Luminaria. Nru. 107 Diçembru cover

Transcription

1 Luminaria Nru. 107 Diçembru cover

2 Ter a dida tal-lama Abjad g all-artal Mejda Karistu Camilleri g o bu jirregala lill-knisja tag na ter a dida tal-lama Abjad irrakkmata b ajt taddeheb b suffra ju tal- enituri tieg u ÌuΩepp u ÌuΩeppa Camilleri. Din it-ter a g all-artal mejda, li ser tintuωa fil-festi marbuta mal-ewkaristija (Kwaranturi, Corpus Christi, il-milied), in admet minn Tania Xuereb fuq disinn ta Michael Camilleri Cauchi. Ix-xog ol beda f Mejju 2010 u ntemm f Awwissu ta din is-sena. Dawn ir-ritratti juru din it-ter a tal-artal u xi disinji li hemm fuqha.

3 Luminaria Nru. 107 Diçembru Kull bniedem li tgħammed huwa missjunarju, għandu l-obbligu li jxandar lil Ġesù b ħajtu u bil-kelma tiegħu. 4. Ħajjitna ddur madwar Ġesù li salvana. Mingħajr Ġesù ma ngħaddux. 5. Għandna nfittxu li niltaqgħu mal-poplu ta Alla kollu, speċjalment dawk li huma mbegħdin. 6. Irridu ninbidlu aħna persunalment b mod li naslu li nagħmlu esperjenza ħajja ta Alla. NIÌÌEDDU GÓALL-MILIED Żgur li għadha tidwi f widnejna l-pastorali li l-isqfijiet tawna ftit jiem ilu. U min ħa sehem fil-festa ta Kristu Re li saret fil-pjazza tar-ragħaj it-tajjeb f Taċ-Ċawla, baqa jaħseb fuq x qalilna Mons. Isqof. Sewwa fil-pastorali kif ukoll fiddiskors tal-isqof, ir-rgħajja tagħna tambrulna fuq punti li mhumiex sempliċement direttivi jew dawl fuq azzjoni partikulari li rridu nieħdu. L-isqfijiet tagħna kellmuna fuq l-istil tal-ħajja, l-iskop stess tal-eżistenza tagħna u l-mezz ta kif insibu l-ferħ veru u ta kif nilħqu dak li kull qalb tissielet għalih: Alla nnifsu. Nixtieq nagħmel lista ta ħsibijiet li magħqudin flimkien, jagħtuna l-qalba ta dak li għandu jinteressana: 1. Il-bniedem xi drabi ma jafx x direzzjoni ser jagħti lil ħajtu. Imma min jittama fil-ħallieq, jaf li għandu destin ċert. Minn jiġġennen biss fuq l-immedjat u l-issa, ipartat l-imħabba malpassjoni u l-ispirtu tas-sagrifiċċju jaħarbu biex juża lil dak li suppost qed jaqdih. 2. It-tfal għandhom ħtieġa tal-preżenza talġenituri, speċjalment illum li għandhom tant x itellifhom. Luminaria Óar a Nru. 107 Diçembru 2011 Is-Seba u G oxrin Sena Ritratt tal-faççata: Bambin tal-milied. Il-ganutell huwa xog ol ta Ìiaçinta Farrugia. Ritratti ta wara: Ìesù Bambin huwa ç-çentru tal-milied. Fid-djar il-figura tal-bambin Ìesù o maxtura tolqtok mill-ewwel kif jidhru minn dawn ir-ritratti tal-familji Curmi u Farrugia. 7. Żewġ ingredjenti essenzjali fil-ħajja Nisranija huma t-talb u l-kelma ta Alla. Min hu midħla tal-bibbja u d-djalogu m Alla, jittajjar l fuq bl-ispirtu tiegħu u jara l-affarijiet kif jarahom il-mulej. 8. Meħtieġ tiġdid fil-liturgija. Hawnhekk nixtieq inħeġġeġ lil kull min jiġi l-knisja biex nibdew b ħaġa tant sabiħa: nieħdu sehem fil-kant. Fil-quddiesa rridu nkunu attivi u parteċipanti. 9. Ma nibżgħux minn djalogu ma min jarana koroh. Ġesù jgħidilna nfittxu n-nagħġa l-mitlufa. 10. Il-kunsilli, il-gruppi u l-movimenti jistgħu jagħmlu lil Ġesù preżenti b mod partikulari, sa truf il-parroċċa u f kull dar. Minn qalbi nixtieq Milied hieni lill-familji kollha. Ġesù jrid jitwieled f qalbi u f qalbek. Hu jiġi bilħsibijiet, bit-talb, fl-ewkaristija. Ġesù hu ċ-ċentru tal-istorja. Agħmillu l-wisgħa biex ikun ukoll iċċentru ta ħajtek. Tkunu mberkin. L-Arcipriet. Rivista ta kull tliet xhur ma ru a mill-parroçça ta San Pietru u San Pawl, Nadur. Ippubblikata mill-bord Editorjali ta t id-direzzjoni tal-arçipriet Mons. Jimmy Xerri. Il-fehmiet li jistqarru l-awturi u l-korrispondenti ta l-artikli li ji u ppubblikati m humiex neçessarjament dawk tal-bord Editorjali. Kull korrispondenza g andha tintbag at lill-bord Editorjali, LUMINARIA, Uffiççju Parrokkjali, Pjazza 28 ta April 1688, Nadur, NDR 1033, G awdex. Tel: Stampata bl-offset, Portelli Print, Nadur, Tel: Website tal-parroçça tan-nadur:

4 4 Diçembru 2011 Nru. 107 Luminaria Bidu ta sena oħra Tieħu gost terġa tara l-museum jimtela tfal meta terġa tibda l-iskola. Is-Soċjetà tagħna ma għandhiex vaganzi. Nibqgħu sejrin is-sena kollha sajf u xitwa għaliex il-lezzjonijiet tagħna ma humiex marbuta mal-jiem skolastiċi. Imma hija ħaġa naturali li matul il-vaganzi tas- Sajf l-attendenza ta xi wħud tmajna xi ftit. Imma kollox jerġa għan-normal mal-bidu ta sena skolastika ġdida. Il-qasam jerġa jimtela bil-ħajja u l-istorbju tat-tfal. U meta l-iskola t-tfal jitilgħu klassi ġdida, l-istess nagħmlu l-qasam tagħna. Klassijiet ġodda l-iskola, klassijiet ġodda l-museum. U kull sena jkollna tfal ġodda. It-tfal ta Year 1 jibdew jidħlu fir-rutina tal-qasam. Jiġu ftit qabel jiġri ftit ġolground inkella ftit fil-gamesroom u mbagħad għal nofs siegħa fil-klassi tagħhom. Kienet għadha kemm spiċċat il-lezzjoni fil-jum li fih kellna l-klassijiet l-ġodda. Tifel tal-ewwel klassi tela f vann minnhom li ser twassalhom id-dar. Intbaħna li kien ġdid u staqsejnieh fejn iridna nwassluh. In-Nadur, kienet it-tweġiba tiegħu. Imma int ta min int? Tal-mummy! Fejn toqgħod? In-Nadur. F liema parti tan-nadur toqgħod? In-Nadur. tal-ħamrun, saret l-ewwel purċissjoni tal-bambin minn San Ġorġ Preca u l-ewlenin soċi. Jekk it-temp jippermetti l-purċissjoni bil-pageant ta persunaġġi bibliċi toħroġ mill-qasam nhar lejlet il-milied fis-7.00p.m. u ngħaddu mill-pjazza għal Triq il-kappillan, Triq Xandriku, Triq San Ġwann, Triq Diċembru 13 u lura l-museum. Napprezzaw ħafna jekk il-familji li joqogħdu fit-triq tal-purċissjoni jixegħlu t-twieqi u l-bibien imżejna. Flimkien inkunu qed nagħtu qima lit-tarbija ta Betlem li twieldet biex issalvana. Għall-programm tal-knisja Bħall-aħħar snin din is-sena għandna kunċert tal- Milied fil-knisja parrokkjali nhar il-milied fis-7.00p.m. Minbarra l-kant ferrieħi ta dawn iż-żminijiet ikollna wkoll poeżiji, il-prietka tat-tifel u play qasira b messaġġ. Titilfuhx! Żgur li tieħdu gost. F isem sħabi nixtiqilkom ilkoll Milied mimli paċi tattarbija ta Betlem u Sena Ġdida fil-grazzja tal-mulej. Joe Camilleri Ma stajna naslu mkien. Anke ismu. Bla kunjom. Tifel ġdid li ma konniex nafu fejn joqgħod u allura ddeċidejna li nħalluh il-qasam u nistennew lil ommu ċċempel li binha għadu ma wasalx. Ma ridniex nissograw li jinżel xi mkien il bogħod minn daru. Iżda ħareġ il-prefett tiegħu u qalilna li kienet ġa kellmitu ommu qabel il-lezzjoni. Kienet ser tkun tistennieh ħdejn darha. Ħadna nifs il ġewwa. Għallerwieħ!! Il-Milied Nistednukom biex bħal snin oħra tiġu sal-qasam u taraw it-tiżjin li għamlu l-membri tagħna flimkien malistudenti li jiffrekwentaw il-qasam. Ejjew għall-play mużikali Sab Triqtu meta Ntilef Ejjew għall-play mużikali Sab Triqtu Meta Ntilef li ser issir ser darbtejn. Fuq kitba u direzzjoni ta seħibna Mark Azzopardi u arranġamenti mużikali tal-mro Antoine Theuma. X aktarx li meta toħroġ din l-edizzjoni ta Luminaria tkun ġa saret fit-teatru MBC tal-każin tal-banda Mnarja (is-sibt 17 ta Diċembru fis-7.30p.m.) Imbagħad ser terġa ssir nhar il-ħadd 1 ta Jannar 2012 fis-7.30p.m. fis-sala tal-oratorju Don Bosco Victoria. Ejjew u ħudu gost taraw lit-tfal u ż-żgħażagħ tagħna f din il-play mużikali. Għall-purċissjoni tal-bambin Din is-sena taħbat id-90 sena minn meta, fit-toroq

5 Luminaria Nru. 107 Diçembru Għalina l-milied għadna nħossuha bħala festa. Iżda nixtieq nistaqsi x tip ta festa qegħdin niċċelebraw jekk hijiex materjali biss jew reliġjuża. L-aspett uman tal-milied; parties, xi ħarġa, rigali u kartolini mhumiex xi ħaġa ħażina anzi fihom ħafna tajjeb. Iżda ma jridx jiġri li dawn inessuna mill-veru sens tal-milied. Ir-rakkonti marbuta mat-twelid ta Ġesù Biex niskopru x ifisser il-milied għalina sewwa li niftħu l-evanġelji u naraw l-istejjer li hemm marbuta ma dan iżżmien. Naraw lil San Ġużepp u l-verġni Marija jmorru jinkitbu fiċ-ċensiment f Betlem; Ġesù jitwieled f għar tal-annimali u l-anġli faħħru lil Alla; ir-rgħajja kienu l-ewwel li marru jagħtuh qima. Ta tmint ijiem għamlulu ċ-ċirkunċiżjoni u ngħata l-isem ta Ġesù. Ta erbgħin jum Ġesù ġie ppreżentat fit-tempju. Il-maġi jiġu mil-lvant biex jaduraw. Erodi joqtol lit-tfal innoċenti u s-sagra Familja taħrab lejn l-eġittu biex teħles mill-qilla tiegħu. Sensiela ta stejjer li jekk nimmeditaw fuqhom idaħħluna fl-ispirtu veru tal-milied. Naraw lil Ġesù jitwieled fil-faqar jiġifieri f għar tal-annimali. Ir-rgħajja li kienu meqjusa bħala emarġinati kienu l-ewwel dawk li marru jadurawh. Naraw ukoll li l-maġi ġew mill-bogħod biex jagħtuh qima. Filwaqt li r-ragħajja kienu meqjusin bħala nies ta livell baxx, il-maġi kienu għorrief li ġabulu deheb, inċens u mirra. Id-deheb ifisser li huwa sultan, l-inċens li huwa Alla u l-mirra li kien ser ibati. It-tarbija ta Betlem hija l-iben ta Alla li sar bniedem Forsi wieħed jistaqsi: Għaliex dan l-interess kollu; it-tarbija ta Betlem kienet l-iben ta Alla li sar bniedem bħalna f kollox barra mid-dnub. San Ġwann jesprimi din il-verità b dan ilmod: U l-kelma (jiġifieri Ġesù) saret ġisem u għammret fostna (1, 14). U dan għandu jkun l-istagħġib tagħna fil-milied. Alla jsir bniedem bħalna. It-tarbija ta Betlem mhijiex tarbija bħal oħrajn iżda hija t-tieni persuna tat-trinità li ħadet natura umana u hekk daħlet fl-istorja tal-bniedem biex kull min jemmen fih jikseb il-ħajja ta dejjem. Fil-Milied ma nistgħux ma niftakrux kemm nies twajba stennew il-messija. Niftakru wkoll fil-profeti li ħabbru l-miġja tiegħu filwaqt li ppriedkaw il-konverżjoni tal-moħħ u l-qalb. L-awtur tal-ittra lil-lhud jgħidilna: Wara li bosta drabi u b ħafna manjieri Alla kellem lil missirijietna bilprofeti, dan l-aħħar, f dawn il-jiem, kellimna b Iben, li Hu għamlu werriet ta kollox u li bih wkoll ħalaq id-dinja (1, 1-2). Nistgħu ngħidu li d-dħul ta Kristu fl-istorja tad-dinja kien l-aqwa avveniment li ġara wara l-ħolqien tad-dinja. Iżda fil-pjan ta Alla din il-miġja seħħet fis-skiet u min jilħaqha ried fidi kbira. L-atteġġjament lejn Ġesù Jekk naraw it-testmnet il-qadim naraw li l-lhud kienu jmorru Ġerusalemm biex jagħtu qima lil Alla. Kienu jqisu li Alla huwa kbir u ta setgħa kbira. Iżda f Betlem din issetgħa dehret f Ġesù tarbija. U għalhekk il-verġni Marija u San Ġużepp kienu ta fidi kbira biex jaċċettaw dan il-misteru. L-Evanġelju ta San Luqa jgħidilna: U Marija kienet iżżomm dan kollu f moħħha u taħseb fuqu f qalbha (2,19). Naraw il-maġi li ġew mil-lvant biex jaduraw lil Ġesù. B kuntrast mal-fidi ta San Ġużepp, tal-verġni Marija, r-rgħajja u s-slaten maġi naraw il-qilla ta Erodi li wasal biex joqtol littfal innoċenti. Ġesù sa mill-bidu kien sinjal ta kontradizzjoni kif ħabbar Xmuni l-profeta waqt il-preżentazzjoni fit-tempju: Ara, dan ikun tiġrif u qawmien għal ħafna f Israel, u sinjal li jmeruh (Lq 2, 34). Ġesù kien il-veru dawl tad-dinja iżda min ried jimxi fid-dlam ma aċċettahx. Id-dawl jiddi fid-dlam iżda d-dlam ma laqgħux (Ġw 1, 4). Ta min jinnota li dan l-atteġjament ta dawn il-persuni kollha għadu sejjer sa llum. Jekk inħarsu lejn l-istorja tal-knisja nsibu persuni li mxew il quddiem fit-triq tal-virtù u bbażaw kollox fuq Ġesù. Insibu wkoll dawk li ma tawx kas tat-tagħlim tiegħu u nsibu min ħoloq ħafna tfixkil lit-tajbin għax qalbu baqgħet fid-dlam u ma aċċettax lil Ġesù f ħajtu. Ġesù f ħajjitna Għalhekk dan il-milied waqt li niftakru fl-istejjer tat-tfulija ta Ġesù naraw x tip ta atteġġjament għandna lejn Ġesù. Niftakru li t-tarbija ta Betlem hija l-vera dawl kif jgħidilna l-evanġelju ta San Ġwann: Kien id-dawl tassew, li jdawwal kull bniedem sa jiġi fid-dinja (1, 9). Nistaqsu jekk dan iddawl nifidx il-ħajja tagħna b mod li naraw kollox ġej minn l-idejn setgħana ta Alla avolja ma jkunx jogħġobna u jekk qalbna hijiex miftuħa biżżejjed għal Ġesù b mod li ħajjitna tkun ibbażata fuqu. Niftakru li Ġesù jrid jitwieled f qalbna billi nemmnu aktar fih u billi nirċevuh ta spiss fl-ewkaristija. Quddiem Ġesù ma nistgħux nibqgħu indifferenti. Jekk ma jibdlilniex ħajjitna jkun ifisser li għadu ma daħalx biżżejjed f ħajjitna. Biex Ġesù jidħol f ħajjitna għandna bżonn li nkunu nixbhu lill-verġni Marija, lil San Ġużepp, lir-rgħajja u lill-maġi. Dawn kollha kellhom spirtu kbir ta umiltà u aċċettazzjoni ta Ġesù. L-Evanġelju ta San Ġwann isemmilna l-ġid li jsir lil dawk li laqgħu lil Kristu f ħajjithom: Imma dawk li laqgħuh tahom is-setgħa li jsiru wlied Alla, dawk li emmnu f ismu, dawk li mhux mid-demm u lanqas mir-rieda tal-bniedem imma twieldu minn Alla (1, 12-13). Veru li bil-magħmudija nsiru wlied Alla iżda dan is-sagrament irridu ngħixuh kuljum billi naċċettaw aktar f ħajjitna lil Ġesù u nagħtu xhieda tiegħu. Niftakru li l-aċċettazzjoni ta Kristu f ħajjitna mhijiex xi ħaġa li tiġri mil-lum għal għada iżda tieħu ħajjitna kollha.

6 6 Diçembru 2011 Nru. 107 Luminaria IT-TWELID TAL-MESSIJA Kitba ta Mons ÌuΩeppi Cauchi Il-Verb sar bniedem u għammar fostna Ġw.1,14. B dawn il-kelmiet l-evanġelista San Ġwann ġabar filqosor il-misteru kbir li f dawn il-jiem sbieħ tal-milied, aħna niċċelebraw dak kollu li ġara ġewwa Betlehem 2000 sena ilu. Dak li kien imwiegħed u mistenni mill-ġnus, sar bniedem. Dak li tħabbar mill-profeti bħala s-salvatur tad-dinja, twieled ċkejken tarbija. Kristu hu ċ-ċentru ta kollox. Fil-fatt aħna naqsmu ż-żmien, bejn dak ta qabel Kristu kif ukoll wara Kristu. Id-dinja tat-testment il-qadim stennietu, waqt li d-dinja tagħna, kif ukoll dik tal-futur, jistrieħu fuqu. Il-fidwa tal-bniedem permezz ta Kristu hi l-akbar valur tal-istorja tad-dinja. Il-Ħajja ta Ġesu hi l-isbaħ memorja li jista jkollu kull bniedem. It-tagħlim Tiegħu hu l-ikbar qies li bih għandna nqisu kulma jiġri fid-dinja. Mill-milja Tiegħu aħna lkoll ħadna grazzja fuq grazzja Ġw. 1,16. It-Twelid tiegħu fostna l-bnedmin,dawwal id-dlamijiet li fihom kienet tgħix l-umanita, billi ġabilna l-liġi l-ġdida tal-imħabba u tas-sliem. F dawn il-jiem tal-milied, m għandux ikun hemm f moħħna u f qalbna sentimenti ta dwejjaq u pessimismu li tikkawża fina s-sitwazzjoni li minnha għaddejja d-dinja llum. Ħarsa madwarna timliena niket, meta naraw tant bnedmin imutu, tant pajjiżi ma jistgħux igawdu l-paċi u l-istabilita li fiha qegħdin ngħixu aħna, matul din is-sena li qed toqrob lejn tmiemha, rajna popli sħaħ jiġġieldu u jxerrdu demmhom għal-liberta mċaħħda lilhom mid-dittaturi li kienu jaħkmuhom. Il-Kelmiet li bihom l-anġli tas-sema marru jħabbru lir-rgħajja ta Betlehem it-twelid tal-messija, huma ndirizzati lill-bnedmin ta kull zmien, huma allura ndirizzati lilna wkoll. La tibżgħux! Għax ara ser inħabbrulkom ferħ kbir li jkun għall-poplu kollu; Tweldilkom illum fil-belt ta David, Ħellies, li hu l-messija, Kristu l-mulej Lq. 2, Il-Messija ġie fostna biex ikun ħellies, Salvatur talbnedmin kollha. Ġie biex ineħħi l-miżerja tal-bniedem miġġieled ma Alla l-missier. Dik il-miżerja li ninnutaw fid-dinja tal-lum, miżerja spiritwali u morali, li qegħda tnissel fostna d-dinja materjalista u konsumista tagħna. Bit-twelid ta Ibnu Ġesu Bambin fostna, Alla l-missier ħabbeb id-dinja miegħu, billi neħħa u qered id-dnub. Lill-bniedem reġgħet ingħatatlu l-vera dinjita personali u sens tal-eżistenza tiegħu, f kelma waħda l-bniedem reġa sab lilu nnifsu fil-kobor veru tiegħu, kif ħalqu Alla fil-bidu. Meta wieħed joqgħod jaħseb ftit fuq il-misteru tat-twelid ta Betlehem, jintebaħ li aħna il-bnedmin m aħniex weħidna, għax Alla sar wieħed minna, sar l-imanueli Alla Magħna. F dak il-lejl qaddis tal-ewwel Milied, mhux biss dak li kien Etern, daħal fl-istorja tal-bniedem, imma lill-istess bniedem, Alla tah sehem mid-divinita tiegħu. Alla ħa n-natura tagħna, biex lilna jagħtina n-natura tiegħu. Għalhekk il-ħarsa tagħna mimlija stagħġib f dawn il-jiem tal-milied, għandna nitfgħuha fuq is-sempliċita u l-faqar li fih u bih Ġesu Bambin twieled fostna,u fi spirtu ta ġabra u qima nimtlew bil-ferħ. Il-kant tal-innijiet sbieħ tal-milied għandu jnissel fina dan id-dawl u l-ferħ li ġab fid-dinja kollha t-twelid tat-tarbija Divina ta Betlehem. Dik it-tarbija, li fiha kien hemm mistur l-iben t Alla, it-tieni Persuna tat-trinita Qaddisa, li sar bniedem bħalna, biex jaqsam magħna l-kundizjoni umana tagħna. Sar jixbaħ lilna f kollox minbarra fid-dnub. J Alla l-festi tal-milied ta din is-sena jimlewna bilferħ, mhux ferħ tal-mument li jispiċċa mat-tifi tad-dwal ikkuluriti li naraw fid-djar, fit-toroq u l-postijiet pubbliċi tagħna f dan iż-żmien, imma ferħ veru, li jaf inissel fina biss Kristu. Nixtiequ lill-abbonati u lill-qarrejja kollha tar-rivista Luminaria l-isbah xewqat ghal Milied hieni u Sena Gdida mimlija barka u paci mis-sema. Il-Bord Editorjali

7 Luminaria Nru. 107 Diçembru Xi Noti fuq Artisti u x-xog lijiet tag hom li g andhom x jaqsmu mal-milied (It-tielet parti) Kitba ta Dr. Coronato Grech M.D.; MMCFD Wieħed mill-iktar artisti strambi li pitter l-adorazzjoni tal-maġi kien l-ollandiż Hieronymus Bosch (m ). F din il-pittura, li tinsab fil-philadephia Museum of Art fl-amerika 1, naraw lil Madonna Żagħżugħa turi lil Bambin tarbija lil wieħed mis-slaten Maġi għarkubtejh quddiema. L-ilbies tagħha, b tikmix naturali ħafna, m huwiex ta kuluri tradizzjonali, imma iswed u ħamrani. San Ġuzepp, xwejjaħ, qed jidher ineħħi barnuża minn rashu, donnu mistħi minn viżitaturi daqshekk distinti, li nċidentalment huma libsin ħwejjeġ medjovali, inkluż ix-xabla. Fuq il-libsa bajda tassultan l-iswed hemm tpinġija bil kemm tidher tal-lhud jiġbru l-manna, referenza għal miġja ta Kristu. Id-dar ta wara bil-ħmara u baqra kalmi jittawlu, hija Ewropeja f belt kontemporanja bil-koppli tal-knejjes fil-bogħod. Kollox ma kollox hija dehra trankwilla, domestika u pjaċevoli. U meta tqis ix-xogħlijiet l-oħra ta Bosch din il-pittura altru li m hijiex tipika ta dan l-artist. l-ħażina. Bosch donnhu kien iffissat fuq it-torturi eterni talindannati. Donnhu kien jara l-ħażen kullimkien u kullimkien invażat bid-dimonju s-segwaċi tiegħu. Pittura tipika ta Bosch tikkonsisti f ħafna episodji separati, b varjetà ta azzjonijiet simboliċi mimlija b ħafna kreaturi, monstri, dimonji u oġġetti fantastiċi. Fost ix-xogħlijiet magħrufa tiegħu nsibu il-ġnien tal-pjaciri tad-dinja, l-aħħar Ġudizzju, it-tentazzjoni ta Sant Antnin u l-mewta tax-xħiħ. Min kien dan Bosch? Sfortunatament ftit xi xejn nafu dettalji fuq ħajtu, aparti li għaddiha kważi kollha fil-belt ta s-herto-gen-bosch li minnha ħa ismu; ismu proprja kien Jhieronimus Anthonissen van Aken. Huwa żżewweġ mara nobbli, ikbar minnhu, li ġabitlu dota sabiħa, imma xi żmien wara kellu argumenti legali ma ħuha. Ovvjament kien influenzat mir-reliġijożità morbida ta żmienu fejn anke l-imwieżeb tal-knejjes kienu f forma ta gargolji grotteski u fejn il-kastigi eterni tal-infern qatt mien kienu mbegħda mill-priedki. Apparentament id-dawl umanitarju tar-rinaxximent ma kienx għadu tfaċċa f dawn in-naħat. Però għaliex l-artist kien iffissat daqshekk fuq l-ikraħ tas-soprantarual u għaliex ix-xogħlijiet tiegħu, mimlija sadiżmu u nudiżmu, ġew aċċettati mill-knejjes lokali diffiċċli tispjega. Milli jidher kien ukoll popolari fi żmienu u kellu anke xi imitaturi, għalkemm wiehed biss, Pieter Bruegel, kellu l-kapaċità li jdaħħal l-influenza ta Bosch fl-arti tiegħu. Illum Bosch huwa kkunsidrat bħala l-prekursur tas-surrealiżmu. ALBRECHT DURER. Dan għaliex il-biċċa l-kbira tax-xogħlijiet l-oħra ta Bosch huma fil-forma surrealistika ta xi ħolma kerha mimlija xeni u figuri orribbli, grotteski u disturbanti. Il-kompożizzjonijiet tiegħu huma fil-biċċa l-kbira allegoriji morali li juru l-ħazen tal-bniedem, il-perikli spiritwali, u r-riżultat terribbli tal-għażla Dan l-artist Ġermaniz pitter l-adoroazzjoni tal-magi, li tinsab fil-gallerija Uffizi ġewwwa Firenze, fis-sena 1504 f nofs ħajja mimlija attività artistika. Albrecht Durer ( ) kien bniedem ta ħafna talenti, kif kien jaf sew hu stess, għax ma kienx fost l-iktar nies umli. Fil-fatt, minn sensiela ta pitturi-xbiegħat tiegħu nnifsu, għadu jħares

8 8 Diçembru 2011 Nru. 107 Luminaria lejna b ħarsa wieqfa u kwazi arroganti; qisgħu jrid jgħidilna kemm kien bniedem sabiħ u kemm huwa artist kapaci. Huwa ħallielna wkoll ħsiebijietu fi djarju dwar il-vjaġġi tiegħu madwar iċ-ċentri artistiċi tal-ewropa. Dan barra li għamel studju fl-istorja tal-famijla tiegħu, xi ħaġa li kien bdiha missieru. Għalhekk l-istoriċi tal-arti jafu fuq dan l-artist iktar minn kull arist ieħor tan-nord ta żmienu. Wieħed minn tmintax-il tfal, huwa studja l-arti minn kmieni, u uża żebgħa u żejt u anke żebgħa tal-ilma, b effetti sbieħ ħafna. Kien ipitter kull ma jara: xeni tal-pajsaġġ, annimali, pjanti, nies u suġġetti reliġjużi u mitoloġiċi, waqt li fost il-ħbieb distinti kellu lill-iskular umanist Erasmu, l-iskular u reformatur Protestant Melankton u r-re Frederiku l-għaref. Fost l-isbaħ xogħlijiet tiegħu nsibu il-festa tal-girlandi tal- Ward, Liebru, Idejn u l-adorazzjoni tat-trinità. Durer kien ukoll inċiżitur tajjeb ħafna, anzi llum probabbli hu l-iktar li huwa magħruf għall-inċizzjonijiet tiegħu milli għal pittura 2. Fost l-isbaħ minn dawn insibu Melankonija, 3 Viżżjonijiet tal-apokalissi, u l-kavalier, il-mewt, u x-xitan. Fost il-kitba tiegħu nsibu xogħlijiet fuq il-ġoemetrija, il-perspettiv u l-ġenju artistiku. Matul ħajtu huwa dejjem kien preokkupat bil-fatt li f pajjizu l-artisti ma kenux stmati daqs fl-italja, pajjiż li kien jammira ħafna. Fl-Italja kien ltaqa ma ħafna artisti u umanisti li l-kurzità xjentifika u l-ħsieb ħieles tagħhom tant għoġbuħ. Durer, li kien bniedem reliġjuż, iżżewweġ żwieġ ta konvenjenza, u jingħad li martu kienet gemgiema, ġellieda u xħiħa. Li hu żgur huwa li ma tantx ħadha miegħu fil-vjaġġi li għamel. Ma kellhomx tfal. Rigward l-adorazzjoni tal-maġi, din Durer kien għamilha lil Federiku u turi taħlita ta nfluenzi Taljani u tan- Nord. Il-preċiżżjoni tal-linji u t-tendenza għad-dekorazzjoni huma tan-nord waqt li d-dwal u l-ambjent kważi arkeoloġiku juri nfluenza minn nofsinhar. Sa anke hemm żiemel jonfor, bħal ma kien pitter Leonardo da Vinci fix-xogħol tiegħu fuq l-istess suġġett u li jinsab ukoll fl-istess mużew. Is-Slaten Maġi huma f pożi tradizzjonali, bil-wieħed bil-wieqfa, li għandu l iktar lbies onramentali, probabbli huwa Durer stess, (tal-inqas xagħru isfar u nnuklat huwa bħal tal-artist). Il-baqra u l-ħmara jinsabu wara l-madonna (ukoll f poża u kulur tradizzjonali) bil-baqra iktar kalma u stoika u l-ħmara tinħaq. San Guzepp ma jidher mkien. VELASQUEZ. Il-pittur Spanjol D i e g o d e S i l v a y Velasquez ( ) għamel l-adorazzjoni tal-maġi fil-bidu talkarriera tiegħu meta kellu għoxrin sena u kien għadu Sevilja, ilbelt li fiha twieled, u li dak iż-żmien kienet ċentru ta kummerċ, u l-port prinċipali għal Amerika. B din il-pittura Velasquez kien beda reputazzjoni kbira bħala pittur kapaċi. L-iktar li jolqot f dan ix-xogħol pjuttost mudlam, hija l-madonna żżomm sod lil Bambin f idejha, li huwa tarbija mdaqqsa mhux ħazin. Id-dellijiet u d-dwal jagħtu dehra naturali ħafna lil ħwejjeg partikularment tal-madonna (u li huma fl-oranġjo u fl-isfar). Ir-realiżmu u l-perspettiv huma maħruġa tajjeb ħafna u juru id ta artist li jipprometti ferm, kif fil-fatt hekk kien. Huwa maħsub li l-bambin huwa l-ewwel tifla tiegħu Francesca, waqt li l-madonna hija l-mara tiegħu Juana, li dak in-nhar kellha 17-il sena. Il-mara tiegħu fil-fatt kienet it-tifla tal-imgħallem tiegħu, li ammetta mal-ewwel li ma huwiex diżunur li student jispiċċa aħjar mill-għalliem. Sentejn wara l-adorazzjoni tal-maġi, Velasquez ħalla Sevilja għal Madrid biex jara l-palazz Escorial bit-teżori artistiċi u biex jipprova jindiehes u jaqbad bħala pittur fil-palazz rjali. Wara ftit taħbit fil-fatt rnexxielu u tant intogħġob bħala artist li sar ħabib anke tar-re Filippu IV, xi ħaġa li qajjmet l-għira ta artisti oħra. Fil-palazz huwa pitter ħafna figuri rjali, u pittirhom preċiżament kif rahom u mhux kif forsi xtaqu jaraw lilhom nfushom dawn il-kbarat, bravura mhix zgħira. 4 Fil-1628, Rubens, li kien qed iżur Madrid, ltaqa u sar ħabib ta Velasquez. Huwa ħajjar lil-artist Spanjol imur l-italja. Hemmhekk Velasquez ġie influenzat ħafna u għal xi żmien l-istil meqjuż u moderat tiegħu ġie influenzat minn dak iktar ikkulurit ta Titian u Tintoretto. B kollox mar tliet darbiet l-italja 5 u darba minnhom pitter anke lil Papa Innocent X. 6 Barra uċuh rjali u klerikali, Velsquez pitter ukoll xeni mill-ħajja ta kuljum, per eż Mara xiħa taqli l-bajd, u Il-Bejjeigh tal-ilma, kif ukoll buffi u nani tal-palazzi, u kollha preċiżament kif inhuma. Huwa pitter ukoll xi xeni storiċi bħat-telfa ta Breda, u anke xi nisa nudi, bħal famuza Rokeby Venus. Velasquez kien jaħdem pjuttost bil-mod, u bejn ukoll li ħafna xogħlijiet tiegħu ntilfu, illum ma tantx għandha ħafna pitturi tiegħu. Però l-influenza tiegħu tidher fuq Goya pittur ieħor Spanjol minn xi seklu wara, filwaqt li Whisler, Manet u xi mpressjonisti Franċizi ammetew l-inflwuenza tiegħu. Velasquez miet ta 61 sena; martu mietet ġimgħa warajh. TIEPOLO. T i e p o l o, j e w Gianbattista Chiepoletto ( ) kien l-ikbar esponent tal-istil rococo Taljan. Huwa twieled f Venezja, tgħallem ma artisti medjokri sakemm kellu xi 20 sena, meta mbagħad, b sensiela ta pitturi taż-żejt huwa sar pittur indipendenti u magħruf. Però, ftit wara huwa qaleb għal fuq l-affrisk li tiegħu għamel sensiela ta xogħlijiet għal ħitan u soqfa, xogħlijiet li kważi jħallu l-osservatur bla nifs. Dawn ilk o m p o ż i z z j o n i j i e t huma mimlija enerġija, moviment, kuluri vivaċi, spiss chiaroscuro sottili, u, speċjalment dawk tas-

9 Luminaria soqfa, b perspettiv drammatiku. 7 Tiepolo pitter fuq ħafna suġġetti li jvarjaw minn dawk reliġjużi (per eż, L-Agunija fil- Ġnien tal-ġetsemani; il-martirju ta Sant Agata, u l-qasma tal-baħar l-aħmar); għal dawk allegoriċi (per eż. Ewropa, Amerika u l-apoteosi ta Spanja); għal pittura-ritratt (per eż Żagħugħa bil-mandolin; Żagħżugħa bil-pappagall); għal dawk storiċi (per eż il-pranzu ta Kleopatara; il-mewt ta Brutus), waqt li f xogħol ieħor, ukoll ibbażat fuq l-antik, l-artist stess jidher ipitter lil martu Ċeċilia. 8 Fil-quċċata tal-karriera tiegħu, Tieplo kien ġie mistieden biex iżejjen ilpalazz tal-isqof ta Wurzburg fil-ġermanja, palazz iddisinjat mill-arkitett kapaċi Balthasar Neumann. Ir-rizultat kien, u għadu, stupend: kmamar u swali grandjużi, bibien mimlija dekorazzjoni, twieqi ovali, soqfa għat-tond, kolonni mibrumin,, statwi ġo niċeċ, linef kkumplikati, pitturi, kuluri, affreski, irħam... u kollox fuq still barokk u rococo. Tassew impressjonanti. 9 U matul dan ix-xogħol kollu f Wurzburg, Tiepolo sab ħin biex ipingi l-adorazzjoni tal-maġi. F dan ix-xogħol, li oriġinarjament kien għal Benedittini ta Schwarzach, post qrib Wurburg, u llum jinsab f mużew fi Munich, tidher sew l-inklinazzjoni ta Tiepolo li jpitter kostumi eżotiċi u voluminużi. Impressjonanti huwa s-sultan bil-wieqfa, bit-turban aħmar fuq rasu, waqt il-figuri oħra huma kollha mgezza fuq xulxin b attenzjoni kbira fuq Ġesù tarbija f ħoġor il-madonna żagħżugħa; u fuqhom donnhu jipprotegi x-xena kollha hemm San Ġużepp, mhux xiħ. L-ambjent huwa rustiku u mudlam u realistiku ħafna, tal-inqas, apparti miż-żewg anġli ta fuq li jneħħu n-naturalezza kolla ta din l-istampa. U bi Tiepolo jingħalaq dan l-artiklu fuq xi artisti u x-xogħlijiet tagħhom konnesi mal-milied. Naturalment hemm ħafna pitturi oħra u ħafna xogħlijiet tagħhom konnessi mal-milied, imma huma dawk l-msemmija l-iktar li laqtu l-attenzjoni tal-awtur. Forsi awtur ieħor, b gosti oħra kien Nru. 107 Diçembru jagħżel sett ta artisti differenti. Fil-fatt dawk magħżula għal dan l-artiklu huma kważi kollha mill-istess era, dik tar- Rinaxximent, era li l-awtur isib affaxxinati. Intant, l-istorja tal-milied għadha sallum tinspijra mijiet ta artisti li jpinġu din l-istorja f xeni attraenti fuq kartolini, tila, ħġieġ, karti tat-tgeżwir, eċċ. U dan jibqa probabbli sakemm tibqa l-immaġinazzjoni umana. TMIEM 1 Din l-informazzjoni fuq fejn jinsabu x-xogħlijiet imsemmija hija tajba għal Novembru 1998 meta nkiteb dan l-artiklu. 2 Inċizitur ieħor famuż imma minn era iktar ricenti huwa l-franciz Gustave Dore ( ). Fost il-ħafna inċiżżjonijiet li għamel, insibu 241 tal-bibbja u fost dawn ma setgħux jonqsu ix-xeni tan-natività (xena tradizzjonali, bil-figuri mdawwrin malmaxtura u mdawwlin b dawl ħiereġ minn Gesù tarbija) u tal- Maġi (xena realistika ħafna li turi lil Maġi għadhom fi triqthom, b ċorma qaddejja, iħarsu, u mdawwlin, minn kewkba fuq l-orrizzont). Dore kien ħa bis-serjetà ħafna l-illustrazzjonijiet tal-bibbja u fil-fatt huma awtentiċi ħafna, tal-inqas fl-ambjent u l-ħwejjeġ. Jingħad li wara l-bibbja ( li ppublikaha fil ), li fiha għamel hafna xeni vjolenti, Dore qatt ma reġa kien ċajtier bħal qabel (kif per eż jidher fix-xogħol Don Quixote, li għamel preċiż qabel il-bibbja.) 3 Għamilha meta mietet ommu, avveniment li tefgħu fi krizi spiritwali u artistika. 4 Fl-istess żmien, f Sevilja, Murillo (ara Luminaria Dicembru 2009, paġna 7) kien qed ipitter b daqstant realizmu n-nies tat-triq. 5 L-Italja kellha attrazzjoni kbira għalih, għalkemm, minnn dokumenti li nstabu fil-1983, tal-inqas darba minnhom telaq ħesrem minn hemm minħabba tifel illeġittimu li kellu f Madrid. 6 F din il-pittura tant qabad il-karattru tal-papa li dan ikkummenta fuq x-xbieha tiegħu troppo vero. 7 F dan ta l-aħħar tidher l-influenza ta Correggio. 8 Inċidentalment, dan Tiepolo, kien miżżewweġ kuntent ħafna, u fost uliedu, certu Domenico kien pittur tajjeb ħafna, li għen lil missieru mhux ftit. 9 Però, kif ikkumnenta Kenneth Clark fil-ktieb (u DVD) Civilisation wieħed ma jistax ma jaħsibx fuq kemm il-bdiewa tal-nhawi kellhom iħallsu taxxi biex il-prinċep-isqof tagħhom seta jgawdi palazz daqshekk sabiħ. Ûew pitturi o ra ta Hieronymus Bosch li juru l-adorazzjoni tal-ma i

10 10 Diçembru 2011 Nru. 107 Luminaria Velsons L-inbid favorit ta l-g awdxin The Winery, 8, Triq ix-xatt, M arr, G awdex. Tel: BONELLO ALUMINIUM G al kull tip ta Aluminju. Xog ol fin li jag ti dehra moderna u sabi a lil darek Proprietor: Peter Bonello N.B. Qala Road, Work Tel: Nadur, Gozo. Mobile Tel: M & J Garage Qortin Street, Nadur, Gozo. Tel: , Fax: Mob: / for Professional Painting, Colour Matching, Panel Beating, Rust Reapir & Baking Spray Car Rental CHARLIE MUSCAT Laqxa Wood Master Triq tax-xemmiex, Nadur, Gozo. Tel:

11 Luminaria Nru. 107 Diçembru L-Oqbra tal-appostli Pietru u Pawlu: Dwar l-oqbra ta San Pietru u San Pawl fis-snin l-imgħoddija nkitbu diversi artikli, imma kull darba li wieħed jaqra dwar dawn, dejjem isib tagħrif ġdid. Kien għalhekk li qiegħed nerġa nħażżeż xi noti dwarhom. Ewsebju ta Ċesarija jistqarr: Jiena nista nurik it-trofej tal-appostli. Jekk trid tasal sal-vatikan u fuq Via Ostiense, issib it-trofej ta dawk li waqqfu din il-knisja (Storia Ecclesiastica II, 25, 6-7). IL-QABAR TA PIETRU Hic est Petrus. Il-Prinċep tal-appostli, dak li miegħu hu marbut il-primat tal-knisja ta Ruma u Isqof tagħha, jinsab midfun fil-vatikan, qrib il-post tal-kruċifissjoni tiegħu. L-istoriku Ewsebju ta Ċesarija jirrapporta fl-istorja tal- Knisja x-xhieda ta presbiteru Ruman għaref jismu Gaio, li fis-seklu tlieta kien xhud tal-preżenza tal-qabar ta Pietru fil-vatikan. Fil-fatt dan Ewsebju jikteb li l-presbiteru Gaio, fil-pontifikat tal-papa Zeferino ( ) kellu polemika ma Proklu (kap ta setta eretika tal-montanisti ġewwa Ruma). Dan Proklu kien jiftaħar bil-preżenza ta oqbra famuzi tal-era Apostolika fl-asja Minuri. Gaio oppona dan, billi qal li l-oqbra Trofej (jiġifieri oqbra glorjużi għaliex monumenti ta rebħa fuq il-mewt) tal-appostli San Pietru u San Pawl, jinsabu fil-vatikan u fuq Via Ostiense ġo Ruma. Fuq dawn l-oqbra, Kostantinu fl-ewwel snin tas-seklu IV ordna li jinbnew l-ewwel Bażiliċi ad unur tagħhom. L-ewwel qabar ta Pietru kien imħaffer fl-art. Fuq dan il-qabar fit-tieni seklu saret bħal niċċa funerarja, li l-istudjuzi sejħulha Trofeo di Gaio. Fl-ewwel nofs tasseklu IV, din in-niċċa ġiet inkorporata fl-altar tal-bażilika li bena Kostantinu. Fuq dan l-altar, il-papa Girgor il-kbir ( ) fil-bidu tas-seklu VII, bena altar ieħor. Iktar tard, fis-sena 1123, Papa Callistu II ( ) bena ieħor waqt li ħalla dak preċedenti. Fuq dawn, il-papa Klement VIII ( ) fis-sena 1594, poġġa l-altar hekk imsejjaħ tal-konfessjoni, dak li fuqu sal-lum iqaddes il-papa fil-bażilika Vatikana. Sa minn żminijiet imbegħda, kien magħruf li x imkien taħt dan l-altar tal-papa, hemm il-qabar tal-prinċep tal- Appostli, u mill-monumenti li nbnew fuqu, kienet tidher fiċ-ċar, il-preżenza kontinwa tal-qima sa mill-epoka Apostolika lill-appostlu Pietru. Imma dawn l-istrati kollha ġew għad-dawl flimkien ma metropoli rikka u wiesa mhux għajr ħlief fis-seklu tagħna b inizjattiva tal-papa Piju XII ( ), l-ewwel Papa fl-istorja tal-knisja, li ordna l-iskavi taħt l-altar tal-konfessjoni. Dawk l-iskavi li tawlu mis-sena 1940 sas-sena 1949 ħarġu għall-beraħ il-preżenza tal-post fejn indifen San Pietru l-appostlu. Din l-aħbar straordinarja ġiet imħabbra mill-istess Papa Pacelli (Piju XII) fil-messaġġ tal-milied bir-radio Vatikan fi tmiem is-sena Ġubilari 1950, meta qal: Fil-pedamenti tal- Bażilika Vatikana, hemm il-pedament tal-fidi tagħna... Il-konkluzjoni finali tax-xogħlijiet u studji li saru tgħidilna biċ-ċar IVA, il-qabar tal-prinċep tal-appostli nstab. Il-kuraġġ tal-papa Piju XII li ordna li jsiru dawn irriċerki, rebaħ u ġiet ippremjata l-biża millenarja ta tant Papiet tal-knisja. Velu ta misteru kien jgħatti dak il-post taħt il-bażilika, u żamm mistur f biża reverenzjali, mhux biss fl-insara, imma saħansitra fil-papiet. Dwar dawn is-sentimenti ta biża jew qtiegħ il-qalb tagħtina ideja l-ittra li kiteb il-papa Gregorju l-kbir lil Costantina, Imperattriċi ta Bisanzju. Din ir-reġina talbet lill-papa Gregorju, ir-ras tal-appostlu San Pawl biex titpoġġa fil-kappella tal-palazz Imperjali, imma l-papa rrifjuta din it-talba. Kienet ħaġa impossibbli għaliex l-irjus ta Pietru u Pawlu setgħu biss jiġu miqjuma b reverenza kbira, u xejn iżjed. U kompla: Għaliex f Ruma kien intollerabbli u sagrileġġ li xi ħadd imiss l-iġsma tal- Qaddisin Appostli (Monumenta Germaniae historica I 1, Berolini 1887, pp ). Il-Papa ppermetta biss, l-użu ta biċċiet taċ-ċarruta mimsusin mal-oqbra tagħhom, li kienu għall-insara sors ta virtù li jħallu l-istess effetti tar-relikwi. F din l-istess ittra lill-imperattriċi Costantina, il-papa kompla jsemmi l-kastigi li Alla l-imbierek seta jitfa fuq dawk li setgħu jabbużaw u jħarrku minn posthom l-oqbra qaddisa ta San Pietru, San Pawl u San Lawrenz. Dan l-istess twemmin u biża tal-papa Girgor il-kbir, ħakem ukoll lill-papa Urbanu VIII ( ) meta ġew biex iħaffru fil-viċinanzi tal-qabar ta Pietru, biex jagħmlu l-pedamenti tal-erba kolonni tat-tribuna tal-bernini. Ġraw katina sħiħa ta disgrazzji lil dawk li ħadu sehem fix-xogħlijiet imsemmija, u kulħadd attribwixxa dan għal dak li kien tkellem dwaru Papa Girgor il-kbir. Tant hu veru dan li xhud okulari, kanoniku ta San Pietru, reġà mexxa f idejn kulħadd, l-ittra tal-papa. Kellu bżonn Papa Urbanu joħroġ ittra oħra biex dawn ix-xogħlijiet jintemmu. Imma l-biżà ma waqafx hawn. Bniedem għaref Ruman tas-seklu sbatax, Stefano Borgia, kiteb fis-sena 1776, li minn żmien

12 12 Diçembru 2011 Nru. 107 Luminaria Kostantinu u Papa Silvestru sadakinhar, l-ebda Papa ma ssogra jmiss jew jara il-ġisem tal-appostlu (S Borgia, Vaticana Confessio Beati Petri, Roma 1776, p. XLIII). Minn hawn naraw id-deċiżjoni storika u importanti tal- Papa Piju XII, biex isir it-tiftix ta dan il-qabar. Dawn l-iskavi kienu l-bidu ta fażi ġdida ta indaġni li tawlu mis-sena 1952 sas-sena 1965, xogħol li wassal lill-arkeoloġi biex isibu l-fdalijiet mortali tal-għadam tal-prinċep tal-appostli. PETRUS ENI PIETRU QIEGĦED HAWN Meta wieħed jinżel fis-sotterran tal-bażilika tal- Vatikan, jista jara b għajnejh nekropoli (ċimiterju antik) li nkixef meta kienu qed isiru l-iskavi ordnati mill-papa Piju XII. Dan iċ-ċimiterju ġie mirdum fiż-żmien Kostantinu, biex jillivella l-post fejn bena dik l-ewwel Bażilika. Dan il-post jinsab madwar sebà metri l isfel mill-paviment tal-bażilika attwali. Fil-parti ta din in-nekropoli li tinsab kważi eżatt taħt l-altar tal-konfessjoni, hemm spazju li l-arkejoloġi tawh l-isem ta campo p. Dan l-ispazju hu maqtugħ għalih b ħajt miżbugħ aħmar, u għalhekk jissejjaħ muro rosso il-ħajt l-aħmar. F dan il-ħajt hemm dik imsejħa dar funebri tat-tieni seklu, magħrufa mill-istudjuzi, bħala Trofeo di Gaio. Din id-dar funebri hi magħmula minn żewġ niċeċ fuq xulxin fil-ħajt Muro Rosso u mifrudin oriżżontalment minn xulxin minn lastra tat-travertin, imqegħdin fuq żewġ kolonni tal-irħam. Qrib il-kolonna fuq il-lemin, hemm ħajt ċkejken, imsejjaħ Muro g, spazju miksi bl-irħam, u fih ukoll xi graffiti. Hawn wieħed jista jara kontenituri talplexiglass, plastic trasparenti, li fihom hemm fdalijiet ta għadam. Dawn huma r-relikwi ta San Pietru,magħrufa bħala tali fis-sena 1965 u mqegħdin hemm mill-papa Pawlu VI fis-sena B dawn il-konkluzjonijiet kollha ta dawn l-iskavi f idejh, il-papa Piju XII innifsu qabbad lil Margherita Guarducci biex taqra l-graffiti misjubin. Mir-riċerki li għamlet Guarducci, ħarġu diversi riżultati importanti. Ingħaraf b mod l-iktar ekwivoku l-isem ta Pietru, ripetut diversi drabi u flimkien ma dak ta Kristu u l-madonna, kif ukoll l-ittra PE, li meta magħqudin flimkien, jiffurmaw is-simbolu ta dak li lilu ġew mogħtija ċ-ċwievet tas-saltna. Il-graffiti kollha fuq il-muro g, barra l-isem ta Pietru l-appostlu, taw indikazzjoni prezjuża tal-ispiritwalità Kristjana tal-ewwel sekli. Instabu numru kbir ta akklamazzjonijiet għar-rebħa ta Kristu, Maria u Pietru. F masulew ieħor ta din innekropoli Vatikana, dik tal- Valerii, din l-istudjuza għarfet ktiba (epigrafa) li fiha jitfaċċa l-isem ta Pietru: Petrus roga pro sanctis hominibus christianis ad corpus tuum sepultis - Pietru, itlob għall-bnedmin qaddisa nsara, li huma midfunin qrib il-ġisem tiegħek. Din l-iskoperta ikkonfermat li d-difna tal-appostlu Pietru saret f dak il-post, u rriżulta b mod l-iktar interessanti li l-graffiti li jsemmu lil Pietru dehru f numru ikbar fuq kollox fuq il-ħajt (Muro g). F din il-fazi ġdida tal-indaġni, kien ta importanza enormi parti minn graffit bil-lingwa Griega. Dan ilframment prezzjuż (wiesa 5.7 cm u għoli 3.5) illum jinsab mgħasses f kaxxa forti fil-fabbrica di San Pietro, u fuqu hemm il-kelmiet bil-grieg PETROS ENI, Pietru jinsab hawn ġew. Dan il-framment wera li hemm jinsabu Imma kif dawn instabu u ġew magħrufin bħala l-għadam awtentiku tal-appostlu mill-arkejologa u Epigrafista Margherita Guarducci, hi storja singulari u kumplessa. Biċċa xogħol tassew li l-idea hi mister arkeoloġiku. (M.Guarducci, La Tomba di San Pietro. Una straordinaria vicenda, Milano 1989). L-iskavi li twettqu mill-1940 sal-1949 kienu mportanti għaliex identifikaw fin-niċċa (edikola) tat-tieni seklu, ittrofew imsemmi minn Gaio, u fil-paviment ta din il-kamra, instabu traċċi tal-qabar oriġinali ta San Pietru. Hawn Guarducci ntebħet ukoll b dak li kien għamel Kostantinu, u l-altari li nbnew wara. Inkixef il-ħajt imsejjaħ Muro g, li fl-ispazju tiegħu u bil-graffiti, juru li sa mit-tielet seklu kien hemm devozjoni kbira f dan il-punt ċentrali. Ma dawn ir-riżultati pożittivi, kien jonqsu diversi elementi: 1. l-isem tal-appostlu Pietru ma deherx ċar ħafna, 2. ma setgħux jifhmu għaliex dak l-ispazju tal- Muru g, 3. dawk il-graffiti ma setgħux jinqraw, 4. ma nstab l-ebda sinjal tar-relikwi, meta l-qabar f din id-dar funebri nstab vojt. L-Artal ma ur tal-baωilika ta San Pietru li ta tu jinsab ilqabar ta San Pietru

13 Luminaria l-fdalijiet mortali tal-appostlu. Il-fdalijiet ta Pietru kellhom ikunu f dak l-ispazju taħt il-muro g. Imma skont ir-riżultat finali ta dawk ix-xogħlijiet instab li mhux hekk kien. Iktar tard, intebħu li dak l-ispazju tbattal, u l-materjal misjub fih, flimkien mal-għadam, kien inġabar f kaxxa tal-injam u meħud fil-grotte Vaticane, biex aktar il quddiem isiru fuqu eżamijiet xjentifiċi. Ir-Relikwi ta San Pietru: Fis-sena 1953, dik il-kaxxa bl-għadam li nstab f dak l-ispazju fil- Muro g fiha, ittieħdet mill-arkeologa li kienet għadha ma tafx mit-teżor li kien fiha, fl-istudju Antropoloġiku tal-fabbrica di San Pietro. Fis-sena 1962 imbagħad, beda x-xogħol ta analisi fuq dak l-għadam. L-istudjużi li żmien qabel kienu analiżżaw il-fdalijiet li nġabru miż-żona tal-iskavi intebħu li, dak l-għadam kien fdalijiet ta diversi persuni, imma dak t issa (li kien inġabar f kaxxa għalih mill-muro g), kien ta individwu wieħed, li kien nofs skeletru b xi materjal fuqu u tbajja ħomor. Mill-eżami petrografiku tat-trab (ramel safrani mħallat bit-tafal) inkrostrat mal-għadam (li juri li d-difna saret taħt l-art) irriżulta identiku ma dak tal-qabar oriġinali li jinsab taħt in-niċċa tat-tieni Seklu; (f postijiet oħra hemmhekk it-trab irriżulta differenti minn dak ta fuq l-għadam). Ittbajja ħomor ġew identifikati bħala biċċiet tad-drapp li kien jagħmel parti minn drapp prezzjuż aħmar minsuġ fid-deheb. Dan kollu juri li l-eżami tal-għadam huwa għal kollox konformi ma dak li nistgħu naħsbu li kienet il-persuna ta Pietru fl-epoka tal-martirju. Imma kif seta qatt li l-fdalijiet mortali tal-appostlu nstabu f dik in-niċċa tal-muro g, u mhux fil-qabar, fejn tpoġġa oriġinarjament? Wara li ta l-libertà għal Kult Nisrani, l-imperatur Kostantinu, qabel ma beda jibni l-ewwel Bażilika ta San Pietru, xtaq juri devozzjoni u qima lejn il-qabar tal- Appostlu Pietru. Għalhekk qrib is-sena 315, il-fdalijiet tal-appostlu imgeżwrin f bicca drapp ħamra, ġew imqegħda f niċċa imkaħħla fil-ħajt (Muro g) madwar żewġ metri l fuq mill-qabar oriġinali minħabba l-umdità u biex ikunu fiż-żgur. Twieled għalhekk monument sepolkrali ġdid li fih ġiet imdaħħla l-edikola tat-tieni Seklu, post oriġinali tad-difna ta Pietru, parti mill-ħajt Website tal-parroçça tan-nadur: Nru. 107 Diçembru l-aħmar muro Rosso li fih kienet imħaffra, u l-ħajt G muro G li fih inżammu ir-relikwi u hemm fih ukoll il-graffiti. Dan kollu ġie mlibbes fuq tliet naħat b irħam porfidu prezzjuż waqt li l-parti l-oħra baqgħet mikxufa l-prospettiva tan-niċċa funerarja bil-mensola tat-travertin u l-kolonni żgħar tal-irħam. Il-pjan ta fuq tal-monument Kostantinjan serva bħala bażi għall-altar ta San Girgor il-kbir, imbagħad dan l-altar ġie inkluż fl-altar ta San Kallistu li fuqu fl-aħħar imbena dak attwali tal-bażilika, imwaqqaf mill-papa Klement VIII. F diskors li għamel il-papa Pawlu VI nhar id-29 ta Ġunju tas-sena 1976, festa tal-appostli San Pietru u San Pawl, qal: F dan iż-żmien tagħna, ingħatatilna x-xorti li naslu għal dak li jirrigwarda lil San Pietru, il-verita ta dak li temm il-maħbub Prediċessur tagħna l-papa Piju XII, dwar il-qabar tal-appostlu San Pietru f dan il-post miqjum. Din hi prova li ħadd ma jista jinnega l-preżenza tal-appostlu Pietru fil-belt, oġġett li wħud mill-istudjużi kellhom kritika negattiva. Barra dan, lilna messitna xorti oħra, li nkunu ċerti mir-riżultati, li jidhru pożittivi, mir-riċerki assidwi u ta min joqgħod fuqhom, dwar l-identifikazzjoni u l-awtentiċita tar-relikwi qaddisa tal-beatu Pietru, Xmun Iben Ġwanni, is-sajjied umli tal-galileja, u l-appostlu magħżul minn Ġesu Kristu stess biex ikun il-kap tal-grupp tal-ewwel segwaċi tiegħu, u mqiegħed bħala pedament tal-binja msejħa Knisja, li Kristu xtaq jibni, u li wiegħed li għalkemm is-setgħat tal- Infern kienu ser jaħbtu għalija, hi tibqa wieqfa. Rikonoxxenti lejn dawk kollha li ħadmu f din l-esplorazzjoni diffiċċli, aħna nilqgħu bil-ferħ u reverenza l-eżitu ta dan l-avveniment hekk sinjifikattiv, li jikkonvinċi b argumenti storiċi u xjentifiċi, il-konvinzjoni sekulari tal-qima li dejjem kien hawn f dan il-post lejn il-prinċep tal-appostli, u jimliena bil-fidi fil-missjoni tiegħu mimlija rebħ ħalli jxandar l-isem Imqaddes ta Kristu fl-istorja u fid-dinja. Il-Papa Pawlu VI, reġà semma l-preżenza żgura tar-relikwi ftit qabel il-mewt tiegħu, meta f udjenza li għamel fil-vatikan fit-28 ta Ġunju 1978 qal: Hawn fuq il-qabar glorjuż, fuq ir-relikwi tiegħu, aħna nitolbu lill- Missier tas-sema, li l-knisja tibqa soda fil-fidi ta Pietru, li hi l-pedament tal-fidi tagħna. MuΩew Marittimu Kelinu Grima Triq il-kappillan, Nadur Tel: Miftu : mit-tnejn sas-sibt 9.00a.m p.m. G al aktar informazzjoni ara l-website tal-parroçça.

14 14 Diçembru 2011 Nru. 107 Luminaria IL-GAWGAW A. X qalu l-folkoristi Maltin. Vassalli, fid-dizzjunarju tiegħu, jgħid li fost il-poplu għama ta Malta hemm it-twemmin fil-gawgaw, li kien hemm min isibu l-gewgew jew il-kawkaw. Jissokta jgħid li dawk kollha li kienu jitwieldu fil-lejl tal-milied, fil-ħin li kien twieled il-messija, matul ħajjithom, huma u reqdin, fl-istess ħin, jinbidlu f waħx jgħidulu l-gawgaw. Nies bħal dawn, fost ilfiq u ġenn, arahom jiġġerrew ma kullimkien: fil-wileġ, fil-widien, fil-wati u fl-imħarbat, ġossiġar u fl-irdumijiet. Wara dal-ġiri kollu kienu jerġgħu d-dar għajjenin u mifluġin, fejn kienu jinbidlu fi bnedmin bħal qabel. Dan kien jiġri għax Ġesù ma kienx irid lil min kien jitwieled fil-ħin li kien twieled hu. Għalhekk in-nisa li kienu jfittxu lil żwieġhom jew lil uliedhom li twieldu hekk, ma kinux isibuhom f soddthom minn nofs il-lejl il quddiem. Qrib is-sebħ, imbagħad kienu jsibuhom fis-sodda mfarrkin u mħarbtin bil-kedda li kienu ħadu awl il-lejl. Wara Vassalli, Pietru Pawl Castagna, fl-istorja ta Malta li ħareġ fl-1890, filwaqt li ħa minn ta qablu, qalilna li dawk kollha li jkunu twieldu fil-lejl tal-milied fil-ħejn appuntu illi kien twieled il-messija, jibqgħu kull sena, sa mewthom huma u reqdin, jinbidlu f fantażma, għax Kristu ma jridx il min jitwieled fil-ħejn li kien twieled hu. Għalhekk in-nisa li kienu jfittxu lil żwieġhom jew l uliedhom minn nofs il-lejl sal-paternoster, ma jsibuhomx f soddithom bħalma ħallewhom. Iżid jgħidilna, li biex raġel ma jibqax jinbidel f Gawgaw, kien jeħtieġ jieħu għarbiel f idu u joqgħod jgħodd it-toqob li fih. Fl-aħħarnett induru għal dak li qal Dun Ġużepp Farrugia taż-żurrieq, fil-ktieb li kien ħareġ fis-sensiela Mogħdija taż- Żmien, xogħol li kien ħadu minn fuq dak ta Ċensu Busuttil qablu. Dan jgħid li l-waħx li jsibuh il-gawgaw, lejlet il-milied idur ma Malta kollha jbarqam, tbarqim li kien iwerwer lil kull min kien jisimgħu. Wara li kien idum is-sigħat ixuf mat-toroq arah jinġabarlek id-dar, għajjien mejjet u mħaddel, jinxteħitlek fis-sodda jorqod u l-għada jqumlek qisu qatt ma kien xejn. Issa, billi Dun Franġisk Agius ( ), jgħidilna li l-gawgaw, jew il-kawkaw, kif kienu għadhom jafuh fi żmienu, kien joħroġ idur fil-lejl tal-milied idur waħdu jgħajjat bħallbarri, aktarx li Dun Ġużepp Farrugia, flok ibarqam, bħalma jagħmel il-ħamiemu u l-gamiemu, ried ifisser iqamqam, imnejn kienu ħarġu l-kelmiet qamqam u qamqama, għallgendus u l-baqra. Dan jorbot ukoll mal-għajdut dwar waħx il-baqar, li jgħid li wkoll kien joħroġ idur mat-toroq, iwerwer lin-nies miġbura f darhom. Irrid insemmi wkoll l-qawl li ta l-patri Manwel Magri fi ktieb li kien ħareġ fis-sensiela tal-mogħdija taż-żmien. Dan jgħid li l-gawgaw, jew il-kewkew u l-kawkaw, kif isejjaħlu hu wkoll, kien joħroġ lejlet il- Milied ma nofs il-lejl bumm; jekk kien isib mustaċċih miblula, kien jgħid: Ix-xitwa għaddiet; jekk kien isibhom nixfin kien jgħid: Ix-xitwa għadha ġejja. Dan ma jistax ma jfakkarniex f dak li għadu jingħad għall-ors tal-gandlora. Biex nifhmu għaliex dak li jingħad għall-ors jew għal-lupu nhar il-gandlora jingħad ukoll għall-gawgaw nhar il-milied, irridu niftakru li l-istaġuni fl-antik kienu jibdew hekk: irrebbbiegħa fil-bidu ta Frar, is-sajf fl-ewwel ta Mejju, il-ħarifa fl-ewwel t Awwissu u x-xitwa fl-ewwel ta Novembru. Dawn kollha kienu jiem ta festi kbar, mimlija seħer. Il-Milied, imbagħad marbut mal-istaġuni tal-lum. Il-Knisja kienet daħħlet festi, bħall-gandlora u l-qaddisin Kollha, għall-bidu tal-istaġuni l-qodma, u l-milied u San Ġwann għall-ġodda. Għall-poplu, dawn il-festi, l-iktar tal-milied u San Ġwann, kienu jiem ta festi kbar. B. Il-Likontropija. Ir-rabta bejn il-lupu u l-gawgaw toħroġ mit-twemmin li hemm imxerred mal-ewropa dwar il-likantropija, jiġifieri li jista jkun hemm il-bniedem-lupu, bl-ingliż werewolf, jew illupu-bniedem, bit-taljan l-lupomannaro. Dan it-twemmin, li l-bniedem jista jinbidel f lupu ġej minn żmien Żemżem, għax Erodotu, l-ewwel storiku Grieg, jgħidilna li n-newri, fost ix-xiti, poplu li kien hemm, bejn wieħed u ieħor, l-ukrajina tal-lum, kienu jinbidlu f lupu darba fis-sena. Jista jkun li dawn kienu jilbsu ġild ta lupu bir-ras b kollox bħalma kien jagħmel, nhar il-gandlora, ir-raġel il-muswaf, fil-kalabbrija, l-italja t Isfel. Hemm min jgħid li bniedem jinbidel f lupu billi jindilek, bħalma aħna konna nemmnu li kienu jagħmlu tas-setta biex joħorġu jtiru fl-ajru bil-lejl. Oħrajn jgħidu li li r-ruħ biss tista tidħol f lupu. Meta bniedem kien jiġrilu hekk jibda jagħmel bħal-lupu li qed jaqbad il-kaċċa. L-Italja jgħidu li l-lupu-bniedem ikun imnissel lejlet San Pawl jew lejlet il-lunzjata, meta tnissel Ġesù. Issib oħrajn li jemmnu li dan ikun twieled fil-lejl tal-milied. Issib oħrajn li jgħidu li l-lupu-bniedem isir hekk bil-mard għax kien tnissel f qamar mitluf jew f qamar kwinta. Għalhekk jgħidu, li min ikun hekk, meta jkun qamar kwinta tarah jaqbiżlek minn tieqa jew jibda jgħajjat u jagħmel gabirjoli mat-toroq. Bniedem hekk ifiq jekk tferih u tofsdu ħa joħroġ id-demm. L-Italja jemmnu wkoll li min ikun twieled fil-lejl tal-milied, biex ma jinbidilx fi bniedem-lupu bħall-gawgaw tagħna, missieru jew ġbinu, irid jagħmillu salib fuq il-kozz t għonqu jew f qiegħ siequ, b ġamra tikwi, matul it-tliet iljieli tal-milied. Fl-aħħarnett, billi hawn għandna il-qawl: Ibża minn min ikollu ħuġbejh kbar, nixtieq insemmi li d-danimarka jemmnu

15 Luminaria li raġel li ħuġbejh jiltaqgħu ma xulxin jgħidulu raġel-lupu. Ċ. Iċ-Ċirawlu. Billi semmejt it-twemmin li hemm min jemmen li min jitnissel lejlet San Pawl isir lupu-bniedem, ta min jgħid li Sqallija, min jitwieled matul il-lejl ta San Pawl, isibuh Ċirawlu. Raġel bħal dan, barra li l-velenu tas-sriep ma jkunx jista għalih u għalhekk ma kien jagħmillu xejn, ikun jagħmel issħarijiet, ibassar il-ġejjieni, jikkmanda lis-sriep u jeħodha mal-bniedem- lupu. D. Il-kelma Gawgaw ġejja minn Tunes? F kitba li kienet dehret fil-ġurnal tal-istudji tal-malti tal- 1978, ingħad li l-magreb, nies suwed imnissla mill-ilsiera li kienu ġew mis-saħel, il-pajjiżi li jmissu man-naħa t isfel tas-saħara, isibuhom kollha r-rink Sudanin. Issa ż-żarżis tat-tuneżija tas-sud, grupp ta folkloristi Sudanin, jgħidu li huma l-grupp ta Gugu. Biss bl-għarbi tas-sudan, Gawgaw ifisser wieħed beżżiegħi, kif ukoll xħiħ Nru. 107 Diçembru jew rozz. Imma l-iktar ħaġa li tolqotna hi, li s-sudan jemmnu li hemm żewġ spirti, wieħed jgħidulu Gugi u l-ieħor Nies Gugu. Dawn l-ispirti jidħlu fin-nies u jmarrduhom. Min ikun Gugi jkun saħħar u jiekol in-nies. Biex tfejjaqhom lil dawn in-nies trid tixxierek ma dawn iż-żewġ spirti. Billi s-saraċini, li kienu ġew Malta fl-1049, kienu ġew mill- Magreb jew bid-dawra minn Sqallija, xejn mhi ħaġa kbira li t-twemmin fil-gawgaw kienu daħħluh huma. Illum nafu li meta r-re Ruġġieru kien ġie Għawdex fl-1127, barra li kien keċċa l barra lill-kapijiet Saraċini, kien keċċa wkoll lill-ilsiera suwed li kellhom. Hekk ukoll, fl-1240, nafu li Malta kien hawn qabda lsiera suwed Ġirbin. Biss, billi aktarx qabel ma kienet saret Gawgaw il-kelma kienet titlissen Kawkaw, din setgħet saret hekk hawn. Ngħidu aħna n-nadur ronka jgħidulha ronga. U xi ngħidu għal kliem bħal Gandlora, gandlier u l-bqija, kollha imnisslin minn kandila, li ngħiduha gandila? VICTOR JOHN GALEA. Nhar il-15 ta Frar tas-sena Fl-arkivju parrokkjali sibt dan ir-ritratt li fuqu hemm miktub The Hermit s Grotto at the lower end of Wied Bin emma. L-G ar tal-eremita fin-na a t isfel ta Wied Bin emma. It-titlu tar-ritratt iqarraq bik, g ax l-g ar tal-eremita minn dejjem kien fl-in awi tar-rdum il-óawt u mhux f Wied Bin emma. Meta iddur l-irωieωet li hemm fl-in awi, u bil-g ajnuna ta diversi bdiewa, irnexxieli insib ir-razzett li parti minnu tidher filn-na a ta fuq tar-ritratt. Dan l-g ar kien jinsab fit-triq li llum tag ti g al Irdum il-óawt, MaΩ-Ωmien dan l-g ar i arraf u illum minfloku hemm passa tal-konkos g all-bdiewa li g andhom ir-raba f dawn l-in awi. Irdum il-óawt kien il-post mag Ωul mill-françiωi meta nvadew il G awdex fl-10 ta Ìunju Grazzi speçjali lil dawk kollha li tawni l-g ajnuna biex ji i lokalizzat dan il-post. Guzi Muscat 100 sena ilu Illum

16 16 Diçembru 2011 Nru. 107 Luminaria Napprezza u nirringrazzja r-reazzjoni qawwija minn fost in- Nadurin, li permezz ta messaġġi telefoniċi u nformazzjoni personali u nostalġika, fakkruni f aktar ismijiet ta ħwienet li kienu jeżistu fin-nadur fl-antik, li kienu jirriflettu u jiffurmaw parti mill-ħajja kulturali, soċjali u ekonomika mix-xjuħ tagħna. Inkomplu b aktar ismijiet: Triq it-tlettax ta Diċembru: 1. Toni tal-basla: ħanut b affarijiet tal-ħjata u xerrej ta bajd, eċċ. 2. Pawla tal-kikk: ħanut tal-ħwejjeġ u ħajjata. Triq il-buskett: 1. Taċ-Ċikkar: forn u ħanut tal-inbid 2. Ġużepp tal-kumpar: landier Triq ir-ramla: 1. Mikieli taċ-ċanak: ħanut tal-merċa u tal-inbid. Triq San Ġużepp: 1. Tal-Bagħal: magna tat-tħin. Triq Ta Sajd: 1. Ta Ħurtana: kpiepel tal-ġummar mill-friegħi talpalm. 2. Tal-Kumpar: pitrolju u burdnar. 3. Pietru ta Pastol: ħajjat. Triq San Ġakbu: 1. Salvu ta Flieles: purtieri tal-qasab. 2. Ġakki tal-ingliż: forn. Triq San Blas: 1. Ta Fidiel: qfief u purtieri tal-qasab. 2. Kurun ta Pantu: barbier. 3. Tal-Biesa: qfief u purtieri tal-qasab. 4. Ta Perkasu: tal-merċa (grocer). Triq Wied ir-riħan: 1. Ġużepp ta Żuża: tal-merċa (grocer). Triq Xandriku: 1. Mikieli Mercieca: Ta Manweli: mastrudaxxa 2. Ta Barka: ħanut, negozju tal-fniek. 3. Lucio Haber ta Lizju: għassar tal-inbid tal-quddiesa. Fornitur tal-knisja tan-nadur u parroċċi oħra f Għawdex bl-inbid tal-quddies. Triq Ta Grunju: 1. Pawlu Vella tal-wis: ħanut tal-merċa (grocer). 2. Tal-Ajkla: ħanut tal-merċa (grocer). 3. Miena ta Bażoru: bejgħ tal-ħalib tal-mogħoż. Triq San Ġwann: 1. Pawlu ta Ġummajr: ħanut tal-merċa (grocer); ħanut tal-inbid u ħanut tal-ġwież. 2. Oħti Marija: ħajjata u ħanut tal-ħwejjeġ. 3. Pawlu taċ-ċimċem: mastrudaxxa. 4. Triq San Ġwann kantuniera ma Triq Tlettax ta Diċembru: ħanut ta landier u ironmonger. Triq it-tiġrija: 1. Pawlu tal-lajku: ħanut u negozjant tat-tjur. 2. Karmnu tal-biesa: qfief u purtieti tal-qasab. 3. Ġanni ta Żerrek: tal-merċa (grocer). 4. Pawlu tal-ġirbi: mastrudaxxa. Triq il-knisja: 1. Anġlu ta Kelina: barbier, 2. Ta Karkanja: għassara tal-inbid. Triq San Koronatu: 1. Ġanni ta Żerrek: ħanut tal-merċa (grocer). 2. Tal-Burqax: ħanut tal-inbid. Triq Xjuf ir-riħ: 1. Karmni tad-dikka: ħajjata. Triq Dun Ġużepp Vella: 1. Karlu ta Kunetta: landier. Triq it-tramuntana: 1. Stella tal-iskiter: ħanut tal-merċa (grocer). Triq il-qala: 1. Ġużepp ta Żoqju: bejjiegħ tal-ħalib tal-mogħoż. Il-Pjazzetta 1. Ċikku ta Ġwannija: ħanut tax-xorb. Barra minn dawn il-ħwienet u lokalitajiet ta negozju, insibu ħafna snajja oħra tal-imgħoddi, bħalma huma l-bajjada, li kienu: Karmnu tal-grott, Ġanni tal-baġaġ, ilmissier u l-aħwa taż-żewġ, il-missier u l-aħwa ta Damjan, Ġużepp il-lola u Ġanni ta Brajġu, Mikieli tas-slett, Ġanni tal-puxu u Natu tal-pespus. Is-sajjieda l-aktar magħrufa fin-nadur kienu l-aħwa tal- Oħxon, l-aħwa Ġużepp u Frenċu tal-ħejba, il-missier u l-aħwa taċ-ċombu u tat-turu, l-aħwa tal-majna u oħrajn, ta Kalielu, l-aħwa ta Wiżu, Wiġi ta Latin, ta Korċi u ta Għajnas. Mikieli ta Sufa u oħrajn ta Sufa kellhom żewġ imtieħen tar-riħ. Kien hawn tnejn bil-karozzin: tal-pespus u Fonzu tal- Ġandar. Ta min jinnota li l-ewwel karozza tan-nar (kif konna nsibuha) kienet ta Karmnu Portelli ta Sisunu. Kienet waħda mill-waħdiet li kien hawn f Għawdex. Tant kienet timxi bilmod, li aħna t-tfal konna niġru warajja, nilħquha u noqogħdu bilqegħda in-naħa ta wara fuq il-vamper. Ma dawn is-snajja fin-nadur insibu wkoll il-mijiet ta nisa (u anke irġiel) li kienu jaħdmu l-bizzilla, barra l-ħafna baħrin fuq il-vapuri u l-bdiewa. Insibu wkoll li ħafna djar privati li kienu ibigħu l-inbid middjar tagħhom, flimkien ma affarijiet oħra tal-ikel. Fost dawn insibu lil Pietru Camilleri (tas-susu) ta Triq Rjali (illum Triq it-tlettax ta Diċembru) li kien ibiegħ il-pasturi tat-tafal kif ukoll Ġużeppi Azzopardi (tal-munita) ta Triq it-tramuntana li anke dan kien ibiegħ dawn il-pasturi u xi statwetti, it-tnejn li huma mid-dar tagħhom. Dawn is-snajja kollha kienu l-mutur li jdawwar r-rota talkultura soċjali u ekonomika tan-nadur ta dak iż-żmien.

17 Luminaria Nru. 107 Diçembru Fr. Frank Portelli takes up challenge as new head of Toronto s youth office Assigned to Merciful Redeemer parish in Mississauga for his internship, the parish had an active youth ministry including both EDGE and LifeTeen programs, he said. From there, Portelli took on the role of associate pastor at St. Luke s parish, where the parish started its own EDGE program. Portelli, 35, is looking forward to his new assignment. But it s going to be challenging, he said. The archdiocese is so big population and geographically so I think it s hard to make every parish and every school aware of the youth office s presence. TORONTO, Canada - Fr. Frank Portelli is embracing a new challenge in his priestly life, taking the reins as the director of the archdiocese of Toronto s Office of Catholic Youth. Successful youth ministry is when you ve engaged the young person, Portelli told The Catholic Register. Not imposing something but finding out what their desire is, what their questions are and trying to meet that need. Portelli was assigned as director of the OCY Nov. 1 and is currently in a transition period as he works between his new post and as associate pastor at St. Luke s parish in Thornhill. As of January, he will be able to focus his efforts solely on his new ministry. Replacing Christian Elia, his posting is for three years. Born and raised in Toronto in a family of seven children, Portelli was ordained in He went to Bishop Allen Catholic Secondary School and completed his undergraduate degree in economics and math at the University of Toronto. Following two and a half years with the federal government working in bankruptcy and insolvency, Portelli entered St. Augustine s Seminary. Portelli said he hopes to study some other youth offices in Canada, the United States and around the world to see what methods have been effective. He said he ll also have to adjust to working in an office setting again which will offer less interaction with people than he s grown accustomed to at his parish. I just met with some young adults and they feel there s nothing for them, he said. He hopes to rectify this as he tries to come up with a vision that the diocesan youth office should focus on. The parishes are geared sacramentally towards baptism, first communion and confession and then confirmation. And then, until marriage, there s this gap, he said. As a Church, we need to be focused on people that are on the margins teenagers included, he said. Teenagers have identity issues when they re going through this tumultuous time, said Portelli. And I want to lead them, to guide them and to answer the questions that they have about life, God, purpose and meaning. Missier Fr. Frank huwa Paul Portelli, emigrant Naduri min-nadur.

18 18 Diçembru 2011 Nru. 107 Luminaria L-Isqof Mario Grech fil-knisja ta St Peter Chanel fi Deer Park Merħba lill-monsinjur Mario Grech Isqof ta Għawdex mill-grupp Kariżmatiku Maria Mater Dei Fl-24 ta Ottubru 2011, il-grupp ta Talb Kariżmatiku ta Deer Park li hu mmexxi minn Martin u Carmela Sultana blgħajnuna ta oħrajn, laqa bil-ferħ u fost ċapċip kbir lill-isqof ta Għawdex il- Monsinjur Mario Grech. Bħal kull nhar ta Tnejn filgħodu, fl beda l-kant ta merħba lil kull min kien preżenti u kant ta tifħir u ta radd il-ħajr lil Alla għall-imħabba tiegħu u għall-grazzji kbar li kellu għall-miġemgħa kollha li żgur kienet taqbeż il-ħames mitt persuna li wħud minnhom ġew minn 30 kilometru bogħod. Ma naqsitx tislima lil Marija Omm Alla għall-misteri tal- Inkarnazzjoni, tal-immakulata Kunċizzjoni u tal-assunzjoni. Fl l-isqof ġie milqugħ bil-kant ta qabel il-quddiesa ĦDEJK JIEN ĠEJT MULEJ u bil-qawwa tal-imħabba tal-ispirtu Qaddis li kienet tixgħel fuq wiċċ kulħadd u mhux b inqas ħeġġa Martin tah merħba għan-nom tal-qassisin tal-parroċċa u ta dawk preżenti fost ċapċip kbir li żgur ma naqasx li ħalla impressjoni sabiħa u qawwija fil-memorja tal-isqof Mario Grech. Fil-Konċelebrazzjoni Ewkaristika mal-isqof ħadu sehem ukoll Fr. Karm Borg p.e., Fr. Eddie Żammit, Fr. Emmanuel Bonello, Fr. Denis Carabott mssp. u Fr Raymond Buġeja. Fl-omelija tiegħu, l-isqof fost affarijiet oħra ħeġġeġ lil dawk preżenti biex jieħdu b impenn il-formazzjoni nisranija u l-ħajja tat-talb u għalhekk importanti li jfittxu li jieħdu sehem f xi gruppi ta talb u formazzjoni biblika bħalma joffri l-grupp Maria Mater Dei. Kienet tinħass ħafna l-preżenza tal-ispirtu Qaddis t Alla fil-kant sabiħ tal-miġemgħa bl-akkompanjament ta kitarra u b mużika ħafifa minn vjolin waqt it-tqarbin. Wara Martin Sultana ndirizza lill-isqof u fost ċapċip kbir Carmela għan-nom tal-prayer Group għaddiet kopja tal-indirizz u donazzjoni lill-isqof. L-Isqof irringrazzja bil-kliem Dan kien qisu l-icing on the cake. Feraħ ħafna lill-mexxejja tal-grupp għall-ħidma li qed iwettqu fost il-maltin u l-għawdxin u ħeġġeġ lil kulħadd biex iżommu sħiħ fi Kristu. Wara li l-isqof ta l-barka, Martin stieden lil kulħadd biex jaqsmu flimkien ikel ħafif ipprovdut mill-membri talgrupp u stieden lill-isqof ifittex joħroġ biex jaqsam il-cake tal-okkażjoni. U hekk spiċċat il-funzjoni tal-knisja bil-kant MULEJ KEMM INTI KBIR kliem ta Martin Sultana u mużika HOW GREAT THOU ART. MARIA MATER DEI GRUPP KARIŻMATIKU MALTI ST. PETER CHANEL CHURCH Lill-Eċċellenza Tiegħu, 24 ta Ottubru, Monsinjur Mario Grech Isqof ta Għawdex. Eċċellenza, DEER PARK VICTORIA 3023 F isem il - Grupp Kariżmatiku Malti Maria Mater Dei ta Deer Park nixtieq nurik l-apprezzament tagħna talli għoġbok iddaħħal fil-programm taż - żjara tiegħek fl- Awstralja li tiġi żżurna. Dan il-grupp ilu mwaqqaf minn Marzu tal-1995 u sa minn dakinhar bqajna l uniku grupp ta talb ta din ixxorta bl-ilsien Malti f Melbourne. F Novembru tal istess sena ġie jżurna l-isqof ta qablek f Għawdex il - Monsinjur Nikol Cauchi li wkoll kien għamlilna quddiesa u kellimna dwar id devozzjoni lejn il Qalb ta Ġesù. Sa mill bidu dejjem mxejna u mexxejna id f id mal kappillan u taħt il ħarsien ta Marija Omm Alla, dejjem għall glorja t Alla u għat tixrid tal kelma tiegħu fost ħutna l emigranti Maltin u Għawdxin. Ngħożżu ħafna l fatt li l Isqof Joe Grech, dakinhar kien għadu Fr. Joe Grech, li kien jgħix mal kappillan il Kanonku Karmel Borg kien għamlilna l-arranġamenti meħtieġa biex stajna nagħtu bidu għal dan il grupp ta talb fil knisja ta St. Peter Chanel Deer Park. Is saċerdoti Maltin fosthom Dun Manwel Bonello ma naqsux li jagħtuna l għajnuna meta tlabnihom. Filwaqt li nirringrazzjaw lill Mulej tal imħabba kbira li wriena f dawn l - aħħar 16 il sena bil mod kif mess ħafna qlub ta Maltin u Għawdxin, hija x-xewqa tagħna li taċċetta din id donazzjoni żgħira tagħna flimkien mal kopja tal-innu Maria Mater Dei li sawwarna aħna stess, bħala sinjal ta apprazzament għall protezzjoni tagħha u taż żjara tiegħek fostna, li aħna xebbaħniha mal-visti pastorali li kien jagħmel l Appostlu tal Ġnus, San Pawl Missierna. Nitolbuk iżżommna fit talb tiegħek biex bil grazzja t Alla u bl imħabba tagħna aħna wkoll inżommuk fit-talb tagħna biex Ġesù jkun dejjem miegħek fit twettieq tad don kbir li Hu żejnek bih u fdalek f idejk bħala ragħaj tal erwieħ b mod speċjali fid djoċesi tagħna ta Għawdex. Tiegħek fi Kristu Martin Sultana Mexxej tal Grupp.

19 Luminaria Nru. 107 Diçembru Jekk g andek problemi fil-bjut g ax jumdu, joqtru jew problemi o ra PETER GRIMA isolvilek kull problema bil-membrane hekk imsejja ukoll Qatran tan-nar. Jaqdik b xog ol mill-a jar u sodisfaçenti. Il-Paçi, Vjal l-imnarja, Nadur, G awdex. Tel: PRALINES CONFECTIONERY Accepts orders for Baptism, Holy Communion, Confirmation Parties etc. NEW You can now choose to have the photo of your choice on your cake made out of rice paper, chocolate or icing sugar. 46, Madre Gemma Camilleri Street, Nadur, Gozo Tel: Mob: Bernandy Supermarket Your Shop - Your Choice Pjazza Dan Martin Camilleri - Nadur - Gozo Tel: FAMILY NEEDS Boutique Pjazza Arç Martin Camilleri Nadette Muscat Household goods RABOKK PIZZA Snack Bar Pjazza San Pietru u San Pawl, Nadur, G awdex Tel: Mob: /

20 20 Diçembru 2011 Nru. 107 Luminaria KawΩa tal-beatifikazzjoni tal-qaddej t Alla l-kardinal Maurice Michael Otunga Arçisqof ta Nairobi u Kanonku Onorarju tal-kolle jata tan-nadur. ( ) Ir-Raba parti Pittura tal-kardinal Otunga li saret fl-okkaωjoni tal-kawωa tal-beatifikazzjoni tieghu. Fil-11 t`awwissu, 2011, f`nairobi Hospital il-kenja, ħalla dan il-wied tad-dmugħ, Fr. Anthony Bellagamba IMC; il- Postulatur Djoċesan tal-kawża tal-beatifikazzjoni tal-qaddej t`alla l-kardinal Maurice Michael Otunga. Għaldaqstant, il-kariga ta` Postulatur sfat vakanti. Fil-11 ta` Novembru, 2011, il-kardinal John Njue Arċisqof Metropolita` ta` Nairobi, ħatar lil Dr. Waldery Hilgeman PhD bħala Postulatur tal-kawża tal-kardinal Otunga. Dr. Hilgeman li huwa Brażiljan, għandu f`idejh 19-il kawżapendenti ta` qdusija. Huwa persuna kompetenti ħafna fil-proċessi tal-qaddisin. Bħala Viċi-Postulatur, inħatar Brother Reginald D. Crux CFX. Filwaqt li xogħol il-postulatur huwa li jikkoordina x-xogħol Postulatorju minn Ruma (kif titlob il-liġi Kanonika), il-viċi-postulatur jikkoordina x-xogħol Postulatorju fid- Djoċesi ta` Nairobi. Il-Kardinal Njue ħatar ukoll Kumitat ġdid li jinkludi fih lil Fr. Patrick Njung Delegat tal-isqof għall-proċess, Fr. Daniel Ngure Promotur tal-ġustizzja, Fr. Calisto Nyangilo Nutar u tliet persuni oħra li ser iservu bħala Assistenti Notarili. Fl-istess jum, fil-bażilika Minuri tas-sagra Familja f`nairobi, waqt Konċelebrazzjoni Solenni preseduta mill- Kardinal John Njue, Dr. Hilgeman qara s-supplex Libellus (dokument uffiċċjali li jagħti bidu għall-proċess), ippreżenta d-dokumentazzjoni neċessarja u lista ta` xhieda li kienu jafu jew kellhom kuntatt mal-qaddej t`alla. Wara, il-vigarju Ġenerali qara n-nihil Obstat tas-santa Sede (li nħarġet fl- 10 ta` Marzu, 2010) u l-opinjoni tal-konferenza Episkopali Kenjana. Imbagħad il-kardinal qara d-digriet tan-nomini tal-uffiċċjali fit-tribunal li twaqqaf. Kanonikament, dan ifisser li l-proċess Djoċesan tal-kawża tal-beatifikazzjoni tal-mibki Kardinal Otunga, issa hija uffiċċjalment miftuħa. Eventwalment, il-kardinal Njue ħa l-ġurament, warajh għamlu l-istess l-membri tal-kumitat, il-postulatur u l-viċi- Postulatur. Il-Promotur tal-ġustizzja imbagħad ikkonferixxa l-interrogatorji lid-delegat tal-isqof. Wara, in-nutar qara l-atti tal-ewwel Sessjoni u mbagħad il-kardinal, l-uffiċċjali tat-tribunal, il-postulatur u l-viċi-postulatur iffirmaw l-atti Pubbliċi. It-Tieni Sessjoni tal-kawża nżammet fid-29 ta` Novembru, 2011 li fiha xehdu l-isqof Mons. Raphael Ndingi Mwana a Nzeki Arċisqof Emeritus ta` Nairobi u l-ex Vigarju Ġenerali ta` Nairobi Fr. Pelin Desouza. Il-Kongregazzjoni tal-kawżi tal-qaddisin fi ħdan is-santa Sede, innumerat il-kawża tal-kardinal Otunga bil-protocol Number Meta x-xogħol Postulatorju jintemm b`suċċess fl-arċidjoċesi ta` Nairobi, ikun imiss li ssir ċelebrazzjoni ta` Għeluq il-proċess u mbagħad jinħareġ id-digriet ta` Validita` ta` dan il-proċess mill-kongregazzjoni tal-kawżi tal-qaddisin f`ruma. Eventwalment imbagħad tinġabar il-positio super virtutibus li hija ġabra ta` dokumentazzjoni li tinkludi fiha l-ħajja, il-kitbiet u x-xhieda li jkunu nġabru waqt il-proċess Djoċesan. Dan il-positio irid jinkiteb b`tali mod u manjiera li jesponi permezz tiegħu l-virtujiet tal- Qaddej ta` Alla. Dan imbagħad jintbagħat lill-kongregazzjoni tal-kawżi tal-qaddisin u jiġi studjat minn kumitat ta` Storiċi u Teoloġi u jekk dawn isibu evidenza ċara ta` virtujiet erojċi fil-ħajja tal-qaddej ta` Alla, jagħtu l-parir pożittiv tagħhom lill-papa li mbagħad jiddikjara li l-persuna konċernata għexet il-virtujiet erojċi fl-għola grad tagħhom u għalhekk tingħata t-titlu ta` Venerabbli. Fix-xhur illi ġejjin, inkomplu nakkumpanjaw il-proċess tal-kardinal Otunga u nagħtu informazzjoni u aħbarijiet ta` dak li jkun qed jiġri f`dan il-proċess. Dennis Mifsud S.Th.Dip.,B.A.(Hons)Th.,CKK.

21 Luminaria Nru. 107 Diçembru Għaddiet sena oħra, qisu lbieraħ kien il-milied, pero anke din is-sena, kienet sena mimlija ħidma b risq il-banda Mnarja u attivitajiet oħra fi ħdan il-kazin tal-banda. Mill-aħħar li ltqajna l hawn, kellna matul Ottubru l-laqgħa Ġenerali tal-banda, fejn ngħataw ir-rendikonti tax-xogħol u l-finanzi ta matul l-aħħar sena. Intagħżel ukoll il-kumitat il-ġdid li ser imexxi l-kazin u l-banda Mnarja matul is-sena li ġejja. Filwaqt li nirringrazzjaw lill- Membri li kienu jiffurmaw il-kumitat tas-sena l-imgħoddija, nawguraw u nagħmlu kuraġġ lill-kumitat il-ġdid biex ikompli b ħidma sfieqa b risq il-banda Mnarja, fejn ħalla dak ta qablu. Il-Kumitat il-ġdid fassal il-pjanijiet għas-sentejn li ġejjin u għalhekk qed jaħdem biex dawn il-pjanijiet jirnexxu. Din is-sena l-ewwel prijorità ser tingħata lit-tagħlim talmużika. Il-Banda dejjem għandha bżonn iktar nies biex jitgħallmu l-mużika u jkunu bandisti tas-soċjetà. Qed tinvesti ħafna flus fit-tagħlim u l-istrumenti: għalhekk qed inħeġġu aktar nies biex jibdew jitgħallmu l-banda. It-tagħlim isir b xejn u wara jsiru bandisti tas-soċjetà. Il-Banda Mnarja dejjem għandha bżonn bandisti ġodda biex jistabillixxu ruħhom bħala bandisti tajbin u jkomplu itejbu l-livell diġà għoli tal-banda tagħna. Il-Banda diġà bdiet taħseb għal programm mużikali li ser tagħmel fil-jiem tal-festa tal-mnarja 2012 u diġà bdejna bilprovi. Qed naħsbu wkoll biex tirranġa l-istruttura tal-ħadid li tintuza għal dan il-kunċert. Bħas snin l-imgħoddija, il-banda hija responsabbli għallorganizzazzjoni tal-baned fil-festa. Hija tordna u tħallas il-baned kollha mistiedna għall-festa. Għalhekk taħseb biex ikollna programm ta marċi fil-festa mill-aqwa. Biex tagħmel dan, il-banda Mnarja trid ammont ta fondi li sfortunatament l-ġbir u d-donazzjonijiet li tiġbor għall-festa ma jkoprux l-ispejjeż kollha. Għalhekk il-banda Mnarja ikollha tagħmel tajjeb għall-ispejjeż hi minn attivitajiet oħra. Kulħadd jippretendi festa mill-aqwa u hekk għandu jkun, iżda kulħadd irid jagħti sehmu biex din issir kif imiss. Matul ix-xahar ta Novembru, fit-teatru MBC ittellgħet Kummiedja In-NAMRATA mill- Għaqda Teatrali Mnarja (ara ritratt), waqt li lejliet il-festa tal-kon Patrun tagħna San Koronatu, nhar is-sibt 12 ta Novembru fit-8.00p.m. Il-Banda Mnarja żammet Kunċert Sinfoniku BIG BAND ADVENTURES fit-teatru MBC. Sintendi, nhar il-ħadd 13 ta Novembru, festa ta San Koronatu filgħodu, il-banda Mnarja għamlet marċ mill- Bażilka ta San Pietru u San Pawl sal-każin, wara l-quddiesa Pontifikali mmexxija mill-e.t. Monsinjur Isqof Mario Grech. Filgħaxija, l-istess Banda Mnarja akkumpanjat il- Purċissjoni ta San Koronatu b marċi reliġjużi u wara l-barka Sagramentali, għamlet marċ mill-pjazza Prinċipali għall-każin. Il-Banda Mnarja tagħlaq din is-sena 2011 billi tieħu sehem fil-festa tal-immakulata Kunċizzjoni li tiġi ċċelebrata fil-belt Victoria, u bis-sehem tagħha fil-purċissjoni tal-bambin Tal- Milied organizzata mis-soċjeta tal-museum, dejjem jekk ikun jippermetti t-temp. Matul il-festi tal-milied, il-kumitat tal-banda jorganizza mhux biss l-ikla tal-milied, imma diversi attivitajiet soċjali oħra bil-ħidma tal-kumitati fi ħdan il-banda Mnarja. Nieħdu l-okkażjoni biex waqt li nuru l-apprezzament tagħna u nirringrazzjaw lill- Kumitati, Surmastrijiet, Bandisti u Benefatturi kollha għall-ħidma u l-għajnuna tagħhom b risq il-banda Mnarja, inwasslu l-awguri tagħna ta Milied Hieni u sena mimlija sliem lil kulħadd. IL-FESTI T-TAJBA. IL-KUMITAT

22 22 Diçembru 2011 Nru. 107 Luminaria SUPPLIMENT LUMINARIA Iç-Çimiterju l-ìdid

23 2 Suppliment Luminaria Iċ-Ċimiterju l-ġdid. Billi hemm mijiet ta persuni li qed jgħinu biex isir il-proġett taċ-ċimiterju l-ġdid tan-nadur u billi ntqalu u nkitbu affarijiet li ma humiex skond is-sewwa, ħassejt li għandi nagħti dan it-tagħrif fir-rivista tagħna biex niċċara l-affarijiet. 1. Iċ-ċimiterju għall-parroċċa tan-nadur huwa proġett ta xejra soċjali u fl-istess ħin reliġjuż. 2. Iċ-ċimiterju l-qadim li kien inbena fis-snin tletin tas-seklu l-ieħor sar zgħir għall-ħtiġijiet tal-lum. Xi snin ilu ma ngħatax il-permess li jsir extension ta dan iċ-ċimiterju. 3. Li jinbena ċ-ċimiterju huwa xewqa tal-poplu tan-nadur, f dan il-post li l-għazla tiegħu qablu fuqu l-awtoritajiet. L-outline permit kienet approvata fl Il-Kunsill Lokali qabel mal-bini tiegħu fl Kienet saret ukoll petizzjoni ffirmata minn 600 persuna favur il-bini ta dan iċ-ċimiterju. 4. Id-dipartiment tal-agrikoltura t Għawdex (ittra tal ) qal li ma hemm ebda oġġezzjoni għall-bini taċ-ċimiterju. 5. Il-Malta Resources Authority ikkonkludiet li kien highly unlikely li jkun hemm kontaminazzjoni tal-groundwater bl-iżvilupp ta dan iċ-ċimiterju. 6. Hekk biex beda x-xogħol fuq iċ-ċimiterju, terzi kienu għamlu mandat ta inibizzjoni fil-qorti t Għawdex. Wara li sema l-kaz fid-dettal u wara li tqabbad espert tal-qorti li għamel aċċess u seduti, il-qorti ma ratx għaliex kellha tilqa dan il-mandat u tħalli x-xogħol wieqaf. Għaldaqstant il-qorti kienet ċaħdet il-mandat u ħalliet ix-xogħol ikompli. 7. Fi kliem espert magħżul mill-qrati, il-perkolazzjoni annwali tal-ilma ġol-art ġiet ikkalkolata...mis-sit per se hija ta 900 metru kubu waqt li dik ta Wied Għajn Qasab kollu tkun ta 110,000 metru kubu. 8. Ix-xogħol fuq iċ-ċimiterju l-ġdid beda fl Minn Marzu li għadda (2011) ix-xogħol jinsab wieqaf, wara li rċivejna enforcement notice minħabba xi varjazzjonijiet fil-proġett li saru biex inkunu ħadna mizuri ulterjuri li jaċċertaw li x-xogħol isir sewwa. Hekk kif irċivejna din in-notice obdejniha mill-ewwel. 9. Minħabba l-protesti li saru, biex jiġi assigurat l-ħarsien tal-ambjent, iċ-ċimiterju ġie mibni qisu biex ngħid hekk f container tal-concrete. Tant ittieħdu prekawzjonijiet li wieħed jiftakar fil-mizuri li jittieħdu meta jkunu jridu jiddisponu minn materal nukleari. Li tiġi mġiegħel tibni bażi tal-konkrit taħt il-qiegħ tal-oqbra hija ħaġa li qatt ma smajniha. Imma xħin lill-knisja obbligawha, hekk għamlet. 10. Diversi persuni li huma midħla tal-post qrib fejn iċ-ċimiterju u li fih hemm inixxi l-ilma għat-tisqija, qalulna li bil-bini taċ-ċimiterju ma rawx bidla tal-flow of water jew fil-kjarezza ta l-ilma li jintuża għat-tisqija. Hemm zewġ persuni li ddikjaraw dan persunalment ma saċerdoti imma ma jixtiqux juru isimhom. Dan rajnieh aħna wkoll fid-diversi aċċessi li saru.

24 Suppliment Luminaria Minn meta ingħatajna l-enforcement notice biex nieqfu, fl-ebda mument ma tlabt, jew ħadt inizjattiva biex ikompli x-xogħol tal-kostruzzjoni tal-opra. Ir-ritratti li qed jidhru ma dan l-artiklu juru li l-ħitan, oqbra, kantuni, siment baqgħu eżatt kif kien meta waqafna mix-xogħol f Marzu li għadda, meta ordnawlna nieqfu. Għallkuntrarju, ntefa terrapien kontra r-rieda tal-knisja u f mument minnhom bagħatna anke lil persuni biex iwaħħlu tabelli biex ma jibqgħux jitfgħu trakkijiet bi-terrapien. 12. Ta min isemmi li fi spazji apposta se jitħalwu madwar 700 pjanti u siġar, ta speċi li ntagħżlu mill-awtoritajiet kompetenti tal-gvern. 13. U ma ninsewwx li żdied spazju mdaqqas, wara li tnaqqsu xi oqbra fiċ-ċimiterju, biex flokhom jitħawlu s-siġar fih. Għal dan diga għamilna s-sottomissjonijiet tagħna lill-mepa. 14. Is-sitwazzjoni hija mwiegħra għan-nadurin. Illum għandna madwar 130 familja li kkontribwew biex nibdew ix-xogħol fuq iċ-ċimiterju l-ġdid. Dawn il-familji qed jiġu preġudikati bis-sitwazzjoni attwali li fiha numru żgħir ta nies iqabbdu makkinarju legali li min-natura tiegħu qiegħed hemm biex jiddeċiedi imma li xi drabi jigi mxekkel u hekk ikollu jtawwal, u b hekk jippreġudika l-ħajja ta kommunita sħiħa. 15. Hemm mijiet ta persuni li qed jistennew iċ-ċimiterju jiftaħ biex hekk ikunu jistgħu jġorru l-fdal tal-għeżież tagħhom għaċ-ċimiterju l-ġdid. 16. Min-naħa tagħha l-parroċċa u meta ngħid il-parroċċa qed naħseb fl-eluf li jgħinu bi flushom u l-imħabba tagħhom għall-knisja qed tagħmel minn kollox, anke bi spejjeż li ma kenitx ippreparata għalihom, biex jitwettaq dan il-proġett soċjali u li bih nesprimu wkoll is-sentiment reliġjuż tagħna. Mindu bdiet l-opra tal-bini taċ-ċimiterju l-ġdid intefqu 582, euro. Għadhom pendenti, biex iċ-ċimiterju jkun lest, landscaping, it-tmiem tal-boundary wall, tikħil, stallazzjani ta dawl u ilma, xatba u ħlasijiet tas-servizzi professjonali u ta xi xogħol li diga sar. 17. Punt fundamentali li rridu niftakru: għandna dritt sagrosant li nidfnu lill-mejtin tagħna u li nħejju post fejn nipprattikaw id-dritt fundamentali li nagħtu qima lil Alla u nuru r-rispett anke b atti tal-kult - lill-mejtin tagħna. 18. Dwar l-għajnuna mid-dipartimenti kompetenti ngħid dan: sibna għajnuna minn xi wħud imma ma rnexxilniex infiehmuhom li l-każ taċ-ċimiterju huwa wieħed tali li jixraqlu li jittieħed b urġenza. F każi bħal dawn, wieħed jistenna iktar għajnuna. Għandu raħal sħih jistenna tant snin għal dritt tant qaddis: li jkollok fejn tindifen int u tal-familja tiegħek? Qed ngħabbu parroċċa u lokalita sħiħa bi tbatija li, fil-fehma tiegħi kienet evitabbi u mhix mistħoqqa. Arċipriet Jimmy Xerri

25 4 Suppliment Luminaria PAYMENTS MADE FROM 2002 TO , IN FAVOUR OF THE PROJECT OF THE NEW CEMETERY IN THE LOCALITY OF GHAJN QASAB, NADUR. Application, water testing, architect, appeals, For the period , (with expenses pending payment): 29, Peter Paul Said: excavations, cleaning, transfer of trees, transport of rubble; settled. 148, Building contractor (stone and concrete,) 404, TOTAL 582, Payments pending: landscaping, rubble walls, Gate, meters, plastering, part of boundary wall, chapel and professional services. The exact sum has not been calculated but + or 350, will be needed.

26 26 Diçembru 2011 Nru. 107 Luminaria All Kinds of Furniture Wooden Apertures According to CE Standards HEIRLOOM F U R N I T U R E Mr. Michael Camilleri Managing Director Heirloom Furniture Ltd. N.B. Off Qortin Street, Nadur, Gozo, Malta. Tel: Mobile: info@heirloominteriors.com website: Parquet Flooring Certified Firedoors Exova Warringtonfire Certificate No. WF ANTHONY S FURNITURE G al kull xorta ta xog ol fl-injam Phone: Mobile: Mater Dolorosa, Triq Ta Grunju, Nadur, G awdex CHARLES CAMILLERI & CO. LTD. Flat 19/20, NADUR HEIGHTS, Our Lady of Fatima Street, Nadur - Gozo. Plots g all-bejg : fil-munxar, San Lawrenz, u fit-triq tal-g ajn Flats g all-bejg : F Marsalforn, Nadur, Triq tal-g ajn u San Lawrenz. Djar u Bungalows fin-nadur u Triq tal-g ajn Garages fin-nadur, Marsalforn, San Lawrenz u fit-triq tal-g ajn G al kull tag rif, irrikorru fl-indirizz ta hawn fuq jew çemplu: I Ç - Ç I M A ROOF GARDEN RESTAURANT Ikel mill-aqwa, atmosfera familjari u prezzijiet li jla aq mag hom kul add Tel: St. Simon Street, Fax: Xlendi - Gozo - Malta. Mob:

27 Luminaria Nru. 107 Diçembru Dun Tonio Galea Vigarju Parrokkjali Dun Tonio Galea Data tat-twelid: 9 ta Awwissu 1973 Iben Alphonse u Gloria Galea Edukazjoni primarja fl-iskola tas-sorijiet Karmelitani f Kerċem. Edukazjoni sekondarja fis-seminarju Minuri, Victoria. Wara kompla l-istudji fit-technical Institute, Victoria. Bejn is-sena 1990 u 1996 ħadem fil-water Services Corporation. Bejn l-1996 u 2003 irċieva l-formazjoni saċerdotali fis-seminarju Maġġuri ta Għawdex. Ġie ordnat saċerdot fil-bażilika ta San Ġorġ, Victoria mill-kardinal Edward Egan nhar it-12 ta Lulju Bejn is-sena 2003 u s-sena 2006 Dun Tonio kien Ruma fejn kompla l-istudji tiegħu fl-università tal-lateran, fejn kiseb il-liċenza fit-teoloġija pastorali; fl-istess żmien wettaq ħidma pastorali bħala vigarju parrokkjali fil-knisja ta Sant Injazju ta Antijokja. Bejn Ottubru 2006 u Ottubru 2010 Dun Tonio kien kappillan fil-parroċċa tal-munxar, Għawdex. Bejn is-sena 2010 u s-sena 2011 Dun Tonio reġa għamel sena ta ħidma pastorali f Ruma, fil-parroċċa ta San Gabriele dell Addolorata.. Anglu 13th December Street, Nadur, Gozo. Tel: SNACK BAR & TAKE-AWAY VELLA GARAGE SILENCER REPAIRS TYRE SERVICE CAR SERVICING METAL & STAINLESS STEEL WORKS Opening Hours: am 2.00 pm 5.00 pm onwards Hida Street, Nadur, Gozo. Tel: Mobile:

28 28 Diçembru 2011 Nru. 107 Luminaria Sebgħin sena ilu, l-andament tal-gwerra kien kulma jmur dejjem jiħrax. Barra mill-ħbit mill-ajru mill-ajruplani Taljani, għal bidu tas-sena 1941 bdew jidhru wkoll l-ajruplani Ġermaniżi, li kienu niżlu Sqallija xi żmien qabel. Għal bidu tal-gwerra xelters ma kienx hawn. Il-Gvern kien dam ma fehem il-ħtieġa tagħhom. Ma fehemx, jew ma riedx jifhem li l-aħjar kenn ma kienx dak li tidher taħt xi mejda bil-mitraħ fuqha, bħalma kien diġà ġara wisq qabel. Jew tistkenn ġo xi tieqa jew bieb bl-imrammi wesgħin. Ma fehemx jew ma riedx jifhem li l-aħjar kenn kien dak li tistkenn ġo xi xelter imħaffer fil-blat. Kellhom ikunu l-bidu ta aktar bumbardamenti fuq Malta minn ajruplani Taljani, mgħejjuna minn kotra kbira ta ajruplani Ġermaniżi għal bidu tal-1941, li kulma jmur kienu dejjem jiżdiedu, bil-konsegwenza li ġagħlu lill-gvern jaħseb biex iħaffer xelters pubbliċi fit-toroq biex jinqeda kulħadd. Mhux hekk għamlu dawk il-ħafna ta moħħhom jilħqilhom, li ħaffru x-xelters tagħhom qabel mal-gvern iddeċieda li jagħmel dan. Il-bżonn iġagħlek tagħmel li ma tridx. ħaffru x-xelters fi proprjetà tagħhom u kienu ta eżempju biex anke l-gvern fl-aħħar jiddeċiedi li jagħmel dak li l-poplu għamlu qabel. Dawn it-talin kienu diġà bdew idabbru rashom fix-xelters, li kienu ħaffru huma stess spejjes tagħhom. Kienu dawk biss li jistgħu jħallsu, li qabbdu nies tas-sengħa li kienu baqquniera biex iħaffru fil-blat fid-djar tagħhom. Dawn in-nies nefqu mijiet ta liri biex ikollhom fejn jistkennu bil-kumdità u mingħajr ħafna taħbit. Tant kien hawn bżonn urġenti ta xelters, li biżżejjed wieħed jgħid li fis-sena 1941 kien hemm 963 allarm ta ħbit millajru. Waqt li fis-sena ta wara dawn l-allarmi żdiedu għal (1) Il-biċċa l-kbira tax-xelters kienu b żewġ bokok jew entraturi u kien hemm ftit oħrajn li kellhom tliet bokok. Dawn il-bokok kienu jservu l-ewwel biex l-arja ħażina u l-irwejjaħ jintnu ta ġox-xelter joħorġu u t-tieni biex in-nies ikollhom mnejn jidħlu u joħorġu bil-kumdità. Ix-xelters kont tinżel għalihom b turġien mgħawġin. Fejn kien hemm blat samm, bħalma għandna n-nadur, ma kienx hemm bżonn li x-xelters jitħaffru fil-fond ħafna għalhekk kien ikun hemm tnejn jew tliet indani ta turġien. Fejn imbagħad l-art ma kinitx iebsa bħalma hi l-franka, ix-xelters kienu jitħaffru aktar fil-fond. Ix-xelters infushom kollha kienu jkunu mgħawġin, biex jekk taqa xi bomba u tiġi f xi bokka ta xi xelter bħalma ġie li ġara aktar minn darba, il-blast tal-bomba jintilef x ħin isib it-tgħawwiġ ġox-xelter, u b hekk jekk issir xi ħsara tkun minima. Fin-Nadur kien hemm 26 xelter, barra dawk il-ħafna li kien hawn f dar privati. Dawn ix-xelters kienu jinsabu kważi f kull triq u kienu milħuqin minn kulħadd. Wieħed jista jgħid li l-ebda xelter li kien hawn fin-nadur ma kien komdu. Ftit kienu dawk li ssibilhom wisa biżżejjed fejn wieħed ipoġġi pultruna. Dawk privati mbagħad kienu mgħammrin bi kmamar imdaqqsa fejn wieħed kien jista jirranġa xi magħqad komdu jew anke xi sodda għall-irqad. Meta bdew l-attakki mill-ajru bil-lejl, in-nies bdew jaħsbu biex jorqdu mill-ewwel fix-xelters, flok li joqogħdu jinqalgħu mid-dar, x ħin jisimgħu t-twissija ta ħbit mill-ajru matul il-lejl. Anke meta dawn in-nies kienu jissograw u jorqdu fid-dar, li minnhom kien hawn il-waħdiet, il-ħsieb li minn ħin għallieħor jista f dawk l-iljieli mudlama u kesħin, jinqala xi air raid, għajnhom ma kinitx tmur bihom u bil-ħsibijiet ma kinux jistgħu jistrieħu. Min-naħa l-oħra, dawk in-nies li kellhom ix-xelter maddar stess ma tantx kienu iħabblu moħħhom biex jorqdu fix-xelter, għax malli kienu jisimgħu xi ħaġa, kienu pront jinżlu fix-xelter li kien f darhom stess. Insibu li kien hemm xi xelters pubbliċi li flok żewġ entraturi kellhom tlieta, bħal per eżempju x-xelter naturali li kien hemm fil-pjazza, li kellu bokka fil-pjazza nnifisha, bokka oħra fi Triq il-kappillan (illum Triq Dun Bernard Haber) u bokka oħra fi Triq il-knisja. Meta kienu jitħaffru dawn ix-xelters, dawk responsabbli tagħhom fin-nadur kienu Fonzu Vella, ta Fatti u Frenċu Attard, tan- Nannu. Il-ħajja f dawk iż-żminijiet koroh tal-gwerra kienet ta tbatija li ma taqta xejn. Waqt li kulħadd kien jgħaddi fil-għaks u t-tbatija, kien ikollu jgħaddi l-lejl fix-xelter, f dik il-kesħa li xxoqq l-għadam, u m għandniex xi ngħidu fin-nuqqas ta mistrieħ, u l-povru bniedem kien ikollu jagħmel ġurnata wara l-oħra, xahar wara xahar, għal snin sħaħ mingħajr waqfien. Mhix xi ħaġa ħafifa u tifhem xi jfisser tqatta ljieli sħaħ mingħajr waqfien taħt l-art fix-xelters, fgati b nies saħħithom u morda, kbar u żgħar, fil-kesħa u bl-ilmenti ta kull xorta, bl-għajjat u biki ta trabi u tfal żgħar jibku bil-ġuħ u b kull ħaġa oħra. Fiż-żminijiet tas-snin 1941 u 1942, l-għar żminijiet talgwerra, kmieni minn qabel jidlam, wieħed kien jara nies bis-sarar f idejhom, jew xi basket mimli mburġat b affarijiet tal-bżonn, oħrajn b xi kaxxa tal-injam jew xi banketta, ikarrkru warajhom tfal jibku u magħlubin bilġuħ, sejrin lejn dawn ix-xelters, biex kull wieħed isib xi rokna biex jiskansa, jipprova jistrieħ fuq xi banketta, jipprova jitniegħes jew jgħaddi mill-aħjar li jista. Anke nies iġorru mtieraħ tat-tiben jew xi xkora mimlija b xi ħaġa ratba, biex ikunu jistgħu jistrieħu fuqha, kienu ħaġa ta kuljum. Fin-Nadur, bħalma naħseb anke fi rħula oħra, it-toroq, minn kmieni qabel jidlam, kienu jkunu baħħ. Kienu jwaħħxuk. Kont tibża tgħaddi mit-triq u għajr xi kelb magħkus, għaddej

29 Luminaria ixammam l hemm u l hawn, biex jara jsibx xi loqma, ma kontx tara. Fix-xelter kulħadd kien idabbar rasu kif jista. Min ma kellux wisa biżżejjed, biex jimtedd għal tulu, kien jikkuntenta joqgħod bil-qegħda fuq xi banketta jew xi xkora tat-tiben u jtawwal saqajh quddiemu, jekk ikollu wisa għal dan, f dik il-kesħa għal ħinijiet twal. Kont tara xi mara tagħti postha lil żewġha li l-għada kellu jitlaq bikri għax-xogħol. ħafna minn dawn, b rashom mistrieħa mal-ħajt inigges u umdu tal-blat, iżommu tajjeb xi sorra b dak kollu li kienu faddlu li kien il-frott tal-familja, minn flus sa deheb. Barra minn din it-tbatija, in-nies kellhom iħabbtu wiċċhom ukoll mal-periklu tas-saħħa, bħalma huma l-irwejjaħ ta duħħan u rwejjaħ oħra ta kull xorta li ħadd ma kien jista jissaporti, l-irwejjaħ tan-nifsijiet tan-nies, flimkien ma dawk id-dħaħen u rwejjaħ tal-imsiebaħ tal-pitrolju, kienu jdejqu lil kulħadd u xi drabi minħabba n-nuqqas ta arja, ta sikwit xi ħadd kien iħossu ħażin. Imma tajjeb jew ħażin, kulħadd kellu jikkuntenta b dawk it-tbatijiet kollha, bix-xelters umdi bl-ilma li jnixxi ġol-blat. Billi ma kienx hawn dawl elettriku, fix-xelters kellna ninqdew bid-dawl iteptep tal-musbieħ tal-pitrolju, li kien jarmi duħħan u riħa li tifga lil kulħadd. Dawn l-imsiebaħ kienu magħmulin minn bott jew landa żgħira bil-pitrolju bil-ftila li kienet tagħti dawl kemm wieħed ma jaħbatx mal-ieħor. Dan kien iddawl jgħammex ta bozoz kbar u tubi tan-neon li kellna dakinhar!!!! Kellna kemm niddubbaw bil-lampi tal-pitrolju li semmejt, jew b xi musbieħ inemnem f dak is-skiet perfett ta taħt l-art, miksur bit-tektik tal-qtar tal-ilma, li kien inixxi u jaqa mis-saqaf. B xorti tajba l-familja tiegħi ma tantx ħabblet rasha biex tara fejn tistkenn, għax aħna morna għand izzija tal-pjazza, li kellha xelter privat u ġabret lil dawk kollha tal-familja, biex minn dak li kellha, ħaddieħor igawdi minnu, tajjeb jew ħażin. Għal bidu matul il-jum, konna noqogħdu d-dar u waqt xi attakk, konna ndabbru rasna f wieħed miż-żewġ xelters li kienu fil-qrib. Malli kien ikun riesaq il-lejl, konna nerħulha għal għand iz-zija biex norqdu fix-xelter tagħha. Meta mbagħad l-attakki tal-ajru bdew jkunu tant qrib b tali mod li ma kienu jagħtu mistrieħ lil ħadd u kienu perikolużi aktar minn qabel, kellna ndabru rasna bħal ħaddieħor, u flok li noqogħdu d-dar, insibu mezz ieħor għal aktar kenn. Iz-zija tatna karma kbira u oħra żgħira li bdejna nużaw bħala kċina, fil-post kbir li kellha fil-pjazza u hemm bdejna ngħixu matul il-jum ukoll. Konna erba familji u kull familja kellha fejn toqgħod u fejn issajjar matul il-jum u bil-lejl kulħadd kien jerħilha għal ġox-xelter li kellha fil-post stess. Fix-xelter ir-rokna tagħna ħadd ma kien jeħodha. Kulħadd kellu l-post tiegħu. Kellna bibien tal-injam, poġġuti fuq ilġebel biex ma jmissux mal-art, minħabba l-umdità u l-ilma li kien inixxi, ħaġa li kont tiltaqa magħha fi kwalunkwe xelter fin-nadur, konna mpoġġu mitraħ fuq dawn il-bibien, u kulħadd kien idabbar rasu kif jista. Fejn kont jien, is-saqaf ta fuqi kien iqattar u kelli nara x nivvinta biex dan il-qtar ma jaqax fuqi matul il-lejl. Kollha kemm aħna konna niddubbaw b xi lampa tal-pitrolju u xi musbieħ inemnem u jdaħħan f dak is-skiet kollu, li kien miksur mit-tektik tal-qtar tal-ilma li kien jaqa mis-saqaf. Nru. 107 Diçembru Ix-xelter li qiegħed nitkellem fuqu kien parti minn għar naturali, għar kbir ħafna magħqud ma għar ieħor akbar li jinsab taħt il-pjazza, li eventwalment ġie mibdul bħala xelter għall-pubbliku. Bejn dawn iż-żewġ għerien, flok bokka kien sar bieb biex jaqsam iż-żewġ għerien għall-privitezza u biex ma jkollniex x naqsmu mal-pubbliku. F dawn il-postijiet umdi, maħmuġin u b arja ħażina, fit-tbatija, nies ta kull età, morda u mhumiex, għexu mrekknin ma xulxin taħt il-kenn tal-blat, bil-konsegwenza li l-biċċa l-kbira mardu ħtija ta dawn il-lokalitajiet bla ebda iġjene. Is-sitta u għoxrin xelter fin-nadur, barra minn dawk il-ħafna privati kienu dawn: 1. Fil-pjazza tal-knisja, illum Pjazza San Pietru u San Pawl. Nefqa ta 912. (2) 2. Triq Tas-Sajd (illum Triq Ta Said) Il-Pjazzetta, illum Pjazza Arċipriet Martin Camilleri Triq il-kbira, illum Triq it-tlettax ta Diċembru Triq Ċimċem Triq Ġakbin, illum Triq San ġakbu Triq Xjuf ir-riħ Triq San Blas (1) Triq San Blas (2) Triq il-qortin Triq San Blas (3) Triq it-tiġrija Triq il-qala Triq Ta Ħatar (illum Triq Sant Indrija) Triq Ta Grunju Passaġġ fi Triq Ta Grunju Triq l-imġarr Triq Xandriku (1) Triq Xandriku (2) Triq il-knisja Triq Ta Ħida Triq ir-ramla Xelter ieħor fi Triq ir-ramla Triq it-tramuntana Triq Palma (aħna u sejrin l-imġarr) Xelter fil-ġebel l-aħmar Spejjes oħra: 839. Total ta 14,760. Ta min josserva li l-biċċa l-kbira ta dawn ix-xelters kienu mħaffrin fil-blat. Xi ftit oħrajn imħaffrin fit-torba. Riferenzi: 1. Charles Bezzina: Il-Qilla tal-gwerra fuq Għawdex Ibid. Dwar l-ispejjeż pubblikati.

30 30 Diçembru 2011 Nru. 107 Luminaria JANNAR. L-ewwel xahar tas-sena. Jibda meta kważi għadna sejrin biċ-ċelebrazzjonijiet sbieħ tal-milied. Imma Jannar ifakkarna wkoll li għaddiet sena oħra u kemm iż-żmien dejjem għaddej. Rari jiġi l-ewwel tas-sena mingħajr daqxejn riflessjoni u daqxejn nostalġija fuq iż-żmien u l-mortalità. Jannar huwa msemmi għal alla Ruman Janus (jew Ianarius) meqjum minn xi 400 QK sa xi 400 WK. Filmitoloġija jingħad li jieħu ħsieb il-bibien 1 u l-bidu tal-affarijiet. Fit-talb kienu jibdew bih, anke qabel dak il-kbir Ġove, u kien imfittex fil-bidu ta ħafna affarijiet, inkluż gwerer. Fl-istatwi huwa skolpit b żewġ uċuħ opposti, wieħed biex iħares lura u l-ieħor għal quddiem, b muftieħ f idu l-leminija u b bastun fix-xellugija. Il-festi tiegħu kienu jsiru għall- bidu tas-sena. 2 Madankollu Jannar ma kienx dejjem l-ewwel xahar tas-sena. Kien fir-riforma tal-kalenderju li għamel Ġulju Ċesare fis-sena 46 QK, li Jannar mill-ħdax-il xahar bi 30 ġurnata, żdieditlu ġurnata oħra u tpoġġa l-ewwel. 3 U pajjiżna, Mediterranju u fil-biċċa l-kbira Kattoliku, għandu tradizzjonijiet, festi u għidut għal dan iż-żmien tassena. Jannar tista tgħid huwa l-eqqel tax-xitwa bil-ġranet fost l-iqsar u l-iljieli l-itwal, u spiss ikun il-maltemp (f Jannar stenna xita, ksieħ u nar (beraq)) u ksieħ (il-bard ta Jannar iqaxxar ġild ta ħmar). U mhux biss Jannar imma anke x-xahar ta warajh (Jannar kiefer u Frar għandu d-dwiefer). 4 Għalhekk aħjar li f Jannar agħlaq in-nagħaġ fil-għar. Ixxita ta Jannar hija tajba: Ix-xita ta Jannar traxxix il-bżar (demel). Madankollu xita żejda hija ta ħsara (Meta Jannar huwa lewwiemi, ma tarax bidwi hieni). Jannar huwa wkoll żmien il-mard, l-iktar dak respiratorju jew virali (Dehxa ta Jannar (ħosba) fawra (rash) lewn in-nar) li l-iktar li jolqot huwa lix-xjuħ (f Jannar ix-xiħ jew fis-sodda jew fl-isptar). Għall- qtates imma huwa żmien ta attività oħra (Jannar ma jħallix qattusa d-dar). Fil-kalendarju Kattoliku mbagħad hemm festi mportanti li jibdew fil-bidu nett (Twelid Jannar huwa mfakkar minn kull kampnar). Skont ir-riforma, mill-1969, l-ewwel ta Jannar sar ddedikat lil Marija Omm Alla. Qabel kienet il-festa taċ-ċirkunċiżżjoni ta Gesù (li tneħħiet mill-kalendarju fil-1974). L-ewwel Ħadd (meta mhux l-ewwel tas-sena) imbagħad hija l-festa tal-epifanija u t-tieni Ħadd dik tal- Magħmudija tal-mulej. U hekk, bejn festi u divertiment, u xogħol u tgergir, ilġranet malajr igerbu u malajr ikollna ngħidu Diġa għadda xahar mis-sena!. Jannar ikun spiċċa. FRAR. Frar huwa t-tieni xahar tassena għalkemm mhux dejjem kien hekk. Anzi, f Ruma tal-qedem, sa ma Ġulju Ċesri (m Q.K.) poġġieh it-tieni xahar, Frar kien l-aħħar xahar tas-sena. U fil-fatt jismu hekk mill-kelma Latina februaruis għal tnaddaf, għax fih kienu jsiru ċerimonji ta purifikazzjoni għas-sena l-ġdida. Frar, bi 28 ġurnata huwa l-iqsar xahar tas-sena, għalkemm, biex il-kalendarju jaħdem tajjeb 5, kull erba snin, f sena msejħa biżistila, ikollu 29 ġurnata. Din trid tkun f sena li tista tiġi maqsuma fin-numru erbgħa. (barra sekli li jiġu maqsumin b 400. U għalhekk, per, eż. is-sena 2000 ma kinitx biżistila). Fil-klima tagħna Frar jiġi fix-xitwa u għalhekk ilmaltemp, il-kesħa u x-xita huma prominenti. Dan jidher filqwiel agrikoli ta dari meta tant kienu jiddependu mir-raba u fil-kundizzjonijiet soċjali, fejn ma kellhomx ħafna kumditajiet għal kontra l-kesħa. Kienu għalhekk jgħidu: Frar fawwar jimla l-bjar, għalkemm jekk ifawwar ħafna f daqqa jagħmel il-ħsara: Meta Frar ikun fawwar f daqqa, il-biedja tmur fil-bjar. Ġeneralment imma l-uċuħ huma tajba. Frar fawwar, il-bidwi għana fid-dar, għalkemm, tal-inqas skont qawl minnhom, il-kaboċċi ta Frar mhix tajba: Fi Frar il-kaboċċi tiha lil ħmar. U mhux sena bilfors tkun bħall-oħra: Frar daqqa jfawwar, u daqqa jqattar 6. Imbagħad hemm il-kesħa 7, li dari bi djar u ħwejjeġ inqas komdi, kienu jħossu ħafna l-iktar ix-xjuħ u żgħar foqra: Frar jgħakkes ix-xjuħ u ż-żgħar, għax Jannar kiefer, imma Frar għandu d-dwiefer. Ħadd ma jkollu aptit joħroġ barra żżejjed: Frar jiġbor lil kulħadd id-dar ; u fi djar magħluqa sew għax: Fi Frar kull laqxa ttella nwar. Fi frar ma jonqosx ukoll il-mard, speċjalment dawk l-influenzi tant komuni u ġeneralment mhux gravi, għalkemm kultant jitfaċċa t-terrur ta xi meninġite. Imma fi Frar jiġi wkoll il-karnival: Fi Frar jindaqqu l-ġlieġel, fejn għal ftit ġranet ninsew daqxejn is-serjetà żejda u għandna permess uffiċċjali biex nitbellħu u niżvogaw xi ftit. Jagħmlilna tajjeb! Anzi bit-tensjoni tal-ħajja moderna 8 ma tkunx ideja ħażina li l-karnival isir mill-inqas darbtjen fis-sena! Fi Frar il-kampanja Għawdxija tkun fl-aqwa tagħha fil-ħdura u l-fjuri, fost l-oħrajn il-ġarġir, pepprin u silla, li tant jagħtu dehra sabiħa. Huwa żmien eċċellenti għall-mixjiet fil-kampanja f xi ġurnata sabiħa, mixjiet li tant iserrħu l-moħħ u huma tajbin għall-ġisem.

31 Luminaria Għall-aħħar ta Frar, il-ġranet dejjem jitwalu, it-temp dejjem jisbieħ, il-kampanja dejjem iktar ikkulurita, u l-ewwel għasafar tal-passa, huma ndikazzjonijiet li r-rebbiegħa hija biss tliet ġimgħat il bogħod. MARZU. Marzu huwa t-tielet xahar tas-sena, tal-inqas filkalendarju preżenti, għax fil-kalendarju Ruman antik, qabel ir-riformi ta Ġulju Ċesri fl-ewwel seklu Q K, kien l-ewwel wieħed. Kien jissejjaħ Martius għal Mars alla ruman talgwerra. Fil-klima tagħna, għalkemm f Marzu l-ġranet ikunu issa twalu sew, ikun għadu wkoll żmien il-ksieħ u bard: F Marzu aqla mnieħrek u qartsu u Ff Marzu il-fart (barri) iħoss il-bard minn qrunu u Marzu Marzurellu, in-nanna bil-moxt u bir-rixtellu (makkinarju tal-insiġ). U anke xita: Ibża mis-sokor ta Marzu. Madankollu x-xita ġeneralment dejjem hija tajba: Ħruġ Marzu u dħul April, ix-xita karru deheb fin. Barra ġranet tal-maltemp ikun hemm ukoll ġranet sbieħ li wara x-xitwa tant jispikkaw, għax: Marzu Marzurellu bil-kabożża u bil-kappellu. Il-kampanja issa hija fost l-isbaħ tas-sena, bil-ħdura filwidien u mogħdijiet, b tant fjuri ta pjanti slavaġ. U mal-isfar tal-ingliża issa, ġor-raba maħdum, jibda jkun hemm l-aħmar tas-silla. Is-sbuħija tal-kampanja ta Marzu, laqtet lil xi poeti nkluż Dun Karm ( ) li fil-poeżija Rebbiegħa fi strofa minnhom jikteb : Ġewwa l-ġonna s-siġar tiżhar, hemm idur bl-eluf in-naħal; il-ward kollu jiftaħ sidru fl-isbaħ dawk ifuħ ir-raħal. U Trevor Zahra (1947- ) li jibda il-poeżija, wkoll jisimha Rebbiegħa bl-istanza: Kollox jidħak, kollox tari, firxet l-hena kullimkien, spiċċa d-dlam ta ljiel ix-xitwa, qsar il-lejl u twalu l-jiem. Ir-Rebbiegħa, li tibda fil-21 ta Marzu, hija żmien fejn in natura tkun qed tqum mir-raqda tax-xitwa; il-ħdura tassiġar u l-kuluri tal-fjuri huma forsi l-iktar sinjali prominenti. Mal-fjuri jaslu wkoll l-insetti u l-għasafar u n-namur ta ħafna annimali. F Marzu kull għasfur ifittex lil martu; u f Marzu kull tajr ibid; għax Marzu, ir-rebbiegħa tal-bhejjem ; u, talinqas skont qawl ieħor, anke x-xebbiet jinnamraw Marzu Marzurellu jtajjar ix-xebbiet b dellu. 9 Marzu huwa wkoll żmien mard respiratorju partikularment allerġiji tal-imnieħer (rinite) u l-pulmun (ażżma). Marzu, il-flissjonijiet komuni bħax-xebbiet. Irraġuni (tal-flissjonijiet mhux tax-xebbiet) hija li f Marzu jkun hemm ħafna trab tal-fjuri fl-arja. 10 Il-festa reliġjuża prinċipali ta Marzu hija dik ta San Ġużepp li tiġi fis-19 tax-xahar. Ftit li xejn nafu storikament fuq San Ġużepp. Madankollu jista jingħad li, skont it-tagħlim Nru. 107 Diçembru Kattoliku, għandu d-distinzjoni straordinarja li l-għarusa tiegħu ħadielu Alla. Fil-mitoloġiji, tnissil bejn allat (jew spirti oħra sopranaturali) u nisa umani ma kienx rari (anke fil-bibbja stess nsibu każijiet oħra Ġen 6.1). 11 Għal min huwa nteressat fl-astronomija, is-sema ta Marzu (sa madwar nofsillejl, meta jsiru l-iktar osservazzjonijiet), huwa nteressanti ħafna. Il-konstellazzjoni brillanti ta Orion (il-kaċċatur) li ddominat is-sema fix-xitwa, issa bdiet tiġbed sew lejn il-punent u tinżel ftit wara x-xemx. Hekk ukoll tagħmel il-konstellazjoni ta qriba Tauru, (il-barri) bil-plejadi (grupp promineti ta kwiekeb) magħha; u dik ta Auriga (is-sewwieq tal-karru). Min-naħa l-oħra bil-mod il-mod il-konstellazzjoni ta Leo tibda dejjem iktar issir promonenti ; u ftit warajha dawk ta Bootes (ir-ragħaj) u Corona borealis. 12 Dawn il-konstellazzjonijiet kollha fihom il-kwiekeb individwali u nteressanti tagħhom; u anke b teleskopju żgħir kapaċi tara affarijiet oħra nteressanti bħal kwiekeb ġodda, kwiekeb binari, u sħab interstallari fost l-oħrajn. U r-ritorn ta konstellazzjoni familjari bħal xi Leo qisu ir-ritorn ta xi ħabib antik. U b hekk ġurnata waħda wara l-oħra jkun għadda wieħed mill-isbaħ xhur tas-sena. TMIEM. 1 Ianus bieb bil-latin. 2 Il-Ħindi wkoll għandhom, fost mijiet ta allat, lil alla Vayu, rappreżentat b żewġ uċuħ biex iħares lura u l quddiem u ukoll jitolbuh qabel jibdew l-affarijiet. Ukoll f Jannar, fil-15, għandhom il-makara Sakranti, festival kbir talħasil fix-xmajjar speċjalment dik Ganges meqjusa l-iktar qaddisa. 3 Għalhekk, per eżempju Diċembru (mill-latin decem għaxra) ma baqax skond ismu. 4 F dawn l-aħħar snin ix-xejra hija li x-xtiewi jkunu inqas kesħin minn dari. Jekk din hijiex tendenza temporajna jew le diffiċċli tgħid. Intant, il-qawl Is-sajf ta Jannar għana tal-bidwi u tal-fqar ma tantx għadu jgħodd, kemm minħabba t-temp u kemm minħabba t-titjib soċjali. 5 Sfortunatament il-ġurnata, id-dawrien tad-dinja fuqha nnifisha (darba kull 23 siegħa, 56 minuta u sekondi) u s-sena, id-dawrien tad-dinja madwar ix-xemx (darba kull 365 ġurnata, 9 minuti u 9.5 sekondi) m humiex f relazzjoni matematika preċiża, u għalhekk dawk il-kumplikazzjonijiet kollha (u hemm ħafna iktar) fuq il-kalendarju. 6 Il-medja tax-xita fi Frar hija ta madwar 80 mm. (tal-inqas skont il-ktieb A Geography of the Maltese Islands, (1973), ta Neville Ransley) 7 Il-medja tat-temperatura fi Frar hija (skont l-istess ktieb diġa msemmi) hija ta 12-il grad Celcius. Jidher imma li l-klima qed ġeneralment tisħon sew. 8 Mhux għax dari ma kellhomx ukoll. F dak l-ambjent rustiku u kwiet,kien hemm ukoll faqar, nuqqas ta edukazjoni, nuqqas ta iġjene, nuqqas ta kumditajiet, nuqqas ta kura tal-mard, imwiet fit-tfal, superstizzjonijiet, eċċ.,; anzi huwa argument tajjeb li, minkejja kollox, qatt ma konna aħjar mil-lum. 9 Minkejja x jgħid dan il-qawl din l-attivita ma tidhirx li hija nieqsa fix-xhur l-oħra, kollha kemm huma, tas-sena. 10 It-trab huwa dakra jew ċelloli maskili li fjl-ward li jiġu ffertiliżżati permezz tar-riħ jkun qed itiru minn warda għal oħra. 11 Per eżempju alla Grieg Żeus, l-ikbar alla fil-panteon Grieg, kellu ħafna tfal minn nisa differenti (allat u umani). Fost it-tfal li kellu minn dawn ir-relazzjonijiet nsibu lil Apollo, Dijonisju, Ħermes, Artemis, Ercole u Perseus. 12 Ħafna minn dawn l-ismijiet huma mill-mitoloġija (Griega l-iktar).

32 32 Diçembru 2011 Nru. 107 Luminaria U jien dan nitlob: li l-imħabba tagħkom tikber u toktor dejjem iżjed bil-għerf u b kull dehen, biex tistgħu tagħrfu tagħżlu l-aħjar, u mbagħad tkunu safja u bla ebda ħtija fil-jum ta Kristu (Filippin 1:9-10). L-Ispirtu tal-avvent fit-tagħlim ta San Pawl minn Fr Charles Buttiġieġ Żmien l-avvent L-Avvent huwa ż-żmien liturġiku li jinkludi l-erba l-ħdud ta tħejjija għall-ġrajja tal-milied u li bih tibda ukoll is-sena Liturġika tal-knisja. Il-kelma avvent ġejja mil-latin: adventus li fil-linġwaġġ ċivili kienet tfisser il-wasla ta persunaġġ importanti, per eżempju tal-imperatur jew tas-sultan; għalina l-insara hija l-miġja ta Kristu. Żmien l-avvent għandu karatteristika doppja; l-ewwelnett hu żmien ta tħejjija għall-milied, li fih jitfakkar l-ewwel miġja tal-iben ta Alla fost il-bnedmin: U l-verb sar bniedem u għammar fostna (Ġwanni 1:14). Fl-istess waqt hu ż-żmien li fih in-nisrani huwa miexi f din l-istennija tat-tieni miġja ta Kristu fl-aħħar taż-żminijiet. L-avvent mela huwa żmien ta stennija lil Kristu f atmosfera ta ferħ u ħeġġa, kif indikat bil-kulur liturġiku vjola ċar. Dan jagħmel sens kbir għax min jisgħar u jkun ippreparat, jixxennaq waqt li jistenna, u mhux jibża! Din kienet l-esperjenza tal-poplu tar-rabta l-qadima fl-istennija tiegħu għall-sekli sħaħ għal Messija, kif ukoll tal-insara fir-rabta l-ġdida għat-tieni Miġja Tiegħu. L-Avvent kien ukoll l-istennija materna tal-madonna għat-twelid ta Ġesù u issa llum l-avvent huwa l-istennija tagħna. F dan l-artiklu ser naraw dawn iż-żewġ dimensjonijiet tal-avvent tal- passat u tal- futur marbuta flimkien bil-preżent, fl-ittri u fittagħlim tal-appostlu Missierna San Pawl. L- Ewwel Avvent San Pawl bħala Lhudi u mħarreġ sewwa taħt il-liġi tal-fariżej kien qed ukoll minn għalih jistenna l-miġja tal-messija, għalkemm il-messija kien diġà ġie u l-lhud ma għarfuhx. Din l-istennija għamja ta San Pawl tintemm ħabta u sabta mas- sabta tiegħu fl-art minn fuq iż-żiemel fit-triq ta Damasku, fejn jiltaqa mal-messija ħaj u veru. Esperjenza li tissarraf fil-ħidma fejjieda tiegħu li jxandar dan il-ferħ tal- Evanġelju ta Kristu Rxoxt: «Ħuti, irrid infakkarkom fl-evanġelju li xandarnielkom u li intom ilqajtu u li fih qegħdin iżżommu sħiħ. Bih intom salvi bil-kelma li jien ħabbartilkom, kemm-il darba żżommuha, jekk ma emmintux għal xejn. Qabel xejn, jien għallimtkom dak li tgħallimt jien, jiġifieri, li Kristu miet minħabba dnubietna, skont l-iskrittura; difnuħ u qam mill-imwiet fit-tielet jum, skont l-iskrittura» (1 Kor 15:1-4). Dan il-ħsieb tal-istennija tal-poplu Lhudi tal- Antik Testment għall-miġja tal-messija, jiġifieri dan l-ispirtu tal- Ewwel Avvent narawh tajjeb fil-bidu tal-ittra ta San Pawl lir-rumani, fejn naraw il-ħsieb tiegħu dwar Kristu li hu bin David bħala bniedem u Bin Alla. Għalhekk huwa jħeġġeġ din il-fidi f Ġesù Kristu li hija importanti għas-salvazzjoni: «Dan hu l-evanġelju li Alla kien wiegħed permezz tal-profeti fil-kotba Mqaddsa dwar Ibnu Ġesù Kristu Sidna li, skont it-tnissil tal-ġisem, twieled min-nisel ta David, u skont l-ispirtu s-santu, kostitwit bħala l-iben ta Alla b kull qawwa permezz tal-qawmien mill-imwiet (Rum 1:2-4). Bl-istennija ta Jum il-mulej (bl-ebrajk: yom YHWH) hija punt ċentrali fit-tagħlim profetiku tal-antik Testment fl-istennija tal-messija li kellu jsalva lil Iżrael. Din il-wegħda li Alla għamel ma Iżrael seħħet fi Kristu l-messija (li jfisser il-midluk, bil-ġrieġ: Christos). Il-qofol ta dan il-kbir misteru li fih huwa marbut dan l-ispirtu tal-avvent, insibuh fuq kollox fl-ittra ta San Pawl lill-filippin. Huwa proprju fil-kapitlu 2, versi 6-11 fejn insibu fuq kapulavur ta innu li juri l-kobor tal- Misteru tal-inkarnazzjoni: Hu li kellu n-natura ta Alla ma qagħadx ifittex tiegħu li hu daqs Alla, iżda xejjen lilu nnifsu billi ħa s-sura ta lsir; sar jixbaħ lill-bnedmin, u deher minn barra bħala bniedem; huwa umilja ruħu billi obda sal-mewt, anzi sal-mewt tas-salib. Għalhekk Alla għollieħ sas-smewwiet, u taħ isem li hu fuq kull isem, biex fl-isem ta Ġesù l-ħlejjaq kollha fis-sema, fl-art u taħt l-art jinżlu għarkubbtejhom, u kull ilsien jistqarr li Ġesù Kristu hu l-mulej għall-ġlorja ta Alla l-missier. It- Tieni Avvent It-Twelid tal-feddej m għandux ikun ġrajja talistorja għan-nisrani, imma huwa misteru dejjem ħaj u dinamiku u għandu jorjenta lin-nisrani fl-istennija tiegħu fil-futur tat-tieni miġja ta Kristu fil-jum tal- Mulej. Huwa għalhekk bħalma l-poplu kien jistenna l-messija qabel il-miġja tiegħu,, aħna illum qegħdin ukoll nistennew lil Ġesu ġej. Dan narawh fuq kollox fil-ħsibijiet ta San Pawl dwar it-tieni Miġja ta Kristu (bħala il-kyrios, li hu titlu bil-ġrieġ per eċċellenża li juża San Pawl fl-eskatoloġija tiegħu eskatoloġija pawlina). Il-kelma Eskatoloġija ġejja mill-kelma ġrieġa eskaton li tfisser ta l-aħħar. Din l-istennija titlob minn nisrani impenn u azzjoni, li nimxu wara Kristu. F Rumani 13:11-14, naraw il-ħsieb teoloġiku ta San Pawl fejn iħeġġeġ sabiex nilbsu d-dawl ta Kristu u nwarrbu d-dlam ta l-immoralita`: il-lejl għoddu għadda u qorob il-jum.

33 Luminaria Inwarrbu mela l-għemil tad-dlam u nilbsu l-armi taddawl (v.12). Il- lejl fil-bibbja huwa marbut mad-dnub, mal-ħażen u fuq kollox mal-ħalliel li jħarbat u jisraq. San Pawl jistedinna sabiex nilbsu (bil-grieg: enduo ) u għalhekk inpoġġu fuqna id-dawl ta Kristu, ħalli niddawwlu bih. Dan jiftiehem ħafna fit-talba ta l-avvent fil-liturġija Biżantina: Fina nfusna, ulied, hemm l-għajn li tibqa miftuħa lejl u nhar li tħarisna. Dan huwa s-sinifikat tax-xema ta l-avvent li tinxtegħel fil-hdud ta dan iż-żmien liturġiku, fil- mejda jew kuruna jew fis- siġra tal-avvent. Dan il-ħsieb eskatoloġiku f San Pawl narawh b mod partikulari fiż-żewġ ittri tiegħu lit-tessalonkin, l-ewwel ittri li kiteb. F dawn iż-żewġ ittri, San Pawl jitkellem l-iktar dwar ir-ritorn jew it-tieni Miġja Ġlorjuża ta Ġesu` jew il-parusija (bil-ġrieġ: parousia, li tfisser miġja jew presenża ) u għalhekk in-nisrani għandu jkun ppreparat bil-fidi: Ħalli jkollkom qdusija bla għajb, quddiem Alla Missierna, għal meta jiġi Sidna Ġesu imdawwar bil-qaddisin tiegħu (1 Tess 3:13; ara ukoll 1 Tess 4:13 5:11; 2 Tess 2:1-12; Fil 3:20 u Kol 3:1-4). Marbut ma din it-tema eskatoloġika, San Pawl jitkellem ukoll mir- rivelazzjoni ta Kristu (bil-grieg: apokalypsis) kif naraw f 1 Kor 1:7 u 2 Tess 1:7. Fl-ittri pastorali imbagħad San Pawl iktar jitkellem mid- dehra ta Kristu (bil-grieg: epiphaneia), (ara 1 Tim 6:1 u Titu 2:13). Nru. 107 Diçembru Konklużjoni It-tagħlim ta San Pawl marbut mal-avvent għandu jkompli jsaħħaħna fit-talba tal-ewwel insara, li għandha tkun it-talba tagħna lkoll fiż-żmien tal- Avvent: Ejja Mulej Ġesu` (bl-aramajk: marana ta, fil-forma griega: maranatha). Din kienet l-istennija eskatoloġika tal-ewwel insara. Irridu mela aħna ukoll nissaħħu fil-fidi, inħobbu lil xulxin ħalli b hekk nittamaw fis-salvazzjoni: Mela kull meta tieklu dan il-ħobż u tixorbu dan il-kalċi, intom ixxandru l-mewt tal-mulej sa ma jiġi (1 Kor 11:26). Biblijoġrafiija Aletti, J.-N., L apotre Paul et la parousie de Jesus Christ. L eschatoloġie paulinienne et ses enjeux, RSR 84 (1996) Ġhidelli, C., Un Anno con San Paolo, Lettera dell Arcivescovo di Lanciano Ortona per l anno dedicato a San Paolo, Torino Hawthorne, Ġ.F. Martin, R.P. Reid, D.Ġ. (eds.), Dizionario di Paolo e delle sue Lettere, Torino Wriġht, N.T., Justification and Eschatoloġy in Paul and Qumran, in A. Sanġ-Won (ed.), History and Exeġesis: New Testament Essays in Honour of Dr. E. Earle Ellis for His 80th Birthday, London 2006, Il-KARDINAL MARTINI DWAR: IŻ-ŻWIEĠ Fiż-żwieġ hemm is-sejħa għall-għaqda ta koppja u ta familja, li trid tintlaħaq minn jum għall-ieħor; hi sejħa għall-għaqda sa mit-twelid u ma tistax titrażżan. Għalhekk il-kelma ta Ġesu tgħodd għall-familji kollha: Ħa jkunu ħaġa waħda. Kif int, Missier, int fija u jien fik, ħa jkunu huma wkoll ħaġa waħda fina. L-esperjenza tal-ewwel snin taż-żwieġ hi proprju dik li wieħed ifittex b kull mod li tintlaħaq din l-għaqda, bl-entużjażmu, bil-ferħ li jaraw li huma maħluqin għal xulxin, imma anke bid-diffikultajiet, meta jaraw li mhux kif wieħed kien jaħseb, u li għalhekk meħtieġ sforz fit-tul li jwassal għall-għaqda, għall-ispirtu ta ċaħda, għall-maħfra, għall-paċenzja. Għaliex l-għaqda mhix ovvja; li żewġ persuni jgħixu flimkien għal żmien twil bla ma jixbgħu minn xulxin, imma li jagħrfu dejjem aktar id-don t Alla, hu miraklu, hu don li jagħti Alla, hi grazzja. Li jkun hemm ftehim fil-familja mhix ħaġa ovvja, mhix ħaġa naturali; ħaġa naturali l-kuntrarju. Hi l-grazzja tas-sagrament taż-żwieġ li timpenjahom li jgħixu bħala tnejn flimkien il-mixja unika, li kulma jagħmlu matul il-jum mhux iżjed bi spirtu ta persuna weħidha, bil-liberta li tagħżel u tagħmel dak li trid, u tistenna r-rispett mill-parti l-oħra. Dan hu diffiċli ħafna u hemm persuni li anke wara snin ta ħajja miżżewġa dan għadhom ma fehmuhx; forsi wkoll jilmentaw li għandhom problemi, li ma jifhmux lil xulxin u ma fehmux din-ir-regola fundamentali.

34 34 Diçembru 2011 Nru. 107 Luminaria Il-fdalijiet mortali ta dan il-bniedem issa ilhom magħna għal dawn l-aħħar 248 sena. Kienu ingħataw lill-kappillan tan-nadur ta dak iż- żmien Dun Salv Galea, u dan ftit tax-xhur wara għaddieh lill-parroċċa għall-qima tal-poplu. Minn dakinhar l hawn, San Koronatu, li jiġi meqjum bħala martri kiseb post importanti f din il-parroċċa tan-nadur, hekk li b mod popolari beda jiġi meqjus bħala patrun tan-nadur flimkien ma San Pietru u San Pawl. Fil-fatt, l-arċipriet il-kan. Martin Camilleri, ftit inqas minn mitt sena ilu kien irrefera għalih bħala patrun speċjali tan-nadur. Din is-sena l-festa ġiet iċċelebrata permezz tat-tridu li sar nhar l-erbgħa, il-ħamis, u l-ġimgħa 9, 10 u 11 ta Novembru rispettivament. Il-quddiesa kienet immexxija minn Mons. Ġorġ Bezzina li għamel ukoll il-priedki ta preparazzjoni. Il-parroċċa kienet rapreżentata fid-diversi oqsma tagħha matul dawn il-jiem, bil-parteċipazzjoni tal-abbatini u l-grupp talvokazzjonijiet, animaturi tal-quddies u dawk li jagħtu sehemhom fil-ministeri tal-knisja, kif ukoll mit-tfal li jattendu għall-katekeżi. It-temi magħżula għal dawn iljiem kienu meħuda mid-dokument tal-konċiljuvatikan II Dei Verbum. Iż-żgħażagħ u l-adoloxxenti nhar id-9 ta Novembru kellhom ukoll laqgħa madwar il-fdalijiet ta San Koronatu li ġiet immexxija mill-kan. Tonio Galea mill-parroċċa ta San Ġorġ fir-rabat, li issa ġie mibgħut fil-parroċċa tagħna bħala Vigarju Parrokkjali. Lejlet il-festa sar l-għasar u l-quddiesa mmexxijin minn Mons. Jimmy Xerri, Arċipriet tal-parroċċa. L-omelija saret minn Mons. Carmelo Refalo, Arċipriet talparroċċa tat-twelid ta Marija fix-xagħra li fiha rrenda lil San Koronatu bħala mudell għan-nisrani tallum, għax illum ukoll hemm bżonn ix-xhieda nisranija fid-dinja. Wara sar ukoll kunċert mill-banda Mnarja fit-teatru MBC. Nhar il-festa, l-e.t. Mons Mario Grech, Isqof ta Għawdex ġie milqugħ fil-bażilika u mexxa t-tifħir ta Sbiħ il-jum u t-talba ta Nofs il-jum mal-kapitlu. Imbagħad fit-8.30 a.m. mexxa wkoll il-pontifikal solenni li fih għamel l-omelija. Matul din iċ-ċelebrazzjoni, l-adoloxxenti li qegħdin fil-klassi tal-form 1 ressqu t-talba bil-miktub lill-isqof biex jaċċettahom bħala kandidati għall-griżma tal-isqof. Filgħaxija fl-4.00p.m. saret iċ-ċelebrazzjoni tat-ii Għasar tal-martri mmexxi mill-w.r. Arċipriet Jimmy Xerri flimkien mal-kapitlu tal-kolleġġjata. Wara ħarġet il-purċissjoni bil-fdalijiet ta San Koronatu. Ġabra fil-qosor tal-omelija tal-isqof f Jum il-festa L-għażż jagħmel ħerba Ġabra fil-qosor tal-omelija li għamel l-isqof Mario Grech fl-okkażjoni tal-festa ta San Koronatu li saret il-ħadd 13 ta Novembru 2011, fin-nadur: Il-parabbola tat-talenti (Mt 25:14-30) turina li kull bniedem huwa mżejjen b riżorza ta kwalitajiet u ħiliet. Hemm min hu ħawtiel, u dawn jużahom tajjeb, imma hemm min minħabba l-għażż jippreferi jħalli l-potenzjal tiegħu moħbi! Kontra min huwa bieżel li l-ħamsa jagħmilhom għaxra, l-għażżien jitlef dak li jkollu! Huwa fatt li l-għażż jagħmel ħerba mill-bniedem. Hemm dawk li jagħlu għax jisbaħ għax ma jkunux iridu jmiddu subgħajhom għall-ilma imbierek! Għal din il-kategorija ta persuni, il-qawl jgħid li jekk ix-xogħol salmura tal-ġisem, l-għażż huwa balzmu! Dawn l-individwi mhux biss jonqsu li jaħdmu biex ikollhom ilħobża ta kuljum, imma jafu jkunu parassiti fuq l-oħrajn! Billi x-xogħol isawwar lill-bniedem, il-ħarba mid-dinja tax-xogħol hija xkiel fil-binja tal-karattru u l-personalità ta dak li jkun. F dan il-kuntest huwa importanti mhux ftit li s-soċjetà tara li jkun hemm xogħol għal kulħadd, speċjalment għaż-żgħazagħ. Il-qagħad jiġġenera l-għażż u l-għażż huwa missier il-vizzji.

35 Luminaria Nru. 107 Diçembru t Alla, jinsa s-sagramenti u jittraskura l-opri tal-ħniena. Bħal dudu qerriedi, dan l-għażż fil-ħajja tal-ispirtu huwa l-kawża li spiritwalment qed tifni lil ħafna! Mhux possibbli li sseħħ l-evanġeliżazzjoni jekk l-appostl jonqoshom il-ħeġġa! Din it-telqa għall-apostolat kapaċi tħeddell il kulħadd, anke lil dawk li huma afdati b ministeri apposta! Iċ-ċirkustanzi li qed ngħixu fihom illum ma jippermettux li nħallu lilna nfusna ninħakmu minn dan it-tip ta għażż. Hemm ukoll l-għażż tal-ħsieb meta bniedem jaħseb b moħħ ħaddieħor, fis-sens li fil-ħajja wieħed jagħzel li jimxi skont kif jiddettalu ħaddieħor! Min moħħu fuq il-werqa la jirrifletti, la jiżen u lanqas jiddeċiedi, imma jimxi mal-kurrent. Jekk min jibża mix-xogħol ibati, min ma jridx itaqqal moħħu bil-ħsieb ukoll huwa fqir. Il-faqar tal-ħsieb ifaqqas kemm faqar materjali imma iktar u iktar dak intelletwali u kulturali. F ċertu sens, il-bniedem jiswa skont il-ħsieb tiegħu; bniedem bla ħsieb ma jiswa xejn! Hemm bżonn nistinkaw aktar biex dan it-tip ta għażż jgħib minn fostna, specjalment fost iż-żgħar li fil-ħajja għandhom ħafna x jistedinhom jgħażżnu l-fakultà intelletwali tagħhom. Jekk il-ħsieb huwa fjakk, anke r-rieda tkun dgħajfa. Imbagħad hemm il-għażż reliġjuż u spiritwali. Meta l-ħeġġa għal Alla tnin, il-bniedem jitgħażżen fil-ħajja spiritwali: ma jibqax jitlob, isodd widnejh għall-kelma Il-fatt li San Koronatu ħa l-martirju huwa xhieda ċara li kien imħeġġeġ għal Kristu. Kieku kien Kristjan ta nofs kedda, la kien jingħata l-martirju u anqas hu ma kien isib il-qawwa biex jagħti ħajtu għal Kristu. Nitlob lil Alla bl-interċessjoni tal-martri San Koronatu biex jgħinna nimtlew bl-entużjażmu u l-ħeġġa ħalli nużaw tajjeb il-kwalitajiet u l-ħiliet li Hu żejjinna bihom. Garden of Eden Health and Beauty Salon Eden M Galea ITEC Diploma (U.K.) Specialised beauty therapist Garden of Eden, Hida Street, Nadur, Gozo Tel: Mob:

36 36 Diçembru 2011 Nru. 107 Luminaria Jinħtieġ li kull wieħed u waħda minna jagħraf u jifhem sewwa l-iskop tal-ħajja tiegħu. Din mhix xi ħaġa li nistgħu ngħaddu mingħajrha jew xi ħaġa bla ebda mportanza ta xejn u għalhekk nistgħu nibqgħu mexjin il quddiem bla ma nagħtu każ tagħha. Imma għal kuntrarju hija ħaġa mportantissima tant li magħha hemm marbut il-ġejjieni tagħna. Aħna lkoll nafu u nemmnu li wara ħajjitna fuq din l-art hemm ħajja oħra għalina għalkemm aktarx ftit jew xejn naħsbu fiha. Imma kollox jiddependi mill-mod ta ħajja li ngħixu kemm indumu fuq wiċċ din l-art. Nistqarrqu mela, jekk imbiegħdu dan il-ħsieb minn quddiem għajnejna. La tinsa qatt lanqas twarrab minnek ħsieb il-ħajja ta wara l-mewt jiġifieri l-ħajja lil hemm millqabar. Lil hemm mill qabar hemm ħajja oħra bil-wisq aktar feliċi minn din ta fuq l-art. Għalhekk mexxi għemilek kollu b għaqal u dehen lejn dak l-iskop, u tara kif jirrnexxilek tifhem sewwa u aħjar il-problemi ta ħajtek. Dak li mill-ewwel jidher ċar quddiem għajnejk huwa dan: Kulma hawn fid-dinja mhux ħaġ oħra ħlief mezz jew għodda, mogħtija lilna minn Alla, biex biha naslu għall-ħajja l-oħra ta hena li hija bla tmiem. Imma għal qadi ta dawn l-għodda hemm liġi : Jinħtieġ li bihom ninqdew b mod li jmexxuna lejn dak l-iskop, u mhux li jbegħduna jew ifixkluna li niksbuh. Dan verament jinħtieġ li wieħed jifhem sabiex isib it-tifsira ta dak iċ-ċaqliq ta ras, ta dak il-kliem u paroli oħra u, l-iżjed ta dawk li joħorġu b xi sentenza bħal din: Jien ma nafx x tiswieli dil-ħajja! Ħlief inkwiet, taħwid u slaleb ma tarax Għolli ħarstek il fuq, ħares lejn is-sema u mexxi ħsibijietek, kliemek u għemilek kollu b għaqal u tara kif dawn iwassluk għal dak l-iskop li għalih int maħluq. San Ġorġ Preca jgħid hekk: Aħna ninsabu f Alla bħal ħuta fl-ilma. Alla ma jmutx dakinhar li aħna nieqfu nemmnu fih. Iżda aħna mmutu dakinhar li ħajjitna ma tibqax imdawla bid-dawl ta dejjem ġdid tiegħu Fi kliem ieħor Alla jinsab fina f kull ma nagħmlu u ngħidu u naħsbu. Inġabar għal ftit u aħseb fih u ssibu ħdejk. Santu Wistin jgħidilna li l-qalb tagħna hi maħluqa għalih u ma ssibx mistrieħ jekk mhux fih. Jaqbel li matul iż-żmien ta ħajjitna kemm jekk twil kif ukoll jekk qasir, insibu ta spiss ħin adattat biex nieqfu ftit biex fih neżaminaw il-qagħda rigward is-salvazzjoni tagħna. Irridu jew ma rridux, nemmnu jew ma nemmnux xi darba jkollna niffaċċjaw din ir-realta! Imma b qalbna dejjem qawwija filħniena u l-imħabba bla tarf ta Alla li tana lil Ibnu stess biex ikun rahan tas-salvazzjoni tagħna nimxu dejjem l quddiem fit-triq tas-salvazzjoni..għalhekk jaqbel li ngħixu dejjem skont kull ċirkustanza li titfaċċa quddiemna, dejjem magħqudin mar-rieda tal-mulej. Xi ħadd jinħtieġ l-għajnuna tiegħek? Fittex li tgħinu, fir-ruħ u fil-ġisem. Xi ħadd forsi kasbrek b xi kelma żejda jew forsi weġġgħek ukoll, l-aħjar triq hija dik tal-maħfra. Int innifsek inqast, ħqart, għamilt xi ħsara jew deni lil għajrek? Itlob skuża u rranġa ma għajrek. Hu ħin ix-xogħol? Aħdem, u aqdi dmirek bla ma togħqod tara x jagħmel sieħbek. Qiegħed il-knisja għal quddiesa, jiġifieri ħin it-talb? Tmurx togħqod fejn xi ħabib tal-qalba, għax tkun tpoġġi lilek innifsek fl-okkażjoni li togħqod tpaċpaċ u tispiċċa l-quddiesa lanqas tkun taf kif u ma tkun ħadt ebda ġid spiritwali. Imma itlob bil-qalb u pprova idħol fl-ispirtu tal-funzjoni li tkun. Wieħed jieħu ġid mill-funzjoni li tkun daqs kemm jidħol fl-ispirtu talgħaqda tiegħu ma Alla dak il-ħin. Żomm dejjem quddiem għajnejk dak li jgħallmuna l-kotba Mqaddsa: Il-Mulej ma jinsiex u ma jħallix mingħajr ħlas lanqas tazza ilma mogħtija f Ismu lil min hu bil-għatx. Bi.Kristu, ma Kristu u fi Kristu, l-qdusija issir ħobż għal snienna.bih u fih ningħaqdu m Alla. Irridu ngħixu ta bnedmin fid-dawl. Ġesù qalilna ċar u tond li huwa id- Dawl tad-dinja. Imma jekk il-fidi tagħna tintefa u tmut, la ngħarfuh u xi ħaġa agħar, lanqas nilqgħuh. Il-bniedem irid jimxi f xi dawl. Inkella x jiġrilu? Jitfixkel. Issa jew nagħżlu li nimxu fid-dawl tal-fehmiet tagħna, jew nimxu fid-dawl ta Kristu. Tista tissogra kollox fid-dinja. Is-sogru mhux kalkulat huwa bluha. Tissogra s-salvazzjoni ta ruħek, hija diżastru. Hija tant importanti s-salvazzjoni ta ruħna, li Alla, ma stmerrx jagħtina lil Ibnu stess biex imut għalina, jifdina u jkun għalina Salvatur. Wieħed qatt ma għandu jinsa u jneħħi minn moħħu s-sentenza ta Kristu stess meta qalilna Xi jkun jiswielu l-bniedem jekk jikseb id-dinja kollha u mbagħad jitlef ruħu? (Mt.16,26). Żgur li din is-sentenza mistoqsija tabilħaqq għadha tgħodd għalina daqskemm kienet tgħodd għan-nies ta żmien Ġesù. Flimkien mal-isqof Amerikan Fulton Sheen, li kien Isqof ta spiritwalita profonda, jkollna ngħidu li fiddinja ħaġa waħda biss hija serja Is-Salvazzjoni ta ruħna. Sinjur kun għalina Salvatur - San Ġorġ Preca. TALBA BIEX TIFFRANKA DNUB MEJJET F wieħed mill-kotba spiritwali tiegħu Fr.Frederick William Faber, saċerdot Ingliż tal-oratorjani, iħajjarna ngħidu spiss matul il-jum din it-talba: O Verġni bla tebgħa, jiena nitolbok li toffri lill-missier Etern il-passjoni Mqaddsa u d-demm l-iżjed għażiż ta Sidna Ġesù Kristu biex f xi naħa tad-dinja jitnaqqas għall-inqas dnub mejjet wieħed. Tkun ħaġa tajba u sabiħa li ħafna erwieħ tajbin itennu sikwit din it-talba, u min jaf kemm dnubiet mejta jkunu evitati! Min jaf kemm erwieħ jirbħu t-tentazzjoni u kemm oħrajn ma jitilfux il-grazzja t Alla! U fl-aħħar min jaf kemm bnedmin isalvaw! F din it-talba hemm att ta fidi fil-merti ta Kristu, flinterċessjoni tal-madonna, u fit-tagħlim tal-knisja dwar il-ġisem Mistiku ta Kristu. Fiha wkoll sentimenti ta riparazzjoni lejn Alla, u ta mħabba universali lejn il-bnedmin.

37 Luminaria Dan huwa l-ammont ta xita f millimetri li tkejlet fin-nadur mill-1 ta Settembru sat-30 ta Novembru 2011: DATA AMMONT (mm) TOTAL MILL-01/09/2011 (mm) SETTEMBRU (0.13 ta pulzier) TOTAL: 3.4 mm (0.13 pulzieri) OTTUBRU (4.75 pulzieri) TOTAL: 117.2mm (4.61 pulzieri) NOVEMBRU (12.67 pulzieri) TOTAL: mm (7.92 pulzieri) XITA FIN-NADUR Nru. 107 Diçembru Medja tal-ammont ta xita li niżlet fil-gżejjer Maltin bejn l-1 ta Settembru sat-30 ta Novembru 2011: mm (10.83 pulzieri). Total tal-ammont ta xita li niżlet fin-nadur fl-istess perjodu: mm (12.67 pulzieri). Dan ifisser li fin-nadur niżlet 46.7 mm (1.84 pulzieri) iżjed milli niżlet bħala medja fil-gżejjer Maltin. Total ta xita li niżlet fl-istess perjodu sat-30 ta Novembru, 2010 (i.e. sena ilu) fin-nadur: mm (11.61 pulzieri). Dan ifisser li din is-sena għamlet 27.0 mm (1.06 pulzieri) iżjed xita milli għamlet sena ilu. Noti: It-temperaturi f dawn it-tliet xhur kienu kemmxejn taħt in-normal, b mod speċjali Ottubru, li kien l-iktar aktar xahar frisk f mill-inqas dawn l-aħħar għoxrin sena. Id-29 ta Novembru sebaħ imsaħħab u mudlam, tant li d-dawl tat-toroq baqa mixgħul kważi l-ħin kollu sa kmieni wara nofsinhar. Ix-xita bdiet nieżla għal ħabta tad-9am u kienet qawwija ħafna kultant u b beraq u ragħad kontinwi. Il-qofol tal-maltemp intlaħaq bejn il-11.30am u s-1pm meta f diversi ħinijiet niżel silġ kbir b dijametru ta madwar 2 ċentimetri (daqs munita tal-20 ċenteżmu). Maltempata oħra bis-silġ kbir laqtet lin-nadur għas-6pm. Saret ħsara konsiderevoli lill-ħitan tas-sejjieħ u lill-uċuħ tar-raba. Fl-24 siegħa bejn id-9am tad-29 u d-9am tat-30 ta Novembru, fin-nadur niżlu total ta 105 mm (4.13 pulzieri) xita. Joe Meilak 01/12/2011 Nadur Weather Observatory Website: jmeilak@yahoo.com 40, Ta Said Street, Nadur, Gozo. Tel/Fax: portelliprint@gmail.com Wish you all a Merry Christmas and a Happy New Year!

38 38 Diçembru 2011 Nru. 107 Luminaria Wara li s-sena li għaddiet it-tim ta Nadur Youngsters rebaħ il-gfa Cup wara tliet snin mingħajr ebda suċċess, l-objettiv ewlieni għal dan l istaġun ma jistax ma jkunx dak tar-rebħ tal-kampjonat.. Issa għaddew diġa tliet snin minn meta il-youngsters kienu Champions ta Għawdex u żgur li wasal il-waqt li nagħtu sfida denja sal-aħħar. Kif ser naraw fl-artiklu kellna bidu mill-aqwa u b iktar attenzjoni stajna inkunu f pożizzjoni ferm aħjar milli qegħdin bħalissa dik tat-tieni post, tliet punti taħt Xewkija Tigers. Id-debutt uffiċajli tal-istaġun wasal fit-18 ta Settembru meta il-whites lagħbu s-semifinali tat-tazza Indipendenza. Din kellha tkun logħba li twassal lin-nadur fil-finali ta dan l-ewwel unur staġjonali iżda sfortunatament l-affarijiet ma marrux kif kien mixtieq. L-avversarji kienu Victoria Hotspurs li mal-ewwel minuti tal-logħob bdew jattakaw u irexxielhom jiftħu l-iskor permezz ta Dilan Bellotti. Nadur wettqu reazzjoni tajba u kisbu id-draw minn xutt baxx tal-akkwist il-ġdid Brian Meilak. Minkejja dan il-hotpurs reġgħu marru fil-vantaġġ din id-darba minn gowl ta Oliver Farruggia li approfitta min-nuqqas fid-difiża Nadurija. Nadur dehru demorilizzati u Victoria approfittaw meta reġa kien Farruġia li għeleb lil Muscat wara kross ta Justin Azzoppardi. Fuq in-naħa l-oħra il-whites reġgħu rnexxielhom jnaqqsu id-distakk permezz ta Joseph Grima. Fit-tieni taqsima il-youngsters ħarġu jfittxu il-gowl tad-draw u kienu sfortunati meta Grima wettaq save stupend minn xutt ta Claudio Antunes. Il-Whites pattew qares ta dan għax reġa kien Oliver Farrugia li sab ix-xibka fuq in-naħa l-oħra. Minkejja l-isforzi tal-whites biex jerġgħu jidħlu fil-partita, l-iskor baqa ma nbidilx u b hekk sfajna eliminati f din il- fażi hekk bikrija. Kien imiss id-debutt tal-kampjonat li wasal fil-bidu ta Novembru kontra it-tim li rebaħ il-kampjonat fl-istaġun li għadda -Sannat Lions. Logħba li fl-ewwel parti tagħha ftit ofriet opportunitajiet ta skor fuq iż-żewġ naħat. Fit-tieni taqsima Sannat tilfu ċans kbir li jiftħu l-iskor hekk kif Eric Nkwankwo naqas milli jikkonludi f lasta vojta wara pass ta Petriaggi. Ta dan huma pattew qares għax il-whites irnexxielhom jisplukkaw ir-riżultat permezz ta daqqa ta ras ta Milos Stojanovic minn free-kick ta Charles Mizzi. Dan kien biżejjed biex bdejna l-kampjonat fuq nota posittiva u tellajna magħna l-ewwel tliet punti. Wara din ir-rebħa Nadur lagħbu kontra Għajnsielem fejn konna nafu li rebħa żżommna f ras il-klassifika. Il-Whites ma setax kellhom bidu aqwa għax wara biss kwarta logħob Anthony Portelli fuq l-attakk kontra Għajnsielem. marru fil-vantaġġ minn gowl ta Josef Buttiġieġ. Iżda l-avversarji tagħna irkupraw tajjeb u irnexxielhom jiskbu il-gowl ta draw permezz ta xutt tajjeb ta Jason Portelli. Il-Blacks saħansitra marru fil-vantaġġ eżattament qabel tmiem l-ewwel taqsima hekk kif minn kontrattak Petriaggi għeleb lil Agius b xutt baxx fir-rokna tax-xibka. Fit-tieni taqsima il-youngsters ħarġu determinati sabiex jerġgħu jidħlu fil-partita u ma damux ma għamlu l-iskor indaqs. Kien Milos Stojanovic li fil-48 minuta kien pront tefa ġewwa wara li l-goalkeeper tal-blacks naqas milli jżomm xutt ta Josef Buttiġieġ. Il-gowl ta kunfidenza kbira lill-plejers tagħna u issa l-objettiv kien dak li nakwistaw it-tliet punti. It-tim deher li kien qiegħed f forma tajba u rnexxielna niskurjaw darbtejn f temp ta ħames minuti. Fil-53 minuta Athony Portelli kompla għal ġewwa pass ta Milos Stojanovic u ftit minuti wara kiseb dopjetta personali wara azzjoni mill-isbaħ fl-attakk. Minkejja li Għajnsielem naqqsu id-distakk fil-ħin miżjud. Il-Whites kisbu rebħa mistħoqqa oħra li kompliet issaħħaħ it-tamiet għar-rebħ tal-kampjonat. Milos Stojanovic issikkat minn Manuel Vella fil-logħba kontra Xagħra United. Filwaqt li fil-kampjonat konna sejrin tajjeb ħafna, konna diġa nqlajna mit-tazza Indipendenza li-ntrebħet minn Xewkija Tigers. Kienu l-istess Tigers l-avversarji li jmiss f logħba valida għall-kwarti tal-finali tat-tazza GFA li rbaħna is-sena li għaddiet. Il-logħba intalgħbet fid-29 ta Novembru. It-Tigers irnexxielhom jmorru fil-vantaġġ wara biss żewġ minuti logħob minn penalty ta Johnny Camilleri. Hawn deher li din kienet ser tkun logħba diffiċli għalina iżda minkejja dan man-nofs siegħa ksibna il-gowl tad-draw minn daqqa ta ras ta Charles Mercieca. Il-whites kienu sfortunati li ma marrux fil-vantaġġ hekk kif Buttiġieġ daħal fil-kaxxa wara pass ta Antunes u fajjar xutt baxx li għadda jħakkek ma sieq il-lasta. Fil-bidu tat-tieni taqsima Nadur kienu l-aħjar tim iżda it-tamiet tagħhom sofrew daqqa ta ħarta hekk kif Saviour Attard ġie muri il-karta il-ħamra wara foul fuq Camilleri. Xewkija approfittaw minn dan il-vantaġġ u wara li tilfu diversi okkażjonijiet irnexxielhom jerġgħu jmorru fil-vantaġġ permezz ta Johnny Camilleri. It-Tigers komplew kabbru il-vantaġġ tagħhom hekk kif skurjaw darbtejn oħra permezz ta Mark u Chris Camilleri. It-telfa fissret li Nadur issa sfaw eliminati mill-gfa cup ukoll u baqa biss il-kampjonat.

39 Luminaria Wara t-telfa umiljanti kontra Xewkija kien imiss ilkonfront kontra Victoria Hotspur fis-6 ta Diċembru. It-tim ħareġ determinat biex jerġa jirritorna għar-rebħ u ħadna biss ftit minuti biex morna fil-vantaġġ. Kien eżattament mal-kwarta logħob meta Milos Stojanovic issorprenda lil Grima fil-lasti tal-hotspurs minn corner dirett. Il-Whites irduppjaw fit-30 minuta wara li Antunes ġie żmarket b pass tajjeb ta Portelli u għeleb lil Grima b xutt baxx. Fit-tieni taqsima Nadur komplew jiddominaw u jamministraw il-logħob u ma kinitx sorpriża li skurjajna għat-tielet darba hekk kif Antunes kiseb doppjetta personali b daqqa ta ras mill-viċin minn kross tal-captain Anthony Portelli. Żewġ minuti mit-tmiem wasal ir-raba gowl tal- Youngsters fejn reġa kien l-istess Milos Stojanovic li kompla għal ġewwa wara azzjoni mill-ifjen ta Antunes. Players ta Nadur jiċċelebraw wara gowl kontra SK Victoria Wanderers. Ġimgħa wara din il-logħba erġajna ltqajna kontra l-istess Hotpurs f logħba valida mit-tieni round tal Ubet FA Trophy. Nadur dehru xi ftit kunfidenti wara r-rebħa kbira ta 4-0 li kienu għamlu fuq l istess avversarji ftit ġranet qabel. Wara 25 minuta logħob Stojanovic tilef ċans tajjeb ta skor hekk kif ra lil Grima jsalvalu wara xutt minn ġol-kaxxa ż-żgħira. Fuq in-naħa l-oħra il-hotspurs ikkastigaw lill-whites fl-ewwel okkażżjoni denja ta nota. Kien Oliver Farrugia li hekk kif sab ftit spazju mexa bil-ballun u għeleb lil Muscat b xutt tajjeb minkejja li kien minn pozizzjoni angolat eżattament fit-28 minuta. Nadur kellhom iwettqu reazzjoni u wara li Antunes ġie mċaħħad minn save ieħor tajjeb ta Grima, irbaħna penalty wara foul ta Tramboo fuq Stojanovic. Kien l-istess Antunes li ta x-xutt mill-ħdax- il metru u li minnu ma falliex. Kmieni fit-tieni taqsima il-whites reġgħu fallew ċans tajjeb ta skor minn Stojanovic u fil-51 minuta il-hotpurs irnexxielhom jiskurjaw it-tieni gowl permezz ta Xuereb. Nadur ippressaw biex jiksbu d-draw iżda dejjem sabu l Grima pront biex isalva. Il-Hotspurs ingħataw penalty lejn it-tmiem, iżda Muscat salva x-xutt mill-ħdax- il metru u l-iskor baqa dak li kien. Lura għall-kampjonat, l-avversarji li jmiss kienu Xagħra United, it-tim li ġie promos mit-tieni Diviżjoni l-istaġun li għadda. Il-logħba bdiet fuq nota negattiva għal Youngsters għax wara biss ħames minuti marru minn taħt wara gowl ta Thiago Dos Santos. Fis 36 minuta Mark Buhagiar ġie muri t-tieni karta safra u safa mkeċċi. Nadur kienu fortunati hekk kif il-gowl ta draw wasal fl-aħjar ħin. Kien eżattament fil-45 minuta Milos Stojanovic ikkontrolla f tarf il-kaxxa u wara li qabeż żewġ plejers fajjar xutt fil-baxx li spiċċa fix-xibka. Fit-tieni parti tal-logħba minkejja l-player inqas kienu Xagħra li komplew jattakaw b Dos Santos ikun ta theddida kontinwa għad-difiża Nadurija. Fil-81 minuta l-united meritatament marru fil-vantaġġ minn free-kick Nru. 107 Diçembru ta Bezzina. Hekk kif il-whites dehru ser joħorġu minn din illogħba mingħajr l-ebda punt fit-93 minuta huma rnexxielhom jiksbu il-gowl ta draw. Kien iż-żagħzugħ Joseph Grima li minn cross ta Ryan Meilak tefa fix-xibka u għamel l-iskor 2-2. Fis-27 ta Novembru saret quddiesa fiċ-ċimiterju tan-nadur f gieħ il-benefatturi, membri tal-klub kif ukoll ġenituri ta players li ma għadhomx magħna. Il-quddiesa ġiet immexxija minn Dun Karm Portelli u l-preżenza talplejers kienet waħda tajba. Attivitajiet bħal dawn jgħinu ħafna sabiex it-tim jkun iżjed magħqud. Ta min isemmi l-ikla annwali tal-milied li ser issir l-erbgħa 21 ta Diċembru ġewwa l-hotel Ta Ċenċ. Dawk li jixtiequ jingħaqdu magħna għandhom jikkuntatjaw lill-president Eucharist Camilleri jew xi membru ieħor tal-kumitat. Bi draw kontra Xagħra Nadur ġew milħuqa minn Xewkija Tigers f ras il-klassifika b għaxar punti kull wieħed. Il-Ħadd 4 ta Dicembru it-tigers lagħbu kontra Xagħra United filwaqt li l-youngsters kien imisshom jaffrontaw lil SK Victoria Wanderers. Wara li Xewkija rebħu l-logħba tagħhom 3-0, Nadur kienu jafu li rebħa biss kienet iżżomhom f ras il-klassifika. Fil-fatt huma kellhom bidu tajjeb kontra il- Wanderers hekk kif wara biss seba minuti logħob Portelli għeleb in-nasba tal-offside u għeleb lil Vella. Minkejja l-iżvantaġġ SK żammew il-kalma u kisbu d-draw fit-30 minuta hekk kif Joseph Vella ġie żmarket minn Sciortino u waħdu quddiem Agius ma żbaljax. Għaxar minuti wara SK marru fil-vantaġġ hekk kif Kenneth Mercieca rċieva mingħand Adesina u wara li qabeż lil Agius tefa f lasti vojta. Nadur dehru xxukjati u batew biex wettqu reazzjoni li imbagħad waslet fit-tieni taqsima. Kien Claudio Antunes li fil-50 minuta logħob ġab id-draw bi free kick mill-isbaħ. Minuta wara l-istess attakant Brażiljan kien sfortunat li ma tefax lit-tim tiegħu fil-vantaġġ hekk kif fajjar xutt minn barra il-kaxxa iżda sab lil Vella pront biex xellef il-ballun f corner. SK reġgħu marru fil-vantaġġ eżattament wara din l-azzjoni. Mercieca ħarab mal-linja tal-lemin u tefa cross fil-kaxxa li sab lil Vella li tefa ġewwa b daqqa ta ras. Kwarta mit-tmiem Stojanovic ra d-daqqa ta ras tiegħu tgħaddi ftit barra wara cross ta Grima. Minuta wara l-wanderers kabbru l-vantaġġ minn daqqa ta ras ta Mercieca. Fit-88 minuta huma għamlulhom ħafna hekk kif Vella kiseb tripletta personali minn penalti wara foul ta Agius fuq Sanches Estrada. Biex l-affarjiet ikomplu sejrin għall-agħar Agius safa mkeċċi u spiċċajna l-logħba b raġel inqas. B din it-telfa Nadur waqgħu fit-tieni post hekk kif Xewkija bir-rebħa tagħhom kontra Xagħra għaddewhom bi tliet punti. Il-logħba li jmiss ser tintlagħab il-ħadd 11 ta Diċembru konta l-istess Tigers. Il-Whites għandhom ċans jerġgħu jitilgħu f ras il-kalssifika jekk jirbħu dan il-konfront. Anke l-iskwadra tal-under 18 immexxija minn Eucharist Hili jmisshom logħba deċiżiva fil-21 ta Diċembru fejn jilagħbu kontra Victoria Hotpurs. Il-Whites qegħdin jokkupaw l-ewwel post flimkien mal-hotpurs għalhekk din il-logħba ser jkollha effet kbir fuq min ser jirbaħ il-kampjonat tal-under 18 għal din is-sena. L-iskwadra ta taħt il-15-il sena qegħda tokkupa r-raba post. B hekk wasalna għat-tmiem ta dan l-artiklu dwar il-klabb ta Nadur Youngsters. J alla meta nerġgħu niltaqgħu għallartiklu ieħor, inkunu qed nitkellmu fuq ir-rebħiet li għamlu il-whites hekk kif il-kampjonat jibda riesaq lejn il-fażijiet deċisivi tiegħu. Filwaqt li nawgura s-suċċessi kollha għalliskwadra tagħna, f isem il-klabb ta Nadur nixtieq nawgura l-milied u s-sena t-tajba lin-nadurin kollha.

40 40 Diçembru 2011 Nru. 107 Luminaria NIRRINGRAZZJAW LIL: Lil Paul Portelli u Charles Buttigieg (Kanada); Raymond Muscat (Amerka); Fortun Sagona (Ingilterra); Dun Noel Debono (Italja); Lucy Mercieca u l-helpers tagħha (Melbourne) u Marija Xerri (Sydney), Awstralja li qassmu l-ħarġa Nru. 106 tal- Luminaria, Settembru Ingilterra: Albert Muscat: 10. Kanada: Paul Portelli: 30. Awstralja: Tony u Tessie Cuschieri: 20 Aust $; Peter Paul Attard: 30 Aust $; Peter & Salvina Muscat: 20 Aust $; Carmen u Lawrence Vella: 20 Aust $; Salvina Muscat: 10 Aust $. Lokali: Lino Cuschieri: 20. KORREZZJONI: Fl-aħħar ħarġa, l-isem ta Maria Camilleri bi żvista tħalla barra fil-lista tat-tfal bniet li rċivew is- Sagrament tal-grizma tal-isqof. Niżkużaw ruħna mal-familja Camilleri. Il-Bord Editorjali. (Nadur) Wrought Iron Works Gates Spiral Stairs Balconies Stair cases Pregnant Windows Complete with galvanizing and spray Design to your specifications Mobile:

41 MONS ISQOF MARIO GRECH MA EMIGRANTI NADURIN F MELBOURNE, AWSTRALJA Ma Martin u Carmela Sultana fil-knisja ta St Peter Chanel, fi Deer Park Mal-Membri tal- Kumitat tal-australian Nadur Association, f Melbourne. L-Isqof Mario Grech jidher ma Anna Grima, Lucy Mercieca u Anthony u Mary Sultana fil-knisja tal-madonna Ta Pinu f Bacchus Marsh. ÌuΩa Attard (bilqeg da xellug) li kienet mal-grupp ta 37 persuna li akkumpanjaw lill-mons Isqof fil-mawra tieg u fl- Awstralja, tidher ma xi nisa Nadurin waqt riçeviment tal-okkaωjoni.

42