Missjoni xejn façli. Editorjal ta Marcello Ghirlando ofm

Transcription

1 Editorjal ta Marcello Ghirlando ofm Missjoni xejn façli Rivista Biblika li to ro kull xahrejn mill-kummissarjat ta' L-Art Imqaddsa tal-provinçja Fran iskana Maltija Imwaqqfa fl-1955 Computer Setting: Ìwann Abela ofm Serje Ìdida Vol 22 Nru 117 Lulju - Awissu 2000 Editorjal Wirja Mosè u ÌoΩwè Papiet u Fran iskani 455 Van elu: S. Ìwann..465 Salmi Il-Kelma t Alla Il-qarrejja jistaqsu Restawr Xeni u esperjenzi mill-isba spiss jakkumpannjaw issej iet tal-mexxejja tal-poplu ta' Alla ta' l-antik Testment, kif ukoll is-sej iet tal-profeti li ew imsej a ja dmu fi Ωminijiet storiçi u kuntesti soçjali diffferenti. Wie ed jista' jωomm, per eωempju, quddiem ajnejh, is-sej a ta' Mosè li Alla jsejja lu f'kuntest ta' jasar u jurih min hu minn qalb in-nar. Wie ed jista' jωomm quddiem yajnejh lil ÌoΩwè li ji I msejja minn Alla permezz tal-medjazzjoni importanti ta' Mosè. Wie ed jista' jωomm quddiem yajnejh is-sej a sempliçi ta' Áamos il-profeta jew inkella s-sej a grandjuωa ta' IΩaija li ji I mistieden "jiekolo" il-kelma li kellu jhabbar b'tant qawwa u e a. Imma s-sej a tal-mexxejja utal-profeti mhux dejjem kienet wa da façli. Kemm-il darba kienu ji u nsej a j abbru lill-poplu li ma riedx jisma' l-kelma ta hom. Ta' interess hija s-sej a li ssir lill-profeta EΩekjel: "L-Ispirtu da al fija u waqqafni fuq ri lejja; u smajt x'kien qie ed I idli. 'Bin il-bniedem,' qalli, 'qie ed nib atek yand ulied IΩrael, gens ta' nies rashom iebsa, li rvellaw kontra tie I; dinbu kontra tie I u missirijiethom sa llum stess. Huma nies wiççhom sfiq u qalhom iebsa; se nib atek andhom biex t idilhom, 'Dan I id Sidi l-mulej', jisim u u ma jisim ux - nies ta' ras iebsa huma - a jkun jafu li hemm profeta o nofshom." EΩekejl kien konxju li kien ser ihabbar lill-poplu ta' ras iebsa. Seta' ja rab mill-missjoni tie u. Seta' jaqta' qalbu. Seta' jid ol da la fih innifsu u jirra una li kollox kien ta' xejn. Imma jobdi all-kmand ta' Alla: " a jkunu jafu li hemm profeta o nofshom." Minkejja li l-poplu ma kienx ser ja ti widen yall-kelma ta' Alla, Alla ried li jkun hemm profeta f'nofs il-poplu. Il-profeta kellu jkollu l-missjoni li jkun sinjal, li minkejja l-ebusija tal-qalb u l-wiçç sfieq, li Alla jibqa' j obb il-poplu tie u. Missjoni xejn façli. Missjoni li dehret inutli imma li flyajnejn ta' Alla kienet importanti. Ried li l-profeta jkun sinjal konkret li Alla jibqa' j obb, jibqa' jib at il-profeti tie u, jibqa' jsejja yall-konverωjoni minkejja li l-kuntest soçjali kien juri mod ie or! Is-sej a ta' EΩekjel tista' tqawwina f'tant mumenti ta' hajjitna b ala nsara. Meta na sbu li l-hajja nisranija ad ma fadlilhiex postha. Meta l-messa ta na jidher kuntradittorju f'kuntest soçjali u kulturali li dejjem jitbiddel. Meta it-t abbira ta na tidher li qie da ssir al xejn u lll-irjus iebsa u wçu sfieq. Forsi Alla qed jkompli jsejjah: "Óa jkunu jafu li hemm profeta o nofshom!" Forsi n- nisrani, aktar milli jinsisti fuq il-kliem u fuq il-qti il-qalb tal-missjoni tie u, huwa msejja biex ikun sinjal. SInjal konkret ta' l-im abba ta' Alla fost il-bnedmin. L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu

2 Il-Bibbja f idejna Fil-belt ta Milan, fil- Palazzo Reale g al diversi img at, il-kustodja Fran iskana ta l-art Imqaddsa, organizzat wirja dwar il-preωenza nisranija fl-art Imqaddsa minn Ωmien il-kruçjati sal-lum. Din il-wirja tant iet milqug a tajjeb li nωammet miftu a g al xahar aktar minn kif kien ippjanat. Din kienet opportunità mhux biss sabiex wie ed seta jara l-patrimonju nisrani m olli fl-art Imqaddsa f dawn is-sekli minn missirijietna imma wkoll japprezza r-rikkezza li biha kienu ew imωejna t-tempji insara. Esebiti wkoll kien hemm dokumenti ori inali, fosthom il-bulla Gratias Agimus li biha iet stabbiita l-kustodja Fran iskana ta l-art Imqadsa. Din il-wirja kienet kkordinata minn P. Michele Piccirillo ofm (ara wkoll l-artiklu f din il- ar a f pa na 455). Wirja 450 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2000

3 Il-Bibbja f idejna Kitba ta Guido Schembri ofm Mosè u ÌoΩwè Mosè Da la L-istorja tal-bidu ta laq bis-sej a ta' Abraham, bniedem umli li emmen f'alla u mexa wara r-rieda tie u minkejja afna twe ir. Abraham ex, bejn wie ed u ie or, madwar is-sena 1850 qabel Kristu, u bih tibda l- istorja tas-salvazzjoni. Abraham kellu lil IΩakk minn martu Sarah. IΩakk twieled b'mod mirakuluω [fix-xju ija ta' ommu u missieru] u kien il-primo enitu tat-testment il-qadim. Hu l-figura ta' Kristu, ilprimo enitu tat-testment il- Ìdid. IΩakk ie me lus milli jmut b ala vittma, "imma Alla ma elishiex lil Ibnu" li miet alina b'sagrifiççju fuq il-kalvarju. IΩakk kellu Ωew ulied, EΩaw, il-kbir, u Ìakobb, ilfigura tal-grazzja, ax bid-dehen tie u kiseb ilwirt li kien imiss lil uh EΩaw, bniedem li kien i ares lejn il-mument u mhux lejn dak li jibqa'. Ìakobb kellu tnax ulied li kienu l-irjus tat-tnax-il tribù ta' IΩrael, il-poplu ta' Alla tar-rabta l-qadima. Permezz ta' ÌuΩeppi, mibju minn utu, Ìakobb u wliedu da lu fl- E ittu u hemm issawru b ala poplu. Fl-E ittu l- Lhud sabu ru hom tajjeb sakemm il-far un beda jibωa' minnhom, ax kienu tkattru afna, u beda ja qarhom. F'dan iω-ωmien, madwar is-sena 1220 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu qabel Kristu, Alla sejjah lil Mosè biex je les il-poplu ma Ωul u jda lu fl-art imwie da ji ifieri fl-art ta' Kan an, l-art li Alla kien wie ed snin qabel lillpatrijarka Abraham. Mosè l-ikbar mexxej ta' IΩrael Mosè kien mit-tribù ta' Levi, bin Áamram fiω- Ωmien il-persekuzzjoni ta' l- Áebrej, meta Far un ordna lill-qbiela joqtlu fixxmara lis-subien ta hom. Mosè kien salvat mill- arqa permezz ta' o tu li qie ditu f'qoffa fin-nil fejn marret t um bint il- Far un. Din rat it-tifel sabi u aditu biex trabbie. Mosè adottat millprinçipessa, a edukazzjoni mill-a jar fil-palazz imperjali ta' l-e ittu. [Atti 7,2]. B'danakollu, hu baqa' marbut man-nisel tie u. [Lhud 11, 24-26]. Darba minnhom, waqt li Ωar lin-niesu, lema lil wie ed E izzjan isawwat wie ed mill-áebrej, dar fuqu u qatlu. L- ada nduna li kienu rawh ja mel id-delitt. Áalhekk beωa' u arab fl-art Midjan. Hemm sab kenn and il-

4 Il-Bibbja f idejna Ix-Xmara Ìordan: fruntiera naturali fil-lvant tal-art Imwieg da li l-poplu Lhudi qasam immexxi minn ÌoΩwè qabel ma beda l-kisba tal-art l hawn mill-ìordan wara l-mewt ta Mosè fuq in-nebo qassis tal-post [Re wel Ìetru] li kellu sebat ibniet. Mosè spiçça biex iωωewwe lil wa da minnhom jisim a Sefora. Wara Ωmien, il-persekuzzjoni raxet, u Alla kellem lil Mosè mill- ollieq jaqbad u ma jintefiex, waqt li kien qie ed jir a n- na a ta' missier martu. Sejja lu, irrivelalu ismu [Jahwe] u ba tu lura fl- E ittu biex je les il-poplu ma tur. Alla ta lil Mosè lil uh Aron b ala ajnuna u set a tal-mirakli [ara EΩ kap 4]. Hu alla Midjan u re a' lura lejn l-e ittu biex jaqdi l-missjoni diffiçli fdata lilu. Il-Far un ma riedx jisma' bir-rieda ta' Alla. Webbes qalbu, u beda ja qar iktar lill-poplu. B'hekk bdew il-kastigi li alqu bil-mewt ilprimo eniti E izzjani. [ara mill-kap 6 'l quddiem]. Rigward kif raw dawn il-kastigi, jew 'pjagi' kif huma msej in, l-istudjuωi ma jaqblux bejniethom. Diversi orrief j idu li l- mirakli se ew 'quoad modum', ji ifieri, il-miraklu kien fenomenu naturali imma se fi Ωmien u mod stabilit minn Alla, u mhux kif ji ri s-soltu. Il- elsien mill-jasar Qabel ma sar il- elsien, Mosè ie el il-poplu f'isem Alla ja mel l-ikla ta' l- Áid. Bid-demm tal- aruf çappsu l-blata u l- nub talbibien tad-djar tal-áebrej. B'hekk l-an lu tal-mulej qabeω [pasak] id-djar talfamilji Lhud u waqt li nqatlu l-ulied il-kbar ta' l-e izzjani. Hekk kellha bidu l-festa ta' l-áid u dik ta' l-aωωmi b ala festa reli juωa. Wara dan, Mosè adda l-poplu mill-ba ar l-a mar, imsejja ukoll 'talqasab', ax minn fejn qasam il-poplu jikber afna qasab. Jissejja 'a mar' ax il-lewn ta' l-ilma hu amrani min abba l- axix amrani li jikber fil-qie tie u. Anke dwar il-miraklu tal-qsim tal-ba ar, diversi studjuωi ja sbu li l-miraklu sar 'quoad modum', [xi marea? xi ri qawwi li fired l-ilma?]. Wara li l-áebrej qasmu l-ba ar, Mosè anna mal-poplu l-innu ta' ringrazzjament li hemm fil-kapitlu tal-ktieb ta' l- EΩodu. Mosè mexxa l-poplu mid-deωert ta' Sur u ta' Sin. Hawn sar il-miraklu tal- ru ta' l-ilma mill-blat u se et ir-reb a fuq l- Áamalekin u l-laq a ma' Ìetru. 'Fit-tielet xahar mill- ru ta' wlied IΩrael mill-art ta' l- E ittu, dak in-nhar stess, waslu fid-deωert tas-sinaj'. Hemm Mosè kellu d-dehra ta' Alla u kien mo ti l- axar kmandamenti. Hemm ukoll sar il-patt tas- Sinaj [EΩ kap 24]. Fid-deΩert tas-sinaj in adem it-tabernaklu u saret l-arka tal-patt [ara kap 36 u 37]. Hemm ukoll se il-miraklu tal-manna u tas-summien. Il-ktieb tan-numri jkompli jiddeskrivi l-mixja talpoplu ta t it-tmexxija ta' Mosè fid-deωert u l-inkwiet li mie u ltaqa'. Il-kap 12 tan-numri jirrakkonta kif Mirjam u Aron qamu kontra uhom. Wara naqraw dwar ir-rewwixta tal-poplu kontra Mosè meta t ajjar biex jibda l-mixja lejn Kan an wara li waslu lura l-ispiji li tkixfu l-art. Il-pessimiΩmu tal-beωωie a alla l-poplu jbati al 39 sena o ra fid-deωert. Rewwixta o ra kontra Mosè saret minn Kora, Datan u Abiram [kap 16]. 452 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2000

5 Il-Bibbja f idejna Fil-kap 21 tan-numri hemm rakkontat il-miraklu tas-sriep li Ìesù alluda alih fid-djalogu ma' Nikodemu. Imba ad, filkap 22 jibdew l-erba' profeziji ta' Ba lam, issa ar. Kif Mosè beda joqrob sewwa lejn l-art ta' Kan an, aωel lil ÌoΩwè b'suççessur tie u. L-a ar kap tal-ktieb tad-dewteronomju [kap 34] jirrakkonta dwar il-mewt ta' l-ikbar leader tal-poplu ta' Alla tar-rabta l-qadima. Minn fuq il-muntanja Nebu, mill-quççata Pisga, Alla wrieh l-art imwie da, imba ad qallu jinωel minn hemm fuq alli jin aqad ma' missirijietu. 'U hemm miet Mosè, il-qaddej tal- Mulej, fl-art ta' Mowab, b alma ried il-mulej. U difnuh f' art Mowab, fuq ilwied ta' Bet-pe or, u sallum qabru add ma jaf fejn hu'. 'Mija u oxrin sena kellu Mosè meta miet, kien adu ma ççajparx dawl ajnejh, u anqas sa tu ma r ietu.. Tletin jum damu wlied IΩrael jibku 'l Mosè fil-wita ta' Mowab'. 'Meta addew jiem ilbiki al-luttu ta' Mosè, deher ÌoΩwè Bin Nun, mimli bl-ispirtu ta' l- erf, ax Mosè kien qie ed idejh fuqu; alhekk ulied IΩrael qa du alih, u amlu b alma l-mulej kien ikkmanda lil Mosè'. Il-kobor ta' Mosè Il-Bibbja stess titkellem dwar il-kobor ta' dan ilmexxej kbir: 'Imma qatt iωjed ma deher f'iωrael profeta b al Mosè li l-mulej kien jafu wiçç imbwiçç; add b alu as-sinjali u l- e ubijiet kollha li tah ja mel il-mulej fl-art ta' l- E ittu kontra l-e izzjani u l- qaddejja tie u kollha u artu kollha: add b al Mosè, all- emejjel kollha ta' qawwa u ta' biωa' kbir li amel quddiem IΩrael kollu'. Mosè kien tabil aqq ma bub mill-poplu u kien inissel fil-poplu biωa' ta' missier [EΩ 33, 8]. Kien ra el ta' fidi kbira [Numri 10, 29]. Kien l-iktar bniedem umli [EΩ 14, 13; eçç]. Kien ubbidejnti ar-rieda ta' Alla [EΩ 7, 6; eçç]. Ma kienx malizzjuω [Dewt 9, 13-29]. Jissejja 'il-bniedem ta' Alla' [Dewt 33, 1]. Minkejja dan it-tif ir kollu, Mosè hu wkoll kellu d-difetti tie u. Ìieli garr [EΩ 5, ; Numri 11, 10-15]. Wera nuqqas ta' sabar [EΩ 5, 22s; 6, 12 eçç] ukoll. Imma dawn in-nuqqasijiet li forsi min abba fihom ma st oqqlux jid ol fl-art imwie da ma jitfux id-dija tal-kobor tie u. Nota dottrinali Il- aruf li kielu l-áebrej u b'demmu kienu me lusin mill-jasar materjali ta' l- E ittu hu t-tip tal-óaruf bla teb a li b'demmu ejna mifdijin mill-jasar tad-dnub. Il-mo dija mill-ba ar l- a mar hi figura talma mudija skond San Pawl. L-ilma li Mosè are mill-blata kien il-figura tassagramenti li ar u minn Kristu. Il-manna li Alla ta lillpoplu fid-deωert permezz tat-talb ta' Mosè kienet ittip ta' l-ewkaritija [ara l-kap 6 tal-van elu ta' San Ìwann]. Il-li i li Alla ta lil Mosè fuq is-sinaj kienet il-figura ta' Kristu u l-van elu, il-li i ta' l-im abba. Mosè st oqqlu jidher ma' Kristu fil-glorifikazzjoni tat-tabor. San Mattew jitkellem fuq Kristu-M allem b ala Mosè l- did. ÌOÛWÈ ÌoΩwè, bin Nun, kien wie ed mill-kbarat ta' madwar Mosè u lilu kienu fdati idmiet ta' responsabiltà. Kien wie ed mill-ftit li kienu mib utin biex jitkixfu l-art ta' Kan an u li kien favur li ma jdumux ma jid lu fiha. Min abba f'hekk kien qie ed ajtu fil-periklu [Numri 14, 10]. Kellu l-ispirtu ta' Alla fuqu [Dewt 34, 9; eçç]. ÌoΩwè hu l-figura ta' Kristu. Kif hu da al ilpoplu fl-art imwie da [figura tas-sema], hekk Ìesù qie ed imexxina biex nid lu fil-hena tassema. Innota li l-isem Ìesù u ÌoΩwè hu l-istess isem f'forma differenti. ÌoΩwè jda al il-poplu fl-art imwie da Qabel ma qasam ixxmara, ÌoΩwè tkixxef dwar -art li ried jid ol fiha. L-ispiji li ba at kienu m ejjunin minn Ra ab, il-mara li l- Bibbja tfa ar all- ajnuna li tat. Imba ad waqqaf monument ta' tnax-il ebla, edded ir-rit taç-çirkunçizzjoni u ççelebra l-áid. Wara li qasam ix-xmara Ìordan b'mod mirakuluω, ax l-ilma tax-xmara waqaf sakemm adda l- L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu

6 Il-Bibbja f idejna Id-deΩert ta Ìuda poplu, ÌoΩwè attakka lillbelt ta' Ìeriko u reba ha wkoll b'mod mirakuluω; wara l-purçissjonijiet li saru madwar is-swar tal-belt u d-daqq tat-trombi. Wara r-reb a ta' Ìeriko, ÌoΩwè l-ewwel attakka u reba lil Áaj, belt qawwija afna, imma wara telfa kbira min abba d-dnub ta' Áakan. Imba ad kompla jattakka l-ibliet l-iktar qawwija tal-kana nin, speçjalment tan-na a t'isfel ta' Kana an. Hemm, quddiem Gib on, sar ilmiraklu tax-xemx, billi twalet il- urnata u f' ajnejn ilbniedem deher li waqfet ixxemx. L-ibliet li ÌoΩwè fehem li ma fela x alihom, allihom. Wa da minn dawn kienet Ìerusalem, belt qawwija ferm li reba David bosta snin, xi mitejn sena wara. Wara r-reb iet tan-nofsinhar ta' Kan an, ÌoΩwè beda l-kampanja fit-tramuntana u kiseb bosta reb iet. Il-kap tnax talktieb imsemmi alih i ib il-lista tas-slaten mirbu in minn Mosè u minnu, u ta' l- art li kienet adha mhix mirbu a. L-a ar jiem u l-mewt ta' ÌoΩwè Meta xjie u wasal biex imut, qassam l-art bejn ittribujiet, kellem lill-poplu u edded il-patt. 'Wara dawn il- rajja miet ÌoΩwè bin Nun, qaddej tal-mulej, fl- omor ta' mija u axar snin. U difnuh fl-art li kienet messitu, f'timmat-sera, fl- oljiet ta' Efrajm, fuq ittramuntana tal-muntanja Áa as'. [ÌoΩ 24, 29-30] Meta miet ÌoΩwè, il- Lhud ma kellhom l-ebda leader nazzjonali. Meta kienu jinsew lil Alla kienu jsibu ru hom vittmi tal- edewwa tal-qrib. Imma meta kienu jindmu, Alla kien ja tihom l- ajnuna ta' xi ra el b'sa tu li kien jiggverna fuq xi tribujiet: dawn kienu msej in 'Im allfin' mhux ax kienu avukati imma ax kienu jie du sieb il-poplu u jaqt u il-kawωi ta hom. L-iktar wie ed ma ruf minnhom hu Sansun. L-a ar Im allef kien Samwel li ggverna wara Áeli. Fi Ωmienu l-poplu ried sultan b al ma kellhom il-popli tal-qrib. L- aωla messet lil Sawl, l- ewwel sultan ta' IΩrael. Dan kien bniedem ta' sa a u ta' qalb tajba, imma ta' rasu, u Alla warrbu. 454 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2000

7 Mill- rajjiet ta l-art Imqaddsa Kitba ta Michele Piccirillo ofm Il-Papiet u l-fran iskani ta l-art Imqaddsa Il-bidu "Inroddu ajr lil dak li jqassam b idejh miftu a l- grazzji kollha billi nerf u lejh tif ir aliex Hu mela b tant e a ta devozzjoni u ta fidi lil uliedna l-aktar eωieω fi Kristu, is-sultan Roberto u Sancia, sultana ta Sqallija, li jixirqilhom kull ie fil-qima li ja tu lill- Feddej u Mulej ta na Ìesù Kristu, li ma jieqfux li ja dmu b im abba li ma t ejjiex dak li jixraq attif ir u l-glorja ta Alla u all-qima u l- ie tal- Qabar Imqaddes tal-mulej u tal-postijiet l-o rajn ta Oltremare. Ftit taω-ωmien ilu waslet fis-sede ta na apostolika l-a bar li ferr itna, li r-re u r-re ina, b nefqa kbira ta flus u trattattivi li swew afna xo ol kisbu missultan ta Babilonja (il-kajr) li, b mist ija kbira ta l-insara, jokkupa l-qabar tal- Mulej u Postijiet Qaddisa o rajn ta Oltremare, imqaddsin mid-demm ta l- istess Feddej, u li fihom issa jist u ji u iççelebrati b mod solenni l-quddies kantat u l-uffiççju Divin, u li hemmhekk di à jinsabu filpost xi patrijiet minn dan l- Ordni li semmejna; u wkoll li l-istess sultan ta l-e ittu ta lir-re u lir-re ina ç- Çenaklu tal-mulej u kif irre ina bniet post (kunvent) fuq il-monte Sion aliex minn Ωmien ilu hi kellha intenzjoni li ΩΩomm minn bwietha l- ajxien ta tnaxil patri ta l-ordni ta kom biex iwettqu l-uffiççjatura divina fil-knisja tal-qabar ta Kristu " Bil-Bulla Gratias agimus, li ar et f Avignon fil- 21 ta Novembru 1342, flewwel sena tal-pontifikat tie u, il-papa Klement VI wettaq ir-riωultat tajjeb tattrattattiva diplomatika li tmexxiet mal-kajr minn fra Roger Guerin jew Guarinus, patri minuri talprovinçja ta Aquitaine, li kien mar and is-sultan mamelukk ta l-e ittu an- Nasir Muhammad, f isem ir-re u r-re ina ta Napli, Roberto ta Anjou u Sancia ta Maiorca, li ji u mfakkra fid-dokument papali. Il- Papa fera mal-patrijiet aliex is-slaten ta Napli b nefqa kbira ta flus u trattattivi iebsin irnexxielhom jaslu al dak is-suççess li ta xejn kienu jittamaw li jiksbu l-membri tal-partit tarreb a armata tal-postijiet Qaddisa, li kien adu qawwi afna fil-kristjanità. Is-slaten ta Napli, Terzjarji Fran iskani, u fra Roger kienu ippruvaw jimxu fil- erf tat-triq tat-trattattivi li di à kienu ippruvaw j addu minnha s-sultan tal-kajr u Ìakbu II ta Il-Kopja tal-bulla Gratias Agimus, promulgata mill-papa Klement VI nhar il-21 ta Novembru 1342, u im arsa fl-arkivju tal-fran iskani f Ìerusalem. L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu

8 Mill- rajjiet ta l-art Imqaddsa Aragona, li kellha l-iskop li tevita vittmi odda u tnaqqar riωorsi ekonomiçi mhux Ω ar. B ala las annavigazzjoni kummerçjali ielsa fil-mediterran, is-sultan mamelukk kellu jiωgura l-ftu mill- did tal-knejjes u l-permess li xi patrtijiet Dumnikani minn Aragona set u jid lu mill- did filbaωilika tal-qabar ta Kristu fejn di à kienu j ixu Ωew ir ieb Ìor jani. L-esperjenza damet sena, aliex ilpatrijiet ma set ux joq odu al ajja ta ça da kbira fl-ambjent talbaωilika. Ftit snin wara l- patrijiet Fran iskani re u ippruvaw din l-avventura diffiçli, din id-darba bilkisba ta post importanti fejn joq odu. Il-patrijiet, fil-fatt, kienu kisbu wkoll ilfakultà li jixtru xi artijiet qrib is-santwarju taç-çenaklu u li hemmhekk jibnu l-kunvent ta hom. Dan kien ja tihom il-possibiltà ta bdil neçessarju mal-patrijiet ma luqin fil-baωilika. Issuperjur tal-komunità dida li iet imwaqqfa b ala entità uridika fi dan il-provinçja Fran iskana tas-sirja, li kienet tesdendi ru ha territorjalment tul il-lvant Nofsani kollu, hu kellu t-titlu ta Gwardjan tal-g olja Sion. Min and is-sultan ilpatrijiet kisbu, barra millpermess li j ixu fil-qabar ta Kristu, iç-çwievet ta l- edikola li kienet mibnija fuq il-qabar ta Ìesù, il-kappella tal-golgota, iç-çenaklu, il-qabar tal-madonna filwied tal-ìetsemani, u l- Grotta tan-natività f Betle em. "Hawnhekk (fil-baωilika tal-qabar ta Kristu) juffiçjaw il-latini, ji ifieri l- Patrijiet Minuri; aliex f Ìerusalem u fl-oltremare kollu, ji ifieri fis-sirja u f Israel u fl-g arabja u fl- E ittu, ma hemmx reli juωi o rajn, u la qassisin u lanqas monaçi, lief il-patrijiet Minuri li jissej u Insara Latini". Hekk kiteb fra Niccolò da Poggibonsi, li kien jinsab f Ìerusalem f dawk is-snin, u li hu awtur ta gwida fortunata ta Oltremare (li ta ha saru aktar minn sittin edizzjoni!). Meta jid ol fil-baωilika ta Betle em ifakkar lill-qarrejja tie u: "Il-knisja ta Betle em, li llum iωommuha l-patrijiet Minuri ta San Fran isk, kienet mo tija lilna minn Medephar, sultan ta Babilonja (Kajr); u l- patrijiet da lu fiha meta jien kont Ìerusalem". Dan kien ir-riωultat li b al donnu kien il-kuruna ta l-interess u l-im abba all-art li fiha Ìesù u l- Ver ni Marija kienu twieldu u exu. Dan kollu kien mertu ta Fran isku u l- patrijiet tie u sa mill-bidunett ta l-ordni. Meta fil- Kapitlu ta l-1217 il-patrijiet qasmu d-dinja li kellhom jevan elizzaw fi provinçji, in olqot ukoll il-provinçja ta Oltremare jew tas-sirja. Fra Salimbene minn Parma kiteb dwar frate Elija: "Kien ministru tal-provinçja ta Oltremare, ji ifieri ta l-art Imqaddsa u ta l-art Imwie da", territorju vast li minn Kostantinopli kien jestendi ru u fil-lvant kollu. G al din ir-ra uni kienet tissejja ukoll provinçja tar- Rumanija (minn Rumaioi, il- Griegi ta l-imperu biωantin). San Fran isk Fl-1219 Fran isku wkoll irnexxielu jmur fil-lvant, u wasal fid-delta tax-xmara Nil fl-e ittu, fejn kien hemm l-eωerçtu Kruçjat impenjat fl-assedju ta Damiata. Qrib il-belt se et il-laq a mas-sultan Malik al-kamil, li tant laqtet lin-nies kontemporanji. L-isqof Jacques de Vitry, li kien legat pontifiçju fl-eωerçtu, fakkar illaq a f ittra miktuba lil xi add fi Franza: "A na stajna naraw lil dak li hu l- ewwel fundatur u l- im allem ta dan l-ordni (tal-patrijiet Minuri), li lilu jobdu l-o rajn kollha b ala s-superjur enerali ta hom: ra el sempliçi u illitterat, imma aωiω al Alla u all-bnedmin, li jismu frate Francino (Francesco). Hu tant kien mimli b im abba u e a ta l-ispirtu li, meta wasal fleωerçtu kristjan, li jinsab akkampat quddiem Damiata fl-e ittu, ried imur bil-kura kollu u armat biss bil-fidi fil-kamp tas- Sultan ta l-e ittu. Lis- Saraçini li kienu amluh pri unier tul il-vja kollu, hu kien itenni: Jiena nisrani; uduni quddiem is-sinjur ta kom. Meta idda al quddiem is-sultan, dan li ra l-aspett ta dak ir-ra el ta Alla, minn bhima feroçi 456 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2000

9 Biex Mill- rajjiet nifhmu a jar ta l-art il-kelma Imqaddsa ta Alla inbidel fi bniedem entili, u al diversi ranet qa ad jisim u b attenzjoni kbira, filwaqt li kien jippriedka lil Kristu quddiemu u quddiem dawk ta madwaru. Imma billi in ataf minn biωa li xi w ud minn ta madwaru seta j alli lilu nnifsu ji i ikkonvertit all-mulej bilqawwa tal-kliem tie u, u hekk j addi fl-eωerçtu nisrani, hu re a ba tu lura bl-unuri u l-protezzjoni fil-kamp ta na. U waqt li kien se jinfired minn mie u, qallu hekk: Itlob alija, sabiex Alla jurini liema li i u fidi l-aktar li to bu. Ma kienetx laq a ta xejn, kif seta jinterpretaha Dante Alighieri fid-divina Commedia: E poiche, per la sete del martirio / nella presenza del Soldan superba / predicò Cristo e li altri che el seguiro / e, per trovare a conversione acerba / troppo la gente, per non stare indarno / reddissi al futuro dell italica erba (Canto XI). Kien biss il-bidu ta missjoni ta xhieda nisranija fost il-misilmin, li kien frott tal- enju tal-qaddis ta Assisi, u tas-simpatija reçiproka li saret konvivenza u li kellha ttul fis-sekli u li sallum tkompli bilpatrijiet li huma preωenti firre juni kollha tal-lvant Nofsani. B differenza minn Dante, l-isqof Jacques de Vitry hekk ifakkar l-apostolat tal-patrijiet Minuri fost ilmisilmin: "Ta min iωid ukoll li s-saraçini kollha jisim u lil dawn il-patrijiet minuri filwaqt li huma bil-libertà kollha j abbrulhom il-fidi fi Kristu u d-duttrina tal- Van elu, imma biss sakemm fil-predikazzjoni ta hom jibdew jikkuntradixxu bil-miftu lil Mawmettu b ala ingannatur mill-a ar. Allura dawk l-infidili jqumu kontrihom, isawwtuhom u jkeççuhom il barra mill-bliet ta hom; u jkunu lesti li joqtluhom li kieku Alla ma j arishomx b mod mirakoluω". Dan hu udizzju li jaqbel aktar ma dak li naqraw fir-regoli li Fran isku kiteb lill-patrijiet tie u: "Kull min mill-a wa jkun jixtieq imur missjunarju qalb is-saraçini u nies o rajn li ma jemmnux, a jmur wara li jkun qala l-permess tal-ministru u l-qaddej tie u L-a wa jist u j ibu ru om ma dawk in-nies b Ωew modi. L-ewwel mod hu dan, li ja arbu kull tilwim u diskussjonijiet fier a bejniethom, u joqo du al kull krejatura umana allim abba ta Alla; jistqarru wkoll bid-dieher li huma nsara. Il-mod l-ie or huwa dan, li meta jaraw li jo ob lill-mulej, ixandru l- Kelma ta Alla biex dawk li jisim uhom jemmnu f Alla li jista kollox, il-missier u l- Iben u l-ispirtu s-santu, allieq ta kollox, u fl-iben, Feddej u Salvatur, u jit ammdu u jsiru nsara " Fil-Kapitlu Ìenerali li sar f Montepulciano fl ta t id-direzzjoni ta Matteo di Acquasparta, l- Ordni kellu jfakkar lill-ministri provinçjali biex l-ebda wie ed minnhom ma jib at patrijiet insulenti filprovinçja ta l-art Imqaddsa. Dawk li jqajjmu l-inkwiet ma kienux tajbin al dik il-missjoni! Missjoni L-im abba lejn l-umanità ta Ìesù Kristu u allpopolazzjonijiet li kienu j ixu fl-art Imqaddsa imbuttat lil Fran isku u l- a wa tie u lejn din il-missjoni. Ma andniex ninsew, iωda, li jekk Fran isku irnexxielu jitkellem mas-sultan, dan kien possibbli aliex l-interlokutur tie u ma kienx is-sultan supperv li jiddeskrivi Dante, imma pjuttost persuna li kellha mo ha miftu. Ma l-istess sultan, xi ftit snin wara, fl- 1229, l-imperatur Federiku II irnexxielu li jissi illa l-paçi u li jer a jokkupa bis-sliem lil Ìerusalem u Betle em. Dan kien sultan li kien jispira bl-a ir u l-pariri tie u, li bihom Saladin, meta kien qie ed imut, kif jirrakkonta s-segretarju, kien infired minn ibnu el-malek al- Zaher, sultan ta Aleppo: "Jiena nirrikmandak lillqawwa kollha ta Alla, li hu l- ajn tal-benefiççji kollha. A mel ir-rieda ta Alla li turik it-triq tal-paçi. Óu sieb li ma xxerridx demm al xejn, aliex id-demm imxerred ma jieqaf qatt j ajjat all-vendetta". Filbidu tas-seklu XIV, jekk Ìakbu II ta Aragona, u L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu

10 Mill- rajjiet ta l-art Imqaddsa warajh ir-re Roberto u Sancia ta Napli set u jaslu al ftehim diplomatiku, il-mertu ta dan ir-riωultat tajjeb tat-trattattivi irridu na tuh ukoll lis-sultan al- Nasir Muhammad li kien mimli erqa li jiωgura lissudditi tie u çirkolazzjoni ielsa fil-mediterran. Sijon Il-bini ta kunvent fuq il- Monte Sion f Ìerusalem kien il-punt li minnu telqet il-preωenza u l-interess li kellu jmur afna il hemm mill- ti ijiet tal-mument. Ilfonti Fran iskani itawwlu afna biex jirrakkontaw, forsi bi ftit qbil mal-verità skond l-istoriçi moderni, dwar pellegrina li Fran isku amel fil- Postijiet Qaddisa, bil-façilità li in atat lilu u lill-patrijiet tie u permezz ta salvakondotta mo tija missultan Malik al-kamil. "Issultan stiednu b insistenza biex itawwal il-waqfa tie u f dik l-art, u ta ordni li hu u l-patrijiet kollha tie u set u jmorru billibertà fil-qabar ta Kristu, min ajr ma j allsu l-ebda Il-Fortizza tat-tabor tribut". Pellegrina dan, li skond Angelo Clareno, kien l-iskop ewlieni tal-vja ta Fran isku: "Fran isku telaq lejn ir-re junijiet ta Oltremare biex iωur il- Postijiet Qaddisa, jippriedka l-fidi ta Kristu lill-infidili u hekk jikseb alih innifsu l- kuruna tal-martirju". Aççenn all-qabar ta Kristu naqrawh f wa da mill-kitbiet ta Fran isku, l- Ittra lill-ordni: "Óuti, isim uni jekk inqimu daqstant il-qabar li fih kien imqie ed al xi Ωmien: kemm andu jkun qaddis, ust u denn dak (is-saçerdot) li jilqa f idejh " Il-fonti Fran iskani jfakkru, barra mill-beatu E idju li mar pellegrin fl-art Imqaddsa fl-1215, lill-beatu Pellegrino de domo Falleronis li "mar f Ìerusalem biex iωur il-postijiet l- aktar qaddisa tas-salvatur fl-1222, immexxi millim abba ta Kristu u mix ul bix-xewqa allmartirju, filwaqt li a mie u biss il-volum tal- Van elu". Fra Çesarju minn Speyerm predikatur ta l- eωerçtu Kruçjat, li tana l- uffiççji litur içi tal-festa ta San Fran isk, da al fl-ordni meta kien di à qie ed fl- Orjent, fejn kien ie milqu ukoll minn fra Andrea ta Acco. F din ilbelt-port, u kapitali dida tar-renju Latin fejn fl-1229 waslu Ωew patrijiet mib utin minn Girgor IX biex j arrfu lill-patrijarka Geraldo ta Lausanne dwar l-iskomunika li kien irçieva Federiku II. F ittra lill-papa l- patrijarka jirrakkonta li filjum ta Óadd il-palm, li dik is-sena kien ja bat fit-8 ta April, l-imperatur ivvendika ru u billi ordna lis-suldati tie u li jniωωlu mill-pulptu lill-patrijiet Dumnikani u Fran iskani u biex jiffla ellawhom pubblikament. Is-sena ta wara l- Papa ba at lill-patrijarka ittra im arsa fl-arkivju storiku tal-kustodja ta l-art Imqaddsa li fiha hu talbu biex jawtorizza lill-patrijiet Minuri biex jibnu oratorji u kunventi fit-territorju ta t il- urisdizzjoni tie u. Dan se aliex fil-21 ta Marzu 1245, il-papa Innoçenz IV ba at il-bulla Cum hora undecima minn Avignon "lill-patrijiet ta l- Ordni tal-minuri li jitilqu lejn l-artijiet tas-saraçini, Pagani, Griegi, Bulgari, Cumani, Etjopi, Iberi, Alani, Gazari, Goti, Zichi, Ruteni, Ìakobiti, Nubjani, Nestorjani, Ìor jani, Armeni, Indi, Mosoliti, u ta nazzjonijiet o rajn infidili ta l-orjent ", filwaqt li tahom il-fakultajiet opportuni biex iwettqu tajjeb il-missjoni ta hom. Fl-1246 is-sultan ta l-e ittu ba at ittra lill- Papa Innoçenz IV billi inqeda b patri minuri li kien preωenti fit-territorju tie u. Qabel l-1291, is-sena ta l- abbandun definittiv tat-ter- 458 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2000

11 Biex Mill- rajjiet nifhmu a jar ta l-art il-kelma Imqaddsa ta Alla ritorji Kruçjati fl-art Imqaddsa, nafu bl-eωistenza ta kunventi tal-patrijiet Minuri f Akri, Tripli tal- Libanu, Tir, Antjokja, Sidon, Ìaffa u Ìerusalem. Mat-tmiem tal-kruçjati Il-kronaki ta l-ordni jfakkru t-telfiet suççessivi tal-kruçjati, li se u filwaq a ta Ashdod fl- 1265, ta Antjokja u ta Ìaffa fl-1268, ta Tripli fl- 1289, u ta Akri fl Patri minuri ie maqtul billi qat ulu rasu f Ashdod, wara li kien akkumpanja all-martirju elfejn insara; erba patrijiet minuri inqatlu bil-qtu tar-ras fl-1266 wara l-waq a tal-kastell ta Safed fil-galilija, flimkien mal-kavallieri kollha Templari li kienu intba tu fosthom b ala kappillani; Ωew kunventi inqerdu f Antjokja; il-patrijiet ew maqtulin fi Tripli; 14 o rajn inqatlu f Akri (flimkien ma 74 Klarissi). Minkejja dawn l-imwiet, insibu lil fra Fidenzio da Padova, li dak iω-ωmien kien superjur talprovinçja ta Oltremare, li seta jivvja a liberament fit-territorji musulmani u sa ansitra jakkumpanja al diversi ranet fuq iω- Ωiemel l-eωerçtu rebbie ta Bibars u ta Kalaun, kif hu stess jirrakkonta fl-opra De Recuperatione Terrae Sanctae, li beda jiktibha fuq talba tal-papa Girgor X fl waqt il-konçilju ta Lyon, u li temma fi Ωmien ilpontifikat tal-papa Niccolò IV, Fran iskan. Il-gΩira ta Çipru kienet il-baωi li minnu kienet titlaq ir-rikonkwista Fran iskana ta l-art Imqaddsa li kienet wasslet all-bini tal-kunvent tal-monte Sion b ala baωi operatttiva ta missjonijiet papali importanti all- aqda tal-knejjes. Hawnhekk waslu l-patrijiet, nunzji papali, b all-beatu Alberto da Sarteano, Kummissarju Apostoliku, li ejjew u amlu possibbli ç-çelebrazzjoni tal-konçilju ta Firenze li intemm fis-6 ta Lulju 1439 fil-knisja ta Santa Maria del Fiore bilproklamazzjoni ta l- aqda tal-knisja Griega mal-knisja Latina filpreωenza tal-papa u ta l- Imperatur BiΩantin. "Lill- Gwardjan u lill-kunvent ta l-ordni tal-patrijiet Minuri u ta l-insara l-o rajn li joq odu fil-monte Sion fis- Sirja" huma l-kliem li bihom tindirizza l-bulla Gloria in Altissimis tal-papa Ew enju IV, li ib id-data tas-7 ta Lulju, li fiha tit abbar din il- rajja li exet il-knisja, filwaqt li t abbar li kellu jintba at id-digriet ta l- Unjoni bil-grieg u bil-latin "sabiex kul add ikun jaf kollox b mod s I ". Il- Gwardjan tal-monte Sion, li dak iω-ωmien kien patri Gandolfo di Sicilia, kien wie ed mill-14-il personalitajiet li lilhom intb atet il- Bulla, biex b hekk ji i antiçipat it-titlu li, fil-fatt, in atalu f Novembru 1444 b ala "Kummissarju Apostoliku fl-in awi ta l- orjent, ta l-indja, l-etjopja, l-e ittu u Ìerusalem". Patri Felice Fabri, Dumnikan, li wasal Ìerusalem qrib l- 1480, seta jikteb li "l-papa soltu ta spiss ja tar lill- Gwardjan tal-monte Sion b ala dak li jie u sieb l- Orjent kollu all-knisja Latina li tinsab f dawk l- artijiet". Aktar tard f Ìerusalem waslu d-digriet bil-latin dwar l-unjoni ma l-armeni, Exultate Deo, li are Firenze fit-22 ta Novembru 1439, il-bulla Per haec proxima li ar et Firenze fis-16 ta Diçembru 1441, li biha l-papa Ew enju IV stieden lin-nestorjani all- aqda mal-knisja rumana u jippreωenta Ω-Ωew legati tie u, patri Antonio di Troia u patri Pietro di Ferrara, it-tnejn Patrijiet Minuri, Kummissarji Apostoliçi fl-orjent, u wkoll id-digriet bil-latin dwar l- unjoni mal-kopti Cantate Domino ta l-4 ta Frar Il-Fortizza tat-tabor L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu

12 Mill- rajjiet ta l-art Imqaddsa 1442, missjoni li kienet twettqet b mod ieni mill- Beatu Alberto da Sarteano, li mie u ikkollabora b ala interpretu patri Pietro Cathelano, gwardjan talkunvent ta Beirut. Ûmien diffiçli Wie ed mill-gwardjani tal-monte Sion, u aldaqstant Kustodju ta l-art Imqaddsa, kien patri Francesco Suriano minn Venezja, f perjodu partikularment diffiçli li kienet addejja minnu l-komunità Fran iskana fl-art Imqaddsa. Imwieled Venezja, meta kien adu Ωa Ωu afna akkumpanja l-familja tie u filvja i al diversi portijiet tal-mediterran tal-lvant. Hu stess jirrakkonta li qabel ma da al patri, meta kellu 25 sena, kien a sehem f 16-il vja. Kien mar Lepanto, Beirut, Lixandra ta l-e ittu, Al ier, Tripli, GaΩa. Kien da al fil-provinçja Fran iskana ta l-umbria. G axar snin wara fl-1480 (kienet is-sena li fiha t- Torok adu Otranto u qatlu bla niena abitanti San Pietru f Ìaffa ta din il-belt tal-puglie), intba at fil-lvant Nofsani b ala gwardjan tal-kunvent ta Beirut. Fl-1483 ie trasferit Ìerusalem fil-kunvent tal-monte Sion. Minn xhud li ra b ajnejh u li kien j ix f dak il-kunvent, hu abar ir-rakkont ta l- ewwel missjoni tal-patrijiet Minuri fl-art Imqaddsa u fl- Abbissinja. Fl-1484 re a lura l-italja u kiteb l-ewwel rapport dwar il-mawra tie u fil-lvant. Fl-1493 fra Francesco ie elett Gwardjan tal- Monte Sion. Ix-xo ol ewlieni tie u kien dak li jiωgura lill-komunità talpatrijiet il-protezzjoni ta l- awtoritajiet mamlukki e izzjani, billi approfitta ru u mill- biberija personali tie u ma l-emir Isbek li kien jaqdi lis-sultan Kaietbei tal-kajr. Kien perjodu ta kalma relattiva li intemmet b mod tra iku fl-1510, meta flotta Ω ira tal-kavallieri ta Rodi irnexxielha tirba lill-flotta e izzjana u torka fil-port ta Ìaffa. Is-sultan Kansu biex ipattiha xe et fil- abs lillpatrijiet kollha u n- negozjanti oççidentali li kienu j ixu fit-territorju tie u, billi ikkonfiska l- id ta hom, l-i fna tannegozjanti u l-kunventi talpatrijiet. Fra Francesco kien jinsab fost dawk il-patrijiet li kellhom idumu sentejn f abs iebes fil-kajr. Wara xi ftit taω-ωmien erba patrijiet intba tu mis-sultan b ala ambaxxaturi, tnejn fil-qorti irjali ta Franza, u tnejn f Rodi and il-kavallieri biex jitolbu r-restituzzjoni ta l-i fna u tal-pri unieri. Wara tentattiv al xejn tad-diplomazija françiωa, l- ambaxxatur ta Venezja irnexxielu jakkwista l- elsien tal-pri unieri u r- restituzzjoni tal-kunventi meqrudin. Drittijiet u kavallieri Fl-1512, fra Francesco ie elett mill- did kustodju ta l-art Imqaddsa. L-azzjoni tie u bdiet tikkonçentra ru ha fuq id-difiωa tad-drittijiet tal-patrijiet fil-baωilika tal-qabar ta Kristu li kienu tqie du f diskussjoni millmonaçi Ìor jani. Fl-1514 issultan iddeçieda favur iddrittijiet li l-fran iskani kellhom fuq il-kappella tal- Kalvarju ta fuq u ta isfel. Wara li intemmu t-tliet snin ta l-uffiççju tie u, il-papa ba at lil fra Francesco al darbtejn fil-libanu b ala Kummissarju Apostoliku and il-maroniti li kienu re u lura fil-knisja kattolika bil- ila tal- idma ta Fran iskan ie or, fra Grifone. Meta re a lura fl- Italja, re a kiteb mill- did u a orna t-trattat ta l-art Imqaddsa u ta l-orjent, li ie stampat fl-1524 f Venezja. F dan il-kunvent al 460 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2000

13 Biex Mill- rajjiet nifhmu a jar ta l-art il-kelma Imqaddsa ta Alla snin twal kien j ix fra Giovanni di Prussia, kavallier ermaniω li kien j ix mal-patrijiet, li kien ie deskritt minn patri Felice Fabri b ala "ra el rispettabbli, prokuratur talpatrijiet tal-monte Sion, li kien libes it-tonka tat-terz ordni ta San Fran isk, ta ori ini nobbli, ta statura olja, bid-daqna, u b aspett li jitlob qima, u li andu l-awtorità tassinjur Papa u ta l- Imperatur biex ja mel kavallieri lill-pellegrini nobbli li ji u fil-qabar ta Kristu. Hu persuna ma ruf ukoll mis-sultan, li andu lejh venerazzjoni kbira". Minn fra Giovanni l-fakultà xi ftit jew wisq arbitarja li ja mel il-kavallieri tal- Qabar ta Kristu, addiet imba ad biex tin ata uffiçjalment mill-papa lill- Patri Gwardjan tal-monte Sion, li baq et dritt tie u sal Pellegrini u tkeççija Fil-kunvent il-patrijiet kienu jilq u l-pellegrini ta kull kundizzjoni li kienu jmorru Ìerusalem u kienu jakkumpanjawhom fiω- Ωjara tal-postijiet Qaddisa. Il-kunvent tal-patrijiet tal- abel, li fih kien j ix il- Patri Kustodju u fejn kienu jmorru l-pellegrini fi Ωjara fil-postijiet Qaddisa, kien baqa barra mill- itan talbelt li kienu re u inbnew minn Suliman il-manjifiku fl-1542, wara li l-art Imqaddsa mid-dominju talmamlukki ta l-e ittu addiet ta t id-dominazzjoni torka. Mal-kunvent kien hemm ukoll il-knisja taç-çenaklu u l-kappella ta ta tha li fiha kien ji i venerat çenotafju li l-qima Fran iskana kienet tindikah b ala l-qabar tas-sultan David, li kellu jkun fl-ori ini ta afna nuqqas ta qbil li wassal biex il-patrijiet jitkeççew minn dan il-kunvent. Il-Kronaki ta l-art Imqaddsa hekk jirrakkontaw wie ed mill-episodji l- aktar doloruωi tal-preωenza Fran iskana f Ìerusalem, ji ifieri t-tkeççija mill-kunvent ta Sion fl-1551: "Il- Patri Gwardjan mar fil-belt ta Aleppo biex jikkonferma xi kitbiet mill-gran ViΩir li kien j ix hemmhekk, ax beda jiddubita li dan kien dar kontrih, u alhekk ried i ares minn qabel dak li kellu ji ri. Dan kien ie infurmat mill-mexxejja talbelt ta Ìerusalem li billi l- patrijiet kienu j ixu barra mill-belt, fil-monte Sion, ilbelt kienet tinsab f periklu kbir ax jum minnhom set et ti i mo tija millpatrijiet f idejn il-franki. Hu kien ie aççertat li dawn ilmexxejja b ajnejhom stess kienu raw mhux ftit persuna i kbar mill- Ewropa, li kienu jilbsu ta pellegrini u kienu armati Wie ed mill-kapitelli kruçjati tal-knisja tal-annunzjazzjoni ta NaΩaret sew, u li marru mhux addevozzjoni imma biex ikunu spiji u jinfurmaw ru hom minn dak il-post kif set u jie du f idejhom il-belt b mod façli; u li forsi bil-lejl kienu da lu fil-kunvent armi u proviωjonijiet al din ir-ra uni. Ma dan ta min iωid in-nuqqas ta rispett u riverenza li kellhom lejn il-qaddis Profeta David, ax kienu jimxu fissular li hemm fuq il-qabar tie u, b disprezz lejn dan il-post qaddis at-torok. B dawn ir-ra unijiet u o rajn apparenti, kien ejja ru u li, malli jirçievi minn dawn il-mexxejja l-kitbiet me tie a, skond dak li xtaq hu, kellu jib athom f Kostantinopli, u bilqawwa ta hom kien jikseb kmandament millaktar iebes, dirett lill-qadi ta Ìerusalem bl-ordni li malli jasal, kellhom min ajr dewmien ikeççu lill-patrijiet mill-kunvent u mill-knisja tal-monte Sion, u li kellhom ja tuhom abitazzjoni o ra fil-belt, jekk ma kienux kuntenti li j ixu fil-knisja tas-sepulkru jew f dik ta Betle em. Il-patrijiet issej u fiddivan (ji ifieri fil- udizzju), u malli sem u il-kmand, talbu lill-qadi biex itawwal iω-ωmien tat-twettieq tie u sakemm jer a lura l-patri Gwardjan ta hom, aliex ma kienetx a a tajba li jsiru affarijiet odda fl-assenza tie u. Il-Qadi stenna bil-qalb kollha r-ritorn tal- Gwardjan, li adem kemm fela anke bl-offerta ta somom kbar ta flus biex iwaqqaf din l-esekuzzjoni, imma fl-1551 xorta wa da iet promulgata s-sentenza finali u definittiva li l- L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu

14 Mill- rajjiet ta l-art Imqaddsa Il-Kunvent taç-çenaklu patrijiet kellhom ja tu lura lill-qadi l-monte Sion, ji ifieri l-knisja u l-kunvent, u li kellhom jirtiraw fil- Qabar ta Kristu u f Betle em, sakemm jin ataw abitazzjoni o ra fil-belt. Min jista jispjega biωωejjed id-dmu, l-ilfiq, u l-qsim ta qalb tal-povri patrijiet? Dawn kontra r- rieda ta hom ew im ie lin i affu barra mill-kunvent u jirtiraw blaffarijiet ta hom f abitazzjoni Ω ira u dejqa li kien hemm fil-qrib, imsej a l-forn, fejn baq u j ixu b afna tbatija u f persekuzzjoni al Ωmien ta tmien snin, sakemm bil-flus ta hom xtraw il-kunvent ta San Salvatur, fejn adhom j ixu sallum. U dak il-post Qaddis sallum hu moskeja u abitazzjoni tat-torok, u ma ji ix permess lill-patrijiet u l-pellegrini biex jid lu alli jωuruh, iqimuh u jaduraw fih, skond kif dak il-post Qaddis jitlob". Sede dida Din it-tkeççija furzata rat fi Ωmien Patri Bonifacio da Ragusa (Dubrovnik) fid- Dalmazja, li kien kustodju fl-art Imqaddsa al daxil sena mill-1551 sa l-1560 u mba ad mill-1562 u l Hu jfakkar, f dawn l- istess snin ta persekuzzjoni, ir-restawr ta l-edikola tal-qabar ta Kristu li hu wassal fit-tmiem fl-1555 wara impenn intensiv diplomatiku li personalment wettaq fil-vja i fl- Ewropa, f Kostantinopli u fil-persja, biex ikollu ajnuniet ekonomiçi millqawwiet tal-punent, u l- permessi me tie a millawtoritajiet torok. L-opra l- aktar famuωa tie u, ta kontenut litur iku deskrittiv, jismu Liber de perenni Cultu Terrae Sanctae et de eius fructuosa peregrinatione, li iet edita Venezja fl Il-kunvent il- did, li kien monasteru çkejken ta sorijiet Ìor jani imsejja Dayr al-amud (il-kunvent tal-kolonna) fix-xaqliba talmajjistral tal-belt, sar il- Kunvent ta San Salvatur u sede tal-gwardjan tal- Monte Sion sal- urnata tallum. Il-kunvent çkejken sar maω-ωmien çentru kbir u awtosuffiçjenti ewwa l- itan tal-belt, kif saru wkoll il-kunvent viçin tal-griegi Ortodossi u dak ta l- Armeni dejn il-bieb ta Sion. Deskrizzjoni dettaljata tal-kunvent ta San Salvatur inkitbet fl-1700 minn patri Elzeario Horn, organista tal-qabar ta Kristu, li titkellem ukoll mill-knisja u s- sagristija, mill-bibljoteka konventwali, mill-ispiωerija famuωa tal-belt, mill-kçina bil-kantina u r-refettorju, mill-parroçça u l-iskola parrokkjali li kienet toffri ta lim u mill-uffiçini li kienu joffru xo ol lill-insara tal-belt, mill-akkoljenza tal-pellegrini fil-foresterija, mid-diversi xo lijiet talpatrijiet fil-komunità, l-aktar minn dawk ta kappillan, predikatur, çerimonier, korista, interpreti u l-patrijiet gwidi tal-pellegrini. Kienet l-attività asservizz tas-santwarji li ta ti ajja lill- ranet ta dawn il-patrijiet. Hawnhekk exu patri Antonino De Angelis li fi tmiem l-inda ini tie u ippubblika f Ruma fl mappa ta Ìerusalem 462 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2000

15 Biex Mill- rajjiet nifhmu a jar ta l-art il-kelma Imqaddsa ta Alla li hi preçiωa fid-dettalji topografiçi, u l-arkitett patri Bernardino Amico di Gallipoli li aωωeω il-qisien tal-baωilika tal-qabar ta Kristu u ta dik tan-natività ta Betle em, tal-knisja li l- Kruçjati bnew fuq il-qabar tal-madonna fil-ìetsemani, tal-knisja u tal-kunvent taç- Çenaklu u ta santwarji o rajn li kienu adhom wieqfa. Id-diΩinni tie u jinsabu f inçiωjonijiet ta Tempesta u ta Callot u ew ippubblikati f opra ta interess kbir antikwarju li saret f Ruma fl-1610 u f Firenze fl Dan jissejja Trattat tal-pjanti Qaddisa li wera s-santwarji fir-rejaltà arkitettonika ta hom, sekli qabel il-wasla fl-art Imqaddsa tad-diωinjatur David Roberts. Fil-kunvent kien j ix ukoll al aktar minn 13-il sena patri Francesco Quaresmi di Lodi, meqjus b ala l-missier tal-palestinolo ija moderna, li hawnhekk kiteb l-elucidatio Terrae Sanctae, ippubblikat f Ωew volumi f Antwerp fl Kienet attività kulturali li ejjiet ix-xo ol tal-patrijiet arkejolo i ta l-istudium Biblicum Franciscanum li filbidu tas-snin 1900 twaqqaf fil-kustodja. Wirja Il-wirja li saret f Milan fis-sede tal-palazz Irjali, In Terra Santa Dalla Crociata alla Custodia dei Luoghi Santi, riedet tfakkar dawn is-sekli ta preωenza Fran iskana fl-okkaωjoni tad-disa çentinarju ta l- Ewwel Kruçjata u tal- Ìublew il-kbir tas-sena Il-wirja sa qet dwar l-interess u l-im abba li l- Is-sala taç-çenaklu Kruçjati kellhom lejn il- Postijiet Qaddisa, billi re u bnewhom kif ustament kien innota l- isqof Jacques de Vitry: "Re u infet u l-knejjes qodma, inbnew knejjes odda; inbnew il-monasteri tar-reli juωi f postijiet xierqa permezz ta l-offerti tal- Prinçpijiet u dawk tal-fidili; kienu ji u im ejjija b mod suffiçjenti u b mod opportun il-ministri tal-knejjes u ta affarijiet o rajn li andhom x jaqsmu malkult divin. Ir iel qaddisa kienu jiç du ad-dinja, mi budin minn affetti u xewqat varji, u mix ulin mill-fervur reli juω kienu ja Ωlu l-postijiet konvenjenti all-iskop ta hom u jaqblu l-aktar ad-devozzjoni ta hom". Dawn kienu Postijiet Qaddisa li ew fil-wirt tal- Patrijiet Minuri li, meta skavaw biex ja rfu l-istorja u jer u jibnuhom, sabu u arsu bosta xhieda ta dak l-attiviωmu li jittie ed tal- Kruçjati: l-iskulturi tal-baωilika ta l-annunçjazzjoni ta NaΩaret, tal-baωilika tal- Qabar ta Kristu u tal-knisja ta San LaΩΩru f Betanja, itteωor litur iku tal-baωilika tan-natività f Betle em, affresk splendidu tal-knisja ta San Salvatur fil-ìetsemani, is-si illi tar-rejiet, barunijiet, isqfijiet u kavallieri. Flimkien mal-bulla tal- Papa Klement VI Gratias agimus ta l-1342, li kienet id-dokument uffiçjali li bdiet avventura li trid tkompli, ta min isemmi xi a a partikulari, b alma kienu l-firmani mamlukki li bdew minn dak emanat mis-sultan Bibars u fis-sekli ikkonfermaw il-protezzjoni sultanjali mo tija lill-patrijiet tal-óabel biex j ixu fost ilmisilmin u jkollhom id-dritt all-proprjetà. Il-kotba litur içi li fadal mill-bibljoteka tal-kunvent ta Sion, ifakkru l-ewwel mitejn sena ta preωenza Fran iskana f Ìerusalem. Il-firmani torok u d-doni tal-prinçpijiet kattoliçi tal-punent lissantwarji ta l-art Imqaddsa, ifakkru dawn l- a ar erba sekli ta t il- akma ottomana bl-interess li n-nazzjonijiet kattoliçi dejjem kellhom lejn il- Postijiet Qaddisa u l-protezzjoni li kienu ja tu lill- Fran iskani li kienu L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu

16 Mill- rajjiet ta l-art Imqaddsa j arsuhom f isem il-knisja. Aççenn Ω ir allgwerer li ew mi eldin flepoka Kruçjata. Dan deher fis-sala iddedikata lillquççata tal-monte Tabor fejn kien hemm il-baωilika tat-trasfigurazzjoni, fejn isslaten ajjubidi li kienu suççessuri ta Saladin bnew fl-1212 fortizza kbira li abet ir-rejazzjoni ta l- armata Kruçjata (it-tielet Kruçjata). Biex jevitaw li l- Kruçjati j ibu danni enormi lill-popolazzjonijet tarre jun ta madwar, l-istess sultan ta l-ordni biex din ti i meqruda. Erba sekli wara, fl-1631, dawk ir-rovini in ataw mill-emir Fakhr ed-din lill-kustodju ta l-art Imqaddsa patri Tommaso Obicini da Novara, li lilu kien di à tah fl-1620 irrovini tal-baωilika ta l- Annunçjazzjoni ta NaΩaret. Mill-kunvent ta Sion, u wara minn dak ta San Salvatur, il-patrijiet approfittaw ru hom minn kull okkaωjoni biex jid lu fil-pussess ta Postijiet Qaddisa o rajn f Ìerusalem u fl-art Imqaddsa kollha alli jer u jibnuhom u jikkonservawhom. Kienet idma ta paçenzja, ta kostanza, ta appo i politiçi tannazzjonijiet kattoliçi, ta sagrifiççji li l-patrijiet amlu, ta l-ispejjeω enormi li tul is-sekli olqu l- patrimonju tal-knisja kattolika fl-art Imqaddsa. Fl il-patrijiet da lu filpussess tal-baωilika tan- Natività (li minnha tkeççew fl-1757); fl-1375 kisbu l-knisja ta San Nikola imsej a Grotta tal-óalib f Betle em; fl-1392 l-grotta tat- Tradiment ta Ìuda fil- Ìnien tal-ìetsemani; fl kellhom id-don mill- Emir tal-libanu u tal-galilija Fakhr ed-din tal-grotta ta l-annunçjazzjoni f NaΩaret bir-rovini tal-baωilika Kruçjata; fl-1631 l-emir Ωied il-muntanja Tabor bir-rovini tal-baωilika tat- Trasfigurazzjoni; fl-1621 ilpatrijiet kisbu r-rovini talknisja ta San Ìwann f G ajn Karem; fl-1661 parti mill-ìnien tal-ìetsemani; fl-1894 ir-rovini tarra al ta Kafarnahum; sakemm fl-1932 meta, bissa a ta l-interess ta l- Emir Abdallah, imba ad re tal-ìordanja, il- Kustodja set et tid ol filpussess tar-rovini tal- Memorjal ta Mosè fuq il- Muntanja Nebo, u fl- 1936, sena li fiha re a inxtara biçça mill- nien antik tal-kunvent ta Sion qrib iç-çenaklu bl-istennija li l-kunvent u l-knisja jer u ji u mo tija lura lill-proprjetarji le ittimi. Eluf ta dokumenti legali, firmani, kapitulazzjonijiet, hoggeh, emanati millawtorità çivili huma m arsin b attenzjoni kbira fl-arkivju storiku tal- Kustodja. Il-punt tal-laq a bejn il-perjodu Kruçjat u l- epoka Fran iskana, jibqa l-laq a li Fran isku kellu mas-sultan Malik al-kamil, est profetiku li ta l-frott tie u, u li llum sirna aktar kuxjenti tie u wara l- vja diffiçli tal-papa Ìwanni Pawlu II filpostijiet tat-tifkiriet insara ta na. Werqa taω- Ωebbu, don tal-"morda ta Ruma lill-isqof ta hom Pawlu VI Pellegrin Apostoliku fl-art ta Ìesù", li l-papa alliha fl-1964 lill- Kustodju ta l-art Imqaddsa, riedet tfakkar dak il-vja preparatorju u li jantiçipa dak li se sar issa fuq il- atba tal-millennju l- did kristjan mill- Papa preωenti. Il-Fran iskani llum Il-Fran iskani tal- Kustodja ta l-art Imqaddsa jitqiesu, b tort jew b ra un, il-kontinwaturi ta l-esperjenza Kruçjata. B aqda aktar storika huma biss iç-çinga li t aqqad bejn l-1291, b ala t-tmiem ta l-avventura politika-militari ewropeja fil-lvant Nofsani, u illum, b ala dawk li j arsu, f isem il-knisja Kattolika b mandat papali, patrimonju ta fidi u kultura is-santwarji ta l-art Imqaddsa li millesperjenza Kruçjata kienu l-pretest u al afna l- imbuttatura idejali li alina hi l-aspett l-aktar validu. G al sekli s a il- Fran iskani kienu flimkien man-negozjanti l-uniçi rappreωentanti, u al Fran isk t Assisi, ix-xhieda tal-kristjanità ewropeja fil- Lvant Nofsani, pont bejn Ωew dinjiet li b xi mod huma idejolo ikament kontra xulxin. Din hi missjoni primarjament ta natura reli juωa, imwielda u mi juba l quddiem mill- e a profetika ta San Fran isk li fis-sekli tannofs kellha ukoll valur forsi politiku, imma li alina llum andha valur kulturali li jkun doveruω all-istudjuω li jωommu quddiem ajnejh firriçerka at-tfittxija mill- did ta toroq u kuntatti possibbli ta paçi. 464 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2000

17 Biex nifhmu a jar il-kelma ta Alla Kitba ta Guido Schembri ofm Il-Van elu ta San Ìwann Introduzzjoni It-tradizzjoni nisranija mill-qedem arset lejn San Ìwann l-evan elista b ala l-awtur tar-raba' van elu. Ìwanni kien minn Betsajda, ra al max-xtajta tal- adira ta' Tiberija fittramuntana tal-galilija. Hemm kien imur jistad ma' missieru Ûebedew u uh Ìakbu [Mk 1, 20]. Ommu kienet Salome, wa da min-nisa twajbin li kienu jduru b'ìesù. Aktarx li Ìwanni fil-bidu kien dixxiplu tal-battista mba ad mar wara Ìesù u baqa' mie u sa l-a ar. Hu sar xhud privile at tal- rajjiet l-iktar solenni ta' l- Im allem. Min abba n- natural mimli entuωjaωmu u mimli qilla, b al uh Ìakbu, kien imlaqqam 'bin ir-ra ad' [Mk 3, 7]. Kien l- uniku wie ed fost it-tnax li baqa' ta t is-salib ta' Ìesù fejn wera l-kura kbir tie u u st oqqlu jie u f'daru lill-madonna. Fl-ewwel snin tal- ajja tal- Knisja, Ìwanni kien issie eb tal-prinçep ta' l- appostli fl-appostolat f'ìerusalemm u fis-samarija [Atti 3, 1-4; 8, 14-25; Gal 2, 9]. Skond tradizzjoni qadima afna, wara l-mewt ta' Marija, mar f'efesu fl-asja Prokonsolari. Minn hemm ie eωiljat fil-gωira ta' Patmos al ftit Ωmien min abba l-fidi fi Kristu u hemm sofra l-martirju min ajr ma miet. Miet f'efesu madwar is-sena 104 w.k. Óallielna l- Apokalissi, tliet ittri u r- raba' van elu. Hemm xi studjuωi li ja sbu li l-van elu li j ib isem Ìwanni mhuwiex opra ta' Ìwanni l-evan elista, imma ta' wie ed 'presbyter' li minnu jitkellem Papija, l-isqof ta' Ìerapoli. Dan il-presbyter twieled fis-sena 70 w.k. u miet fissena 146 w.k. Ir-ra unijiet li j ibu huma: a: Jidher mill-van elu li l- awtur kien mid la talqassis il-kbir [18, 15]; alhekk hu diffiçli li sajjied mill-art imbie da tal-galilija jkun mid la ta' bniedem ta' awtorità li joq od f'ìerusalemm. b Il-kittieba nsara ta' l- ewwel sekli ftit ikkwotaw ir-raba' van elu; din hi a a stramba jekk l- awtur kien tabil aqq Ìwanni l-appostlu hekk ma bub ta' Ìesù. Dawn ir-ra unijiet, kollha negattivi, jist u jitwarrbu façilment, waqt li r-ra unijiet kuntrarji favur l- awtentiçità appostolika huma bil-wisq iktar u a jar: Mill-van elu jidher çar li l-awtur tie u kien xhud okulari ta' afna rajjiet li jirrakkonta bi preçiωjoni tali li ra el li twieled fis-sena 70 ma setax ja mel. Ta' min jinnota li l-awtur isemmi sa ansitra l-jum u s- sie a li fihom se u l- rajjiet li jirrakkonta. Isemmi madwar oxrin post bi preçiωjoni li turi li min kiteb kien jafhom tajjeb. Id-deskrizzjoni talmenqa b' ames portiçi [kap 5], il-mod kif jitkellem fuq Ìesù, mod l-iktar familjari, id-deskrizzjonijiet preçiωi tad-drawwiet lhud u ta' l-antipatiji bejn il-partiti ta hom, l-isfond aramajk tal-van elu, u tant dettalji o ra juru biç-çar li l- awtur ma setax ma jkunx Ìwanni 'l-appostlu ma bub ta' Ìesù'. Barra minn dawn il-ftit provi li ibna, kollha ta' natura nterna, hemm o rajn ta' natura esterna. Per eωempju, il-fatt li l- van elu nfirex mal-knisja f'qasir Ωmien, kif jidher mittisjibiet li saru fil-kajr, juri l- awtorità kbira u appostolika ta' l-awtur. Sant'Irinew, li sar isqof ta' Lyons fis-sena 177, j id li kien 'Ìwanni d- dixxiplu tal-mulej' li are ir-raba' van elu. I id ukoll li din l-informazzjoni adha minn Polikarpu, isqof ta' Smirna li miet martri fil- omor ta' 85 sena fis-sena 155. L-istess testimonjanza nsibuha f'polikrate, isqof ta' Efesu flittra li kiteb lill-papa Victor fis-sena 190. Il-Fragmen- L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu

18 Biex nifhmu a jar il-kelma ta Alla tum Muratorianum [tassena 170] j id l-istess a a. Hawn ta' min jikkwota dak li kiteb l-arçisqof Protestant William Temple: 'I regard as self-condemned any theory about the origin of the Gospel which fails to find a very close connection between it and the son of Zebedee. The combination of internal and external evidence is overwhelming on this point'. Xi studjuωi jqanqlu l-kwistjoni jekk Ìwanni l-appostlu kitibx direttament hu, jew 'iddetta' kif j id il- Codex Toletanus fil-prologu tie u misjub f'manuskritt tas-seklu axra ewwa Madrid. Fl-opinjoni tie i, din il-kwistjoni m andhiex importanza jekk wie ed iωomm li min kiteb kien dixxiplu mmedjat u fidil lejn dak li sema' minn fomm l- appostlu. Hemm kwistjoni o ra dwar jekk l-appostlu kitibx il-van elu kollu hu. Din ilkwistjoni tmiss l-iktar l- a ar kap 21 li hu mqie ed wara l-konkluωjoni li hemm fil-kap 20, vers 31. Dan l-a ar kap seta' ie miktub wara l- publikazzjoni ta' l-ewwel edizzjoni tal-van elu jew minn Ìwanni stess jew minn xi dixxiplu mmedjat tie u. Fl-istess kwistjoni jid lu l-ewwel 18-il vers tal- Prologu ta' l-ewwel kap talvan elu min abba ra unijiet stilistiçi u teolo içi. L-istess dwar l- ewwel dax-il vers tal-kap 8 li jitkellmu fuq il-mara adultera min abba li ma jinstabux fil-kodiçijiet ta' l- ewwel Ωew sekli. Áall- Kattoliçi hu biωωejjed li jωommu li huma ta' ori ini appostolika ndifferentement mill-awtentiçità ovannea. Meta nkiteb ir-raba' van elu. Sa ftit taω-ωmien ilu kienu jiddiskutu jekk ir-raba' van elu nkitibx fi Ωmien San Ìwann l-appostlu, jew wara. Illum din id-diskussjoni hija mejta min abba t-tisjibiet tal-kajr fis-snin ; hemm instab framment ta' papiru e izzjan tal-bidu tas-seklu 2 [ all- abta tas-sena mija] li fih biçça mill-kap 18 tal-van elu. Instab ukoll papiru ie or ta' kodiçi e izzjan li fih l-ewwel 14-il kap ta' l-istess van elu; dan il-papiru hu ta' madwar is-sena 200. Ittnejn juru l-awtentiçità ovannea tal-van elu, speçjalment meta wie ed iqis iω-ωmien neçessarju biex kitba evan elika tasal fl-e ittu mill-asja Ω-Ω ira fejn inkitbet. Il-karatteristiçi tar-raba' van elu SimboliΩmu Áalkemm il- rajjiet rakkontati mir-raba' van- elu huma storiçi, huma wkoll imqie da b'mod li t- tifsir ta hom simboliku hu riωaltat. Per eωempju, ilpreωenza ta' Ìesù fil-festa tat-tabernakli hija rajja storika, imma hija wkoll deskritta b'mod li ta mel enfasi fuq it-tifsir simboliku ta' l-ilma u taç-çerimonji tad-dawl li andhom relazzjoni dottrinali malmessjaniωmu ta' Ìesù. Hekk ukoll dwar il-qawmien ta' LaΩΩru li jpin i lil Ìesù b ala l- ajja fil-milja ta ha u l-qawmien talbniedem mill- ajja materjali. Ìesù hu ppreωentat simbolikament fil-van elu kollu. Jissejja il-óaruf ta' Alla [1, 29-63]; it-tempju [2, 21]; l-áarus [3, 29]; il- ÓobΩ tal- ajja [6, 35]; id- Dawl tad-dinja [8,12]; il- Bieb [10, 7-9]; ir-ra aj it- Tajjeb [10, 11-14]; it-triq [14, 6]; id-dielja [15, 1ss]; eçç. Ritratt teolo iku ta' Ìesù Ìwanni jippreωenta lil Ìesù b ala nkarnazzjoni tal-veritajiet eterni fl-istorja talbniedem. Skond Ìwanni, l- rajjiet umani huma l- espressjoni tal-veritajiet soprannaturali. Ìesù huwa r-rivelazzjoni tal-pjan ta' Alla all-bniedem u alhekk huwa r-rivelazzjoni tad-divinità. Imma Ìesù jittraxxendi l-istorja tal-bniedem. B al konsegwenza, ir-rivelazzjoni ta' Ìesù andha Ωew stadji: l-ewwel stadju j addan iω-ωmien li fih ex fuq din l-art; it-tieni jibda mirritorn tie u and il-missier [7, 37-39]. Fl-ewwel stadju hu rrivela ru u mper- 466 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2000

19 Biex nifhmu a jar il-kelma ta Alla fettament [16, 12-25]; fittieni adu qie ed jirrivela ru u permezz ta' l-ispirtu s- Santu li jfisser il-misteri mo bija tal- ajja u t- ta lim ta' Ìesù [2, 22; 12, ; 14, 26]; per eωempju, il-kliem li qal il-qassis ilkbir li jkun a jar li wie ed imut all-poplu kollu hu mfisser fid-dawl tal- idma ta' l-ispirtu s-santu. Skond Ìwanni, Ìesù hu misteru. Áalkemm l-opri tie u kienu viωibbli, ilqawwa salvifika ta hom ma set etx tiftiehem jekk mhux bil- ajnuna tal-fidi soprannaturali [6, ; 20, 8]. Imma bl-ebda mod Ìwanni jifred lil Ìesù ta' l- istorja minn Ìesù tal-fidi. Fil-persuna ta' Ìesù s- soprannaturali jiltaqa' mannaturali, u dak li hu divin jirrivela ru u fil- rajjiet storiçi. Meta wie ed i ares b'dan il-mod lejn il-persuna storika ta' Ìesù, il-veritajiet mo bija u misterjuωi talpersuna tie u jirrivelaw ru hom a jar permezz talfidi. Ix-xhieda li j ib Ìwanni dwar id-divinità ta' Ìesù [dik tal-battista, ta' l- Iskrittura, eçç] huma kollha mezzi li j inu lill-fidi biex ta rbel u tifhem a jar ilmisteri mo bija tad-divinità ta' Ìesù. Ir-raba' van elu u letteraturi reli juωi o ra Relazzjoni mas-sinkretiωmu elleniku Xi studjuωi kattoliçi Ωammew li r-raba' van elu ddependa minn fonti mhux insara. Qalu li wara r- reb iet ta' Alessandru l- Kbir, bosta forom ta' qima reli juza n abru f'sinkretiωmu li minnu Ìwanni abar espressjonijiet u idejat biex bihom ifisser it-ta lim ta' Ìesù u jdawwal il-persuna divina tie u. Fost l- amliet diversi ta' letteraturi reli juωi li ma hom ie assoçjat irraba' van elu l-iktar importanti huma dawn li ejjin: a Il-letteratura ermetika. Il-'corpus hermeticum' hija kitba dwar Hermes Trismegistus, aref E izzjan li kien mo ti qima ta' Alla. Ilkitba fiha biççiet twal ta' natura psewdo-mistika li nkitbet fl-e ittu matul it-tieni u t-tielet seklu wara Kristu. Skond din il-kitba, l-univers kien ma luq mil-logos [Kelma] u l-umanità iet mifdija minn bniedem-alla, imsejja ukoll 'bin il-bniedem'. Hu fatt li hemm xeb kbir bejn ir-raba' van elu u l-letteratura ermetika. Imma jidher çar ukoll li kronolo ikament Ìwanni kiteb qabel, u alhekk ma setax jiddependi minn din il-kitba. b Il-letteratura Mandea. Din il-letteratura hija t-teωor ta' setta stramba gnostika li adha teωisti sa llum fl- Iraq. T addan Ωew kitbiet diversi: il-'ginza' [teωor]; u s- 'sidra d'ja ja' ['il-ktieb ta' Ìwanni'] li mhuwiex lief modifikazzjoni tar-raba' van elu miktuba bl-aramajk madwar is-sena 700 wara Kristu. Kif j id R. Bultmann, hu inutli li wie ed jintilef iqabbel lil Ìwanni ma' din il-kitba li bdiet tifforma ru ha mijiet ta' snin wara r-raba' van elu. c Il-Gnosi nisranija. Bi gnosi nisranija nifhmu abra ta' dottrini filosofiçireli juzi li xi w ud minnhom nafuhom permezz ta' Irinew u Ippolitu. Din il-gnosi kienet iωωomm li s-salvazjoni tista' tinkiseb biss mill- erf spekulattiv tal-veritajiet eterni u soprannaturali. Kienet ta ti enfasi wkoll lidduwaliωmu tad-dlam-dawl, it-tajjeb u l- aωin, l-ispirtu u l-materja, eçç. Ir-raba' van elu u l- udajiωmu Bosta studjuωi sabu li firraba' van elu hemm afna espressjonijiet u idejat li bihom inqdew il-kitbiet lhud ta' Ωmien Kristu, b al ma huma l-midraxim [tifsir tat- Testment il-qadim], il-ktieb apokrifu ta' Enok, l-odes [ anjiet] ta' Salamun, u t- 'Testment tat-tnax-il Patrijarka'. Hu veru li jeωisti afna xeb bejn ir-raba' van elu u dawn il-kitbiet, imma andna nifhmu li din ilkitba kollha saret fl-istess Ωmien u fl-istess art, u alhekk bilfors ikun hemm xeb. Hemm xeb kbir ukoll bejn Ìwanni u d- dokumenti tal-ba ar il- Mejjet, jew ta' Qumran. Imma, kif kiteb R. Brown: 'There remains a tremendous chasm between Qumran thought and Christianity. No matter how L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu

20 impressive the terminogical and ideological similarities are, the difference that Jesus Christ makes between the two cannot be minimized'. [Dead Sea Scrolls and Christian Faith, Chicago, p. 214]. Ir-raba' van elu, it-testment il- Qadim u s-sinottiçi. Billi t-testment il-ìdid hu l-milja tal- Qadim, Ìwanni ma setax ma jinqediex bil-qadim u jadotta afna idejat minnu. Per eωempju, ilkunçett tal-áerf tat-t.q. sab l-iωvilupp s i tie u fl-inkarnazzjoni tal- Verb ippreωentata fir-raba' van elu. Ìwanni jinqeda wkoll b'diversi kategoriji li kienu klassiçi fil-kotba tat-t.q., b al ma hi l-allegorija tad- Dielja [15, 1-6] u dik tar-ra aj it- Tajjeb [10, 1-6]. Barra minn hekk, hemm afna kwotazzjonijiet, espliçiti u impliçiti, mit-t.q. Rigward is-sinottiçi, hi a a lo ika li Ìwanni jibqa' fil-limiti tat-tradizzjoni nisranija ta hom. Infatti, l-iωvilupp teolo iku enerali ta' Ìwanni fih afna paralleli terminolo içi u teolo içi mas-sinottiçi. B as- Sinottiçi, Ìwanni juri li l-knisja a teωisti, li hija mmexxija mit-tnax, li hi fdata lil Pietru b ala l-mexxej suprem ta ha, eçç. Imma alkemm it-tifsir essenzjali ta' Ìwanni u s-sinottiçi hu l-istess, ilpreωentazzjoni hija diversa: a L-istil ta' Ìwanni hu organiku u dottrinali, waqt li fis-sinottiçi hu popolari u paraboliku. b Il-materjal ta' Ìwanni hu ma Ωul b'reqqa u preωentat b'mod ori inali; ma jirrepetix dak li a qalu l-evan elisti l-o ra. c It-teolo ija ta' Ìwanni hi aktar Ωviluppata u enfatika minn dik tas- Sinottiçi. d Is-seba' mirakli li j ib Ìwanni huma 'semeia': provi tad-divinità ta' Kristu [per eω: il-qawmien ta' LaΩzru fil-kap 11]. e Ìwanni jinse l- emil ta' Kristu ma' meditazzjonijiet fuq il-persuna tie u [per eω: id-diskors ma' Nikodemu]. Is-Salmi SALM 28 Talb u radd il- ajr Lilek, Mulej, nsejja ; blata tieg i, la tittarraxx g alija. Jekk int tibqa' sieket mieg i, inkun nixba lil min jinωel fil- ofra. Isma' lehen it-tnehid tieg i meta nsejja l-g ajnuna tieg ek, kull meta nerfa' jdejja lejn is-santwarju mqaddes tieg ek. Ti bornix man-nies Ωiena, ma' dawk li jag mlu l- aωen, li kliem ta' sliem jg idu lil g ajrhom, u qalbhom bil-qerq mimlija. Óallashom skond g emilhom, skond l-g emejjel Ωiena tag hom; skond dak li g amlu jdejhom, roddilhom il- las li aqqhom. G ax ma ja sbux f'dak li g amel il-mulej, dak li g amlu jdejh. Hu jeqridhom u ma jqajjimhomx iωjed! Imbierek il-mulej, g ax sama' le en it-tnehid tieg i. Il-Mulej hu l-qawwa tieg i u t-tarka tieg i, fih ittamat qalbi; nroddlu ajr bil-g ana tieg i. Il-Mulej hu s-sa a tal-poplu tieg u, kenn tas-salvazzjoni g as-sultan, il-midluk tieg u. Salva l-poplu tieg ek, bierek 'il wirtek, kun ir-rag aj tag hom, erfag hom g al dejjem! Is-salmista j oss il-piω tal- aωen madwaru. Minkejja li Alla donnu blata li ma titkellimx, is-salmista j edded il-fiduçja f'alla li jaf jit allas g all- aωen. Alla jid ol fl-istorja u g alhekk is-salmista ibiddel ittalba tieg u f'g anja ta' radd il- ajr, f'att ta' fidi fil- Kelma ta' Alla li sa het it-tama u l-im abba tieg u. 468 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2000

21 Il-Kelma t Alla G alina llum ÓDUD MATUL IS-SENA (Sena B) Il-litur ija tal-kelma u t-tifsir tag ha jikteb P. Marcello Ghirlando ofm L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu

22 Il-Kelma t Alla g alina llum Is-sbatax-il Óadd tas-sena Ikel il-bniedem Qari I: Jieklu, u jibq alhom iωωejjed (2 Slat 4, 42-44). Din is-silta tfakkarna li Alla jitma' bl-abbundanza u b'mod ta' l- a eb lil poplu tie u. Dan ja mlu billi jinqeda bil-kelma tal-profeta tie u. Ir-ra el minn Ba al Salisa joffri lil EliΩew il- obω tal-bikri, il- obω li kien ji I offrut lil Alla yax kien meqjus tie u. Din l- offerta, frott xo ol il-bniedem, imma frott ukoll talbarka divina, ji I mkattar u jitqassam b'abbundanza lil kul add, "skond il-kelma tal-mulej". L-ideja ta' l- abbundanza kellha tid ol b ala karatteristika importanti fl--ideja tal-ikla kbira ta`ωmien il-messija. Qari II: Ìisem wie ed, Mulej wie ed, ma mudija wa dau (Ef 4, 1-6). ISan Pawl jitkellem fuq l- importanza ta' l- aqda flim abba. Il-passjoni tal- Mulej amlet mill-insara isem wiehed. Óu alhekk li kul add jista' jistqarr li yandu l-istess Missier, l- istess stqarrija ta' fidi fi Kristu Ìesù; ilkoll andna tama wahda permezz ta' l- istess spirtu. Jekk l-insara huma alhekk isem wie ed, il-konsegwenza ta' dan hija lo ika: kul add irid ifittex il- aqda fl-im abba f''dan il- isem. U dan bittrawwim ta' l-umiltà, il- lewwa, is-sabar - "a mlu 'l xulxin fl-im abba, fittxu li ΩΩommu l-aqda ta' l-ispirtu fir-rabta tas-sliem". Van elu: Qassam, u kul add a kemm ried (Ìw 6, 1-15 ). Kif Alla bag at l-ikel lil poplu tie u fid-deωert, u ried li l-ikel ikun sinjal ta' l- im abba paterna tie u al poplu tie u, barra li jkun sinjal li jqanqal il-poplu jafda fih, hekk ukoll f'din issilta Ìesù ji I ppreωentat qed jitma' l-poplu fiddeωert. Il-Mulej Ìesù wkoll ried juri m abbtu lejn ilbnedmin u fl-istess in iwassalhom biex jemmnu u jafdaw kompletament fih. Ried li jilq uh bil-fidi b ala l- onω nieωel mis-sema biex joffri l- ajja ta' dejjem lil kull min jemmn fih. Is-silta tallum hija l-bidu tal-kapitlu sitta ta' San Ìwann. F'dalkapitlu insibu sinjal - it-tkattir tal- obω -, u diskors twil li fih Ìesù ji I ppreωentat ja ti t-tifsira tas-sinjal. Issinjal u d-diskors huma marbuta flimkien bil-qasma tal-mulej u d-dixxipli tie u fuq il-bahar tal-galilija. Dan kollu jse matul il-jiem ta' l-áid, fid-deωert; kollha elementi li jfakkruna l- esperjenza tad-deωert talpoplu ta' Alla, esperjenza li fiha l-poplu fittex il-fidwa. Dan is-sinjal, u d-diskors li ji I warajh, huma alhekk stedina biex il-bniedem ja mel l-istess esperjenza tad-deωet u jfittex il-feddej f'ìesù, Profeta u Messija. Fil- obω imkattar, hemm issinjal tad-don tremend ta' Alla,.li jitma' l- u u l- atx tal-bniedem bil-presenza ta' Ìesù Kristu. Tifkira tieg i L-insara tal-bidu baqg u iωommu ajja mhux biss il- Kliem tal-mulej imma wkoll l-imkejjen tal- rajja. Hekk fuq xatt l-g adira tal- Galilija, ftit l bog od millbelt ta Kafarnahum, l-insara tal-bidu indikaw l- imkejjen ta diversi rajjiet marbuta mal- ajja ta Ìesù fosthom il-wesg a mag rufa b ala Tabga, Heptapegon kelma ejja mill-grieg (seba g ejun) fejn baqg et ti i mfakkra wa da mill- rajjiet tat-tkattir tal- obω. Il-binjiet biωantini u l- muωajk tal-art juru l-qima lejn dan l-imkien li llum huwa miωmum mill-patrijiet Benedittini li re g u bnew dan is-santwarju. 470 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2000

23 Il-Kelma t Alla g alina llum It-tmintax-il Óadd tas-sena X qed infittxu?...ftit dqieq u ilma... Il- obω tax-xg ir jew talqam kien fost l-aktar ikel komuni fi Ωmien Ìesù. G all-g a ina kienu j alltu erbg in litru dqieq (Mt 13,33) mal-ilma (xi drabi anke maω-ωejt taω-ωebbu ). Il- mira kienet tinkiseb billi tit alla ftit g agina millg a na tal-jiem ta qabel li kienet tiffermenta....ftit atab u nar... L-g a na tal- obω u l- ami tieg u kien wa da mill- idmiet ewlenin tal-mara lhudija. Wara li ti bor u l- atab u ssa an ebla rqiqa çatta (jew pjança tal-metall) il-mara tfetta l-g a ina u titfag ha çatta fuq il- ebla tikwi. Fi ftit waqtiet din il- obω irqiqa u kwaωi trasparenti tintefa u tin ema. Dan il- obω kien jittiekel imrambal fil-biçça l-kbira miblul fil- wawar tal-ikel. Qari I: Niba tilkom xita ta' obω mis-sema (EΩ 16, 2-4, 12-15). Din is-silta tippreωentalna ilgarr tal-poplu kontra Mosè u kontra Aronne wara l- hru mill-e ittu. Il-poplu kien bil- u. Alla jwiegeb billi jib at is-summiem u l- manna biex il-lhud set u jieklu bix-xaba' u jaraw flikel sinjal tal-provvidenza ta' Alla li ma kienx sejjer jabbandunahom. Ir-rakkont juri biç-çar kemm Alla j obb il-piolpu tie u. Ma kienx sejjer jabbanduna 'il dawk li kien yaωel biex jifdihom. Hekk interpretaw dan issinjal il-profeti u l-poplu emmen bis-s I li l-manna kien il- obω bnieωel missema. Hi al din il-fidi li jappella Ìesù fid-diskors ewkaristiku tie u fis-sitt kapitlu ta' San Ìwann. Qari II: Ilbsu l-bniedem il- did, ma luq skond Alla (Ef 4, ). F'din l-ittra San Pawl I e ge lill-insara biex ma j ibux ru hom b all-pagani, b al nies li ma yarfux 'l Ìesù Kristu. Ihe gi hom biex jimxu fuq l-eωempju ta' Kristu. Dan billi jilbsu lil bniedem il- did, jilbsu 'l Kristu f'hajjithom ax mie u in aqdu b'mod intimu permezz tas- Sagrament tal- Ma mudija. Il- ajja ta' kuljum trid tissawwar fuq l- identità dida li l-insar adu fil-ma mudija. U dan dejjem bil-qawwa u bl- ajnuna ta' l-ispirtu s- Santu. Van elu: Min ji I andi ma jie du qatt il- u, u min jemmen fija ma jkun qatt bil- atx (Ìw 6, 24-35). San Gwann jippreωentalna lil Ìesù Kristu b ala dak li ja ti l-ikel li jibqa' all- ajja ta' dejjem. Dan l-ikel huwa Ìesù stess, ta t issinjal tal- obω aj li jrid ji I me ud bil-fidi. Il-manna ta' l-antik Testment b'xi mod ejjiet ir-rivelazzjoni ta' dan il- obω tas-sema. Jiekol minn dan il- obω, minn Ìesù, min jemmen fi. Niftakru li dan id-diskors ta' Ìesù jsir wara s-sinjaol tattkattir tal- obω u l-qasma tal-ba ar. Il-folla, li kienet kielet mill- obω imkattar, tfittex lil Ìesù min abba dan. Il-Mulej irid iwassal lil dawn li kienu qed ifittxuh, biex ifittxu mhux il- obω materjali, imma lilu. U dan kellhom jaslu alih billi jemmnu fih. Jemmnu fih u jrawwmu fihom il-bωonn li jfitxuh, jin aqdy mie u, jabbandunaw il-hajja t hom lilu, hu li ppreωenta ru u b ala d-don ta' Alla. "Mhux Mosè takom il- obω mis-sema, IΩda Missieri jaytikom il-honω tasew mis-sema; ax il- obω ta' Alla hu dak li jinωel mis-sema u ja ti l-hajja liddinja". MeraviljuΩa, f'dan ilkuntest, hija l-istqarrija ta' Ìesù: "Jiena hu l- obω talhajja. Min ji I andi ma jie du qatt il- u, u min jemmen fija ma jkun qatt bil- atx". L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu

24 Il-Kelma t Alla g alina llum Id-dsatax-il-Óadd tas-sena Il-ÓobΩ tal- ajja Qari I: Bis-sa a ta' dak l- ikel baqa' miexi sa ma wasal fil-muntanja tal-mulej (1 Slat 19, 4-8) Din is-silta tippreωentalna lil profeta Elija li j oss it-toqol tad-d ufija tie u. Quddiem il-qalb iebsa talpoplu tie u, quddiem ilfalliment tal-ministeru tie u, ja rab. Mhuwiex a jar minn missirijietu, jirra una, u alhekk jixtieq li t-tmiem tie u ikun qrib. Imma fil- arfien tadd ufija tie u tid ol ilqawwa ta' Alla. Me jun mill-ilma u l- obω mo ti lilu minn Alla, sinjali ta' l- EΩodu, anke Elija jwettaq l- eωodu tie u u wara erb in jum jasal biex jiltaqa' ma' Alla, qawwa u hena tie u. "Bis-sa a ta' dak l-ikel baqa' miexi al erb in jum u erb in lejl sa ma wasal Óoreb, il-muntanja tal-mulej". Qari II: Imxu fl-im abba, b al Kristu (Ef 4, 30-5,2). F'din is-sitla San Pawl ja ti xi indikazzjonijiet prattiçi ta' x' andu jevita u x' andu ja mel in-nisrani biex jibni l-knisja u ma jnikkittx l- Ispirtu Qaddis ta' Alla u jikkomprometti l- aqda. In-nisrani huwa mistieden jibni ajtu u j ix b al Kristu u l-missier. Kif il- Missier jahfer, hekk g andu ja mel in-nisrani. Kif Kristu j obb u jin ata b'sagrifiççju, hekk ukoll andu ja mel in-nisrani. L- aqda fil-knisja hija wkoll frott is-sagrifiççju personali ta kull wie ed millmembri tag ha. Van elu: Jiena hu l- obω tal- ajja, li niωel mis-sema (Ìw 6, 41-51). Ìesù, li juri ru u b ala l- obω aj nieωel mis-sema, iqanqal rejazzjoni fis-semmie a tie u: "Dan mhux Ìesù, bin ÌuΩeppi, li lil missieru u 'l ommu nafuhom? Issa kif jista' j id, 'Jiena nωilt missema?'." Áal darb'o ra l- umanità ta' Ìesù tfixkel lissemmie a tie u li ma jaslux i arsu lejh u jaccettawh bil-fidi. Ìesù jikkonkludi li huma mhumiex tie u. Dan aliex huma ma j allux lil Missier j allimhom u jwassalhom lejh. Ma jisim ux lil Ìesù, hu li hu l-mib ut mill- Missier u l-uniku li jista' ja ti l- ajja ta' dejjem. Ìesù jirrivela a jar lilu nnifsu: jer a' jistqarr li huwa l- obω tal-hajja, obω li l- bniedem jista' jiekol biex ikollu l- ajja ta' dejjem. Huwa l- obω li ja ti l- ajja, a a li l-manna ma set etx ta mel. "U l- obω li jiena na ti huwa ismi all- ajja tad-dinja". Dan kollu jista' jse meta Ìesù jkun ta lilu nnifsu - ismu - b ala sagrifiççju g all- ajja tad-dinja fuq l-g uda tassalib. Id-don ta' l- Ewkaristija j addi permezz tal-mewt tie u u hekk mill-istess mewta to ro rebbie a l- ajja ta utu! Niesu ma laqg uhx Wara li g adda madwar tletin sena jg ix fir-ra al ta NaΩaret, xi snin minnhom b ala l-mastrudaxxa tarra al, Ìesù sab oppoωizzjoni qawwija minn niesu tant li hmmhekk ma seta jag mel l-ebda miraklu. Ir- Rabbi kien qed jitkellem b awtorità u g alhekk kliemu awwadhom. Anzi meta qralhom u spjegalhom ilprofeta IΩaija riedu joqtluh!! Madanakollu wara mewtu NaΩaret Ωammet s i a t-tradizzjoni tad-dar tal-mastrudaxxa distint minn dak fejn se et it-t abbira ta l- An lu b Ωew komunitajiet insara jindikaw l-imejjen distinti minn xulxin! 472 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2000

25 Il-Kelma t Alla g alina llum L-g oxrin Óadd tas-sena L-Ikla ta' l-a wa G arfuh mill-qsim tal-óobω Ftit kilometri bog od minn Ìerusalem kien hemm irra al ta G emmaws fejn se et, skond il-van eli l- laqg a taω-ωew dixxipli mal-mulej wara li qam millmewt. G arfuh mill-qsim tal- obω! Ìest-tifkira li kien sar il-qalba tal- ajja flimkien tal-insara tal-bidu u baqa ji i meqjus b ala l-mument çentrali tal- ajja nisranija. Ir-ritratti ta G emmaws Fuqnett: l-artal u l-absidi tal- Knisja llum. Fin-nofs: ajt ta dar qadima meqjuma sa mill-qedem b ala dd-dar tad-dixxipli. Isfel: Il-Knisja minn barra. Qari I: Kulu l- obω tie I, u ixorbu l-inbid li ejjejtilkom (Prov 9, 1-6). Din is-silta tippreωentalna l- personifikazzjoni ta' l- erf li ja mel stedina lil min hu bil- aqal biex dan ji i u ji i mitmu l-istess erf u l- prudenza li twassal al ajja hienja. Din l-ikla simbolika hija xempju tal-ikla li kellu j ejji l-messija. Niftakru li din it-tip ta' letteratura twieldet fl-esperjenza ta' l- eωilju fil-meωopotampja, Ωmien diffiçli imma ta tisfija fl-istess twemmin. L- erf kien meqjus b ala karatteristika ta' dawk li kienu jibq u fidili all-patt bejn Alla u l-poplu tieg u (il-patt issi illat bit-traxxix taddemm tal-bhejjem fid-deωert tas-sinaj). Huwa dan l- erf mog ti minn Alla li jwassal g all- ajja s i a, miftu a kompletament lejn Alla. Qari II: Fittxu x'inhi r-rieda tal-mulej (Ef 5, 15-20). F'din is-sitla San Pawl jistieden lillinsara biex I ibu ru hom b ala nies orrief, ji ifieri b ala dixxipli tal- Mulej li kontinwament irawwmu ajja li fiha jixb u lil Alla u lil Kristu. Din il- ajja dida titlob min-nisrani li jraωωan il- ibdiet Ωiena, imma ma jieqafx hemm. Innisrani hwa mistieden jisma' l-kelma biex jifhem x'inhi r- rieda ta' Alla. Il-hajja skond ir-rieda ta' Alla mba ad to loq atte jament ta' fer u gratitudni lejn il-mulej Alla, li lejh in-nisrani jindirizza l- hajja kollha tie u f'isem il- Mulej Ìesù Kristu. Van elu: Ìismi huwa ikel tassew, u demmi hu xorb tassew (Gw 6, 51-58). Is-silta toffrielna tmiem iddiskors Ewkaristiku fil-kapitlu sitta ta' San Gwann. Ìesù ja mel issa riferenza diretta g al dan is-sagrament ta' l- a eb li kellu jwaqqaf waqt l-a har çena. Hemm insistenza kbira fuq il-kliem "Ìismi huwa ikel tassew, u demmi hu xorb tassew il- obω li na ti jien huwa ismi all-hajja tad-dinja". L-Ewkaristija ssib it-tnissil ta ha fis-sagrifiççju wa dieni ta' Kristu, fil-mewt u l-qawmien tie u. L-Iben ta' Alla, li niωel mis-sema u jitla' s-sema, jistieden ilbnedmin kollha biex jemmnu fih u jie du sehem fis-sagrament tal- isem u d-demm tie u. B'hekk ikollhom sehem mill-hajja tie u u mill- ajja ta' dejjem: "Min jiekol ismi u jixrob demmi andu l- ajja ta' dejjem, u jiena nqajmu mill-imwiet fla har jum". L-Ewkaristija mhix biss rahan tal- ajja ta' dejjem, imma hija dik l- aqda vitali li to loq l-intimità mal-mulej u l- ajja vera li titnissel minnu: "Min jiekol ismi u jixrob demmi, jibqa' fija u jiena fih. B alma ba atni l-missier, li hu aj, u jiena n ix b'missieri, hekk ukoll min jiekol lili hu wkoll j ix bija". Hekk l-offerta ta Ìesù mhix biss offerta ta ikel li jg addi imma ta ikel li jag ti l- ajja ta dejjem! L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu

26 Il-Kelma t Alla g alina llum Il-wie ed u g oxrin Óadd tas-sena Rigal tal-missier Qari I: A na rridu naqdu 'l Mulej, g ax hu Alla ta na (ÌoΩ 24, 1-2a ). Din is-silta tippreωentalna t- ti did solenni tal-patt f'sikem. Minn Ωmien al Ωmien il-poplu ta' Alla kien i oss li kellu jer a' jqie ed ru u fil-preωenza ta' Alla u j edded il-patt mie u, b'rieda ielsa u mqanqlin millim abba ta' Alla u l-gratitudni lejh. F'dan it-ti did tal-patt il-poplu kien ja mel it-tifkira ta' l-ewwel im abba tie u lejn Alla ta t il-áolja tas- Sinaj. It-tifkira kienet t inhom jiftakru kemm Alla kien amel ma missirijiethom u ma hom. U din it-tifkira kienet t inhom biex huma, fil-preωent tal- ajja ta hom, i eddu din l- aωla favur il-mulej. Áalhekk tinstema' t- twe iba mqanqla: "Ma jkun qatt li a na n allu 'l Mulej biex naqdu allat o ra!" Din kienet il-weg da li spiss kienu j eddu u li matul ilmedda tas-snin spiss ukoll kienu jinsew u jmoorru ji ru wara l-allat tal-barrani. G alhekk l-g ajta tal-profeti biex il-poplu jirritorna dejjem lejn dan il-patt ta biberija li kien l-g ajn ta ajja u g aqda ta l-istess Poplu. Qari II: Dan il-misteru - qie ed n id al Kristu u all-knisja - huwa kbir (Ef 5, 21-32). F'din is-sitla San Pawl jippreωenta dak li ji I meqjus b ala kodiçi domestiku, ji ifieri kif andha tkun l- im ieba ta-nisrani fil-familja. Anke fir-relazzjonijiet familjari n-nisrani huwa msejja isejjes kollox fuq Kristu. L- im abba, il-baωi ta' kull relazzjoni, trid tkun immuddellata fuq dik ta' Kristu. Kristu abb il-knisja tie u u ta' ru u aliha. Fuq din l- im abba qawwija huma mibnija r-relazzjonijiet familjari u kwalunkwe relazzjoni bejn il-bnedmin li jisseddqu f'isem Ìesù Kristu. Van elu: Mulej, and min immorru? Inti andek ilkliem tal- ajja ta' dejjem (Gw 6, 60-69). F'din is-silta tal-van elu, iddiskors ewkaristiku ta' Ìesù iqanqal rejazzjoni fis-semmie a tie u: "Iebes dan il-kliem! Min jista' jisim u?.minn dak innhar bosta mid-dixxipli tie u telquh u ma baq ux imorru warajh". Ìesù juri li l- bniedem jista' jasal biex jifhem il-kliem u s-sinjali tie u biss bid-don ta' l- Ispirtu. Il-bniedem jasal biex jifhem il-kliem u s-sinjali tal- Mulej, jekk jemmen fih, jekk i alli l-ispirtu imexxieh. Il-fidi fil-mulej hi fil-fatt don tal- Missier. Il-Mulej Ìesù kontinwament itenni l-kliem li indirizza lid-dixxipli: "Tridux titilqu intom ukoll?" Sabi a t-twe iba emblematika ta' Pietru: "Mulej, and min imorru? Inti andek ilkliem tal- ajja ta' dejjem. U a na nemmnu u nafu li inti l-qaddis ta' Alla". Is-Sinagoga tal-konfront Meta Ìesù niωel jg ix f Kafarnahum kien isib fissinagoga (rittratt isfel: il- ajt sewdieni) il-post idejali mhux biss biex jitlob b al kull lhudi ie or imma wkoll dak fejn jg allem b awtorità. Hekk il-mirakli li kien jag mel kellhom dejjem l- g an li jseqqdu tag limu. Imma mhux l-ewwel darba li f din is-sinagoga sema t- tgegrir u s-sefsif fil-widnejn tant li wara kwaωi tliet snin jg ix mag hom u jitlob mag hom Ìesù jasal jikkundanna n-nuqqas ta fidi ta dawk li kienu jsimg uh f din il-belt jew li kienu jitolbu mieg u! 474 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2000

27 Il-Kelma t Alla g alina llum Il-kitba Wara snin twal ta tradizzjoni orali li kienet tg addi minn enerazzjoni g al o ra l-lhud ukoll abru bilkitba t-tradizzjonijiet ta missirijiethom. Kitbiet li welldu l- Kelma ta Alla miktuba. Il-lhud dejjem kellhom qima lejn din il- Kelma miktuba u kienu jg oωωuha u j arsuha blakbar g oωωa. Dik il-parçmina mitkuba mill-lemin g ax-xellug b karattri kemxejn kwadrati (konsonanti biss) dejjem qisuha b ala kitba imnebb a minn Alla u mog tija lill-poplu mag Ωul tieg u. It-tnejn u g oxrin Óadd tas-sena Tradizzjoni? Qari I: Óarsu l-li ijiet tal- Mulej Alla ta na (Dewt 4, 1-2, 6-8). Din is-silta qie da fil-kuntest tad-diskors twil li ja mel Mosè qabel id-da la talpoplu fl-art Imwie da. Mosè j e e lill-poplu biex I oωω u josserva b'reqqa kbira l-li ijiet u l-ordnijiet li Alla kien ta lil missirijiethom: "IΩrael ag ti widen. Óarsuhom u a mluhom, ax hekk tidhru orrief u aqlin f' ajnejn il- nus " Il-Li I hija s-sinjal tar-rabta bejn Alla u l-poplu. Hija sinjal talpreωenza ta' Alla fost il-poplu tie u. Hija l-karatteristika li ta ti identità lill-poplu u ta mlu differenti minn popli o ra. Din is-silta tixhed allfidi li IΩrael kellu fil-li i u l- konvinzjoni tie u li min abba f'hekk il-poplu kien afna aktar aref minn popli o ra. Hekk din l-istess Li i ssir motiv ta kburija u xhieda tal-appartenenza talpoplu lill-alla. Mhux biss imma ssir ukoll il-kejl talim abba u tar-rispett lejn min kitibha u naqqaxha: Alla! Qari I: Kunu intom dawk li ja mlu l-kelma ta' Ìak 1, 17-18, 21b-22, 27). F'din is-sitla San Ìakbu juri li fil- ajja tan-nisrani, il-fidi tri tinωel u tidher fl-e mil. Dan jista' jsir b'qalb miftu a all-kelma ta' Alla, b'qalb li lesta tfittex li tikkonkretizza l- kelma ta' Alla fil-prattika, b' ajja ta' m abba enwina lejn il-proxxmu. "Ilq u bil- lewwa l-kelma m awla fikom, li tista ssalvalkom irwie kom. Kunu intom dawk li ja mlu l-kelma u mhux tisim uha biss u hekk tqarrqu bikom infuskom". Din it-tip ta' ajja, imqanqla u mseddqa bil- Kelma ta' Alla, issir sinjal talpresenza ta' Alla fost ilbnedmin. Van elu: Intom twarrbu l- kmandamenti ta' Alla biex t addnu t-tradizzjonijiet talbnedmin (Mk 7, ). Din is-silta tal-van elu tippreωentalna lil Ìesù li j ares b'mod u b'lenti differenti lejn it-tradizzjonijiet Lhud min kif kienu j arsu lejhom l-iskribi u l-fariωej. It-tradizzjonijiet Ìesù jikkwalifikahom b ala umani. Tradizzjoni hija valida jekk twassalna u t inna biex n ixu l- kmandamenti biex inkunu u n ixu qrib Alla u qrib ilbnedmin. Dan jidher li huwa l-kriterju offrut minn Ìesù. Din id-diskussjoni twila turi kif Ìesù jixtieq jer a' jo ro ad-dawl l- enwinità tal- arsien tal- Li i, Li i li mhijiex skop fiha nnifisha, imma mezz biex wie ed jitrawwem flim abba ta' Alla u flim abba tal-proxxmu, fissliem bejn il-bnedmin imma anke fil- arsien tal- ustizzja. It-ta lim ta' Ìesù, isib fit-ta lim talprofeti ta' l-antik Testment, il-pedament tie u u kliemu jrid isaffi din il-li i li l-fariωej u l-iskribi kienu onqu! L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu

28 It-tlieta u g oxrin Óadd tas-sena "Kliem" u "Smi " Il-Kelma t Alla g alina llum Qari I: Widnejn it-torox jinfet u, u lsien l-imbikkem I ajjat bil-fer (IΩ 35, 4-7a). IΩaija j abbar il- elsien lillpoplu li kien qed I ix l- esperjenza ta' l-eωilju. Jimla l-poplu bit-tama billi j abbar Ωmien idejali li kellu jirrifletti Ωmien il-messija. Ikun Ωmien li jista' jitqies b ala EΩodu did. Alla ad juri l-presenza tie u billi ja ti d-dawl lill- omja, is-smi lit-torox, il-kelma lill-imbikkmin. Hija rebbie a dida li tin ata lill-art li kienet saret deωert: "Iva, igelgel l-ilma fid-deωert, u x-xmajjar jigru fix-xa ri!" Qari II: Alla aωel lil dawk li huma foqra biex isiru werrieta tas-saltna (Ìak 2, 1-5). F'din is-sitla San Ìakbu ja mel eku at-ta lim profetiku li kien jinsisti li ALla andu al qalbu l-fqir u d- d ajjef. L-insara alhekk huma msej in biex jixb u 'l Alla: andhom ifittxu l- foqra. Il-foqra huma s-sinjal ta-sej a ta' Alla. In-nisrani ma jista' qatt iwarrab dawn il-ma bubin ta' Alla ax inkella jirriskja li jwarra lil Alla nnifsu. Van elu: Ja ti s-smi littorox u l-kliem lill-imbikkmin (Mk 7, 31-37). Din is-silta tal-van elu tippreωentalna lil Ìesù li jfejjaq lil wie ed trux u mbikkem. B al kull miraklu anke dan irid ikun sinjal tal-presenza ta' Alla fi Kristu Ìesù, fil- ajja tal-bnedmin. Fil-fatt, anke f'dal-miraklu, kul add seta' jaa li s-salvazzjoni m ejjija minn Alla, waslet. Il-miraklu jsir sinjal konkret li verament waslet is-saltna ta' Alla. Dan jidher aktrar bid-die er meta niftakru li dan il-miraklu jsir f'kuntest pagan - in-na iet ta' Tir, Sidon u d-dekapoli - f'kuntest fejn il-bniedem kien meqjus trux imbikkem allaffarijiet ta' Alla. Isir f'kuntest fejn Ìesù qed ja mel esperjenza tal-qalb iebsa ta' l-iskribi u l-fariωej u n-nuqqas ta' fidi tad-dixxipli. Ilmiraklu jsir sinjal tal-bωonn ta hom li jfiequ missitwazzjoni truxa u mbikkma ta hom. L-erbg a u g oxrin Óadd tas-sena Messija li kellu jbati Qari I: Tajt dahri lil dawk li kienu jsawtuni (IΩ 50, 5-9a). Áall-Ìdid Testment ma nist ux nitkellmu mill-passjoni ta' Krstu jekk ma n arsux lejn l-hekk imsej a Áanjiet tal-qaddej ta' Ja weh li nsibu fil-ktieb ta' IΩaija. DIn is-silta hija me uda minn dawn l- Áanjiet. Il-qaddej ji I ppreωentat b al dak li jilqa' b'doçilità il-missjoni tie u. Id-Dekapoli Id-Dekapoli kienet konfederazzjoni ta g axart ibliet b çerta awtonomija fi dan l-imperu ruman (mis-sena 63 qk sat-tieni seklu wk). Dawn kienu: Damasku, Rafana, Kanata, Scitopoli (Bet Shean - ritratt isfel), Dion, Ìerasa, Filadelfia (Amman), Pella, Óippos u Gadara. Kienu kollha bliet l hinn mix-xmara Ìordan g ajr Scitopoli. Ìesù mar kemm-il darba f dan it-territorju pagan fejn(ritratt fuq) niltaqg u wkoll mal- rajja tal-imxajtan u l-qzieqeω li jitefg u fl-g adira! 476 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2000

29 Il-Kelma t Alla g alina llum F Çesarija ta Filippu Fit-Tramuntana tal- Palestina, f ri lejn l-g olja tal-óermon, insibu l-belt ddedikata lil Çesri b tempju majestuω lill-alla Pan. Din ilbelt fi Ωmien Ìesù kienet mag rufa b ala Çesarija ta Filippu biex jiddistingwuha minn Çesarija fuq il-ba ar. Ma jer ax lura minkejja d- diffikultajiet. Jissapporti b'paçenzja l-persekuzzjonijiet. Dan kollu ax isib fl- ajuna ta' Alla il-qawwa tie u. Il-fiduçja tie u f'alla tqanqlu biex jemmen b'qalbu li minkejja l-persekuzzjoni, l-istess Alla kellu jo or u rebbie. Qari I: Il-fidi minn ajr l- e mil hi mejta (Ìak 2, 14-18). F'din is-sitla San Ìakbu jinsisti li an-nisrani mhuwiex biωωejjed j id li andu l- fidi. Il-fidi trid dejjem tidher fl-e mil. B ala eωempju j ib il-fatt li b'awgurju ma mul bil-kliem lill-fqir, b'daqshekk mhux ser tilbsu u titim u: "Morru bissliem, is nu u kulu sa tixb u,' bla ma ja tihom dak li hu me tie all- isem, dan x'jiswa?" "Hekk ukoll il fidi, jekk ma jkollhiex il- amil hi mejta fiha nfisha.jiena l-fidi nurihielek mill-e mil tie I!" Van elu: Hu me tie li Bin il-bniedem ibati afna (Mk 8, 27-35). Din is-silta tal-van elu tippreωentalna lil Ìesù li j abbar il-passjoni tie u. Id-dixxiplu tal-mulej, wara li jfieq mill- ama tal-qalb tie u, jista' jifhem, jirrifletti fuq Ìesù b ala l-messija ta' Alla. Imma ma jistax I abbru qabel ma jifhem is-sens veru ta' x'ji ifieri Ìesù huwa l-messija, ta' x'ji ifieri t ix u timxi wara Messija li kellu jbati. Pietru ja raf f'ìesù l-messija imwie ed. Ìesù juri liddixxipli li kellu jkun Messija li jbati. U lid-dixxipli li riedu jimxu warajh juriho li anke huma kellhom ikollhom sehem mit-tbatijiet tie u: "Jekk xi add irid ji I warajja, andu jiç ad lilu nnifsu, jerfa' salibu, u jimxi warajja. Áax min irid isalva ajtu, jitlifha; imma min jitlef ajtu all-im abba tie I u tal-bxara t-tajba, isalvaha". Il- amsa w g oxrin Óadd tas-sena Awtorità u Servizz... l-istqarrija tal-fidi Kien f Çesarija ta Filipu li Pietru jag mel l-istqarrija tal-fidi f Ìesù u fejn Ìesù jag mel l-ewwel t abbira tal-mewt tieg u. Qari I: Nikkundannawh al mewt l-aktar kiefra (Áerf 2, ). Din is-silta mill-ktieb tal- Áerf tippreωentalna r- ra unament li ja mlu l- Ωiena fuq il- ust. Óuwa ra unakent li jirrifletti s- sitwazzjoni storika. Il-Lhud tad-diaspora ta' Lixandra qed josservaw il-persekuzzjoni li qed ja mlulhom il-pagani u l- Lhud li ça du t-tradissjonijiet ta' missirijiethom. Il- usti huma dawk li xtaqu jipperseveraw fil-li I ta' Mosè: huma usti dawk li jaqraw l-istorja ta' hajjithom fid-dawl ta' Alla, kemm ittajjeb imma wkoll il-haωin. Ilboloh u l- Ωiena, f'dan ilkuntest, huma dawk li jqie du lilhom infushom b ala çentru ta' ajjithom. Isiru inkapaçi li jaraw il-presenza ta' Alla fl-istorja u fiddinja. Il- ust isir g alihom sinjal ta' kuntradizzjoni. Isir sinjal tal-kelma ta' Alla li tisfidahom u tikkundan- L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu

30 Il-Kelma t Alla g alina llum nahom. Min abba f hekk il- ust ikun xkiel g al ri lejhom, ikun le en li je tie isikktu kemm jista jkun malajr g ax kliemu jniggeω fil-la am il- aj. Ma jifil ux jissaportu l-isfida li l- ust iqieg ed quddiemhom. Jag mlu minn kollox, jiftiehmu bejniethom u jaslu g allkonkluωjoni li a jar ma jisimg ux aktar. Jikundannah g ax ja sbu li bih mejjet ma jisimg ux aktar le nu u hekk jistg u iserr u l-kuxjenza tag hom. Qari II: Áal dawk li jfittxu jnisslu s-sliem, il-frott tal- ustizzja hu miωru fissliem (Ìak 3, , 1-3). F'din is-sitla San Ìakbu jitkellem fuq l- erf li ji I minn Alla. Huwa aref dak li jfittex relazzjonijiet fraterni, dak li jrawwem fih, anke mal- edewwa, sentimenti ta' niena, hlewwa u tjubija. In-nisrani huwa dak li ji I msejja je odha kontra s-suppervja, id-diωordni, il- lied u l-qtil. L- erf isib l- eruq tie u fl-im abb, fl-im abb li hija grata lil Alla u taf titolbu. Van elu: Min irid ikun l- ewwel wie ed, andu jkun il-qaddej ta' kul add (Mk 9, 30-37). Din is-silta tal-van elu tippreωentalna lil Ìesù li adu kif abbar il-passjoni tie u. U lid-dixxipli li riedu jimxu warajh jurihom li anke huma kellhom ikollhom sehem mittbatijiet tie u. Din il-mixja wara Ìesù sofferenti ma kenitx façli. Anke jekk jibq u mie u jsibuha diffiçli afna jifhmu l- atte jament ta' ajja tie u. Jimtlew bil-biωa. Ifittxu lilhom infushom anke jekk quddiemhom andhom il-messija li jinsisti li kien sejjer jag ti ajtu all-bnedmin! Ìesù jurihom it-triq tie u. Hija t- triq tas-servizz, it-triq ta' l- umiltà, it-triq li fiha jilq u liω-ω ir u jin ataw lillo rajn. Hija t-triq tas-salib! Huwa f dan il-kuntest li wie ed jista jifhem il-kliem fuq fomm Ìesù li terfa salibek kuljum u timxi warajh hekk li s-salib ma jidhirx aktar b ala telfa imma b ala kisba, reb a u tama g al dawk li jemmnu! Tfal? EΩempju... It-tfal, barra li huma simbolu ta l-innoçenza, tas-sinçerità u tal-allegrija.kienu wkoll meqjusa b ala Barka ta Alla : Wirt il-mulej huma l-ulied las tieg u hu frott il- uf. B al vle e f id il- ellied hekk huma wlied iω-ωg oωija. Hieni l-bniedem li g andu l- or a mimlija bihom! (Salm 127) Dominus Flevit Hawn Il-Mulej Beka 478 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2000

31 Biex nifhmu a jar il-kelma ta Alla Il-Mistoqsija o t il-g erf Trid tkun taf? Il-qarrejja jistaqsu Áaliex il-kotba tal- Bibbja huma daqshekk differenti minn xulxin? Jekk Alla nebba il- Bibbja, g aliex huma daqshekk differenti? Hemm tant stili ta' kitba differenti 'l aliex a na nemmnu li l-bibbja hija l- Kelma ta' Alla f'kitbiet ilbniedem. A na nemmnu li l-ispirtu ta' Alla nebba l- awturi sagri fil-kitbiet ta hom. U meta n idu li l-ispirtu ta' Alla nebba lillkittieba sagri, dan ifisser li l- Ispirtu iva, nebba hom, imma ma llimitax il-kapaçitajiet tal-kitba ta' l-awturi. Anzi, nist u n idu tabil aqq, sa ahom. Li l- Ispirtu nebbah lill-awturi sagri ma jfissirx li fatamhom mill-kuntest storiku, soçjali, reli juω u politiku ta hom. Áalhekk insibu tant stili ta' kitba differenti li juru wkoll kuntesti vitali ta' kitba bilwisq differenti minn xulxin. Li kieku l-ispirtu ta' Alla nebba lill-awturi sagri billi akem il-fakultajiet mentali u l-kapaçitajiet ta hom b'mod totali, kieku l-kotba tal-bibbja kollha andhom stil wie ed u kien ikun aktar façli li wiehed jistudja u jifhem il-kelma ta' Alla! Il-Vangeli j idu li Ìesù kellu utu. Nist u n idu li Ìesù kien mela parti minn familja aktar kbira? San Luqa wkoll, meta jirrakkonta t-twelid ta' Ìesù, I id li Marija tat id-dawl lillewwel iben ta ha. Fil-fatt huwa veru li l-van eli j idu li Ìesù kellu utu. Mark 6, 1-4 hekk jistqarr meta jippreωenta n-nuqqas ta' fidi tan-nies ta' NaΩaret: "Meta wasa is-sibt, da al I allem fis-sinagoga, u l- afna li sem uh bdew jista bu u j idu: 'Mnejn kisbu dan kollu? u x'inhu dan il- erf li n atalu biex sa ansira qeydin isiru dawn l- e ubijiet kbar b'idejh? Dan mhux il-mastrudaxxa bin Marija, u u Ìakbu u ÌoΩe' u Ìuda u Xmun? U utu l-bniet mhumiex hawn ma na?' U tfixklu min abba fih." Irridu niftakru li fid-dinja semitika, sal- urnata tallum, il-ku ini u s- sekondi ku ini huma kollha meqjusa b ala "a wa". Dan juri biç-çar l-importanza li d-dinja semitika tayti lill-familja u lir-relazzjoni tad-demm. F'dan il-kuntest jidher li Ìesù ma kellux utu, kif ninterpretaw ilkelma llum, imma li çertament kien parti minn familja kbira. U dan isa ah ilverità ta' misteru ta' l- Inkarnazzjoni. Meta San Luqa jg id li Marija tat-tid-dawl lill-ewwel Ibne ta ha, iridu niftakru li barra mir-rakkont storiku, San Lua qed ja mel ukoll rakkont tejolo iku. Lil Ìesù jqisu b ala "l-ewwel iben" fis-sens ta' l-uniku Iben tal- Missier San Luqa hawnhekk jo ro ad-dawl titlu kristolo iku li kienu juωaw l- ewwel insara u li juωa wkoll San Pawl al Kristu fl-ittra tie u lill-efesin u lill- Kolossin. Fit-ta lim tie u Ìesù huwa iebes afna. Jitlobna naqil u ajnejna jekk din hija okkaωjoni ta' dnub. Jekk wie ed I ares lejn mara ikun di a' ikkommetta adulterja ma ha f'qalbu. Jekk wie ed I ajjar lil uh ikun aqqu l-kundanna. Dan kliem li andna ne duh litteralment? Fil-fatt dan il-kliem jinsab f'dak li n idulu d-diskors tal-muntanja li nsibu fl- Evangelju ta' San Mattew. Bi stil meraviljuω, Mattew ji bor it-ta lim ta' Ìesù u jqie du kollu f'sdiskors wie ed biex juri li Ìesù huwa Mose' l- did li qed ja ti ta li did mo ti b'awtorità. L-istqarrijiet ta' Ìesù jridu jinftiehmu sew litteralment ilkoll immorru l-genna minn ajr isimna jekk le! Ìesù, almenu skond is-sens u t-tifsira tal-verbi li jintuωaw f'dawn l-istqarrijiet, mhux qed jitkellem minn sempliçi arsa lejn mara jew ta jira kwalunkwe. Alla ares kull harsa spontanja jew xewqa li ti I hija adulterju. Alla- ares kull mument ta' rabja aqqha l-kundanna! Ìesù, aktar milli mument spontanju, qed jitkellem minn atte jament ta' hajja li fiha wie ed iqis lill-mara b ala o gett ta' pjaçir biss, atte jament ta' suppervja fejn wie ed dejjem I oss li andu jiddomina fuq uh. Huma dawn l-atte jamenti li Ìesù jikkundanna u jitlob id-dixxipli tie u ja dmu fuqhom, "biex ikunu perfetti b alma hu perfett il-missier tas-sema." Dan hu l-impenn ta dawk kolha li jemmnu u jridu jg ixu l-van elu. L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu

32 Xog ol ta Restawr fil- Grotta tal-ìetsemani G al diversi xhur equipe ta restawraturi taljani admu bl heda biex irrestawrar l-affreski medjevali li hemm fissaqaf tal-g ar tal-ìetsemani. Dan l-g ar, mag ruf b ala l-g ar ta l-arrest kien meqjum sa mill-ewwel Ωminijiet tal-knisja u bikri kien imbidel f imkien ta talb g allkomunita nisranija ta Ìerusalem. L-istess G ar ie mibdul f imkien ta difna fi Ωmien il-biωantini u mill- did g allqima fl-epoka Kruçjata. Huwa l-g ar marbut ukoll mal- rajja tas- sahra u n-nag as ta l-appostli Pietru, Ìwanni u Ìakbu fil-lejl ta l-agunija tal-mulej. Mill-Art Imqaddsa 480 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2000