żgħażagħ jibbenifikaw minn dawn l-opportunitajiet ta mobbiltà u skambju fuq il-livelli kollha. 39. Nintroduċu l-kunċett ta study leave għal dawk l-istudenti li jkunu qegħdin jaħdmu full-time u fl-istess ħin ikunu qegħdin jagħmlu kors akkademiku fil-livell ta Master s u PhD. 40. Ninċentivaw l-apprentistat billi naraw li studenti apprentisti jitħallsu tal-anqas il-paga minima għall-perjodu li huma jkunu qed jagħmlu l-apprentistat. Kumpaniji li joffru l-apprentistat ikunu mgħejjuna wkoll bit-tisħiħ tal-inċentivi fiskali li jingħataw lilhom fosthom billi l-ispiża relatata tkun deduċibbli għal fini ta taxxa. 41. Inkomplu ntejbu l-iskemi u boroż ta studju Endeavour A, Endevour B u Reach High filwaqt li nkunu impenjati li noħolqu oħrajn ġodda. RIKONOXXIMENT TA KWALIFIĊI U ĦILIET 42. Naraw li l-kumissjoni għall-edukazzjoni Għolja u Kontinwa tibda tirrikonxxi t-tagħlim u ħiliet miksubin mill-ħaddiema fuq il-postijiet tax-xogħol rispettivi tagħom. Dan għandu jgħin lil ħafna ħaddiema li akkwistaw ħiliet tekniċi u speċifiċi mill-esperjenza tagħhom, u għandu jgħinhom ukoll fil-progress tal-karriera tagħhom. 43. Niffaċilitaw l-iżvilupp u r-rikonoxximent akkademiku ta sistemi ħolistiċi ta Massive Online Open Courses (MOOCs) u Open Education Resourċes (OERs), biex mhux biss nattiraw dan bħala settur edukattiv ġdid iżda wkoll bħala sett ta kwalifiċi u ħiliet ġodda li huma rikonoxxuti. MCAST 44. Inlestu l-kampus tal-mcast. 45. Nimplimentaw viżjoni aktar wiesgħa li tagħmel mill-mcast istituzzjoni edukattiva li tfassal programmi b kontenut eqreb ta dak li tirrikjedi l-industrija, kif ukoll tipprepara studenti b mod li jiffaċċjaw aħjar id-dinja tax-xogħol. Dan għandu jwassal ukoll biex tkompli dejjem tikber ir-rata tal-istudenti li jsibu impjieg fl-istess mistier li jkunu studjaw għalih. 46. Naħdmu wkoll biex l-mcast jiżviluppa u jiftaħ f mudell li jattira lejh studenti internazzjonali partikolarment anke bil-ħsieb li nsiru ċentru vokazzjonali fil-mediterran. 47. Inwaqqfu Ċentru tar-riċerka Applikata flimkien ma sħab fl-industrija lokali u internazzjonali. Dan il-pass iwassal biex inkattru aktar l-innovazzjoni. 96

99 UNIVERSITÀ 48. Inkomplu ninċentivaw l-università biex tagħmel u tinvesti fi programmi ta riċerka. Għal dan il-għan, ser niddedikaw fond ta miljun ewro speċifikament għall-akkademiċi fl-università biex ikollhom il-fondi neċessarji għal progetti ta riċerka innovattiva. 49. Naħdmu fuq policy nazzjonali ta aċċess miftuħ għar-riċerka li għandu jwassal biex riċerkaturi jippubblikaw aktar ir-riċerka li jwettqu u jaqsmu ir-riżultati pubblikament. Dan għandu jixpruna wkoll aktar il-proċess ta open access to open science, filwaqt li jkun jinkludi wkoll ripożitorju nazzjonali tad-dejta u r-riċerka. 50. Jinħoloq fond li jagħti l-opportunità li l-università tidħol fi sħubija ma entitajiet pubbliċi, kummerċjali jew għaqdiet mhux governattivi bil-għan li jinħolqu research and innovation clusters konġunti li jirriċerkaw floqsma ta public policy, patents, għodda diġitali u anke aspetti kummerċjali u soċjali. SKEJJEL TAL-KNISJA 53. Nassiguraw li l-gvern ikompli jirrispetta l-identità, il-karattru u l-awtonomija tal-iskejjel tal-knisja. 54. Inġeddu l-grant ta 15.25% għall-proġetti kapitali lill-iskejjel tal-knisja jagħmlu. 55. Nestendu s-servizzi ta ħarsien mill-pulizija u/ jew il-gwardjani Lokali bħal dak offrut ħdejn l-iskejjel tal-gvern, li għandhom iservu wkoll ta għajnuna fl-immaniġġjar tat-traffiku ħdejn l-iskejjel infushom. ONLINE LEARNING 56. Inħarsu lejn strateġija biex nagħmlu minn pajjiżna hub internazzjonali tal-online learning, settur li kull ma jmur dejjem qiegħed jikber. L-istrateġija tkun tinkludi fost affarjiet oħra li jiddaħħal accreditation framework ta kwalità għolja li jiffaċilita dan. 51. Nagħtu spinta partikolari lir-riċerka u l-iżvilupp ta għodda diġitali innovattivi għall-użu tallingwa Maltija. 52. Jibda l-proġett tal-parkeġġ fl-università kif joħorġu l-permessi neċessarji mill-awtorità tal-ippjanar. 97

100 SOĊJETÀ LI TAĦSEB F KULĦADD 09. SAĦĦA 98

101 99

102 SAĦĦA SAĦĦA Matul dawn l-erba snin investejna bil-qawwi fil-qasam tas-saħħa u ksibna riżultati tajbin ħafna fl-interess tal-pazjenti. Illum, l-isptar huwa mmexxi aħjar, il-mediċini out of stock hija xi ħaġa tal-passat, il-waiting lists kważi eliminajniehom. Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat jibqa jagħti prijorità lill-qasam tas-saħħa permezz ta aktar investiment fl-isptarijiet u l-faċilitajiet, filwaqt li nżidu l-isforzi tagħna biex intejbu s-servizz. 100

103 IS-SAĦĦA TIBQA B XEJN 01. Nibqgħu nwettqu politika li tiggarantixxi l-aqwa servizz tas-saħħa b xejn għall-maltin u l-għawdxin kollha. RIFUŻJONI TAT-TAXXA 02. Jingħata tax rebate, refund jew credit lil min iħallas Private Hospital Health Insurance Policy privata. Dan għax indirettament qed tinkoraġġixxi aktar nies jagħmluha u din tnaqqas il-load minn fuq l-isptar ċentrali u lill-gvern mhux ha tiswieh flejjes kbar. B hekk il-qasam tas-saħħa jitjieb aktar. NINVESTU FL-ISPTARJIET 03. Inkomplu bi programm ta investiment flisptarjiet tagħna u f ċentri ta speċjalizzazzjoni ġodda biex inkomplu nwessgħu l-kwalità tasservizz li jingħata lill-pazjenti. 04. Wara li tejjibna d-dipartiment tal-emerġenza, nibnu Dipartiment tal-outpatients ġdid biex fih nilqgħu aktar nies u nnaqqsu mid-dewmien fl-appuntamenti. 05. Kif jintemmu l-istudji neċessarji li bħalissa jinsabu għaddejjin, nibnu u niffinalizzaw il-mother & Child Hospital li jkun sptar ġdid li jispeċjalizza f kura u servizzi lill-ommijiet filmaternità u f servizzi ta pedjatrija għall-pazjenti tfal. 06. Nibnu sptar speċjalizzat ġdid għal kura psikjatrika akuta f Mater Dei. 07. Inkomplu bi proġetti ta modernizzar u investiment f apparat mediku ġdid fosthom renal dialysis machines ġodda. 08. Permezz tal-ftehim għal investiment f St Lukes, ser jinbena sptar tar-rijabilitazzjoni ġdid u ċentru tal-orthopaedics u prosthetics u ċentru ġdid għad-dermatoloġija. Bl-istess mod, l-isptar Karen Grech jinbidel f ċentru modern u state of the art għall-ġerjatrija, li jkun l-ewwel tat-tip tiegħu fil-pajjiż. 09. Nibnu car park ta ħames sulari b sular b madwar post għall-ipparkjar u sular minnhom iddedikat għas-servizz tat-trasport pubbliku biex b hekk innaqqsu kemm mill-problema tal-parking kif ukoll intejbu l-konnettività lejn l-isptarijiet. 10. F Għawdex isir l-investiment fi sptar ġdid kif ukoll ċentru għall-kura Primarja ġdid. 101

104 SAĦĦA AKTAR SODOD F MATER DEI 11. Waħda mill-kisbiet pożittivi li wettaqna matul dawn l-erba snin kienet dik li naqqasna drastikament u prattikament solvejna l-probelma tan-nuqqas ta sodod u pazjenti fil-kurituri f Mater Dei. Ser inkomplu b inizjattivi biex filwaqt li nindirizzaw aktar din il-problema, inżidu wkoll in-numru ta sodod f Mater Dei fosthom b żieda ta madwar 230 sodda li ser ikunu jistgħu jiġu utilizzati wara l-bini tal-isptar ġdid Mother & Child. NINVESTU AKTAR F ĊENTRI REĠJONALI GĦAL KURA PRIMARJA 12. Inkomplu nagħtu prijorità lill-investiment u t-titjib sinifikanti fil-kura primarja b investiment fi 3 ċentri ġodda wieħed f Ħal Kirkop, l-ieħor f Raħal Ġdid u ieħor fit-tramuntana ta Malta li bħalissa għaddejjin l-istudji biex jiġi determinat l-aħjar post possibbli. 13. Inkomplu ntejbu l-investiment fil-polikliniċi u ċ-ċentri tas-saħħa. 14. Inwessgħu l-programm ta integrazzjoni tat-tobba tal-familja, l-ispiżjara u d-dentisti fil-lokalitajiet mas-sistema tal-kura primarja biex dawn jagħtu servizz fiċ-ċentri tas-saħħa u l-bereġ b xejn lin-nies fil-lokalitajiet stess. INKOMPLU NNAQQSU L-WAITING LISTS, APPUNTAMENTI ORGANIZZATI AĦJAR Matul dawn l-erba snin li għaddew, naqqasna l-waiting lists b mod konsistenti. Fl-2013, kien hemm madwar 14,000 pazjent li kienu ilhom jistennew operazzjoni aktar minn sena u nofs. Illum dawn naqsu għal elf pazjent. Dan huwa suċċess straordinarju li jaffettwa dirett il-ħajja tan-nies. 15. Inkomplu nibnu fuq is-suċċess li rreġistrajna matul dawn l-erba snin fit-tnaqqis sinifikanti filwaiting lists għall-operazzjonijiet. 16. Intejbu s-sistema tal-appuntamenti fl-isptar biex jitnaqqas id-dewmien, kemm il-perjodu biex il-persuna jsirilha l-appuntament u anke biex waqt il-ġurnata tal-appuntament jitnaqqas drastikament il-ħin li persuna ddum tistenna. Dan isir b aktar investiment fis-sistemi tal-ict u anke permezz tal-introduzzjoni ta sistema bl-sms fejn il-pazjenti jkunu jafu l-ħinijiet eżatt, inkluż jekk ikun hemm dewmien jew postponimenti. 17. Bl-investiment ġdid li ser isir għall-bini ġdid ta Outpatients, ser nintroduċu wkoll sistema ġdida ta booking li għandha tnaqqas iddewmien b 50%. Dan l-investiment propju ser ikun qiegħed isir għall-immaniġġjar aħjar talappuntamenti u ħinijet itwal li fihom ikun jista jsir l-appuntament. 102

105 18. Insaħħu u nkabbru l-call Centre ċentrali ta Mater Dei ħalli nkunu ta servizz aħjar kemm għall-pazjenti u anke għall-familji tagħhom. DAQSHEKK MEDIĊINI OUT OF STOCK, AKTAR MEDIĊINI B XEJN U FIL-PRONT 19. Suċċess kbir li wettaqna matul l-erba snin li għaddew kien li naqqasna u prattikament eradikajna l-problema kbira li writna talmediċini out-of-stock. Irridu nkomplu naħdmu f dan is-sens b politika li l-mediċini out-of-stock tkun konfermata bħala sitwazzjoni tal-passat u li qatt ma nerġgħu jkollna sitwazzjoni simili. Dan isir permezz ta aktar investiment f sistemi tal-procurement li għandhom iwasslu għal aktar titjib fl-immaniġġjar tas-sistema u garanzija ta mediċini fil-pront għall-pazjenti. 20. Nibdew proċess mal-istakeholders biex l-ispiżeriji jingħataw il-permess u l-opportunità jiftħu għal ħinijiet aktar twal, partikolarment fil-weekends. Dan għandu jwassal biex in-nies jinqdew aħjar u aktar fil-pront. 21. Indaħħlu iżjed mediċini ġodda fil-lista ta mediċini b xejn. Apparti li l-mediċini kollha għallkura tal-kanċer ser jingħataw b xejn lill-pazjenti, ser innniedu programmi ġodda li jwessgħu l-listi ta mediċini b xejn għall-kura tad-dijabete, fosthom l-isticks taz-zokkor u l-insulina, mediċina għall-kura ta mard tal-prostata, mard tal-qalb u ċ-ċirkulazzjoni u tal-osteoporosis, u t-tilqim għall-meninġite. 22. Nintroduċu gadgets ta monitoraġġ tal-livelli taz-zokkor fid-demm, mingħajr il-bżonn li l-pazjent jittaqqab fis-saba. Dan għandu jgħin bil-kbir pazjenti bid-dijabete li jkollhom il-bżonn jittaqqbu ta' spiss. Dawn il-gadgets jingħataw b xejn. 23. Wara li llum diġà huwa legalment possibbli sabiex estratti tal-cannabis ikunu jistgħu jintużaw minn pazjenti fuq parir ta speċjalist għal skopijiet ta kura medika għal mard serju, ser inkunu qed nevalwaw metodi kif nistgħu nwasslu biex il-permess għall-użu jkun aktar faċilitat u mhux maqbud f burokrazija żejda. 24. Wara li wettaqna l-proġett pilota ta tqassim talmediċni fid-djar tal-anzjani, inkomplu nwessgħu dan il-proġett biex issa nilħqu Malta kollha. 25. Inwessgħu l-benefiċċju li jingħata lill-persuni Coeliacs b mod li dawn ikunu jistgħu jintużaw għall-prodotti kollha Gluten Free. 103

106 SAĦĦA NIĠĠIELDU L-KANĊER 26. Il-ġlieda kontra l-kanċer ser tkun waħda mill-prijoritajiet ewlenin fil-qasam tas-saħħa. Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat jieħu din il-ġlieda fuq livell ġdid, billi niggarantixxu li l-mediċini kollha għal kull tip ta kanċer jingħataw b xejn lil min jintlaqat minn din il-marda. 27. Wara li wessajna l-programm ta screening għall-kanċer tas-sider li permezz tiegħu salvajna ħafna ħajjiet ta nisa permezz ta screening sa minn kmieni, inkomplu nestendu dan is-servizz għall-individwi li għandhom riskju aktar għoli minn oħrajn minħabba inċidenza aktar għolja ta kanċer tas-sider fil-familja. 28. Nintroduċu wkoll żewġ servizzi ġodda, l-iscreening għall-osteoporożi kif ukoll l-iscreening għall-kanċer tal-prostata għall-irġiel li għandhom il fuq minn 45 sena biex dan l-kanċer relattivament komuni nindirizzawh ukoll sa minn kmieni u nkompu nsalvaw il-ħajjiet. 29. Inneħħu kull tip ta taxxa minn fuq prodotti meqjusa importanti fil-ġlieda kontra l-kanċer, bħal pereżempju sunscreens. 30. Inkomplu nibnu fuq il-pjan Nazzjonali tal-kanċer billi niffukaw l-aktar fuq ilprevenzjoni partikolarment b kampanji innovattivi li jiffukaw fuq stil ta ħajja li jgħin biex ħafna biex titnaqqas l-inċidenza ta kanċers partikolari. 31. Inniedu National Cancer Research Foundation bil-ħsieb li ninċentivaw u nixprunaw ir-riċerka fil-kanċer. INKOMPLU NGĦINU LILL-PAZJENTI LI GĦANDHOM BŻONN KURA BARRA MINN MALTA 32. Wara li matul dawn l-erba snin introduċejna l-ħlas tal-ispejjeż għaż-żewġ ġenituri u mhux ta ġenitur wieħed f każ ta kura ta wild barra minn Malta, issa nestendu dan is-servizz lill-pazjenti adulti billi l-gvern jagħmel tajjeb għall-ispejjeż tal-ivvjaġġar tal-pazjent. SAĦĦA MENTALI 33. Nagħtu prijorità ġdida u kontinwità lis-saħħa mentali. Irridu li ma nħallux din il-problema terfa rasha u tkompli tikber, għalhekk, inkomplu bil-ħidma fit-twettiq ta Pjan u Strateġija Nazzjonali għal dan is-settur sensittiv. 104

107 34. Bħala parti mill-investiment fil-faċilitajiet mediċi, nibnu sptar ġdid tal-kura psikjatrika qrib Mater Dei. F Monte Carmeli nagħmlu l-investiment meħtieġ f ambjent modern u li jixraq lill-pazjenti li għandhom bżonn kura aktar fit-tul. 35. Nagħtu spinta wkoll lill-kura fil-komunitajiet kemm permezz ta żieda fis-servizzi mogħtija kif ukoll f investiment f aktar sheltered hostels. SAĦĦA SESSWALI 36. Naġġoranaw in-national HIV/AIDS policy biex nilqgħu aħjar għall-isfidi eżistenti u emerġenti filwaqt li naraw li jissaħħu l-programmi edukattivi dwar is-saħħa sesswali. 37. Nibdew proġett pilota ma dawk f riskju għoli ta HIV billi jipprovdi l-mediċina preventiva PrEP li tnaqqas r-riskju ta trasmissjoni ta dan il-virus li jwassal għall-marda tal-aids b iktar minn 90%. PREVENZJONI 38. Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat jagħti importanza kbira lill-prevenzjoni filpolitika nazzjonali għall-qasam tas-saħħa. Il-mard kroniku llum jikkawża mal-85% talimwiet, u jinkludi l-kanċer, id-dijabete u l-mard kardjovaskulari fost oħrajn. Madwar 30% ta dan il-mard jista jkun prevenibbli. Għaldaqstant Gvern Ġdid ikun impenjat fuq programm ta diversi miżuri favur aktar prevenzjoni li wara kollox inaqqas mhux biss il-mard u jnaqqas l-imwiet relatat, imma wkoll inaqqas mill-ispejjeż. 39. Niffukaw fuq kampanji ta Lifestyle Changes partikolarment iffukati lejn programmi indirizzati lejn il-problema tal-obeżità, il-bżonn tależerċizzju, il-kontroll fil-konsum tal-alkoħol u l-periklu assoċjati mat-tipjip, inkluż dak passiv. 40. Niftħu servizz ta well-being clinics. 41. Infasslu Pjan Nazzjonali għas-saħħa Fiżika b enfasi prinċipali fuq il-bżonn u l-benefiċċji tal-eżerċizzju kontinwu għal kull età. 105

108 SAĦĦA 42. Ninvestu wkoll f kampanji kontinwi favur stil ta ħajja attiva u b saħħitha għat-tfal tagħna. Għandna nibdew sa minn età żgħira nrawmu lil uliedna fi stil ta ħajja aktar san, u nieħdu l-prevenzjoni aktar bis-serjetà. Għalhekk, anke ser inkunu qegħdin nibdew programm ta tqassim ta ikel naturali u bnin fl-iskejjel bħala lunch għat-tfal fil-primarji u l-etajiet bikrin. 43. Ninvestu aktar fit-taħriġ għall-professjonisti fil-qasam tal-prevenzjoni, filwaqt li ninċentivaw aktar il-ħolqien ta speċjalisti mediċi f dan ilqasam. NESTENDU S-SERVIZZ TAL-IVF 44. Wara li matul dawn l-erba snin diversi familji esperjenzaw it-twelid ta wliedhom permezz tas-servizz b xejn tal-ivf li introduċejna, ser inkomplu nwessgħu u nestendu dan is-servizz, anke permezz tat-tisħiħ fil-liġi, biex nirriflettu aħjar l-avvanzi li saru fit-teknoloġija, u aktar koppji jibbenefikaw minn din l-opportunità. REMOTE PATIENT MONITORING U CHRONIC DISEASE MANAGEMENT 45. Irridu nkunu minn ta quddiem nett flimplimentazzjoni ta sistemi teknoloġiċi moderni għall-kura tal-pazjenti tagħna. Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat jagħmel l-akbar investiment li qatt sar f sistemi ta remote patient monitoring permezz tal-ħolqien ta sistema ġdida ddedikata għall-pazjenti li jbatu b mard kroniku. Il-proġett jinkludi l-ħolqien ta Chronic Disease Management System li, permezz ta apparat mediku elettroniku, ikejjel l-hekk imsejħa vital signs u patient parameters oħrajn b mod remot mill-pazjejnt, ħafna drabi mill-privatezza ta darhom stess u mingħajr il-bżonn li l-pazjent imur l-isptar jew Ċentri tas-saħħa. Dan jagħti l-possibbiltà li t-tabib tal-familja jsegwi b mod kontinwu l-infromazzjoni miġbura dwar ilpazjent innifsu, bil-possibbiltà ta interventi u kura, inkluż bħala prevenzjoni. Dan ifisser li mard bħall-pressjoni għolja ħafna, mard tal-qalb u l-pulmun, u anke mard relatat maddijabete jkun jista jiġi indirizzat permezz ta interventi ta prevenzjoni jekk u meta parametri bħall-pressjoni, il-piż, ir-respiratory u l-heart rate and rhytm u l-blood glucose ikunu imkejla kontinwament mingħajr il-bżonn li l-pazjent imur l-isptar. 106

109 MARD RARI 46. Inkomplu b inizjattivi ta għarfrien dwar mard rari. Matul l-erba snin tajna impetus essenzjali biex ikun hawn aktar informazzjoni dwar mard li huwa rari iżda li jġib tbatjiet. 47. Nagħtu leave bi ħlas għall-ġenituri ta tfal li jintlaqtu minn mard rari. Il-leave u l-benefiċċju jkun estiż ukoll għal self-employed li membri fil-familja jew tfal tagħhom jintlaqtu minn mard rari. RIĊERKA U MEDIĊINA PERSONALIZZATA 50. Gvern Ġdid jagħti importanza lir-riċerka. Aktar ma t-teknoloġija tal-ġenetika u tal-genomics tkompli titjieb, timmodernizza u tavvanza, aktar il-mediċina tkun tiġi personalizzata. Dan jiftaħ opportunitajiet u orizzonti wiesgħa. Malta għandha tipparteċipa f dawn l-iżvilupp billi ninċentivaw aktar programmi fosthom bi sħab ma istituzzjonijiet barranin. 48. Nagħtu wkoll krediti tal-bolla (NI) lil dawk il-ġenituri li jkollhom jieqfu mix-xogħol sabiex ħsieb uliedom li jkollhom bżonn kura għall-mard rari jew mard fit-tul. 49. Pazjenti li jbatu b mard rari jingħataw il-mediċini kollha b xejn. 107

110 SAĦĦA 10. HOUSING 108

111 109

112 HOUSING HOUSING Matul dawn l-erba snin, id-domanda għall-propjetà kompliet tikber kemm mill-maltin u l-għawdxin, kif ukoll minn eluf oħra ta barranin li ssetiljaw f Malta biex jipparteċipaw u jikkontribwixxu fis-suċċess ekonomiku ta pajjiżna. Aħna konxji li dan is-suċċess ġab miegħu ukoll sfidi ġodda relatati kemm mal-prezz tal-kirjiet u anke mal-prezzijiet tal-propjetà. Hemm domanda sinifikanti wkoll għall-housing soċjali li hi ta madwar 3,000 talba għal post tal-gvern, filwaqt li madwar 500 li diġà qegħdin f housing soċjali qegħdin jitolbu li jibdlu l-post. Aħna nemmnu li l-aċċess għal saqaf dinjituż fuq rasek huwa dritt fundamentali li m għandux ikun imxekkel. Nemmnu li l-istat għandu jintervjeni biex jgħin direttament lil min ma jistax ilaħħaq. Nemmnu wkoll iżda li l-aqwa arma hi l-progress u l-mobbiltà soċjali biex kemm jista jkun nies ikollhom l-opportunità jsiru sidien ta darhom. Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat huwa impenjat li jindirizza din il-problema u mhux jaħrabha. 110

113 HOUSING SOĊJALI Il-miri ewlenin tagħna fil-qasam tal-housing soċjali huma primarjament tnejn: dak li tispiċċa l-waiting list ta nies li jistennew allokazzjoni, kif ukoll li ntejbu l-kwalità tal-ħajja ta dawk li llum diġà jgħixu f housing soċjali, partikolarment dawk f housing estates. Għalhekk: 01. Il-waiting list ta nies bi bżonnijiet ġenwini li jistennew li jingħataw housing soċjali għandha tispiċċa darba għal dejjem b familji bit-tfal u persuni vulnerabbli jingħataw prijorità. 02. Inkomplu bi programmi ta bini ta units ġodda biex nindirizzaw id-domanda. Diġà għandna pjanati madwar 650 unit li ser ikunu qegħdin jinbnew fuq it-3 snin li ġejjin, kif ukoll madwar 400 unit ieħor li jkunu lesti fuq perjodu 5 snin. 03. Jinħoloq qafas legali li jippermetti sidien ta propjetà jaġixxu bħala social landlords. Dawn ikollhom l-opportunità li jpoġġu l-propjetà tagħhom mal-awtorità tad-djar, u jingħataw pagamenti diretti u kontinwi mingħand l-awtorità tad-djar, bl-awtorità tieħu ħsieb ukoll il-manutenzjoni ta dawn il-propjetajiet filwaqt li tkun tista tikrihom b rati soċjali. Taħt l-istess qafas legali, min jikri ma jħallasx it-taxxa ta 15% fuq il-kiri tal-propjetà. 04. Inħarsu lejn riforma li twassal għal planning gain, fejn kuntratturi jikkontribwixxu finanzjarjament mal-proġett tagħhom, għal social gain fejn il-kuntrattur jintervjeni billi jalloka numru ta units għall-housing soċjali. 05. Intejbu u nsaħħu inċentivi eżistenti biex djar mhux użati jiġu restawrati u jiġu offruti bħala units ta housing soċjali. 06. Inwettqu l-akbar pjan ta riġenerazzjoni ta housing estates eżistenti primarjament billi jsir tisbiħ ġenerali tal-akwata, asfaltar ta toroq u dwal, flimkien ma manutenzjoni u tisbiħ f kull blokka tal-gvern. 07. Bħala parti minn dan il-pjan, u għax konxji li ħafna mir-residenti tal-housing estates eżistenti jew huma anzjani jew resqin lejn l-anzjanità, ser inkunu qegħdin nimbarkaw fuq pjan sabiex fejn hu possibbli, kull blokka ta appartamenti tal- Gvern tkun mgħammra b lift u intercom. Dan isir mingħajr spejjeż għar-residenti u mingħajr ma tiżdied il-kera. Il-finanzjament ta madwar ewro 25 miljun jinġieb mill-fondi Ewropej. 111

114 HOUSING SUQ TAL-KIRI AKTAR ĠUST U SENSITTIV 08. Jiddaħħal l-obbligu legali li kull kirja trid tkun ifformalizzata permezz ta kuntratt. Dan ikun jeskludi kirjiet għal skopijiet ta akkomodazzjoni turistika. 09. Kuntratti ta kiri ta residenza prinċipali ta familji jrid ikun mill-anqas ta tliet snin, bl-ewwel sena tkun ta prova. Il-kuntratt ta tliet snin irid ukoll jistipula żieda massima, liema żieda tkun marbuta ma indikaturi soċjalment aċċettabbli. 10. Inkomplu ntejbu s-sussidju tal-kera b evalwazzjoni kull tliet snin, filwaqt li noffru u ntejbu inċentivi fiskali għal dawk li jagħżlu li jikru l-propjetà tagħhom aktar fit-tul. 11. Inkomplu nsaħħu l-inċentivi fiskali li jingħata lil sidien ta propjetà li jiddeċiedu li jikru l-propjetà tagħhom b mod soċjali. 12. Konxji li ħafna huma dawk li minħabba li jgħaddu minn separazzjoni ta żwieg jew unjoni ċivili, ikollhom jidħlu fi spejjeż kbar ta kirja ta propjetà oħra sakemm tinbiegħ id-dar konjugali. Sabiex intaffu dan il-piż, nidħlu f arranġamenti mal-banek lokali bil-għan li jingħata moratorium fuq ilpagament tad-dar konjugali sakemm din tinbiegħ. GĦAJNUNA U OPPORTUNITÀ BIEX KULHADD IKUN JISTA JSIR SID TA DARU 14. Inkomplu nsostnu l-inċentivi diġà eżistenti lil min irid isir sid ta daru l-ewwel darba (first-time buyers). 15. Nagħmlu l-pass naturali li jmiss, u nagħtu inċentiv simili li qed nagħtu lill-first-time buyers, lil dawk li jkunu qegħdin ibiddlu l-propjetà għat-tieni waħda tagħhom. Konxji li permezz ta hekk il-gvern ikun qiegħed jgħin lil dawk il-ħafna jixtru d-dar li jixtiequ, filwaqt li jagħmlu investiment għal ħajjithom. 16. Konxji minn diffikultà li diversi koppji żgħażagħ isibu biex jixtru l-ewwel dar tagħhom. Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat iwessa skemi soċjali fejn il-gvern ikompli jgħin lil-koppji responsabbli li ma jkollhomx il-finanzjament meħtieġ għad-depożitu biex jixtru d-dar tagħhom. Dan isir b attenzjoni partikolari biex il-koppji ma jidħlux għal piżijiet li ma jifilħux għalihom. 13. Jitwaqqaf ukoll tribunal apposta li jindirizza u jiffaċilita litigazzjoni bejn il-partijiet. 112

115 17. Ninċentivaw programmi ta shared ownership fejn il-gvern, permezz tal-awtorità tad-djar, jidħol bi sħab mal-individwu jew koppja billi l-gvern jidħol responsabbli għal 50% tal-valur tal-propjetà, filwaqt li l-individwu jingħata l-50% permezz ta self. L-individwu jkun qiegħed iħallas biss il-pagamenti fuq il-valur ta nofs il-propjetà u kirja sussidjata lill-awtorità tad-djar għall-ewwel għaxar snin. L-individwu jingħata l-opportunità li jixtri l-kumplament tan-nofs l-ieħor tal-propjetà billi jħallas hu l-pagament li tkun qiegħda tħallas l-awtorità tad-djar u b hekk gradwalment il-propjetà ssir tal-individwu. 20. Il-Gvern jidħol f arranġament mal-banek, sabiex jinħolqu kontijiet bankarji fuq il-kunċett ta Property ISAs. Dawn ikollhom il-vantaġġ li depożiti f dawn il-kontijiet ma jġorrux imgħax fuq l-interessi. Flus depożitati f dawn il-kontijiet iridu jintużaw biex tinxtara l-ewwel jew it-tieni propjetà sa ħames snin minn meta jinfetaħ il-kont bankarju. 18. Inkomplu nagħmluha aktar faċli u raġonevoli biex persuni li jgħixu f postijiet tal-gvern isiru sidien ta darhom. 19. Il-Gvern ikompli jidħol f arranġamenti malbanek kummerċjali għal social loans kif diġà għamel ma bank ewlieni. Is-social loans huma mmirati lejn dawk li jinstabu fil-lista ta stennija għall-akkomodazzjoni soċjali u fil-lista ta dawk li jibbenefikaw minn sussidju fuq kera li iżda huma f impjieg stabbli u għandhom track record tajjeb ta impjieg. Il-vantaġġ hu li s-sussidju li jkun qiegħed jingħata fuq il-kera jiġi konvertit għal sussidju fuq ħlas lura lill-bank. 113

116 SAĦĦA 11. L-AMBJENT 114

117 115

118 L-AMBJENT L-AMBJENT Aktar prijorità lill-ambjent: Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat se jagħti prijorità ikbar lill-ambjent għax nemmnu li dan il-qasam għandu jagħmel parti mill-qabża fil-kwalità tal-ħajja li jmiss f pajjiżna. Fil-ġirja għall-progress ekonomiku u soċjali ħafna drabi l-ambjent ma jieħux l-importanza li ħaqqu. Dan ma jfissirx li fl-ambjent ma għamilnix passi l quddiem ukoll. Matul dawn l-erba snin pajjiżna għamel avvanzi kbar fil-kwalità tal-arja bl-għeluq tal-power Station tal- Marsa u t-tmiem tal-użu tal-heavy Fuel Oil minn Malta. Illum u għada wliedna ser igawdu minn arja aktar nadifa li jfisser ukoll anqas mard relatat. Is-separazzjoni bejn l-awtorita tal-ippjanar u l-awtorita tal-ambjent u r-riżorsi wkoll saħħet idejn l-ambjent. Kif imwiegħed, illum l-ambjent qed jiġi mħares minn awtorita bir-riżorsi tagħha u b rappreżentat fuq il-bord tal-awtorita tal-ippjanar. Minkejja dan kollu l-qasam tal-ambjent baqa taħt skrutinju u kontroversjali bħal dejjem. L-użu tal-art f pajjiż daqstant żgħir bħal Malta jeħtieġ jingħata prijorità ikbar f amministrazzjoni ġdida. B hekk, biex pajjiżna jkompli jagħmel qabża oħra filkwalità tal-ħajja, jeħtieġ li Gvern Ġdid jagħti prijorità ikbar lill-ambjent. Nemmnu li regolamentazzjoni u liġijiet ġodda li jagħtu aktar poter ta protezzjoni lill-ambjent huma importanti. Madankollu bi Gvern Ġdid dan se jsir b differenza billi jagħti saħħa diretta liċ-ċittadin li jkollu sehem biex jipproteġi l-ambjent tagħna lkoll. 116

119 L-AMBJENT FIL-KOSTITUZZJONI 01. Gvern Ġdid jara li l-protezzjoni ambjentali u d-dritt għal arja nadifa u saħħa ambjentali, kif ukoll id-dritt għal azzjoni favur l-ambjent, ikunu mnaqqxa fil-kostituzzjoni ta Malta. 02. Il-protezzjoni ambjentali tingħata prijorità u piż f kull deċiżjoni maġġuri tal-gvern. 03. Insaħħu l-protezzjoni ta skemi barra miż-żoni tal-iżvilupp. Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat ikun kommess li ma jsir ebda proġett pubbliku maġġuri barra ż-żona tal-iżvilupp. TIBDIL FIL-KLIMA 04. Gvern Ġdid jibqà jaħdem biex bħala firmatarja tal-ftehim ta Pariġi, Malta tosserva l-obbligi tagħha fir-rigward tal-kambjament tal-klima, speċjalment fil-viżjoni għall-istrategiji low carbon kif ukoll l-impenji tagħha bħala Stat membru fl-unjoni Ewropea biex niżguraw reżiljenza quddiem din l-isfida mondjali. AWTORITÀ GĦALL-AMBJENT U RIŻORSI AKTAR B SAĦĦITHA 05. Fi ħdan l-awtorita tal-ambjent u r-riżorsi jitwaqqaf Dipartiment li jkollu s-saħħa li jinvestiga u jipprosegwixxi reati relatati malambjent. Jingħata wkoll programm ta taħriġ speċjalizzat għall-uffiċjali fid-dipartiment tal-infurzar. Permezz ta dan id-dipartiment, l-era għandha tibda tipprosegwixxi hi każijiet li għandhom x jaqsmu ma reati fl-ambjent. 06. Id-Dipartiment tal-infurzar fi ħdan l-era flimkien mal-pulizija għandhom jaħdmu biex jirriformaw dak li llum huwa l-administrative Law Enforcement Unit f tim aktar b saħħtu kontra r-reati ambjentali. 07. L-ERA bħala l-awtorità regolatorja tingħata aktar saħħa biex timponi pieni amministrattivi biex b hekk l-aspett ta infurzar tagħha jkun aktar effettiv. 117

120 L-AMBJENT QORTI TAL-AMBJENT 08. Gvern Ġdid jara li jitwaqqaf Tribunal immexxi minn Maġistrat biex jinstemgħu u jiġu deċiżi każijiet relatati ma reati ambjentali fi żmien raġonevoli. SAĦĦA LIN-NIES BIEX NIPPRISERVAW SITI FID-DOMINJU PUBBLIKU 09. Gvern Ġdid idaħħal liġi fejn kull ċittadin, għandu jew m għandux interess ġuridiku, jista jirrapporta u jara li titwettaq att ta infurzar mill-awtoritajiet kompetenti f siti dikjarati bħala Dominju Pubbliku wara riżoluzzjoni Parlamentari. Din isseħħ permezz ta leġislazzjoni speċifika li tagħti saħħa liċċittadin b mod dirett biex jipproteġi l-ambjent fuq siti li jaqgħu taħt l-att dwar id-dominju Pubbliku. Min jieħu l-każ fil-qorti Ambjentali u jirbaħ il-kawża għandu jingħata lura l-ispejjeż relatati mal-azzjoni legali. AWTORITÀ TAL-IPPJANAR AKTAR EFFIĊJENTI U TRASPARENTI 10. NGOs ambjentali li ilhom reġistrati iktar minn ħames snin u li jkunu bonafide jkollhom capping sa massimu ta ewro 1,000 għallappelli li jagħmlu mal-awtorità tal-ippjanar. Dan sabiex jagħmel il-proċess ta checks and balances iktar miftuħ għal skrutinju u jitnaqqas l-impediment ta flus fuq NGOs. L-NGOs ambjentali li jibbenefikaw minn capping iridu jkunu ilhom seba snin imwaqqfa u jibbenefikaw minn dan il-capping jekk jissodisfaw kriterji li jkunu stabbiliti wara proċess ta konsultazzjoni. 11. Jibda proċess ta konsultazzjoni li jwassal biex isir awditjar tar-regolamentazzjoni kollha tal-awtorità tal-ippjanar sabiex jingħalqu loopholes li bihom jistgħu jiġu abbużati ċerti regoli li jipproteġu abbuż mill-ippjanar. 12. Fl-aħħar xhur l-awtorità tal-ippjanar bdiet taħdem fuq il-kunċett ta Smart Cities, b mod li fl-ippjanar tal-ibliet u rħula tagħna jkollhom sistemi ta teknoloġija sabiex itejbu u jagħmlu l-kommunitajiet tagħna iktar customerfriendly. 13. L-Awtorità tal-ippjanar għandha tistudja, tissuġġerixxi u twettaq proġetti ta vertical gardens fi spazji pubbliċi bi skemi mmirati biex inħaddru aktar pajjiżna. 118

121 14. L-Awtorità tal-ippjanar għandha wkoll tesiġi, anke permezz ta regolamenti speċifiċi, li bini għoli jinkludi l-kunċett ta green walls. REGOLATUR GĦALL-INDUSTRIJA TAL-KOSTRUZZJONI 15. Konxji mill-frammentazzjoni u n-nuqqas ta sinerġiji li teżisti bħalissa fl-industrija talkostruzzjoni, ser inkunu qegħdin naraw li jkollna regolatur wieħed li jiġbor fi ħdanu il-funzjonijiet li bħalissa għandhom il-bicc, BRO, BRB u l-board tal-bennejja. Dan għandu jkun pass importanti l quddiem biex tkun iktar armonizzata l-industrija filwaqt li titnaqqas kemm tista l-burokrazija. 17. Għandu jkollna wkoll review tal-proċessi u jiddaħħlu proċessi ġodda bl-għan li jkollna iktar trasparenza u aktar effiċjenza flipproċessar tal-applikazzjonijiet varji. 18. L-Awtorità tal-artijiet għandha tibda proċess sħiħ sabiex l-awtorità u l-proċessi tagħha jkunu kollha online. 19. Jiġu studjati skemi aktar serji u aktar trasparenti bil-għan li jitħaffef il-proċess ta kif qbiela tgħaddi minn persuna għall-oħra. 20. Inkomplu nintroduċu inzijattivi sempliċi u effettivi ta fidi ta ċnus ta propjetajiet tal- Gvern u/jew tal-joints Office sabiex aktar ċittadini jingħataw l-opportunità jsiru sidien tal-propjetajiet taghhom. AWTORITÀ TAL-ARTIJIET Gvern Laburista wettaq riforma mill-qiegħ fid-dipartiment tal-artijiet, filwaqt li twaqqfet l-awtorità tal-artijiet li daħħlet proċessi ta skrutinju iktar rigorużi, b Bord ta Gvernaturi u b anqas indħil tal-ministru responsabbli. 16. Imiss issa li jibda proċess ta diġitizzazzjoni sħiħa tad-dokumenti li ilhom snin kbar maħżuna f dak li kien id-dipartiment tal- Artijiet. 119

122 L-AMBJENT PACEVILLE MASTERPLAN 21. Wara xhur ta konsultazzjoni serja, f din illeġislatura għandu jiġi konkluż il-masterplan li jinkludi Paceville u l-bajja ta San Ġorġ sabiex fl-aħħar din iż-żona jkollha l-upgrade serju li jistħoqqilha din iż-żona li sservi ta mutur ekonomiku. Punt fundamentali ser ikun li għall-ebda raġuni ma jkun maqbul li b xi mod tittieħed propjetà privata ta individwu jekk mhux bil-kunsens tal-istess individwu u b kumpens maqbul. SPAZJI MIFTUĦA 24. Indaħħlu kunċett ġdid fejn inħeġġu u ninċentivaw lil sidien ta art privata biex joħolqu spazji miftuħin, anke forma ta parks għall-familji, fl-artijiet privati tagħhom. Naraw ukoll li l-liġi tkun stretta biżżejjed li ma tippermettix żvilupp barra ż-żoni tal-iżvilupp ħlief għal dak li huwa anċillari għal park innifsu u li iżda ma jkunx jinkludi attivitajiet kummerċjali bħal ma huma ristoranti jew spekulazzjoni bil-propjetà nnifisha. 25. Nevalwaw il-possibbiltà wkoll ta ħolqien ta park rikreattiv li jkun indoor. Dan jista' jsir anke bi sħubija mal-privat bħala public privatepartnership. 22. Gvern Ġdid se jagħti prijorità lill-ħolqien ta aktar spazji miftuħa kemm permezz ta investiment mill-gvern innifsu, kif ukoll permezz ta regoli tal-ippjanar li jiffaċilitaw dan. 23. Tingħata prijorità lit-tmexxija u l-ammnistrazzjoni tas-siti Natura Għal dan il-għan, titwaqqaf Aġenzjija fi ħdan l-awtorità tal-ambjent u r-rizorsi bl-inkarigu li tmexxi dawn is-siti u timplimenta aktar minn 30 Management Plan u Ordnijiet ta Konservazzjoni li jeħtieġ jiġu implimentati fl-iqsar żmien. 120

123 STRATEĠIJA NAZZJONALI GĦAL-IMMANIĠĠJAR TAL-ISKART 26. L-iżvilupp flimkien mar-ritmu ekonomiku tajjeb f pajjiżna bla dubju jġib miegħu sfidi ġodda bħal ma hija dik ta tal-immniġġjar tal-iskart. Din l-isfida rridu nħarsu lejha b mod ħolistiku u li tkun tinkorpora l-aspetti wiesgħa kollha tagħha. Għalhekk, Gvern Ġdid immedjatament jibda konsultazzjoni meħtieġa sabiex fl-ewwel sitt xhur invaraw strateġija nazzjonali għal-immaniġġjar tal-iskart ghal għaxar snin li ġejjin. MINN IMPJANT TAR-RIĊIKLAĠĠ GĦAL SPAZJU MIFTUĦ GĦALL-FAMILJI 27. Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat huwa impenjat li jagħlaq l-impjant tar-riciklaġġ ta Sant Antin f Marsaskala darba għal dejjem u floku jsir spazju miftuħ fejn il-familji jgawdu f ambjent nadif u san. Il-pjan ikun imqassam fuq żewġ fażijiet. Fl-ewwel fażi, jiġi rilokat il-proċess tal-black bag (domestic waste) għall-impjant il-ġdid tal-magħtab, u jiġi estiż il-proġett tal-organic bag fuq skala nazzjonali. B dan il-proċess ikun tneħħa għal kollox dak kollu li jikkawża l-irwejjaħ fl-impjant ta Sant Antnin f Marsaskala. Fit-tieni fażi jiġu trasloktali wkoll ir-recyclables li ma jikkawżawx irwejjaħ. Il-proċess għandu jitlesta fuq perjodu ta seba snin. AKTAR SIĠAR U ĠONNA 28. Nibqgħu noħolqu inizjattivi ta tħawwil ta aktar siġar, partikolarment siġar indiġeni bħal tal-għargħar, kif ukoll inizjattivi għal aktar protezzjoni tal-imsaġar. 29. Indaħħlu inizjattiva li l-gvern jiżra siġra f isem kull tifla u tifel li jitwieldu f pajjiżna. Dan il-programm għandu jwassal biex tal-anqas madwar 4,000 siġra jitħawlu fis-sena. 30. Inkomplu bil-proġett fl-argotti, il-ġnien botaniku ewlieni f pajjiżna. F dan il-kuntest ukoll, inħarsu lejn l-iżvilupp akbar tal-kunċett ta garden cities billi nestendu aktar proġetti ħodor fil-lokalitajiet. 31. Fil-politika ta Gvern Ġdid biex nindirizzaw l-aspett ta saħħa ambjentali, nirrikonoxxu li ċertu lokalitajiet għandhom nuqqas akut ta ħdura u nuqqas ta spazji mifthun, ninċentivaw il-ħolqien ta green corridors permezz ta teknoloġija imsejħa green roof, f żoni urbani. 121

124 L-AMBJENT 32. Inniedu skema fiskali li jinċentivaw sidien privati li jżommu l-ġonna tagħhom fi stat tajjeb bil-ħsieb li tal-anqas darbtejn fis-sena il-ġnien jinfetah għal-pubbliku mingħajr ħlas. L-iskema tkun tara li ġonna ta ċertu kobor jibqgħu jinżammu b mod li jista jitgawda mill-pubbliku. 33. Jingħata tax credit lill-kumpaniji u intrapriżi li bħala corporate responsibility jagħżlu li jagħmlu investiment f xi proġett ambjentali bħala rijabilitazzjoni ta ġonna, imsaġar, ħitan tas-sejjiegħ, riżervi naturali u/jew restawr ta bini storiku jew arkeoloġiku. NOISE POLLUTION 34. Niżviluppaw policy u strateġija għan-noise pollution. Il-policy tkun tħares b mod mill-aktar ħolisitku u wiesgħa lejn x jikkawża l-ħsejjes u kif dawn għadhom ikunu mitigati bl-aħjar mod possibbli fl-interess tas-saħħa tan-nies. DRITTIJIET TAL-ANNIMALI 35. Nagħtu Adopt a Pet Allowance ta ewro 150 lil kull min jaddotta kelb jew qattus minn santwarji tal-annimali bil-għan li nrawmu aktar din il-kultura pożittiva. L-Adopt a Pet Allowance tkun tista tintefaq speċifikament fi prodotti ta ħtiġijiet veterninarji u trattament xieraq għall-pet tagħhom. 36. Tiżdied l-għajnuna finanzjarja permezz tal-animal Welfare Fund lis-santwarji talannimali biex dawn ikunu jistgħu jinvestu f infrastruttura u fi proġetti ta natura kapitali bl-iskop li jtejbu l-faċilitajiet tas-santwarji. 37. Noffru s-servizz ta veterinarju bla ħlas lil NGOs u Santwarji tal-annimal filwaqt li bi qbil mal-operatur tal-isptar tal-annimali San Franġisk, jiġu estiżi s-servizzi veterinarj bilħsieb li dan ikopri wkoll bhejjem kbar. 38. Nikkunsidraw għajnuna u inċentivi lil Kunsilli Lokali li joħorġu b ideat ġodda u proġetti pożittivi fl-interess tal-annimali partikalroment l-istrays fil-lokalità rispettiva. L-inċentivi jkunu applikabbli wkoll għall-ħolqien ta dog parks u cat cafes fil-lokalità. 39. Inkomplu nintensifikaw programmi bla ħlas ta tiswija ta klieb u qtates bl-għan li tkun ikkontrollata l-popolazzjoni stray tagħhom. 122

125 40. Wara l-kampanja suċċess ta microchipping ta klieb, nevalwaw il-possibbiltà ta programm wiesa ta microchipping tal-qtates bl-istess mod. 41. Inwettqu l-proġett taċ-ċimiterju tal-annimali. 42. Inħarrxu l-pieni u l-multi għal reati ta moħqrija fuq l-annimali. 43. Tiġi identifikata żona fejn il-baħar għall-għawm taż-żwiemel, bl-approvazzjoni mid-dipartiment tas-saħħa Pubblika. 44. Nixprunaw l-universita ta Malta biex tikkunsidra l-potenzjal ta twinning ma università barranija għall-ħolqien ta korsijiet veterinarji. 123

126 L-AMBJENT 12. ARTI U KULTURA 124

127 125

128 ARTI U KULTURA LEJN L-OGĦLA SUĊĊESS FL-ARTI U L-KULTURA Matul dawn l-erba' snin, ħdimna biex inxettlu u nsaħħu ekoloġija tal-arti u kultura. Illum b'sens ta' kburija naraw il-wirt kulturali Malti mħares tajjeb u settur kreattiv huwa vibranti. Issa rridu nkebbsu l-kuraġġ artistiku sabiex xejn ma jpoġġi limitu fuq esperimentazzjoni u b'hekk naraw verament qabża aspiranti għall-eċċelenza. Għalhekk ser ninvestu aktar fl-arti u l-kultura u fl-artisti nfushom biex niżguraw ħeġġa għall-ogħla miri ta' kwalità. 126

129 ARTI U KULTURA 01. Gvern Ġdid iżid l-investiment fil-qasam tal-kultura u l-wirt storiku ta pajjiżna. Ser nagħmlu l-akbar commitment li qatt sar billi nimmiraw li nirduppjaw l-ispiża tal- Gvern għal dan il-għan. Il-ħsieb huwa li nkunu kemm proattivi u kemm preventivi fil-qasam tal-promozzjoni, kura, r-restawr u l-konservazzjoni tal-wirt kulturali u storiku nazzjonali filwaqt li nżidu l-investiment ukoll f inizjattivi kulturali ġodda. 02. Wara konsultazzjoni sħiħa, jirriżulta li sabiex isir l-aħjar użu mill-investiment kulturali li sar fit-teatru l-imwaqqa, u anke sabiex tissolva l-problema tal-ħsejjes li qiegħed taffettwa l-ġirien inkluż l-uffiċini, nevalwaw il-potenzal u l-fattibbiltà ta proġett għall-saqaf ġdid konvertibbli għat-teatru Rjal. Is-saqaf isir b sensittività estetika partikolari li tixraq lil sit bħall-dan. Permezz ta dan l-investiment, ser inkunu qed inwessgħu u nsaħħu l-potenzjal anke kummerċjali tat-teatru Rjal. 03. Jiġi identifikat sit addatat għal Sala tal- Kunċerti li jservi wkoll ta dar għal entitajiet ta status nazzjonali bħal ma huma l-orkestra Filarmonika Maltija. 04. Jinħolqu skemi biex siti li ġew identifikati bħala binjiet b potenzjal biex fihom jittellgħu rappreżentazzjonijiet kulturali jiġu restawrati u attrezzati. Dan isir permezz ta sħubija mal-privat fejn is-siti huma privati u entitajiet oħrajn fejn is-siti jkunu tal-knisja. Noħolqu wkoll inċentivi fiskali għal investimenti ġodda mis-settur privat fl-infrastruttura kulturali inkluż studios, teatri, swali tal-mużika u mużewijiet 05. Noħolqu makers space fejn l-artisti jkunu jistgħu jagħmlu użu minn spazju u apparat speċjalizzat biex jesperimentaw u joħolqu xogħlijiet artistiċi ta kwalità Ninvestu wkoll f digital fabrication labs għal użu tas-settur kreattiv u edukattiv. 06. Wara li matul dawn l-erba' snin irnexxielna nidentifikaw sit għall-malta International Contemporary Art Space (MICAS) u ġibna fondi Ewropej għal dan il-għan, nibqgħu naħdmu biex is-sit dinamiku fl-ospizio fil-floriana iservi aħjar il-bżonnijiet tas-settur artistiku u nibqgħu nattiraw parteċipazzjoni f dan il-qasam. 07. Inniedu programm biex kull sena, lokalità tkun ddikjarata bħala l-belt jew Lokalità Kulturali tas-sena. Dan il-programm, li jkunu wieħed kompetittivi, għandu jinċentiva l-aktar lil Kunsilli Lokali li jippromwovu l-wirt kulturali tal-belt u r-raħal tagħhom. Il-Gvern jgħin direttament b fondi speċifikament iddedikati għal dan l-iskop. 127

130 ARTI U KULTURA 08. Nibdew progett ta konservazzjoni, restawr u moderniżazzjoni tal-biblijoteka Nazzjonali fosthom anke billi nnedu proġett ta indiċi diġitali tal-kotba, dokumenti u manuskritti li jkunu jistgħu jiġu aċċessati wkoll online. Inħarsu wkoll li l-biblijoteka Nazzjonali ssir attrazzjoni turistika anke għaliex għandha l-potenzjali sħiħ li tkun waħda mill-isbaħ fl-ewropa. 09. Inwaqqfu Kor Nazzjonali bil-għan li niżviluppaw aktar din in-niċċa artistika. 10. Biex inkomplu nrawmu aktar kuxjenza kulturali u storika fit-tfal u ż-żgħażagħ tagħna, nestendu l-programm tal-culture Pass għat-tfal u ż-żgħażagħ kollha li qegħdin f xi istituzzjoni edukattiva inkluż l-universita kif ukoll għall-anzjani matul il-weekends u l-festi. Tiġi evalwata wkoll il-possibiltà li l-mużewijiet jinfetħu b xejn għall-pubbliku fil-ħdud u l-festi pubbliċi. 11. Wara l-ħidma li wettaqna biex Malta tipparteċipa fil-biennale ta Venezja, nirsistu biex naraw disinjaturi, arkitetti u artisti Maltin jipparteċipaw ukoll fil-london Design Festival sabiex nesponu t-talent Malti fuq il-pjattaforma internazzjonali mportanti fil-qasam tad-disinn. NGĦINU LILL-ARTISTI KOLLHA 12. Nestendu r-rata preferenzjali tal-income tax ta 7.5% li bħalissa għandhom l-isportivi, għallartisti, mużiċisti, żeffiena u nies li jaħdmu fitteatru. Din ir-rata baxxa tkun tapplika kemm fuq xogħol part-time, kemm jekk b impjieg full-time jew self-employed. 13. Inniedu sistema ta income averaging li permezz tagħha artisti full-time li ma jkollhomx dħul kostanti u regolari mix-xogħol artistiku tagħhom, jkunu jistgħu jaqsmu d-dħul tagħhom fuq tliet snin għall-finijiet ta taxxa. VALLETTA18 U LIL HINN 14. Inkomplu b ritmu mgħaġġel l-aħħar fażijiet tal-preparamenti għaċ-ċelebrazzjoni tal-belt Valletta bħala l-kapitali Ewropea tal-kultura 2018 bil-ħsieb ukoll li nibdew minn issa nwittu t-triq għal-legat ta din l-esperjenza importanti għall-pajjiżna. 15. Biex insaħħu l-legat pożittiv ta Valletta18, naraw li l-fondazzjoni f fondazzjoni tibqa entità ewlenija li toħloq l-attività kulturali fil- Belt Valletta. Il-Fondazzjoni tkun tieħu ħsieb il-kurazzjoni u/jew produzzjoni ta sensiela ta attivitajiet li jkomplu jressqu l-wirt kulturali tal-belt Valletta lejn il-poplu. 128

131 16. Niddedikaw madwar ewro 24 miljun minn fondi Ewropej ERDF għar-riġenerazzjoni tal-belt Valletta iffukat l-aktar fuq il-parti t isfel tal-belt. Ir-riġenerazzjoni tkun immirata biex ittejjeb u tintegra aħjar ir-residenti, b investiment fi spazji miftuħa fejn hu possibli. Inħarsu wkoll lejn riġenerazzjoni ta spazji bħal Pjazza Mattia Preti, l-akwate tal-manderaggio, is-sally Ports, kif ukoll siti importanti bħal Baviera, Auberge D Aragon, Biago Steps, il-biċċerija l-antika fost l-oħrajn. BANED MALTIN Nirrikonoxxu bi sħiħ l-wirt kulturali eċċezzjonali li jħallu l-kazini tal-banda fl-ibliet u rħula Maltin. Konxji li matul il-mijiet ta snin li ilhom jeżistu, rawmu eluf kbar ta żgħażagħ f kull qasam tal-arti relatata mit-tagħlim tal-mużika sal-logħob tan-nar, mill-artiġġjanat salorganiżazzjoni tal-festi nfushom. Lil kull min hu nvolut f dan il-patrimonju Malti, nroddulu ħajr għax xogħol kbir li jwettaq ħafna drabi b mod volontarju. Għalhekk Gvern Ġdid impenjat li jgħin dawn il-każini billi: 17. Konxji minn sitwazzjoni delikata ta' ħafna baned li jistgħu jitilfu l-każini tagħhom minħabba l-liġijiet tal-kera, inniedu skemi fiskali biex ngħinu lill-baned isiru sidien tal-propjetà. 18. Inwaqqfu fond li jgħin lil Każini tal-banda u organiżazzjonijiet simili biex ikunu jistgħu jixtru strumenti tal-mużika sabiex ikattru u jsaħħu l-banda rispettiva tagħhom kif ukoll biex ngħinuhom fi proġetti innovattivi u kulturali li jżommu t-tradizzjonijiet tal-festi ħajjin. TALENT MUŻIKALI 19. Naċċertaw li nħallu l-industrija kreattiva fil-qasam tal mużika moderna topera mingħajr xkiel ħalli nkomplu niżviluppaw it-talent Malti. Għalhekk, naraw li jkunu simplifikati r-regolamenti għallpermessi ta attivitajiet temporanji, biex dawn ma jkunux ta xkiel għax-xogħol professjonali tal-artisti, speċjalment dawk fil-qasam mużikali. 20. Noħolqu fond li jgħin kantanti ta eta żgħira jipparteċipaw f festivals barra minn xtutna biex huma wkoll jwessgħu l-orizzonti tagħhom u jsaħħu t-talent u l-kapaċitajiet tagħhom. 21. Noħolqu inċentivi finanzjarji biex ngħinu artisti tal-mużikali lokali. Nifhmu li minkejja li l-kantanti Maltin, inkluż bands, jonfqu ħafna flus minn buthom sabiex jirrekordjaw diski u albums tagħhom, dan ma jirriżultax fi dħul għalihom meta d-diski tagħhom jindaqqu fuq ir-radjijiet lokali, minkejja l-liġijiet eżistenti. Għalhekk ser nirriformaw dan il-kunċett biex filwaqt li radjijiet lokali. 129

132 ARTI U KULTURA ĠIEĦ LILL-POETA NAZZJONALI 22. Nagħtu ġieħ lil Poeta Nazzjonali tagħna billi nikkummisjonaw it-traduzzjoni tal-opus letterarju ta Dun Karm f mill-anqas ħames ilsna ewlenin. 23. Indaħħlu l-kunċett ta poeta lawrjat sabiex noħolqu, nirrikonoxxu u nfakkru l-ispirtu kreattiv kontemporanju fl-użu tal-lingwa Maltija. WIRT NAZZJONALI 24. Inniedu proġett li jwassal għall-inventarju Nazzjonali u xjentifiku aġġornat, skont l-aqwa prattiċi u normi internazzjonali fis-settur u li permezz ta dan jiġu ffaċilitati aħjar iddeċiżjonijiet studjati u ppjanati fejn jidħol restawr u konservazzjoni. Dan ikun jinkludi wkoll titjib fl-investimet fl-informatika u pjan ta diġitazzjoni. 25. Insaħħu l-fond għall-patrimonju Kulturali bil-għan li jkun hemm aktar investiment għal riċerka marbuta mal-arkeologija, l-esplorazzjoni, r-riċerka fl-arkivji u oħrajn. 26. Gvern Ġdid jagħti importanza lill-wirt intanġibbli billi jinċentiva riċerka, ħarsien u ġabra ta dan ilwirt nazzjonali. Dan isir permezz ta investiment f għodda diġitali u interattivi, bħall-image banks, għall-użu tar-riċerkaturi, edukaturi u ċittadini bil-għan li jinġabar dan il-wirt b mod attiv. Għalhekk ninċentivaw ukoll l-applikazzjoni ta citizen science fil-qasam kulturali. 27. Inżidu l-isforzi u l-investiment sabiex is- Sovratendenza tal-patrimonju Kulturali jkollha rwol akbar fil-fora internazzjonli partikolarment fejn tidħol il-unesco World Heritage Tentative List. 28. Jitwaqqaf kumitat magħmul minn esperti li jingħataw ir-responsabbilta għal-monumenti nazzjonali, kemm il-ħolqien ta dawk ġodda u kemm il-manutenzjoni ta dawk eżistenti. 29. Isir proġett ta restawr tal-cottonera Lines bil-għan ukoll li l-ispazju li jifred u jipproteġi l-fortifikazzjonijiet minn Għajn Dwieli, il-fgura u Haż-Żabbar jiġi restawrat u magħmul aktar aċċessibli għall-pubbliku. 30. Inħarsu lejn Fort Ricasoli bħala ass storiku importanti fin-naħa t Isfel ta Malta. Filwaqt li niddentifikaw fondi għar-restawr, għandu jsir ukoll isiru l-istudji neċessarji dwar l-aħjar użu li jista jsir minnu. 31. Inħarsu wkoll lejn programmi ta restawr ta diversi postijiet b wirt storiku, fosthom il-forti Delimara, il-victoria Lines, Rihana Battrey, Fort Mosta, ilfdalijiet taż-żewwieqa, it-torrijiet kostali u oħrajn. 32. Jiġi estiż il-park arkeoloġiku ta Ħaġar Qim u l-imnajdra. 33. Tissaħħah il-ħidma fejn jidħol il-wirt storiku ta taħt il-baħar li jirrikjedi wkoll taħriġ akkedemiku speċjaliżżat. 130

133 34. Inwaqqfu Arkivji Nazzjonali ġdid bil-faċilitajiet kollha kif jirrikjedu ż-żminijiet futuri liema bini jkun jista joffri lok għal aktar ċentraliżazzjoni ta sorsi u servizzi innovattivi li jżewwġu materjal tradizzjonali u dawk f formati diġitali tal-preżent u l-futur. B hekk tiġi implimentata l-viżjoni li l-arkivju Nazzjonali jkun mhux biss kustodju talmaterjal iżda wkoll ċentru ta tagħlim. 35. Niżviluppaw Mużew Interattiv tal-istorja Naturali bħala parti mill-proġett Esplora, fil- Kalkara. Permezz ta dan il-proġett ukoll, jiġi vakat il-post fil-palazz Vilhena fl-imdina, liema post jista jibda jintuża ukoll b mod li jkun żviluppat aħjar il-potenzjal li dan joffri. IL-KULTURA BĦALA GĦODDA TA DIPLOMAZIJA 36. Nemmnu li l-kultura hija għodda importanti tad-diplomazija. Għal dan il-għan naħdmu biex insaħħu r-rwol ta pajjiżna bħala Stat li jrid ikun pont kulturali. F dan is-sens ukoll, nissuktaw bl-inizjattivi tal-kunsill Malti għall-arti li jkompli jsaħħaħ il-ħidma u l-preżenza kulturali barra xtutna partikolarment fejn id-dijaspora Maltija hija b saħħitha. 37. Inkomplu ninċentivaw lill-ambaxxati Maltin biex jgħinu fil-promozzjoni u l-għarfien tat-talent artistiku u kulturali Malti. INDUSTRIJA TAL-FILMS 38. Matul dawn l-erba snin rajna progress sostanzjali fl-industrija tal-films. Sabiex inkomplu ninċentivaw din l-industrija kreattiva, inkomplu nsaħħu l-inċentivi fiskali immirati lejn il-produzzjoni tal-films anke billi nwessgħu l-eliġġibiltà biex sensiliet tat-televiżjoni internazzjonali ikunu eliġġibbli wkoll. Dan għandu jiftaħ suq ġdid biex aktar produzzjonijiet jgħażlu Malta bħala d-destinazzjoni tal-produzzjoni tagħhom. 39. Inkomplu nsaħħu r-riżorsi tal-film Commission biex tkun f pożizzjoni aħjar li tkompli tattira films kbar lejn pajjiżna. 40. Nallokaw aktar fondi fil-malta Film Fund li jinċentivaw l-industrija tal-films u produzzjonijiet lokali. 41. Nħarsu mill-ġdid lejn il-potenzjal tal-film Studios fil-kalkara bil-ħsieb li jsir l-investiment meħtieġ u/jew jiġi attirat investiment barrani f dawn il-faċilitajiet. 42. Nwaqqfu Istitut Nazzjonali Awdjoviżiv biex jaqdi aħjar il-bżonnijiet ta depożitorji audioviżwali bil-intenzjoni li nieħdu kura aħjar tal-konservazzjoni ta' materjal audioviżwali u taħriġ li dan is-settur jirrikjedi. 131

134 ARTI U KULTURA 13. SPORT 132

135 133

136 SPORT SPORTS L-isport huwa ħolqa mportanti fil-kwalità tal-ħajja. Irridu li kull tifla u tifel f Pajjiżna jkollhom l-opportunità li jipprattikaw l-isport li jixtiequ. Irridu nrawmmu u nsaħħu kultura sportiva sa mill-etajiet bikrin. Konxji li biex nagħmlu dan irridu ninvestu fil-faċilitajiet sportivi u fl-għaqdiet infushom. Gvern Ġdid impenjat li jinvesti biex nagħmlu l-qabża ta kwalità li jmiss. Irridu li kull dixxiplina sportiva tingħata l-opportunità li tiffjorixxi. Gvern Ġdid impenjat li jwettaq diversi proġetti b risq diversi dixxiplini sportivi differenti, filwaqt li jinċentiva lill-għaqdiet iqumu aktar fuq saqajhom u jissaħħu filwaqt li nagħtu lil atleti l-ispazju kollu biex jiżviluppaw it-talenti tagħhom lejn l-eċċellenza sportiva. 134

137 L-ISPORT OPPORTUNITÀ GĦAL KULĦADD 01. Aħna nemmnu li kulħadd għandu jkollu d-dritt u l-opporunità li jagħmel attività sportiva. Għalhekk mira ewlenija nazzjonali se tkun li kull tifla u tifel taħt is-sittax il sena jkunu parteċipattivi u attivi f xi tip ta Sport. 02. Biex nilħqu dan il-għan, jeħtieġ li nsaħħu l-curricula fl-iskejjel biex jiffaċilitaw aktar l-attività sportiva. 03. Ukoll, u għax nemmnu li kull tifla u tifel ħaqqhom kull opportunità li jipparteċipaw fl-isport, se neżentaw minn kull ħlasijiet għallparteċipazzjoni f after school programmes ta Sport Malta lil tfal ta familji li għandhom dħul baxx. GĦAQDIET SPORTIVI FUQ SAQAJHOM 04. Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat jagħti s-saħħa legali lill-għaqdiet Sportivi jinvestu u jikkummerċjalizzaw il-faċiliajiet tagħhom bl-iskop li minn dawn l-attivitajiet huma jgawdu finanzjarjament. Dan huwa pass fundamentali biex l-għaqdiet sportivi jqumu fuq saqajhom u jkunu jistgħu jinvestu lura dawn il-profitti fl-isport u l-isportivi. Wara l-konsultazzjoni pubblika li saret, u permezz tal-emendi fil-liġi, ħafna għaqdiet sportivi issa ser ikollhom aktar serħan il-moħħ dwar dħul finanzjarju aktar b saħħtu kif ukoll igawdu minn tisħiħ fit-titlu legali li huma diġà jgawdu. 05. Titwaqqaf Commercial Sports Facilities Commission biex tara u tissorvelja li ma jsirx abbuż mill-għaqdiet sportivi u li l-kummerċjalizzazjoni tkun fil-fatt intiża biex tgħin lil għaqda sportiva nnifisha filwaqt li tassigura li jiġu evitati spekulazzjoni bilpropjetà jew li l-għaqdiet jidħlu f attivitajiet relati mal-logħob tal-azzard (gambling) jew nightclubs fost oħrajn. AKTAR INĊENTIVI LILL-GĦAQDIET SPORTIVI 06. Inkomplu ngħinu u ninċentivaw lil għaqdiet Sportivi reġistrati ma Sport Malta billi neżentawhom mit-tariffi u l-ispejjeż talapplikazzjoni tal-planning Authority għal proġetti sportivi. 07. Ibgħatu pakkett ta inċentivi lill-għaqdiet sportivi reġistrati li jgħinhom iħallsu anqas għall-konsum tad-dawl u ilma mill-attivitajiet sportivi tagħhom. 135

138 SPORT 08. Ngħinu lill-għaqdiet sportivi reġistrati jinvestu fl-enerġija alternattiva billi niddedikaw perċentaġġ mill-iskemi mħabbra mill-gvern speċifikament iddedikat lill-għaqdiet sportivi, kif ukoll billi noħolqu grants fuq l-investiment kapitali. 09. Inkomplu ninċentivaw, anke permezz ta aktar skemi ġodda, għaqdiet Sportivi biex ikunu f pożizzjoni aħjar li jattiraw kompetizzjonijiet internazzjonli lejn pajjiżna. 10. Titneħħa t-taxxa minn fuq il-cartridges 28g li jintużaw għal-isparar sportiv fl-isport tal-clay pigeon shooting. ATLETI 11. Ngħinu lill-atleti u kowċis Għawdxin permezz ta aktar għajnuna finanzjarja li tnaqqas millispejjeż li huma jagħmlu biex jivvjaġġaw bejn Malta u Għawdex minħabba taħriġ u kompetizzjonijiet. 12. Nagħtu leave bi ħlas (sport leave) lill-atleti tagħna li jipparteċipaw f kompetizzjonijet ta teams nazzjonali maġġuri tal-isport li huma jipprattikaw. Bl-istess mod inkomplu nsaħħu u nsostnu skemi simili diġà eżistenti għall-atleti individwali. 13. Wara l-konsultazzjoni u studji meħtieġa, nevalwaw il-potenzjal li jinfetaħ l-ewwel ċentru tekniku għall-atleti elite. 14. Inwaqqfu Akkademja Nazzjonali għall-isport bis-sehem ta Sport Malta. MOTORSPORT 15. Wara li saru l-istudji neċessarji, se tinħareġ sejħa sabiex f pajjiżna ikollna racetrack għattiġrijiet tal-karozzi. Iż-żona identifikata li fiha għandha tinbena din ir-racetrack hija f Ta Qali u għandha ssir mingħajr ma jintilef mill-ispazju rikreattiv jew naturali u wkoll billi tintuża u tiġi mtejba (upgrade) l-infrastruttura eżistenti. 16. Se ninvestu wkoll madwar ewro 200,000 biex jingħata wiċċ ġdid ta asfalt lil triq fl-inħawi tal-imtaħleb fejn diġa isiru tiġrijiet, sabiex intejbu dawn il-faċilitajiet u l-isport jista jkun jiġi ipprattikat f aktar sigurtà. PROĠETTI OĦRAJN 17. Nidentifkaw sit jew post ġdid għal uffiċini ġodda tal-kumitat Olimpiku Malti. 18. Nibdew diskussjonijiet dwar il-bini ta Kumpless Sportiv ġdid fil-qawra u tkun evalwata wkoll il-possibbiltà ta car park taħt l-art. 136

139 19. Inkomplu bit-titjib infrastrutturali tal-kumpless Sportiv tal-marsa billi jitlesta l-kumpless tal- Ġinnastika. 20. B kollaborazzjoni mal-malta Amateur Athletics Association ninvestu f wiċċ ġdid għat-track atletika fil-marsa. 21. Inkomplu bl-investiment u jiġi finalizzat ilkumpless ġdid sportiv ta Maria Assunta li jinkludi fiħ ukoll swali għall-isnooker, handball, boċċi, table football u arti marzjali. 22. Jitlesta l-proġett tal-indoor Olympic Pool msaqqfa fil-kottonera, filwaqt li tkun studjata l-possibbiltà li tissaqqaf il-pool tal-kirkop Sport Complex. 23. Bħala parti mir-rijabilitazzjoni tal-landfill l-antika f Ħa Luqa, il-proġett ikun jinkludi wkoll il-bini ta ground tal-futbol li jingħata b titolu legali lil klabb tal-futbol Valletta City F.C. 26. Nagħmlu proġett ta outdoor velodrome f Pembroke. 27. Jinbena indoor rowing tank fil-kottonera biex inkomplu ngħinu lill-għaqdiet tar-regatta jagħmlu użu minn dawn il-faċilitajiet moderni għat-taħriġ. 28. Permezz ta kollaborazzjoni mal-kunsilli Lokali, inkomplu noħolqu walking u jogging tracks fil-lokalitajiet. 29. Jitwettaq il-proġett tas-shooting range u clay pigeon shooting range f Ta Kandja. 30. Jinbena Ground tar-rugby f Għajn Dwieli mingħajr ma tittieħed art ġdida. 31. Jitwettaq il-proġett tal-korsa taż-żwiemel fil-marsa. 32. Nixprunaw aktar investiment fil-camping Site ta Għajn Tuffieħa. 24. Jinbena ground tal-futbol fin-naxxar, wara li l-art diġà għaddiet lil Sport Malta. 25. Nidħlu f diskussjonijet mal-klabb tal- Waterpolo ta San Ġiljan sabiex naraw ilpossibbiltà ta bini ta pitch ġdid tal-waterpolo kif ukoll oħra f Marsaxlokk. 137

140 ARTI U KULTURA 14. ĠUSTIZZJA U SIGURTÀ 138

141 139

142 ĠUSTIZZA U SIGURTÀ PAJJIŻ SIGUR U ĠUST Malta hija Pajjiż sigur u ġust biex tgħix u trabbi familja fih. Is-sigurtà u s-serħan il-moħħ jilgħabu parti fundamentali u huma fost ir-raġunijiet ewlenin li qiegħdin dejjem nattiraw persuni barranin jiġu jaħdmu u jrabbu familja f Pajjiżna. Il-progress ekonomiku jista' jiffjorixxi biss meta Pajjiż ikun sigur. Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat impenjat li jkompli jinvesti fl-istrutturi tal-ordni u l-ġustizzja. Irridu li kull ċittadin u kull min jgħix f Pajjiżna jkollu serħan il-mohħħ u s-serenità li jixraq lil Pajjiż kosmopolitan bħal tagħna. Irridu li uliedna jitrabbew f ambjent kalm u li jipproteġi l-familji. Irridu li l-ġustizzja sseħħ fil-ħin u li tidher u tinħass li qiegħda sseħħ. 140

143 QRATI AKTAR EFFIĊJENTI 01. Bl-istess mod li l-parlament kiseb l-awtonomija amministrattiva tiegħu, hekk ukoll il-qorti, bħala kolonna ewlenija tad-demokrazija tagħna, għandha tikseb l-awtonomija amministrattiva tagħha. Dan waqt li jissaħħu d-drittijiet tal-ħaddiema kollha li jaħdmu fid-dipartiment tal-qrati tal-ġustizzja. 02. Inkompli ninvestu biex inżidu n-numru ta Awli fejn issir Prosekuzzjoni minn Avukat mill-uffiċċju tal-avukat Ġenerali u mhux mill-pulizija bil-għan li gradwalment, ilprosekuzzjonijiet kollha jibdew jitmexxew minn Avukat. Fl-istess waqt ikomplu jsiru r-riformi fil-proċedura tal-kumpilazzjonijiet sabiex jinqata d-dewmien żejjed li toħloq din il-proċedura. 04. Jiddaħħlu aktar għodod ġodda talinformatika, sabiex jiġu faċilitati l-proċeduri fil- Qrati u l-informazzjoni li tingħata lill-pubbliku u jiġu ffrankati aktar spejjeż. Fl-istess waqt inkomplu nemednaw il-proċeduri kemm fil-kamp kriminali u kemm fil-kamp ċivili sabiex jigi assigurat li jinqata d-dewmien kollu possibbli li jkun marbut ma kwistjonijiet proċedurali u mhux sostantivi. 05. Insaħħu l-judicial Studies Committee fuq linji sabiex il-ġudikanti jkomplu jitħarrġu fuq bażi kontinwa. 06. Inżidu n-numru ta Court Attorneys u nkomplu bl-investiment fi strutturi li jippromwovu l-ħidma tagħhom sabiex jiġi mmassimiżat ilbenefiċċju kbir li dawn joffru lill-ġudikanti. 03. Isir studju skont standards stabbiliti minn fora Ewropej tal-ammont ta ġudikanti rikjesti f pajjiżna fid-diversi qrati u oqsma legali skont kriterji oġġettivi sabiex tiġi assigurata sistema aktar effiċjenti u aktar spedita. 141

144 ĠUSTIZZA U SIGURTÀ 07. Jiżdied l-investiment fl-istituti tal-medjazzjoni u l-arbitraġġ sabiex ikun hemm iktar aċċess għal sistemi ta riżoluzzjoni alternattiva ta tilwim. Dan mingħajr ma jkun hemm xkiel għad-dritt tal-aċċess għall-qrati. 08. Inħarsu lejn il-liġi li tirregola t-tribunal Industrijali bil-għan li jkun żgurat li jitħaffu l-proċessi li jiffiċalitaw deċiżjonijet aktar spediti. INSAĦĦU U NTJEBU D-DIPARTIMENT TAL-ĠUSTIZZJA 10. Permezz tal-informatika, jiddaħħlu miżuri ġodda ta kif is-servizzi li joffri d-dipartiment tal-ġustizzja jmorru online b attenzjoni partikolari għall-ħtiġijiet tal-pubbliku inġenerali u tal-practitioners. TISSAĦĦAĦ L-AĠENZIJA TAL-GĦAJNUNA LEGALI 11. Jiżdied l-investiment fl-aġenzija tal-għajnuna Legali sabiex din tkompli toffri l-aħjar servizzi lill-persuni l-aktar vulnerabbli fis-soċjetà tagħna, partikolarment fejn jidħlu kawżi relatati mal-qorti familja u fil-kamp kriminali. 09. Matul dawn l-aħħar erba snin waqqafna d-dipartiment tal-ġustizzja biex b hekk intela vojt li ilu jinħass is-snin. Irridu nkomplu ninvestu f dan id-dipartiment kemm b baġits speċifiċi u anke b riżorsi umani. Se nsaħħu s-servizzi li diġà jingħataw minn dan id-dipartiment u jkomplu jiġu ċentralizzati f dan id-dipartiment numru ta servizzi oħra li bħalissa qed jingħataw minn entitajiet oħra bħall-pulizija u l-qrati. B hekk tiżdied l-effiċjenza u l-forzi tal-ordni u l-qrati jkunu jistgħu jiffokaw aktar fuq il-missjoni primarja tagħhom. 142

145 PULIZIJA 12. Huwa minnu li matul dawn l-erba snin, il-korp tal-pulizija esperjenza bidliet kbar li magħhom ġabu sfidi ġodda. Il-Korp tal- Pulizija għaddej minn riformi importanti, anke riċentament permezz tal-ħatra ta Kap Eżekuttiv li jassisti lill-kummissarju l-aktar fl-oprerat amministrattiv tal-korp. Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat jagħmel investiment bla preċedent fil-korp tal-pulizja għax nemmnu li wasal iż-żmien li rridu nagħmlu l-qabża li jmiss li tirrifletti u tantiċipa l-bżonnijiet tas-soċjetà tagħna kif qiegħda tevolvi bl-isfidi li ġġib magħha. Għalhekk, Gvern Ġdid jinvesti fil-korp tal-pulizija permezz ta reklutaġġ kontinwu ta Pulizija ġodda. 13. Biex inkomplu ntejbu l-kapaċitajiet tal-korp tal-pulizija anke permezz ta riżorsi umani professjonali, nintroduċu l-ingaġġ ta uffiċjali pajżana li jassistu lil Korp partikolarment fil-qasam li tiegħu huma jkunu esperti. Dan għandu jagħti l-possibbilità lill-korp tal-pulizija jkollu għad-dispożizzjoni tiegħu expertise. 14. Naraw li l-iskali tal-pagi tal-pulizija jkun jinċentivaw lill-uffiċjali jibqgħu fil-korp flok jirtiraw wara li jkunu laħqu l-25 sena servizz. Dan sabiex il-korp ikompli jżomm u jrawwem fi ħdanu Uffiċjali bl-esperjenza. 15. Irridu nħarsu wkoll lejn riformi fis-sezzjonijiet interni fil-korp tal-pulizija bħall-economics Crimes Unit, is-cyber Crime Unit u l-forensika bħala prijorità. Dan għandu jwassal biex il-korp jaġġorna aktar mal-volum u x-xejriet ta kriminalità li qegħdin jevolvu. 16. Inkomplu l-proċess biex il-ħidma tal-pulizija tevolvi akar f intelligence led policing. 17. Tkun evalwata l-possibbilità ta bini ta hubs reġjonali sabiex jissaħħah ir-rwol tad-distretti. Dan mingħajr ma jingħalqu l-għasses fil-lokalitajiet, anzi nkomplu bil-proċess ta immodernizzar tagħhom. 143

146 ĠUSTIZZA U SIGURTÀ 18. Isir investiment f sistema ta Central Depository System bil-għan li l-informazzjoni tkun miġbura f sistema ċentrali waħda u li ssaħħaħ, tgħin u tiffaċilita lill-pulizija b mod speċjali filġbir ta informazzjoni waqt l-investigazzjonijiet. 19. Niddedikaw aktar riżorsi, inkluż finanzjarji, għat-taħriġ tal-pulizija li għandu jkun wieħed kontinwu u li jippermetti speċjalizzazzjoni kemm f Malta u kif ukoll barra minn xtutna. Nagħtu inċentivi finanzjarju lill-pulizija u Uffiċjali li jitħajru jkomplu bl-istudji tagħhom. STRATEĠIJA GĦALL-PREVENZJONI U T-TNAQQIS FIL-KRIMINALITÀ 20. Inniedu strateġija għall-prevenzjoni u t-tnaqqis fil-kriminalità. L-istrateġija tkun tiffoka l-aktar fuq il-prevenzjoni permezz ta aktar edukazzjoni direttament fl-iskejjel filwaqt li nħarsu wkoll lejn ideat bħall-community policing u target policing li jirrikjedu kollaborazzjoni akbar mal- Kunsilli Lokali u r-residenti nfushom kif ukoll NGOs. L-istrateġija tkun tinkludi wkoll il-ġbir u l-analiżi tad-dejta u statistika b mod regolari biex jiġu identifikati xejriet, inkluż dawk ġodda fil-kriminalità lokalità b lokalità. L-istrateġija tkun tħares ukoll lejn il-mod kif qed tiżviluppa l-kriminalità b reati meqjusa relattivament ġodda u kif għandhom ikunu antiċipati u indirizzati. 21. Mira importanti tal-istrateġija tkun ukoll ittnaqqis fir-reċidiviżmu. AĠENZIJA GĦALL-VITTMI TAL-KRIMINALITÀ 22. Inpoġġu bħala prijorità l-vittmi tal-kriminalita u dawk qrib tagħhom li ħafna drabi jinħass li dawn ikunu ntesew. Fl-2015 daħħalna l-att dwar il-vittmi tal-kriminalità li jistabilixxi standards minimi fir-rigward tad-drittijiet, l-appoġġ u l-protezzjoni tal-vittmi ta reati kriminali. Fl-2017 niedejna wkoll servizz ta medjazzjoni bejn il-vittma jew qraba talvittma u min iwettaq ir-reat, servizz offrut mid-dipartiment tal-probation u Parole. Il-pass il quddiem hija li tkun formalizzata aktar l-għajnuna li tingħata lil-vittmi permezz ta Aġenzija tal-gvern li tipprovdi s-servizzi relatati u li tkun taħdem id f id mal-ngos f dan is-settur bħal Victim Support Malta. 144

147 FORZI ARMATI 23. Inżommu l-ingaġġi fil-forzi Armati fuq bażi ta proċess regolari bil-ħsieb li l-armata tibqa dejjem tissaħħaħ kemm fin-numru u anke fil-kwalità. 24. Inkomplu ninvestu fl-assi tal-armata, kemm dawk tal-baħar u anke tal-ajru. 25. Permezz ta' fondi mill-unjoni Ewropea, nibnu Operations Centre ġdid li jkun jinkludi rescue coordination centre kif ukoll uffiċċini ġodda għall-operat tal-armata. Dan il-proġett importanti jkun jinkludi wkoll coast radio station, EUROSUR National Coordination Centre u Coastal vessle traffic management information system. Dan ser isaħħaħ b'mod sinifikanti l-operat tal-forzi armati. 27. Nevalwaw il-possibbiltà li jiġi ntrodott programm volontarju biex żgħażagħ ta bejn 16 il u 18-il sena jingħataw l-opportunità ta esperjenza fil-forzi Armati. Dawn ilprogrammi volontarji jkunu iffukati l-aktar fuq dixxilplina u survival skills iżda bl-ebda mod ma jobbligaw liż-żgħażagħ jipparteċipaw f attivitajiet militari tal-armata. 28. Ninċentivaw l-armata biex tinvesti aktar fi programmi ta taħriġ anke bi programmi ta twinning ma akkademji barranin. 26. Wara konsultazzjoni, nikkunsidraw li ngħollu l-età mandatorja tal-irtirar minn 55 sena kif inhi preżenti għal 58 sena. Dan għandu jgħin lill-armata biex ma titlifx elementi ta esperjenza filwaqt li noffru l-opportunità lill-membri tal-forzi Armati nfushom jagħżlu huma stess meta jirtiraw wara li jkunu għalqu l-25 sena servizz. F dan il-kuntest ukoll, nagħtu l-opportunità lil suldati li jkunu rtiraw bis-servizz, jiġu ngaġġati bħala part-timers fil-forzi Armati. 145

148 ARTI U KULTURA AKTAR SIGURTÀ FIL-LOKALITAJIET 29. Ninvestu, anke permezz ta fondi mill-unjoni Ewropea, f National Control Centre li jkollu l-iskop li jkompli jibni fuq iċ-ċentru eżistenti għall-kontroll tat-traffiku f wieħed li jiżviluppa aktar f kuntest ta sigurtà nazzjonali taħt il-kunċett ta Safe City. Il-proġett ambizzjuż ikun jinvolvi li ninvestu fl-infrastruttura ta ICT meħtieġa, partikolarment Kameras bl-użu ta survelliance video analytics moderni, artificial intelligence u location-aware applications u li miċ-ċentru, persuni mħarrġa apposta flimkien ma Uffiċjali tal-pulizija, l-armata, tal- Protezzjoni Ċivili u Transport Malta jkollhom l-aċċess viżiv u kontinwu real time f diversi postijiet prinċipali madwar Malta u Għawdex. Dan il-proġett immirat biex fuq kollox jagħti l-opportunità lill-forzi tal-ordni jintervjenu fl-immedjat fejn hu meħtieġ. Il-proġett jgħin ukoll f każ ta diżastri naturali jew inċidenti maġġuri. Dan isir fir-rispett sħiħ lejn ilprivatezza taċ-ċittadini. FAĊILITÀ KORRETIVA TA KORDIN 30. Inkomplu bl-impenn li nagħmlu l-facilità Korrettiva ta Kordin waħda aktar umana, dinjituża u riformattiva mingħajr ma tonqos id-dixxiplina meħtieġa. 31. Inkomplu b inizjattivi li jħeġġu l-priġunieri li jinvestu fihom infushom waqt il-perjodu li jkunu fil-faċilità Korrettiva ta Kordin. Għal dan l-iskop, inħarsu lejn reviżjoni tal-allowance li tingħata meta jsir xogħol produttiv, kif ukoll inkomplu bl-isforzi biex kumpaniji joffru opportunitajiet kemm ta xogħol wara li jkunu servew iż-żmien tagħhom u kemm servizz li jista jingħata waqt iż-żmien li jkunu residenti fil-faċilità Korretiva ta Kordin. 146

149 MIGRAZZJONI 32. L-immigrazzjoni tibqa sfida importanti. Matul dawn l-erba snin, u primarjament matul il-presidenza Maltija tal-kunsill tal- Unjoni Ewropea kif ukoll bir-riżultati miksuba fil-valletta Summit, mexxejna b politika komprensiva sabiex niksbu kunsens komuni dwar kif għandna nindirizzaw id-dimensjoni esterna tal-migrazzjoni biex jitwaqqfu l-flussi ta immigrant irregolari u nsaħħu l-ġlieda kontra t-traffikar tal-bnedmin. Tajna prova wkoll li f dan il-qasam irnexxielna permezz tad-dikjarazzjoni ta Malta tal- Kunsill Ewropew niksbu kunsens għall-miżuri operazzjonali konkreti sabiex tkun indirizzata r-rotta tal-migrazzjoni fil-mediterran. Ksibna wkoll għajnuna b mod speċifiku għall-libja u għall-pajjiżi ġirien tagħna biex jaffrontaw aħjar l-isfidi tal-migrazzjoni. L-impenn tagħna jibqa li bħala pajjiż frontline naħdmu attivament biex innaqqsu l-fatturi ewlenin li jattiraw migranti li jagħmlu dan il-vjaġġ perikoluż, kif ukoll nibqgħu inżommu pożizzjoni aktar b saħħitha favur burden sharing proporzjonat. 147

150 KUNSILLI LOKALI 15. KUNSILLI LOKALI 148

151 149

152 KUNSILLI LOKALI KUNSILLI LOKALI Il-Kunsilli Lokali jeħtieġu nifs ġdid. Irridu nwettqu riformi li jagħtu l-ħajja lis-sistema li tidher li mhux tlaħħaq mal-aspirazzjonijiet taċ-ċittadini fil-lokalitajiet f Malta u Għawdex. Filwaqt li rridu nkomplu nsaħħu d-devoluzzjoni iridu nassiguraw ukoll li l-kunsilli Lokali iwettqu b għaqal ir-responsabbilitajiet tagħhom. Irridu nassiguraw li l-prijorititajiet li huma jgħażlu jkunu dawk li verament jirriflettu l-ħtiġijiet tal-lokalità, partikolarment fl-għażliet ta proġett infrastrutturali. B hekk il-kunsilli lokali għandu jkollhom aktar riżosi finanzjarju x investu fil-lokalità. Fuq kollox, Gvern Ġdid ser ikun qiegħed iħares lejn investiment akbar fir-riżorsi umani. Għalhekk Gvern Ġdid iwettaq riformi meħtieġa biex naraw li l-kunsilli jkpmplu jiġġeddu. Gvern Ġdid ser jgħin ukoll lil Kunsilli billi jidħol għar-responsabbiltà li jwettaq it-toroq kollha f Malta u Għawdex fuq perjodu ta seba' snin mingħajr ma jnaqqas mill-allokazzjoni finanzjarja lil-kunsilli Lokali. 150

153 TIĠDID FIL-KUNSILLI 01. Huwa fundamentali li l-kunsilli Lokali jibqgħu jiġġeddu u jattiraw lejhom enerġija u parteċipazzjoni aktar wiesgħa partikolarment minn żgħażagħ ġodda. Għalhekk, wara li f għeluq l-20 sena mit-twaqqif tal-kunsilli estendejna d-dritt tal-vot liż-żgħażagħ ta 16-il sena, ser inkunu qegħdin nagħtu l-opportunità lil żgħażagħ li jkunu għalqu s-16-il sena biex huma stess ikunu jistgħu jikkontestaw għall-kunsill Lokali u/jew għal dawk tal- Kumitati Amministrattivi. F dan s-sens ukoll għandu jkun hemm diskussjoni dwar jekk kandidat ta anqas minn 18-il sena għandux ikun eliġġibbli għal kariga ta Sindku ukoll. 02. Inniedu diskussjoni li għandha twassal biex tkun ikkunsidrata l-possibbilità li Sindki jkollhom terminu massimu ta tliett leġislaturi konsekuttivi kif ukoll jekk is-sindki għandhomx jingħataw l-possibbiltà li jkunu full time b mod partikolari dawk f lokalitajiet kbar. Dan għandu jwassal għal aktar tiġdid fil-kunsilli u ideat ġodda. INSAĦĦU R-RIŻORSI UMANI FIL-KUNSILLI 04. Huwa minnu li s-segretarju Eżekuttiv huwa l-id amministrattiva tal-kunsill. Konxji mill-importanza fundamentali tar-rwol tas-segretarju Eżekuttiv, Gvern Ġdid ser ikun qiegħed jagħti aktar statura li tixraq ir-responsabbiltajiet li għandu dan l-uffiċċju. Għalhekk, ir-rwol ta Segretarju Eżekuttiv jidħol fi skala taċ-ċivil biex is-segretarji kollha jkollhom serħan il-moħħ u rikonixximent bħala Officer-in-Scale. Ir-rwol ikollu wkoll skaletta marbuta sabiex rwol ta Segretarju Eżekuttiv jista jibqa tiela sa Skala 4 fiċ-ċivil bħala inċentiv ta progress fil-karriera. Il-grad ikun jattira wkoll il-benefiċċji kollha marbuta ma Skala Intejbu wkoll il-kundizzjonijiet tax-xogħol u salarji tal-iskrivani fil-kusilli Lokali. Indaħħlu wkoll l-opportunità li jiċċaqilqu minn Kunsill għall ieħor skont il-ħtiġijiet tal-kunsilli rispettivi. 03. Wara proċess ta konsultazzjoni, naraw kif il-kunsilli Lokali jingħataw aktar awtonomija fl-operat tagħhom. Id-diskussjoni tkun tinvolvi x emendi hemm bżonn fl-att 363 tal-kunsill Lokali bil-għan li l-kunsill ikun akar rilevanti fiddinja tal-lum u speċifikament teskludi li l-kunsilli jingħataw il-poter li jdaħħlu taxxi ġodda. 151

154 KUNSILLI LOKALI VOT ONLINE GĦALL-ELEZZJONIJIET TAL-KUNSILL LOKALI 06. Inniedu diskussjonijiet bil-ħsieb li naslu għal qbil bejn il-partiti sabiex indaħħlu sistema ta vot online għall-elezzjonijiet tal-kunsilli Lokali. Is-sistema tkun tinkludi l-possibbilità li l-vot online jsir ġimgħa qabel u l-vot fiżiku jsir ġimgħa wara. AKTAR INIZJATTIVI FAVUR IT-TRASPARENZA U L-INVOLVIMENT DIRETT TAĊ-ĊITTADINI 07. Wara l-introduzzjoni pożittiva tal- Livestreaming tal-laqgħat tal-kunsill, inkomplu naġġornaw u ntejbu s-sistema billi din issir on-demand sabiex ic-cittadini jkollhom aċċess x ħin iridu jaraw il-laqgħat tal-kunsill. 08. Tinħoloq mobile app li permezz tagħha r-residenti jkollhom aċċess kontinwu għall-informazzjoni diretta u effettiva dwar l-operat tal-kunsill, fosthom meta u x ħin isiru l-laqgħat, l-aġenda li ser tkun diskussa u anke opportunità biex ir-residenti jikkontribwixxi direttament permezz ta kummenti u suġġerimenti bl-obbligu tal-kunsill Lokali jkun li jagħti feedback dirett lir-residenti. 09. Issir obbligu tal-kunsill Lokali li jżomm lir-residenti infurmati bin-nefqa rikorrenti u kapitali tiegħu kontinwament permezz ta pubblikazzjoni online tal-finanzi tal-kunsill tliet xhur b tliet xhur. 10. Ir-residenti jingħataw l-opportunità li jikkontribwixxu direttament fit-tfassil tal-pjan ta Ħidma tal-kunsill Lokali meta eletti b mandat ġdid. INVESTIMENT FIL-LOKALITAJIET 11. Sfida prinċipali li għandhom il-kunsilli Lokali hija dik tal-investiment infrastrutturali fil- Lokalità. Gvern Ġdid ser ikun qiegħed jgħaddi r-responsabbiltà tal-bini tat-toroq lil entità mwaqqfa apposta ċentralment, u li ser ikollha l-baġits u r-riżorsi biex twettaq pjan tal-gvern li jsiru t-toroq kollha f Malta u Għawdex. Il-Kunsill Lokali ma jitnaqqaslu xejn mill-allokazzjoni ta fondi li jsirilhom b mod annwali u l-ammont li s issa jkun iddedikat biex isiru t-toroq fil-lokal, issa jista jibda jiġi investit mod ieħor fil-lokalità stess. 152

155 12. Il-Kunsilli Lokali tibqgħalhom irresponsabbiltà tal-manutenzjoni tattoroq u ż-żebgħa ta line markings wara li effettivament dawn ikunu saru mill-ġdid mill-entità tal-gvern. Ir-rwol li jieħdu l-kunsilli tkun dik ta manutenzjoni preventiva u dan isir bi sħab mal-privat fuq KPIs maqbula minn qabel u b fondi allokati apposta. Il-Kunsilli jkollhom aċċess ukoll b xejn għall-għajnuna teknika mill-entitatjiet konċernati. 13. Ser inkunu qegħdin ninċentivaw lill-kunsilli Lokali biex jinvestu aktar fi proġetti u programmi ta tindif fil-lokalitajiet u anke fi ġbir ta skart. Għal dan il-għan ukoll, il- Kunsilli Lokali flimkien mal-kumitati Reġjonali għandhom ifasslu pjan ta azzjoni biex ikun koordinat aħjar il-ġbir tal-iskart b mod partikolari l-ħinijiet. IR-RWOL TAR-REĠJUNI 16. Tinfetaħ diskussjoni dwar ir-rwol tar-reġjuni u x poteri dawn għandu jkollhom bħala ħolqa bejn il-gvern Ċentrali u l-kunsilli Lokali fl-oqsma bħalma huma dawk soċjali, proġetti u ndafa pubblika. 17. Inħarsu wkoll lejn il-possibbilità li r-reġjuni jkollhom allokazzjoni finanzjarja diretta lilhom. 18. Id-diskussjoni tħares ukoll lejn evalwazzjoni ta kif isiru l-ħatriet tal-presidenti tar-reġjuni, il-kompożizzjoni tal-kunsilli u kif dawn għandhom jirriflettu aħjar l-importanza tar-reġjuni minnhom infushom. 14. Il-Kunsilli Lokali jingħataw aktar fondi għal proġetti u inizjattivi edukattivi b mod partikolari f libreriji pubbliċi. 15. Jiġu dedikati aktar fondi ċentralment biex il-kunsilli Lokali jkunu jistgħu jissottomettu pjanijiet li jippromwovu attivitajiet jew jipproponu proġetti li jisfruttaw l-aspett kulturali lokali fil-lokalità rispettiva tagħhom. 153

156 KUNSILLI LOKALI 16. DRITTIJIET ĊIVILI 154

157 155

158 DRITTIJIET ĊIVILI SOĊJETÀ MIFTUĦA Malta llum hija differenti minn erba snin ilu. Illum, persuni LGBTIQ għandhom l-aqwa drittijiet fl-ewropa. Illum għandna soċjetà miftuħa li ma tagħmilx distinzjoni bejn il-persuni. Daħħalna l-unjoni Ċivili biex illum madwar 163 koppja għamlu l-pass li dejjem xtaqu, dak li qabel ma setgħux. Daħħalna l-liġi dwar l-identità tal-ġeneru kif ukoll liġi li tipproġeti lil min ikun f koabitazzjoni. Tajna d-dritt tal-addozzjoni lil koppji tal-istess sess. Ikkriminalizzajna t-terapija tal-konverzjoni, filwaqt li fassalna strateġija l quddiem. Dan huwa l-valur tal-ugwaljanza fil-prattika. Dan hu dak li nemmnu fih aħna. Għalhekk, Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat ser ikompli jwettaq passi kbar il-quddiem billi nagħtu aktar drittijiet, kif jixraq. 156

159 AKTAR DRITTIJIET LGBTIQ, KIF JIXRAQ 01. Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat jagħti d-dritt taż-żwieġ lil koppji tal-istess sess. Iż-żwieġ ma jkunx bl-ebda mod inferjuri għal dak bejn koppji oħrajn. Dan huwa pass naturali fil-mixja tagħna biex nagħtu aktar drittijiet ċivili li kulħadd. 02. Titneħħa d-diskriminazzjoni kontra persuni LGBTIQ li bħalissa ma jistgħux jagħtu demm. 03. Narawli li jiddaħħlu l-proċeduri u l-protokolli meħtieġa li jiggarantixxu l-privatezza tal-persuni trans u intersex meta dawn jinqdew f servizzi tal-gvern. 04. Ninvestu f aktar taħrig ta professjonisti fl-oqsma tas-saħħa, psikoloġija, edukazzjoni u social work biex jiġu mtejba s-servizzi li jingħataw partikolarment lil persuni Trans u Intersex. F'dan il-kuntest ukoll, naraw li jingħata taħriġ anke lill-forzi tal-ordni fosthom Pulizija u Forzi Armati. 05. Fil-każ ta persuni trans, insaħħu s-servizz tas-saħħa offruti biex dawn ikunu aktar trans-inclusive bħall-hormone therapy u servizzi relatati oħrajn. 06. Inwaqqfu Gender Clinic li jservi bħala punt fokali għal-servizzi tas-saħħa offruti lil persuni trans, intersex u persuni queer. UGWALJANZA 07. Jitkompla u jiġi implimentati r-rakommandazzjonijiet kollha l-pjan ta Azzjoni LGBTIQ , filwaqt li millewwel jibda jitfassal pjan ta azzjoni ġdid għal ħames snin li gejjin biex Malta tibqa fuq quddiem net bħala l-aktar Pajjiż bi drittjiet lil persuni LGBTIQ fl-ewropa. 08. Inwaqqfu Kumissjoni dwar id-drittijiet tal- Bniedem u l-ugwaljanza, bil-liġi tkun imsejsa fuq il-prinċipji ta Pariġi. 09. Indaħħlu wkoll ligi dwar il-vjolenza abbażi tal-ġeneru u Vjolenza Domestika li timplimenta b mod sħiħ il-konvenzjoni ta Istabnul. 157

160 DRITTIJIET ĊIVILI 10. Il-kunċett ta equal pay for equal work għandu wkoll jassigura u jsaħħaħ l-impenn li ma ssir ebda diskriminazzjoni fuq il-post tax-xogħol abbażi ta sess. Dan diġa huwa garatnit legalment, anke fil-kostituzzjoni, iżda jeħtieġ li nassiguraw aktar li dan qiegħed jitwettaq fil-prattika mingħajr eċċezzjonijiet. 11. Huwa ċar li minkejja li l-parteċipazzjoni tannisa fil-ħajja pubblika żdiedet, ir-rata taż-żieda xorta għadha waħda relattivament baxxa. Għaldaqstant Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat huwa impenjat li jagħmel dak kollu possibli biex in-nisa jingħataw aktar opportunitajiet. Għalhekk, jiġi assigurat li f dak li għandu x jaqsam ma ħatriet pubbliċi, il-bordijiet ta entitajiet maġġuri għandhom ikunu komposti minn minimu ta 40% tas-sess l-anqas rappreżentat. 13. Jiddaħħlu linji gwida sabiex f dibattiti televiżivi, partikolarment dawk ta ġrajjiet kurrenti, kemm jista jkun u fejn hu possibli jintlaħaq bilanċ ta rapprezentazzjoni taż-żewġ sessi. 14. Nimxu lejn l-implimentazzjoni ta gender equality planning f deċiżjonijiet ta policies u proġetti li l-gvern ikun qiegħed jippjana. F dan il-kuntest ukoll, jinħarġu equality assesements għal policies li l-gvern ikun qiegħed iniedi u jattwa. 15. F kuntest fejn l-ugwaljanza m għandniex inħarsu lejha biss bħala dik bejn mara u raġel iżda lill hinn minn hekk, ser inwaqqfu Gender Equality Consultative Council li jkun jinkludi wkoll rappreżentanza wkoll ta persuni trans, u persuni gender non-confirming. 12. Nibdew diskussjoni dwar miżuri pożittivi li jistgħu jittieħdu sabiex aktar nisa jkunu rappreżentati fil-parlament. Din tkun tirrikjedi riformi anke fil-liġi elettorali b diskussjoni bejn il-partiti politiċi. Id-diskussjoni, li tkun xprunta mill-ispeaker tal-kamra, għandha tevalwa wkoll il-ħinijet tal-parlament u kif dawn jistgħu jkunu aktar family-friendly. 158

161 DIBATTITI SENSITTIVI U MEĦTIEĠA 16. Matul l-erba snin li għaddew wettaqna żewġ riformi importanti fil-liġi tad-droga. L-ewwel nett, iddikriminalizzajna l-użu tad-droga cannabis b mod li ma nibagħtux il-ħabs lill-persuni li jużawha. It-tieni nett, illegalizzajna l-użu ta prodotti ta estratti tal-cannabis għall-użu mediku. Il-pass li jmiss huwa li nniedu dibattitu nazzjonali dwar jekk u kif għandu jkun hemm passi ulterjuri, fosthom diskussjoni dwar cannabis għall-użu rikreazzjonali. 17. Inniedu wkoll dibattitu dwar ir-regolarizzazjoni u d-dikriminalizzazjoni tal-prostituzzjoni. L-iskop prinċipali għandu jkun li nipproteġu persuni vulnerabbli milli jiġu sfruttati bħala sex workers u fl-istess ħin insaħħu aktar il-ġlieda kontra t-traffikar ta persuni. 18. Nibdew diskussjoni wkoll dwar l-introduzzjoni tal-kremazzjoni. 159

162 KUNSILLI LOKALI 17. GVERN LI JISMA, PAJJIŻ LI JIĠĠEDDED 160

163 161

164 GVERN LI JISMA : PAJJIŻ LI JIĠĠEDDED GVERN LI JISMA, PAJJIŻ LI JIĠĠEDDED Minkejja l-ħafna ħidma li saret fuq inizjattivi li jsaħħu t-trasparenza u l-governanza matul dawn l-erba' snin, nemmnu li xorta għad fadal ħafna xi jsir. Il-fatt li daħħalna l-whistleblower Act u l-liġi tal- Finanzjament tal-partiti u fl-istess ħin neħħejna l-preskrizzjoni minn fuq reati ta korruzjoni mill-politiċi kienu passi fid-direzzjoni t-tajba, iżda xorta jinħass li l-poplu jixtieq jara aktar inizjattivi u deċiżjonijiet konkreti f dan il-qasam. Matul dawn l-erba snin konna Gvern li jisma. Ersaqna eqreb lejn iċ-ċittadin. Gvern Ġdid huwa impenjat li jaħdem aktar u jkompli bir-riformi f dan il-qasam sensittiv. Pajjiżna għandu jibqa jiġġedded. 162

165 ĦARSIEN U TISĦIĦ TAL-ISTITUZZJONIJIET 01. Pajjiżna għandu istituzzjonjiet b saħħithom. Il-Kostituzzjoni tagħna tiggarantixxi c-checks and balances neċessarji biex tissalvagwardja l-interessi tal-poplu u biex pajjiżna jiffunzjona tajjeb ħafna bħala demokrazija moderna. Dan m għandu qatt ikun imfixkel. Għalhekk Gvern Ġdid jibqà impenjat li jsaħħaħ l-istituzzjonijet. RIFORMI PARLAMENTARI 02. Il-Parlament Malti għandu jibqa jiġġedded. Fl-2015, il-parlament Malti sar awtonomu u l-proċeduri tiegħu llum huma fost l-aktar trasparenti fl-ewropa. Imiss issa li nniedu aktar riformi parlamentari that il-gwida u t-tmexxija tal-ispeaker tal-kamra tad-deputati. 03. Inniedu diskussjoni dwar il-possibblità li Deputati Parlamentari eletti jingħataw l-għażla li jservu full-time fil-parlament. Din ir-riforma tkun tinkludi wkoll diskussjoni dwar meta u x ħin għandu jiltaqa l-parlament. 04. Niddiskutu wkoll il-possibiltà ta kwoti Parlamentari favur aktar rappeżentanza tannisa fil-parlament. Nemmnu li l-parlament Malti għandu jkun aktar bilanċjat fil-ġeneru, għalhekk huwa meħtieġ li nibdew diskussjoni li tkun tinkludi miri ta azzjoni konkreti u mekkaniżmu proċedurali li għandu jassigura li aktar nisa jirrapreżentaw lill-poplu bħala deputati parlamentari. 05. Insaħħu l-kontabblità tal-membri Parlamentari billi tkun diskussa l-possibbiltà li jiġi riformat l-hekk imsejjaħ privileġġ u titneħħa l-immunità Parlamentari. Filwaqt li Deputat tal-poplu għandu jkollu l-libertà kollha li jesprimi dak li jħoss, għandha tissaħħaħ is-sistema biex jintaqqas l-abbuż li jseħħ meta deputat jagħmel allegazzjonijiet u jistaħba wara privileġġ tali. L-Uffiċċju tal-ispeaker għandu jmexxi riformi f dan il-kuntest. 06. Nagħtu d-dritt tal-vot f elezzjoni ġenerali lil żgħażagħ li jkunu għalqu 16-il sena. 07. Nikkunsidraw it-twaqqif ta Parlament taż-żgħażagħ bil-għan li nagħtu opportunità liż-żgħażagħ li mhux biss isemmgħu aktar leħinhom b mod formalizzat, iżda anke jingħataw is-saħħa li jipproponu leġislazzjoni li titressaq quddiem il-parlament għad-diskussjoni tad-deputati. 163

166 GVERN LI JISMA : PAJJIŻ LI JIĠĠEDDED 08. Nagħtu l-opportunità għall-persuni Maltin li jgħixu barra u li għandhom id-dritt tal-vot, li jivvutaw f ambaxxati li għandna f pajjiżi barranin. TRASPARENZA 09. Konxji li fil-qasam tat-trasparenza u l-governanza aktar miftuħa għall-iskrutinju pubbliku jeħtieġ li jsir aktar. Għalhekk Gvern Ġdid impenjat li kull kuntratt li l-gvern jiffirma jsir pubbliku minnufiħ. 10. Niddiskutu l-introduzzjoni ta transparency register bl-iskop li Membri Parlamentari, Ministri u persuni f kariga pubblika importanti jiddikjaraw f dan ir-reġistru, li jkun pubbliku, l-interessi kummerċjali li huma setgħu għandhom jew jista potenzjalment ikollhom. Ir-reġistru jkun jirregola wkoll laqgħat li jistgħu jikkostitwixxu kunflitt kif spejgat fuq, liema laqgħat għandhom ikunu ddikjarati pubblikament. Ir-reġistru jkun jaħseb ukoll biex lobby groups, NGOs eċċ, ikunu jistgħu jirreġistraw l-interess tagħhom għal talbiet ta laqgħat ma membri tal-kabinett. 11. Jiddaħħal kodiċi ta etika ġdid li jkun jorbot lil kull persuna li jkollha kariga pubblika ewlenija, inkluż dawk appuntati anke f segretarjati u ministeri. KONSULTAZZJONI 12. Gvern Ġdid immexxi minn Joseph Muscat ikun impenjat aktar favur djalogu soċjali kostruttiv mal-imsieħba soċjali kollha. F dan il-kuntest, insaħħu r-rwol tal-mcesd billi l-gvern ikun kommess li jiddiskuti aktar u jfittex aktar il-kunsens jew qbil fi ħdan l-mcesd dwar miżuri sinifikanti li l-gvern ikun qiegħed jipproponi li jwettaq. 13. Insaħħu l-istatus legali tal-meusac li jkun żviluppat f aġenzija governattiva. 14. Inkomplu bi proġetti diġitali li jsaħħu l-interazzjoni bejn il-gvern u ċ-ċittadini bħal żviluppi fil-qasam tal-electronic Mobile Citizen u Electronic Mobile Government, filwaqt li nkomplu nsaħħu kemm nistgħu l-platform servizz.gov. GOVERNANZA U KONTABBILTÀ 15. Nimplimentaw il-liġi li tara li persuni li jokkupaw karigi ewlenin f'awtoritajiet regolatorji u ambaxxaturi jpoġġu għall-iskrutinju Parlamentari. 164

167 16. F kuntest tar-riforma kostituzzjonali li qiegħdin nipproponu, jiddaħħal provvediment fil-kapitli 6 u 7 li jagħti l-poter lill-kostituzzjoni nnifisha u mhux lill-politiku, biex tiskatta mekkaniżmu ta reviżjoni, f każijiet serji fejn potenzjalment Membru Parlamentari u/jew persuni f karigi pubbliċi għoljin jikisru kriterji skont lista speċifika ta dmirjiet u obbligi li jridu jonoraw u jħarsu b responsabbiltà. 17. Nibdew konsultazzjoni wiesgħa li għandha twassal biex nintroduċu Accountability Charter għall-ħaddiema kollha tas-servizz Pubbliku bil-għan li nrawmu aktar il-kultura tal-kontabbiltà u ndaħħlu iżjed sens ta immedjatezza fil-mod kif jopera ċ-ċivil fl-interess taċ-ċittadini u n-negozji. Dan ikun ħolqa oħra f inizjattivi biex nagħmlu Servizz Pubbliku aktar modern, effiċjenti u wieħed li mhux biss ilaħħaq imma jkun xprun proattiv għall-progress ekonomiku ta pajjiżna. ĠUSTIZZJA 19. Inkomplu bil-ħidma biex jissolvew inġustizzji li diversi persuni ressqu jew għad iridu jressqu quddiem unit apposta mwaqqaf matul dawn l-erba snin. Dan il-unit għall-ilmenti (grievances) issa se jingħata struttura formali u permanenti sabiex uffiċjali pubbliċi jkollhom l-opportunità li jwasslu l-każ tagħhom. Gvern Ġdid jibqa mpenjat li jindirizza l-ilmenti ġusti fl-aqsar żmien possibli. GĦAQDA NAZZJONALI 20. Minn dejjem emminna fl-għaqda nazzjonali. Dan huwa prinċipju li jibqa jiggwidana f kull ma ngħamlu. Irridu nfakkra l-istorja tagħna bi kburija filwaqt li naħdmu għal-ċittadinanza aktar inklussiva għal-kulħadd. Ngħarfu li għandna ekoloġija diversa u dinamika ta komunitajiet Maltin li għandu l-aspirazzjonijiet tagħhom. Gven Ġdid immexxi minn Joseph Muscat jaħdem sabiex attivament inxettulu l-għaqda nazzjonali u s-sens ta stat biex Pajjiżna jkompli jimxi dejjem il quddiem. LEJN IT-TIENI REPUBBLIKA 21. Inwelldu t-tieni Repubblika permezz ta riforma fil-kostituzzjoni ta Malta biex l-ogħla liġi tkun aġġornata u tirrifletti aħjar mhux biss iż-żminijiet tal-lum, iżda wkoll tantiċipa l-futur. Riformi Kostituzzjonali huma mumenti ta għaqda nazzjonali. Huma mumenti ta maturità ta poplu li jogħla l fuq minn dak li jifirdu biex jgħannaq dak li jgħaqqdu. Għalhekk titlaqqa b mod attiv il-konvenzjoni Nazzjonali biex nibdew diskussjonijiet fuq oqsma mportanti u ta' rilevanza għallprogress nazzjonali. 165

168 KUNSILLI LOKALI 18. MALTA FID-DINJA 166

169 167