Nru. 81 Jannar - Marzu L-INAWGURAZZJONI TAL-FTUÓ UFFIÇJALI TAL-UFFIÇÇJU L-ÌDID TAL-KUNSILL NAZZJONALI TAL-ANZJANI 23 ta NOVEMBRU 2015

Transcription

1 KUNSILL NAZZJONALI TAL-ANZJANI NEWSPAPER POST L-ANZJANI LLUM Nru. 81 Jannar - Marzu 2016 L-INAWGURAZZJONI TAL-FTUÓ UFFIÇJALI TAL-UFFIÇÇJU L-ÌDID TAL-KUNSILL NAZZJONALI TAL-ANZJANI 23 ta NOVEMBRU 2015 Nhar it-tnejn, 23 ta Novembru 2015, sar il-ftu uffiçjali tal-uffiççju tal-kunsill Nazzjonali tal-anzjani li issa qieg ed fi Triq Dom Mawru Ingwanez, Birkirkara. Jannar - Marzu 2016

2 Din iç-çerimonja bdiet b indirizz ta mer ba mill-president tal-kunsill Nazzjonali tal-anzjani, is-sur Anton Cremona. Wara, saru diskorsi tal-okkaωjoni mill-onor. Dr Justyne Caruana M.P., Segretarju Parlamentari g ad-drittijiet tal-persuni b DiΩabilità u Anzjanità Attiva u mill-onor. Dr Michael Farrugia M.P., Ministru g all-familja u Solidarjetà Soçjali. Il-President tal-kunsill Nazzjonali tal-anzjani, is-sur Anton Cremona, ta mer ba lil dawk kollha li g o obhom jattendu u tkellem dwar it-twaqqif tal-kunsill u elenka l-g anijiet tieg u. Minn na a tag ha, is-segretarju Parlamentari, l-onor. Dr Justyne Caruana, tkellmet dwar l-anzjanità Attiva, dwar il- ti ijiet tal-anzjani, is-servizzi pprovduti lilhom kif ukoll dwar li jkun sewwa li, kemm jista jkun, l-anzjani jibqg u jg ixu f dak l-ambjent li jkunu mdorrijin jg ixu fih u li wara kollox huma jippreferu,. Il-Ministru g all-familja u Solidarjetà Soçjali, l-onor. Dr Michael Farrugia, tkellem dwar x wassal biex, illum, il-kunsill Nazzjonali tal-anzjani qieg ed jinawgura dan l-uffiççju l-ìdid u wieg ed l-g ajnuna tieg u u tal-kollega tieg u biex, flimkien, ikomplu ja dmu b risq l-anzjani kollha Maltin u G awdxin. IΩ-Ωew l-kelliema awguraw li x-xog ol tal-kunsill jibqa jkun ta fara u wens g all-anzjani kollha. Fl-a ar, saret l-inawgurazzjoni tal-uffiççju l-ìdid u din iet fi tmiemha b indirizz tal-okkaωjoni mill- Eççellenza Tag ha Marie-Louise Coleiro Preca, President ta Malta. Barra l-membri kollha tal-kunsill Nazzjonali tal-anzajni, g al dan il-ftu attendew ukoll, Membri mill- G aqdiet Affiljati mal-kunsill kif ukoll mistednin distinti o ra. 2 L-Anzjani Llum

3 L-ANZJANI LLUM huwa le en il-kunsill Nazzjonali tal-anzjani li jo ro bla las kull tliet xhur biex iωomm lill-anzjani kollha infurmati b dak li qed ji ri dwarhom u g alihom, u biex jaqsam mag hom il-veduti, ideat u su erimenti tag hom. IL-BORD EDITORJLI Editur: Vincent Piccinino Membri: Anthony Mulè Stagno Charles Micallef Proof Reader: Charles Micallef Typing u Distribuzzjoni: Marica Attard Cassar IL-KUNSILL President: Anton Cremona Viçi President: Andrew Caruana Segretarju: Anthony Mulè Stagno TeΩorier: Saviour Attard Segretarju Internazzjonali u PRO: Charles Micallef Ass. Segretarju: Helen Mallia Membri: Doris Cassar Louis Cilia Renee Laiviera Chev. Dr. H. Messina Ferrante M.O.M.BChD,LDSRCS(Eng),FICD(USA),eçç Mary Anne Mizzi Victor Sceberras ÓINIJIET TAL-UFFIÇÇJU GÓALL PUBBLIKU Mit-Tnejn sal-ìimg a KUNSILL NAZZJONALI TAL-ANZJANI INDIRIZZ POSTALI L-Anzjani Llum Kunsill Nazzjonali tal-anzjani Triq Dom Mawru Inguanez, Birkirkara - BKR 4811 Tel: , kna@onvol.net Issettjat u Stampat: Bonnici s Press 36, Triq San Pawl, Valletta EDITORJAL Óbieb Anzjani, Insellmilkom Jikteb Vincent Piccinino - Editur Alla ares g adkom ma nnutajtux li bdejna nistampaw parti minn dan il-magazine bil-kulur imma nnutajtu li bdilna kemm kemm l-isem? Kien hemm min ibdilna l-attenzjoni li l-isem, kif kien, huwa meqjus b ala sessista g ax jindika l-maskil biss u ma jinkludix il-femminil. Din il-persuna ssu eriet li, minflok L-Anzjan Illum, g andna nsemmuh L-Anzjani Llum u, b hekk, jinkludi lil kul add, nisa u r iel u kul add kuntent u kul add fer an! Innutajtu li, kemm stajna, qassamna l-kitba fuq Ωew kolonni. Kien hemm min kitbilna u qalilna li, g alih (jew g aliha) massa ta ittri f linji twal mhux façli biex jinqraw. Din il-persuna ssu eriet li, kemm jista jkun, g andna naqsmu l-kitba tag na f Ωew kolonni u, b hekk, ikun iktar façli biex tinqara minn kul add u add ma jkun jista jfittixna g ad-danni g ax ikkawωajnilu xi sara f g ajnejh! Tafu xi jfisser dan? Ifisser li a na nag tu kaω tal-feedback li nirçievu ming andkom. Tiskanta imma, afna drabi, a na, minn hawn, ma ji uniex f rasna dawn l-affarijiet u ma nindunawx bihom qabel xi add minnkom jiktbilna u ji bed l-attenzjoni tag na g alihom. Ma ni dux g alina a na. Tiddejqux tiktbulna g ax b hekk, l-affarijiet jitjiebu jistg u. G alhekk, ma tag mlux aωin jekk tiktbulna (Kunsill Nazzjonali tal-anzjani, Triq Dom Mawro Inguanez, Birkirkara BKR 4811) jew tibag thulna (vincep@go.net.mt) u tg idulna kif ta sbuha. Nassigurakom li a na nag tu widen tas-su erimenti tag kom u, fejn na sbu li l-affarijiet jistg u jsiru a jar, inkunu lesti li nibdlu. M a niex suppervi a na! Mela g idulna! X jog obkom f dan il-magazine? X ma jog obkomx? X idejjaqkom fih? X qeg din nag mlu aωin? X qeg din nag mlu tajjeb? X nistg u nag mlu a jar? M g andkomx idea kemm naqilg u kritika; biçça minnha ustifikata u biçça minnha forsi le; biçça minnha naqblu mag ha u biçça minnha mhux bilfors naqblu mag ha imma, kif jg idu l-ingliωi, the customer is always right, anki meta ma jkollux ra un! Ng idilkom is-sewwa, kultant na btu se naqtg u qalbna. Kultant in ossuna li g andna bωonn min jag mlilna ftit tal-kura! A na tad-demm u l-la am ukoll! Mela issa, iktbulna, alli ma naqtg ux qalbna. Nie du pjaçir ukoll meta nirçievu xog lijiet tag kom biex nippubblikawhom f dan il-magazine. Wara kollox, dan huwa l-magazine tag kom, mhux tag na. Mela kull min g andu xi storja, xi rajja, xi poeωija jew xi artiklu ta interess enerali in e ukom tibag tuhomlna u, jekk ikunu ta livell aççettabbli, nippubblikawhom. TibΩg ux; ikunu kif ikunu; bl-ingliω, bil-malti; anki jekk mhux b Malti perfett, tinkwetg ux, a na dak induruh u nirran awh. Sakemm ner g u niltaqg u, nawgura lilkom u lill-g eωieω tag kom kollha il-kumplament tal-festi t-tajba flimkien ma sena dida mimlija risq, hena, barka, sa a, u sliem. Jannar - Marzu

4 SERVIZZI GÓALL-ANZJANI Kif di à g idnilkom fil- ar a ta qabel ta dan il-fuljett qeg din inkomplu n ibu ftit ftit is-servizzi offruti mid-dipartiment g all- Anzjani u Kura fil-komunità. SERVIZZI TA GÓAJNUNA FID-DAR (HOMEHELP) Dan is-servizz g andu l-g an li persuni anzjani u persuni b diωabilità jωommu l-indipendenza tag hom kemm jista jkun possibbli. Din l-g ajnuna fid-dar ting ata minn addiema provduti mid- Dipartiment. Wara l-applikazzjoni tintbag at liç-çentru Servizz Anzjan jew lid-dipartiment g all-anzjani u Kura fil- Komunità, l-applikazzjoni ti i evalwata minn Bord biex ji i deçiω jekk persuna tikkwalifikax g as-servizz u jekk tikkwalifika kemm-il sieg a tista ti i allokata. Formoli jistg u jinkisbu mid-dipartiment g all-anzjani u Kura fil-komunità u miç-çentru Servizz Anzjan. SERVIZZI TA SOCIAL WORKER Persui li j ossu li g andhom bωonn ta xi tip ta g ajnuna u/jew assistenza jistg u jag mlu kuntatt mas- Social Work Unit. Il-persuna li tag mel it-talba tkun riferuta g as-servizz li l-aktar ikun kumplimentari g all-bωonn speçifiku tag ha. Persuni li jistg u jibbenifikaw jinkludu dawk l-anzjani li jg ixu wa edhom u dawk li hemm suspett li qeg din ibatu minn abbuω psikolo iku, soçjali jew finanzjarju, persuni bid-dimensja jew persuni anzjani li m g andhomx post fejn joqog du. SAN VINÇENZ DE PAULE San Vinçenz de Paule hija façilità ta kura fit-tul g al dawk l-anzjani li g andhom dipendenza g olja. Din hija l-akbar residenza g all-anzjani tal-gvern u toffri servizz g al madwar 1,200 resident. F din il-façilità jing ata servizz komplett fejn tid ol kura g all-anzjani fosthom kura medika iktar kemm kronika u kemm akuta, kura speçjalizzata fosthom tal-g ajnejn, età, taç-çirkulazzjoni, u tas-saqajn kif ukoll il-fiωjoterapija, l-occupational therapy u speech therapy. Biex persuna tapplika g al d ul f San Vinçenz de Paule trid issegwi l-istess proçedura daqs li kieku sejra tkun qieg da tapplika g al d ul f dar residenzjali. L-applikant irid ikun ta dipendenza medika g olja biex jid ol f din ir-residenza g aldaqstant applikazzjonijiet ta persuni li ma jissodisfawx dan il-kriterju ma ji ux aççettati ewwa San Vinçenz de Paule. 4 L-Anzjani Llum

5 Realities or statement is the question of the Aged? by Carmelina Grech In my young days, I admired the wit and b r i e f s t a t e m e n t s o f Somerset Maugham and I feel flattered to start the concept with his expression: The elderly are a reservoir o f e x p e r i e n c e, n o t necessarily accepted by the young as they come to realize it only when they become old themselves Age is not a prolonged existence but years added to life to be enjoyed and to succeed in what a number of years is called old age in a healthy and active way. Senior status is a prestigious age that one might aspire to rather than dread. It is essential to retire on a positive outlook. People need to prepare for relative major changes in their lives; retirement from paid employment demands a modified life style. Planning ahead brings a younger fresher mind to the subject. Old age is less flexible, less tolerant and is often unfit to embark on something so complicated as a plan for living. It is reasonable to give great consideration to what we are going to do when we finish with paid employment. Besides psychological preparation, the financial plan is equally important. Government authority, welfare, insurance and pensions departments supply information about the benefits available to pensioners. In reality, there is much more to learn about their worth; any hidden statement? The politicians are aware of the problems of the aged and, in their election campaign, they hammer home the message pointing at better services and effective ways to achieve a decent healthy living and fitness. However, does government assume or is able to provide our needs: home help, carers, district nurses, meals, and so on and so on? Should we expect this as a right? A good investment for old age is an appropriate home in the right environment, furnished and equipped with the necessities for comfort; a primary factor is Health care. If people are still afraid of old age, it is because they fear infirmity not hunger. Ageing is not a disease. A warning may call for the preservation of the mental faculties that regulate our daily lives, the acceptance as normal the common inconvenience of a slowing down, a degree of memory loss and the natural process of physical change. And do not feel despondent! When the dramatic phase of incompetence is notable, challenge problems to sustain good health and adjust to a better quality of life. Added years are a bonus to be enjoyed rather than a burden to be endured. R e a l i s t i c i s s u e s o f retirement show that older people are assets to the community, not dependants. Retirement offers the opportunity to release the stack of experience and talent that has accumulated throughout decades of failures and success, providing a voice for those who do not raise a voice! The care of the elderly is a social challenge facing society. Government, unions and other institutions administer the disputes for us. Is it what we want or need? Professionals, volunteers and other bodies engage in the job of helping us to run our own lives; they sit in committees, present statements that designate policies and regulations for us, the sixtyplus people need and want. We are people not a problem, individuals, with different tastes, abilities and wants as other younger citizens. Social and economic factors influence the process of decent survival as much as the practice of medicine, even as survival can benefit from the continued role in the community! Mental or physical faculties tend to degenerate if not used. Consider the artist, the musician, the dancer, the performer, the writer: no age barrier, they have a bubbling spirit of vision that has to be expressed. An aging world has a powerful combination of older people with the widest range of life-skills who might sit round a table and pronounce the prescription to eradicate the aged image. It is factual that, if people lived to be old, they were contributors to society in a variety of roles. The Pope described this feature as the mutual enrichment between different generations. Old Age gives memory the benefit of remembering the good young days that keep you going with the Lord s help. Jannar - Marzu

6 ANNIVERSARJI MUÛIKALI GÓAS-SENA 2016 kitba ta Peter Paul Ciantar Is-sena 2016 ukoll hija sena li fiha diversi anniversarji muωikali li g andhom jinkora ixxu lill-organizzaturi tal-kunçerti biex jorbtu l-muωika li jippreωentaw ma dawn l-anniversarji. Óa a b al din tista tg in lillpromoturi g ax tag ti aktar interess fl-g aωla tal-muωika. Huwa fid-dmir tag na li, b ala kittieba, a na wkoll nitfg u dawl qawwi fuq dawn l-anniversarji muωikali; il-qarrejja jie du pjaçir bihom. Niftakarni sewwa li, meta kellna l-istazzjon tal-muωika F.M.Bronja, konna nippreωentaw sensiliet s a iddedikati lil xi kompoωitur li tieg u nkunu qeg din infakkru xi anniversarju speçjali. Paolo Tosti sena mill-mewt tieg u Din is-sena g andna lil Paolo Tosti, il-famuω kompoωitur ta dawk il-kanzunetti sbie u klassiçi Taljani, fosthom il-kanzunetta Naplitana li t oll il-qlub Marechiare. Din is-sena, infakkru l-100 sena mill-mewt ta Sir Paolo Tosti li miet fit-2 ta Diçembru 1916, fl-età ta 70 sena. Paolo Tosti kien Taljan iωda wara sar çittadin u kompoωitur IngliΩ. Studja mal-famuω kompoωitur Saverio Mercadante. Mieg u studja l-vjolin, il-pjanu u l-kompoωizzjoni. Mercadante kien impressjonat bil-kapaçitajiet ta Tosti tant li la qu g alliem/student b salarju fix-xahar tajjeb afna g al dawk iω- Ωminijiet. IΩda l-bidu ta Tosti fil-qasam tal-kompoωizzjoni ma kien xejn feliçi. Kien marradi afna hekk li kellu jieqaf mill-istudji tieg u u, minn fuq is-sodda tal-mard, ikkompona diversi kanzunetti Taljani; 4 minnhom bag athom lidditta Ricordi imma ma kinux aççettati. Wara l-marda tieg u, Tosti mar Ancona fejn ass sewwa t-toqol tal-faqar tant li kien jiekol biss obω tal-istat u larin li kien jiddobba. Wara mar Ruma u hemm ajtu bdiet tie u dehra dida. Il-fortuna bdiet tmellsu. Iltaqa mal-pjanista/ kompoωitur Giovanni Sgambati u, hekk kif dan ra t-talent tieg u, irran alu kunçert fis-sala Dante. G allkunçert, kien hemm preωenti l-prinçipessa Margerita ta Savoja (aktar tard, ir-re ina tal-italja). Din kienet impressjonata bit-talent tieg u u la qitu professur tal-kant u kuratur tal-arkivji muωikali fil-palazz tag ha. Tosti f Londra Fl-1875, Tosti mar Londra u hemm sar abib ma persuni ta awtorità li introduçewh malklassi g olja IngliΩa hekk li, 5 snin wara, sar surmast tal-kant tal-familja Rjali. Hawn, il-fama tieg u ta kompoωitur tal-kanzunetti qabdet sewwa r-ritmu tag ha tant li, fl-1885, Paolo Tosti kien meqjus b ala l-aqwa kompoωitur tal-kanzunetti fl-ingilterra. Il-pubblikaturi kienu j allsuh sewwa biex jiktbilhom 12-il kanzunetta fis-sena. Mhux hekk biss. Fl-Ingilterra, Tosti ng aqad mar-royal Academy of Music b ala Professur u, fl-1906, sar çittadin IngliΩ u ng ata t-titlu ta Sir mill- abib tieg u r-re Dwardu VII. IΩda Paolo Tosti f qalbu baqa Taljan u, 3 snin qabel miet, irritorna lejn art twelidu l-italja fejn miet f Ruma 100 sena ilu. Il-kanzunetti ta Paolo Tosti huma verament klassiçi; huma kanzunetti tassew espressivi kkaratterizzati minn melodiji naturali u elwin. Il-versi tal-kanzunetti tieg u huma versi mirqumin sewwa u mag Ωulin bl-akbar reqqa. Tosti kien jag ti attenzjoni speçjali lill-vrus g all-kanzunetti tieg u. Fil-fatt, huwa g amel uωu minn 100 poeta Ewropew fil-kanzunetti miktubin minnu. Dan il-kompoωitur, li beda minn fuq is-sodda tal-mard u kompla b faqar kbir, sar wie ed mill-aqwa kompoωituri tal-kanzunetti immortali hekk li, afna mill-kanzunetti tieg u, g andhom fama internazzjonali u, fil-fatt, ew tradotti f diversi ilsna. Il-kanzunetti ta Paolo Tosti huma g all-vuçi b akkumpanjament fuq il-pjanu. Huwa kien surmast fl-arti tal-vuçi tant li afna mill-kantanti kbar tal-opra kienu (u g adhom) jixxalaw b dawn il-kanzunetti ta Tosti. Insemmi wkoll li afna kantanti operistiçi jqisu l-kanzunetti ta Tosti b ala xi arja operistika. Dnub li Paolo Tosti qatt ma kkompona opra! Francesco Cilea sena minn twelidu U la semmejt l-opra, indawwar il-kitba tieg i fuq il-kompoωitur tal-opra Francesco Cilea li twieled fit-23 ta Lulju 1866 u miet ta 84 sena. Id-dinja tal-opra t ares lejn dan il-kompoωitur Taljan b ala l-kompoωitur ta Ωew opri L Arlesiana u Adriana Lecouvreur u l-o rajn li kiteb ma jissemmew xejn. G alhekk forsi issa huwa l-waqt li nqallbu l-arkivji muωikali ta Cilea fl-okkaωjoni ta dan l-anniversarju tieg u. Meta Francesco Cilea kien g adu student f Napli, huwa ppreωenta l-ewwel opra tieg u bl-isem Gina. Kienet suççess tant li d-ditta mag rufa afna Sonzogno kkumissjunatu g al opra o ra. Din kellha tkun La Tilda li wkoll f dawk iω-ωminijiet kienet suççess fit-teatro Pagliano ta Firenze. Hawn, Francesco Cilea kellu biss 26 sena. IΩda l-ewwel suççess kbir ta Cilea wasal fis-sena 1897 bl-opra tieg u L Arlesiana li g adha ajja fir-repertorju operistiku sal-lum. 5 snin wara, wasal l-akbar suççess ta Francesco Cilea, Adriana Lecouveur. Fl-opinjoni tieg i, din hija l-akbar opra tieg u u mhux ta b xejn li g adha ajja fir-repertorju operistiku u 6 L-Anzjani Llum

7 ta spiss tidher fit-teatri. IΩda Cilea huwa wkoll il-kompoωitur tal-a ar opra tieg u Gloria li kiteb fl-1907 u li wkoll kellha produzzjoni suççess fit-teatru Alla Scala ta Milan. Imma llum qajla g adek tisma dwarha. Francesco Cilea huwa kompoωitur ta aktar minn hekk. PereΩempju, fost o rajn, huwa g andu wkoll valz sabi afna; g andu sonata g all-vjolinçell u l-pjanu; romanza in La maggiore u, fuq kollox, g andu wkoll poema sinfonika f ie Giuseppe Verdi. Lejla fit-teatru Manoel f ie Francesco Cilea, il-kompoωitur tal-muωika emozzjonali, fl-okkaωjoni 150 sena mit-twelid tieg u g andha tkun attrazzjoni sabi a u xierqa. L-Esperanto u l-esperantiωmu kitba ta Karmenu Mallia Óafna forsi a semg u b dil-kelma Esperanto imma qatt ma qabdu xi tfisser. Din hija l i n g w a a f i f a l i wie ed jista juωa u jaqra meta ji i bωonn. Imma, qabel xejn, tajjeb li nibdew b min ivvintah. L-awtur tal-esperanto kien it-tabib Ludvik Lazarus Zamenhof, Lhudi Pollakk, li twieled fi Bjalistok, il-polonja, fl u miet f Varsavja fl Sentejn o ra, jag laq 100 sena minn mewtu. Kien tabib enerali imma mbag ad speçjalizza u sar oftalmologu, ji ifieri speçjalista tal-g ajnejn. Kellu 3 itfal: wie ed tabib u Ωew nisa avukati. DiΩgrazzjatament, billi kienu ta razza Lhudija, it-tlieta spiççaw iggassjati min-naωi fl-a ar gwerra dinjija. Dil-kelma, Esperanto tfisser wie ed li jittama (esper+anto). Zamenhof kiteb l-esperanto g ax induna li d-dinja kellha (u kul add jaf li g ad g andha) bωonn ta lingwa wa da afifa li tintuωa b ala lsien internazzjonali. Imma Zamenhof ma alaqx biss lingwa imma dil-lingwa g anieha bil-letteratura wkoll. U l-esperantisti li ew warajh komplew fuqu. Illum, il-letteratura bl-esperanto hi vasta u biha ssib kotba fuq kollox: drammi, poeωija, rumanzi, essays, kant, diski, CDs u x naf jien. Fost il-kotba, hemm ukoll il-bibbja. Kien Zamenhof innifsu li, billi kien Lhudi, qaleb g all-esperanto mill-ebrajk it-testment l-antik kollu. Wara mewtu, ippubblikaw fi ktieb wie ed it- Testment il-qadim tieg u u t-testment il-ìdid ta addie or. F dan il kaω, lil Zamenhof jien inqisu b ala s-saydon tag na l-maltin. Nixtieq inωid li jien ukoll, umilment, tajt sehmi lil-letteratura esperantista billi ktibt dirett bl-esperanto u qlibt xog lijiet mill-malti g all-esperanto u viçi versa. Min irid aktar tag rif fuq dan, jista jittawwal fil-facebook tieg i: facebook Carmel Mallia. Il-mag mudija tal-esperanto saret fl-1887 bilpubblikazzjoni tal-ewwel ktieb fuq il-lingwa. Zamenhof iωωewwe f din l-istess sena lil Klara Zilbernik, Pollakka wkoll, li g enitu bid-dota tag ha biex jo ro l-ewwel ktieb fuq il-lingwa tieg u. L-ewwel kungress tal-esperanto, dak il-kungress li laqqa flimkien l-awtur mal-istudenti biex ng id hekk, ji ifieri lil Zamenhof u l-ewwel esperantisti, kien sar f Boulogne-sur-mer fi Franza, fil-5 ta Awwissu tas-sena Kienu adu sehem 688 esperantist minn 20 pajjiω. Hemm instema l-esperanto mitkellem g all-ewwel darba. F dalkungress, Zamenhof g amel wie ed mill-aqwa u mill-isba diskorsi tieg u. Fost wejje o ra, Zamenhof qal: Illum, f Boulogne-sur-mer, qeg din jiltaqg u mhux FrançiΩ ma IngliΩ, mhux Russu ma Pollakk, imma bniedem ma bniedem. Dan kien ifisser li, hemm, kul add kien indaqs, bla distinzjoni ta nazzjonalità, reli jon jew lingwa. Hawn nixtieq infakkar li wie ed FrançiΩ kien laqqam l-esperanto b ala: Il-Latin tad-demokrazija. Kien f dal kungress importanti li kumitat apposta are id-dikjarazzjoni dwar l-essenza tal- EsperantiΩmu, imsej a wkoll id-dikjarazzjoni ta Boulogne. Din id-dikjarazzjoni hi mag mula minn 5 paragrafi u tfakkar li l-lingwa internazzjonali mhi ta add, lanqas tal-awtur tag ha nnifsu, imma ta kul add. Fi ftit kliem, x inhu l-esperantiωmu? Hu dik itteorija li titkellem fuq il- idma biex l-esperanto jixtered ma kullimkien biss bla ma jinda al fil- ajja interna tal-popli u li m g andu ebda sieb li jaqla l barra l-lingwi nazzjonali imma biex jg in lin-nies ta nazzjonalitajiet diversi jifhmu lil xulxin a jar. G alhekk jissejja esperantist min jaf u juωa l-esperanto. Ifhmu sewwa dawn iω-ωew kelmiet: min jaf u juωa. Din il-lingwa internazzjonali u afifa hi mifruxa mad-dinja fi klabbs, soçjetajiet u istituti imma, min abba xi interessi ta superjorità nazzjonali u ta interessi vestiti, taparsi mhumiex qeg din jag tu kasha u jag tuha l- enb imma din tista tiffranka afna in u flus u tg aqqad aktar lill-bnedmin. Min jinteressah ikun jaf aktar fuq l-esperanto jista jfittex dil-kelma jew il-kelma Zamenhof fuq ilkompjuter. Jista wkoll jibda jitg allimha billi jifta fuq: lernu.net jew esperantoviva. G al aktar tag rif, ift u: esperantomalta.org jew tistg u titolbu aktar tag rif minn: esperantomalta@gmail.com. Il-ktieb L-Esperanto jag ti bil-malti l-ewwel lezzjonijiet tal-lingwa. Baqg alna ftit kopji tieg u li lesti nibag tuhom b xejn lil min jitlobna basta jibg atilna l-isem u l-indirizz u bolla mhix uωata ta 2. Biss, min abba li fadlilna ftit kopji biss, ikun a jar jekk qabel tiktbu fl- imsemmija aktar il fuq biex taraw jekk baqax. Jannar - Marzu

8 Kelmtejn ma Helen L-Atte jament tag na Helen Mallia Membru tal-kunsill Nazzjonali tal-anzjani Kif a na bieb? Nittama li lkoll tinsabu tajbin u li lesti biex ter g u tg addu ftit tal- in mieg i alli, flimkien, nag mlu ftit riflessjonijiet li jistg u jkunu ta gwadan g alina personali fil- ajja tag na ta kuljum. Illum, ieni l- sieb li nikteb fuq wa da mill-aqwa kwalitajiet li jista jkollu bniedem çiviliωωat; dik li wie ed ikollu atte jament tajjeb. Forsi b alissa qeg din tg idu hawn biex ejja din illum? U forsi jkollkom ra un ukoll. Imma, udu ftit tal-paçenzja bija u dalwaqt taraw jekk g andix ra un jew le li nikteb fuq dan is-su ett. Óa nipprova nag mel eωerçizzju Ωg ir ta urnata wa da biss fil- ajja tag na ta kuljum u naraw jekk nistg ux inkunu a jar fl-atte jament tag na, kemm mal-membri tal-familja tag na stess kif ukoll mal-kumplament ta nies o rajn li niltaqg u mag hom matul il-jum. Nibdew minn mar-radd tas-salib ta filg odu. Jekk a na nkunu l-ewwel li nqumu u jkun je ti ilna li nqajmu lil xi addie or, flok nibdew ng ajtu u nwersqu lil dak li jkun biex iqum minn hemm g ax il- in sar, nistg u na ixxu b mod aktar ra jonevoli billi mmorru dejh u, bilkalma kollha, ng idulu x in ikun sar u li, jekk mhux se jfittex iqum, se jasal tard fejn irid imur. U, jekk inkunu a na stess li nkunu g adna fis-sodda, flok ng ajtu u nwersqu li dalwaqt se nqumu, nistg u nirringrazzjaw lil dak li jkun u nag mlu dak li g andna nag mlu ming ajr tnikkir. X differenza hux! Biex inkomplu mal-mixja tal- urnata, f kaω li wie ed ikun addiem, jasal, naturalment, il- in li jmur g ax-xog ol, x aktarx bil-karozza tieg u, hux? Fit-triq, jaf jiltaqa ma xi add li jew g ax g andu xi sara fil-karozza jew g al xi ra uni o ra li mhux bilfors li tkun tort tieg u forsi jkun xi ftit kajman fis-sewqan. Dlonk tarana ng ajtu; jekk ma nωerωqux xi vers brillanti wkoll. F sitwazzjonijiet b al dawn, fejn ftit hemm x jista wie ed jag mel, atte jament aktar poωittiv ikun iktar jag mel sens. Kulma tkun trid hi biss ftit tal-paçenzja u tistenna sakemm ikun prudenti li taqbωu biex tkompli sejjer g al triqtek. U hawn mhux qieg da nitlob li dak li jkun jara dak il-povru proxxmu g andux bωonn ta xi g ajnuna tafux g ax forsi nkun qieg da nistenna ΩΩejjed mill- eneroωità li a na l-maltin tant konna mag rufin g aliha fil-passat. Huma dawn l-affarijiet Ωg ar flatte jament tag na li jag mlu d-differenza kollha! U hawn ta min ni bdu l-attenzjoni ta dawk li, biex jinqdew huma, jipparkjaw il-karozzi tag hom kexxun mal- ajt, anki o toroq dojoq, jekk mhux ukoll fuq il-bankina. Imbag ad povra nies li jridu bilfors jg addu minn hemm, speçjalment ommijiet bit-trabi fil-push-chairs li, biex jg addu, ikollhom bilfors jesponu ru hom g all-perikolu g ax ikollhom jg addu minn nofs it-triq bil-konsegwenza li jistg u jittajru minn xi karozza. U dan kollu min abba l-atte jament aωin ta xi w ud. Anki jekk tkun miexja barra g all-affari tieg ek fuq ilbankina, xi drabi tiltaqa ma afna individwi li qisu l-bankina xtrawha g alihom u bilkemm i alluk tg addi bil-kumdità li tixraq. U jekk, waqt li tipprova tg addi kif tista, alla ares qatt tmiss mag hom, jaslu biex anki jibag tuk issaqqi l- ass tal-marsa minflok jitolbuk skuωa talli ngumbraw il-passa jew, g all-inqas, jindenjaw ru hom jag mlulek il-wisa biex tkun tista tg addi kif suppost. Kif jg id il-malti, ir-ra uni ma tridx forza imma, sfortunatament, nista nkompli sejra nsemmi eωempji ta attitudnijiet u atte jamenti Ωiena b al dawn wie ed wara l-ie or bejn il-bnedmin. Fil-fatt, jekk toqg od tanalizza daqsxejn, f kull in tal- urnata ssib emel affarijiet li, bi ftit ta rieda tajba, wie ed jista jirran a g all-a jar fl-attitudni u fl-im ieba tieg u ma addie or; afna drabi affarijiet Ωg ar imma li jistg u jag mlu differenza kbira fil- ajja ta kull wie ed u wa da minna lkoll. Imma se nieqaf hawn g ax il-punt tieg i g amiltu u, barra minn hekk, anki llum irrid nirrakkontalkom storja elwa o ra. Mela kien hemm ra el xwejja li, min abba l-età, ma baqax jisma b alma kien meta kien g adu Ωg ir. Naturalment, dan kien ta inkonvenjent g alih u kien idejqu afna g ax lanqas biss seta jωomm konverωazzjoni; la mal-membri tal-familja tieg u u lanqas mal-ftit bieb li kellu. Darba fost l-o rajn, wie ed mill- bieb tieg u adu g and speçjalista tal-widnejn u dan da allu Ωew hearing aids Ωg ar afna o widnejh u qallu biex jara kif imur bihom u biex, wara 5 img at, jer a jmur g andu alli jg idlu kif ikun mar. Ix-xwejja hekk g amel u, wara xi 5 img at, rega mar g and l-ispeçjalista ma sie bu. Dan, minn na a tieg u, re a invistah mill- did, g amillu test çkejken u mbag ad qallu: Proset ej. Ìejt tisma b al qabel. Min jaf kemm huma fer anin talfamilja li er ajt bdejt tismag hom mill- did eh? Ix-xwejja ares lejh u, bi tbissima mqarba, qallu li, lil tal-familja, ma kien qalilhom xejn bli kien g amel. Imbag ad Ωied jg idlu: L-g axqa tieg i noqg od bilqieg da fuq il-putruna dejhom u noqg od nismag hom jitkellmu bejniethom. Di a mort nibdel it-testment 3 darbiet! G o bitkom bieb? G al-lum, nieqaf hawn u, sakemm ner g u niltaqg u, nixtiqilkom ilkoll is-sa a. 8 L-Anzjani Llum

9 PoeΩiji Quddiem il-mera PoeΩija ta An elo Camilleri Kif igerrbu s-snin minn fuqi! Kemm in ossni qed nixjie! Meta n ares ewwa l-mera Insir naf kemm qed nikri. Xag ri kollu qed jaqg ali; snieni nofshom imkissrin u l-g ajnejn da lu fil- ofra. Kif spiççajna, x wa da din! F dawn l-idejn qabditni r-rog da! Sieqi ma jifil unix! Mindu Ωlaqt fuq il-bankina, bla g ajnuna ma nimxix. G andi g admi spiss ju g ani; l-aktar, meta jkun il-ksie, allavolja sew nitkebbeb u os-sodda mmur nistrie. Daqqa jkolli w ieg o Ωaqqi! Daqqa jkolli sturdament! Ta spiss nixrob il-mistura u nindilek sew bl-ingwent. Iss g ajnejja wkoll allewni; minnhom sewwa ma narax u, biex Ωgur li tkun kompluta, minn widnejja ma nismax! It-tabib xejn ma jog obni; donnu li ma jemminnix. Meta ng idlu xi n oss jiena, lief ars ikrah ma jtinix! U kif gerrbu s-snin minn fuqi! Kemm malajr xejja ni Ω-Ωmien! Meta n ares ewwa l-mera lanqas nemmen li dak jien! Jum il-milied Anthony Borg G annu An li, g annu fer, paçi u sliem g ax il-óallieq feta bwieb is-smewwiet permezz ta ibnu, Ìesù Bambin. Ir-ru tifhem Pawlu Aquilina Si iewi X in ti i, la t abbatx. Óallejt imbexxaq il-bieb g alik u, jekk issibni rieqed, id ol, la ta sadnix; jien xorta n ossok u nisma l-passi qabel tid ol ewwa, narak u nilma f arstek xi trid tg idli bla tlissen kelma. F ru il- emda nifhem ir-realtà tal- ajja...u ta tmiemha! APPELL Filwaqt li nixtieq minn qalbi nirringrazzja lil u ud minnkom li g o obkom tag tu donazzjoni wara l-appell li deher fil- ar a ta qabel, g all-ispejjeω tal-posta u biex nil qu aktar nies li qeg din dejjem jiωdiedu, u kif qeg din taraw qeg din nag mlu minn kollox biex intejbu dan il-fuljett. G alhekk ner a nag mel l-appell tieg i u nie du pjaçir jekk tibag tulna xi donazzjoni darba kultant, biex tag mlulna kura u, fl-istess in, tg inuna nkopru l-ispejjeω alli nkunu nistg u nibqg u g addejjin b dan il-pro ett li nemmnu li huwa ta fara g al bosta mill-anzjani tag na. Naççettaw anki bolol mhux uωati. Filwaqt li nirringrazzjakom, ng arrafkom ukoll li kull donazzjoni tissemma fuq dan il-fuljett b sens ta ringrazzjament. L-Editur Nirringrazzjaw lil dawn is-sinjuri li semg u l-appell tag na u g o obhom jag mlu donazzjoni lill-kunsill Nazzjonali tal-anzjani biex jg inuna nkopru ftit mill-ispejjeω u biex inkomplu mexjin il quddiem fuq dan il-pro ett fejjiedi g all-anzjani tag na: Is-Sur Joseph u s-sinjura Marie Loiuse Grech (Óal-Balzan) Is-Sur Anthony Griscti (San Ìwann) Dr. Carmel Mallia (ÓaΩ-Ûabbar) Is-Sur Charles Attard (Sliema) NN mill-ibra 20 XX mill-kappara 20 Jannar - Marzu

10 Mill-ktieb tat-tifkiriet Fjuri li ma Jinxfux Kitba tal-prof. Oliver Friggieri Storja ta niesna, storja ta jasar Il-faqar u l-injuranza jimxu id f id, jew labranzetta. Jiftiehmu dejjem u jnisslu lil xulxin. Ma jfissirx li l- id u l-g erf jag mlu l-istess; mhux dejjem huma koppja normali. Xi drabi, il- id i ieg lek tifhem li, anki bl-injuranza, tista tg ix f sa tek sa mitt sena iωda, drabi o ra, jista jqanqal fik il-kurωità, is-sens tar-rispett lejk innifsek u dan ifisser li tinteba li ma taf xejn jew taf ftit. U ewwa x-xileb! Malli tinteba li ma tafx, tkun di à sirt g aref Ωg ir li jaf li ma jafx. Minn hemm tkun tista tibda t oll il-kobba u, aktar ma t oll minnha, aktar tinduna li hi kbira, kbira, ma tispiçça qatt. Il-kobba tal-injuranza. Min jaf biha jitwebbel li jsib tarfha; min le, jixxuttjaha. L-injuranza hi g ammiela, trodd il-frott, kull xorta ta injuranza. Malta g exet g al sekli s a fl-injuranza. Sa Ωmien Vassalli ( ) Malta bil-kemm kellha daqsxejn ta ktieb tal-katekiωmu miktub bi lsien il-poplu. G al sekli s a, il-lingwa baqg et ma nkitbitx jew inkitbet ftit minn ftit. G al Ωmien twil, li tkun Malti kien ifisser li ma taf xejn, lanqas jeddijietek u ma targumenta fuq xejn, lanqas fuq l-ovvju u l-elementari. Tista ssib jiel ta dan kollu fi tmiem is-seklu g oxrin ukoll g ax l-effetti tassekli forsi jridu s-sekli biex jit assru, jekk jit assru. Ma jfissirx li d-dawl ma resaqx kull tant Ωmien lejn Malta. Ìew l-g arab, nies ta kultura kbira u, fi Ωmienhom, se u tliet bidliet kbar: bidla fl-ilsien, bidla fit-twemmin u ta lit fid-demm. Jekk ma nafux x kienu jitkellmu l-maltin qabel l-g arab, g allinqas nafu li, mill-g arbi li rçevejna, rawwimna l-malti. Jekk fostna kien hemm min, ta t l-g arab, ma baqax Nisrani u sar Mislem, g allinqas nistg u ninteb u li l-kattoliçiωmu Malti fih g add ta elementi Misilmin. Jekk t allatna fid-demm, g ax l-g arab f Malta kienu aktarx iωjed mill-maltin, g allinqas dan messu sa a na. Madankollu, minkejja x-xejriet profondi li writna minn dik l-epoka, rawwimna kultura ta pre udizzji bla sens. In arsu fil-mera u jew ma narawx tajjeb, jew immieru lill-mera. F Malta, ilmera tiωbalja. Ìew in-normanni u ri na nxandru l- Kyrie Eleison. Emminna li l-konti Ru ieru tana l-bandiera meta l-bnadar fid-dinja kienu g adhom ma jeωistux. Xi add jg idlek: ma ara xejn, il-bandiera tag na kienet l-ewwel wa da fil-pjaneta kollha. Ìew il- Kavallieri, imwerwrin mit-tkeççija minn Rodi u l-biωa tag hom fissruh fil-bini tas-swar oxnin li, maω-ωmien, spiççajna biex fta niehom biex naraw kemm xuna fihom. Bnew belt li hi fortizza, figura matematika, kontra Ω-ΩiguΩajgi improvviωati tal-ir ula fejn ilmarki tas-swaba tal-g arab jinqraw fuq il- itan. U dawru lil Malta bit-torrijiet biex minnhom ikunu j i s t g u j g a s s u g all-g edewwa attiefa ejjin minn fuq il-ba ar. Fuq l-art, konna nibωg u minn xulxin u, fuq il-ba ar, bωajna millo rajn, il-barranin, il-bqija tal-popolazzjoni li alaq Alla. U l-kavallieri lil Malta deωerta bdew jibnuha, jimmodernizzawha, jag tuha sura ta art img ammra mill-bnedmin. Bnew il-knejjes u l-bere u l-bqija. Il-Kavallieri wkoll, b al missirijietna l-qodma tal-bidu nett, kienu bennejja. Lil mo na biss ma bnewx, ji ifieri f idejhom kellhom tfal li jing a nu b at-tafal. Stajna narawhom lebsin pulit, imdandnin bl-ilwien li baqg u jog buna iωda ma stajniex nissie bu mag hom. Arani u la tmissnix! G adda Ω-Ωmien u, ladarba ma stajniex fi Ωmienhom inkunu b alhom, u ud minnhom fl-ordni u ma stajniex nilbsu b alhom, allura x g amilna? Pattejnihielhom, bdejna nag mlu l-purçissjonijiet tag hom, nilbsu ta Granmastri u ta Kavallieri u, b hekk, fis-seklu g oxrin tajniehom risposta. A jar tard milli qatt. Ìie Napuljun g ax naqsu l-ilma u talabna l-ilma. MaΩ-Ωmien, bqajna n ossu n-nuqqas tal- afna ilma li milli jidher adilna meta invadiena g ax ilviti sikwit sibniehom igergru minflok jinωlu gelgul. Napuljun webbes rasu, da al u ataf kulma ried u l-granmastru kellu jparpar u l-ordni Ωarmat. Ìab mieg u programm s i ta riformi, qabelxejn edukattivi g ax ra d-dlam Malti b g ajnejh. U missirijietna u ommijietna, li ma kellhomx kotba x jaqraw u sa ansitra lanqas alfabett Malti, niesna li kienu sajmin minn kull dehen, ar u bi arhom biex jg idu le lill- sibijiet ta l-illuminiωmu u lir-rivoluzzjoni Fran`iΩa. Nies illetterati mbiddlin f ribelli u ribelli mbiddla f suldati u f suldati telliefa, mejtin. Mo vojt, b al xkora vojta, ma jiqafx. IΩda ru imwe g a hi dejjem imwe g a. Napuljun seta kien ftit inqas arroganti u seta ssuspetta li dawn il-ftit nies fuq din il-blata kienu poplu huma wkoll. Il-flotta IngliΩa issa kienet lesta tistenna fil-port il- Kbir biex tid ol u tibda l-epoka li jmiss. Ìew l-ingliωi, diplomatiçi, aristokratiçi, dixxiplinati, g alliema u mudelli tad-demokrazija, kisba miksuba bit-tixrid tad-demm. U a na bqajna xorta wa da 10 L-Anzjani Llum

11 g al Ωmien twil nirreωistu d-dawl. Insara qodma li lanqas biss kellna l-bibbja jew imqar il-van elu billingwa tag na, l-unika li stajna nifhmu. Mela kellna ng ixu b ala Nsara ming ajr il-bibbja. Vassalli t ajjar jaqleb siltiet minnha, bis-sa a tal-ingliωi u l-maltin ma tawx kasu u kellu j allasha qares. Ilkalvarju tieg u ji bor fih il-kalvarju ta poplu li beωa mid-dawl u ça du. IΩda s-seklu dsatax kien is-seklu tal- olqien tal-miti nazzjonali, ejjin mill-ìermanja u l-aktar mill-italja. Kellhom bωonn jitwasslu dritt g andna, sa fuq l-g atba, mill-italja. U g alhekk fl-ewwel nofs tas-seklu dsatax waslu afna ribelli Taljani eωiljati minn pajjiωhom matul it-taqbida tar- Risor iment. Sadanittant, Vassalli, li la aq laqqat il-kastigi kollha, l-eωilju, il-faqar, l-iωolament u l-mard, niωel f qabru mi` ud mill-maltin u meg jun mill-ingliωi li kellhom, sa ansitra, jsibulu qabar. Vassalli, qabel l-elettriku, kien lag ab bid-dawl u a xokk fatali. Ried jeduka poplu meta l-poplu kien g addej ming ajr edukazzjoni. Ried jag ti alfabett u grammatika u dizzjunarju lill-kotra meta l-kotra ma kellhiex bωonnhom. Il-kotra kienet di à da let fil-fond tar-rivoluzzjoni FrançiΩa u ça ditha. L-IngliΩi, jekk riedu jωommu relazzjonijiet tajbin mag na, kellhom jaraw li ma jitkess ux mag na. Kellhom jg ixu ajjithom huma u kellna ng ixu ajjitna a na. Live and let live. Qamet il-kwistjoni tal-lingwa, bejn l-a ar g oxrin sena tas-seklu dsatax u l-ewwel erbg in sena tasseklu g oxrin, u l-maltin li adu sehem fiha nqasmu fi tnejn: na a favur it-taljan, li ma kienx tag na, u na a favur l-ingliω, li ma kienx tag na. G amilna Ωmien imwebblin li a na Latini, Taljani, u g amilna Ωmien imwebblin li a na anglo-sassoni, IngliΩi. U l-malti? Il-Malti kien l-ilsien tal-injuranza, bla kotba, bla alfabett. Vassalli, Malti akbar minn Malta, baqa jitkasbar f qabru anonimu wkoll. Il- lieda b riωq l-ilsien Malti u l-letteratura Maltija, minn Ωmien Vassalli sa Ìan Anton Vassallo u sa ÌuΩè Muscat Azzopardi u sa Ninu Cremona u sa Dun Karm, medda ta madwar mitejn sena, kienet lieda ta ftit im u imdawlin li, qabelxejn, kellhom lill-injuranza popolari, u sikwit istituzzjonali, kontriehom. Sakemm il-malti baqa jintrifes b ala lsien ta edukazzjoi u kultura, il-mo Malti kellu jibqa vojt. Mhux g a eb li mela sa l-g oxrinijiet Malta lanqas innu nazzjonali ma kellha; mhux g a eb ukoll li l-alfabett Malti kien g adu mhux standardizzat u li l-edukazzjoni obbligatorja, kien kemm kien elementari l-livell tag ha, damet salerbg inijet biex da let. Issa kien imiss lit-tieni gwerra Dinjija biex t arbat il-ftit li la aq sar u biex i arraf kulma seta jsir. Wara l- erba tas-snin erbg in Ir-rikostruzzjoni ta Malta wara tmiem il-gwerra, mela, kellha tkun s i a, fl-oqsma kollha. Konna fqar f mo na, konna fqar fil-but. Il-konflitti issa bdew jing ataw isem: Strickland, Boffa, Mintoff, Borg Olivier, Gonzi. Il-vittma ewlenija ta din it-tra edja kollha kienet il-mara, miωmuma fl-injuranza aktar mir-ra el, meqjusa inqas intelli enti u bla tie a li titg allem aktar mir-ra el, maqfula d-dar biex i ib it-tfal u tieqaf, imça da mill-vot, imça da minn impjieg, im allsa inqas mir-ra el sewwasew g ax ma kinitx ra el. Hi l-istorja mdallma ta kontinent u mhux ta Malta biss, naturalment, iωda f Malta r-rota tie u dejjem aktar Ωmien biex iddur ftit. Hekk kienet Malta, g allinqas sa ma da al il- Cable Television fis-snin tmenin tas-seklu g oxrin, li mbag ad ieg el lir-rota ddur u ddur sa ma spiççajna biex insejna fejn kienu l-brejkijiet. It-tallaba, il-prostituzzjoni, id-distanza bejn il-poter u l-poplu, l-illitteriωmu, il-mard, il- mie, il-pagi baxxi, ir-rata g olja ta mwiet tat-trabi, dawn kollha huma l-wirt li t-tradizzjoni Maltija setg et tiddandan bih sat-tieni nofs tas-seklu g oxrin. Ûid ma dawn kollha s-sistemi primittivi fil-qasam tax-xog ol, in-nuqqas ta xog ol, il- tie a ta emigrazzjoni qawwija, il-fanatiωmu parrokkjali li sa an l-im u fuq il-ftietaq u qaleb l-iskala tal-prijoritajiet fl-infiq u fil-valuri. Ûid dan kollu u jkollok id-dehra ta art tat-tielet Dinja. IΩda kien g ad hemm il-miti kbar, goffi, li ntirtu mis-seklu dsatax: Malta bi storja kbira u rebbie a, Malta ta valuri g oljin, Malta erojka, Malta tal-kartolini. Kellna bωonnha wkoll, lil din Malta ideali li kien hemm f mo na u, bis-sa a tag ha, spiççajna biex sirna stat indipendenti. Ir-riΩultat ta dan kien li, anki fil-qasam taledukazzjoni, it-tfal kienu telg in sajmin g al kollox mill-g arfien me tie daqskemm mill-kuxjenza mrawma tajjeb fil-valuri. G al Ωmien twil, bosta g omja mexxew lil bosta g omja o rajn u lkoll waqg u fil- ofra. Waqg u u ma mitux; l-injuranza fiha nnifisha ma toqtolx. Din hi l-istorja tal-kultura fil-livell popolari u dan kollu b ebda mod ma jeskludi li, min-na a l-o ra, Malta hi art li g andha kultura g anja, qadima u ta valur mill-akbar. Kulma jfisser dan kollu hu li, fl-isfond ta din it-tradizzjoni kulturali kbira, il-kotra t alliet fil-g ama, nieqsa mill-istima tag ha nnifisha. Il-Kwistjoni tal-lingwa hi l-eωempju ewlieni ta dan u b alu hemm sistema s i a ta eωempji. F dan id-dawl, waqt li qieg ed infassal il-kwadri tal- ajja fis-snin amsin u l-ewwel nofs tas-sittinijiet, nifhem g ala t-tfal trabbew ma j ossux g al g ajrhom, kemm jekk hu bniedem u kemm jekk hu annimal, li daqs bniedem g andu qalb u daqsu j oss, jew aktar. Telg u insensittivi g at-tbatija ta addie or, bniedem jew annimal. Trabbew jaraw fit-tbatija spettaklu divertenti li kul add, kbar u Ωg ar, istituzzjonijiet u poplu, kellhom jie du pjaçir bih. Kien hemm pjaçir, makabru, li ti ri wara qattus jew kelb u twerwru u tistieden fuqu xi periklu tat-triq, jew li tniggeω gremxula u ta raqha. Meta m hemmx im iba morali tajba quddiem annimal ma jkunx hemm ukoll im iba morali tajba quddiem bniedem. Qeg din nitkellmu fuq a a wa da; xi t oss quddiem it-tbatija, li tinfed kulfejn hemm iddemm u l-la am. Dik hi l-verita l-kbira tal- ajja u sistema edukattiva, g alija, tfalli jew tirnexxi bilfors f dan id-dawl. Inkella tkun lussu inutli, jew imbarazz. Jannar - Marzu

12 Banni bannozzi kitba ta Lina Brockdorff Kien g adhom is-sieg a ta filg odu. G ajnejn Mikiel miftu in wa da sew, kien jaf li rqad aktar m hemmx g alih u, ladarba ma jorqodx, jibdew ejjin salt sibijiet ta nkwiet f mo u. Bilkemm jissogra jiççaqlaq li ma jmurx iqajjem lil martu Vanna, a a li kienet qieg da ti ri spiss u, wara, er ilha tgerger g ax jisfrattalha llejl. Qisu li l-inkwiet qatt ma jonqos fid-dinja. Imbag ad dan l-a ar! Inqalg et biçça nkwiet stramba. Kellhom Ωew t ibniet: Luçija ta 7 snin u Ìina ta 5 snin u Ω-Ωg ira kienet qieg da enninhom. Minn dejjem imqarqça, mhux b allo ra, qisha sitta xa am f karta! Ìina fuq ru ha u, ikollha tg idlek kelma, ma ta sibhiex darbtejn; tirrispondi bl-addoçç. Barra dan kollu, issa qabdet moda dida g ax, meta jiftlilha, ta rab mid-dar u kul add jispiçça qisu mi nun ifittixha. Praspar ma jitwemmnux. Xi drabi, sa g and ilpulizija kellhom jirrikorru li, naturalment, bdew ifittxuha wkoll u, fl-a ar, sabuha bosta kantunieri l bog od mid-dar. Dik id-darba, Mikiel all iççintorin u spiçça taha xebg a mielha biex forsi xi darba titg allem u ma ter ax ta rab mid-dar. G ax dan, kollox sew joqog du seba g ajnejn li l-antiporta msakkra imma dik l-imqarba xorta ssib irkabtu tifta ha. Wara dik l-istorja, re a kien hemm o ra u dik id-darba lanqas marru g and il-pulizija g ax st aw; baqg u jfittxuha huma flimkien ma xi irien. Dik id-darba, telqet ma tifel tal- ara li kien tamparha. Issa x setg u jag mlu aktar? U, flimkien ma din li ta rab mid-dar, kien hemm buωulotta o ra. Qabduha kemm-il darba bl-imqass f idejha taqta biççiet minn xag arha iswed tuta. Ommha assitha ser ti ennen. Spiççat issakkar mhux biss l-antiporta imma kull imqass li kien hemm fid-dar. Ja asra, Mikiel beda j ib quddiem g ajnejh meta Ìina kienet g adha iωg ar u l-gost tag ha meta hu jerfag ha fuqu u joqg od jilg ab mag ha u jag mlu banni bannozzi. Is-sabi a hi li, fl-a ar, hu kien jispiçça jg id: u lil Luçija ma ntuha xejn! waqt li hi tg ajjat u ma taççettax dik il-verωjoni g ax tridha mod ie or: U lill-mamma ma ntuha xejn! Kien jaraha ftit stramba Mikiel din. Qisha t-tifla g andha fiha xi rabja mo bija g al ommha. G amel Ωmien, kien abat ser jiffissa fuqha imma t-tfal malajr jikbru u addio l-banni bannozzi. Beda l-inkwiet ta kif u g aliex Ìina tinsisti li ta rab mid-dar. U l-o ra li ffissat li trid tqaççat biççiet minn xag arha. Xi drabi, kienu jdumu sig at hu u martu tul illejl jippruvaw jiskopru g aliex binthom kienet qed i ib ru ha hekk; sa darba da allu fellus o mo u lil Mikiel. Tg id kellha xi difett f mo ha li beda jidher kemm ilha li kibret ftit? Sa fejn jiftakar hu, ma kien hemm l-ebda sinjal ta mard tal-mo, la fil-familja tieg u u lanqas f ta martu. Imma qatt ma tista tkun Ωgur. Drabi o ra, jg idulek li l-mard jaf jaqbeω enerazzjonijiet s a. Mur sib irkaptu! Wa alha f rasu li, ming ajr ma jg id xejn lil martu biex ma jinkwetahiex, jag mel appuntament ma tabib mag ruf f dak ilqasam. Mar u damu jitkellmu bla ma are xejn sa ma fl-a ar Mikiel semmhielu meta kienet iωg ar u kienu jilag bu l-banni bannozzi u kif it-tifla kienet tkun lesta twie eb. Hawn, it-tabib qallu çar u tond li jista jkun li dik ser turihom tarf ta xi a a. Beda j ajjar lil Mikiel jipprova jsib okkaωjonijiet fejn ikun wa du maω-ωg ira u, bil-mod, ming ajr ma jirrabja jew juri li qieg ed jinkedd, jibda j ib id-diskors dwar meta hi ta rab mid-dar. G aliex qed ta rab? X qieg ed tfittex? Bi siebha tkompli sejra hekk? Taf li jistg u jaqbduha xi nies brikkuni u joqtluha? Ma tantx kellu tama li b daqshekk ser jasal xi mkien imma, fl-istess in, ma kellux triq o ra miftu a g alih. Kien bi siebu jipprova bis-serjetà. G all-ewwel, ma wasal imkien; kollu telf ta in. Fla ar, ieh f rasu li jweg dha li, jekk tg idlu g aliex qieg da ta rab, ma jsawwathiex aktar meta jsibuha. Weg edha wkoll li jixtrilha afna elu minn dawk il-boççi Ωg ar tal-maskta li tant kienet t obb. A jar jibda pass pass, jistaqsiha biss dwar meta ta rab mid-dar u, imbag ad, forsi darba o ra, jaqbad malbiçça xog ol tal-qtug tax-xag ar. Malli t-tifla bdiet tisma l-kliem elu ta missierha, qisha bdiet timmolla xi ftit. Óarset lejh b çerta arsa ta wa da kbira li qieg da tipprova tiddeçiedi jekk kellhiex tafdah jew le u, wara ftit, staqsietu: Kif naf li int iωωomm kelmtek u ma ssawwatnix? G ax meta ra el jag ti kelma, dak iωommha Ωgur. Skiet g al Ωmien twil waqt li t-tifla ma qalg etx g ajnejha minn minn fuq wiççu. Wara ftit, baxxiet g ajnejha u, minn ta t l-ilsien, semag ha twie bu bil-mod: Jien na rab g ax... waqfet. 12 L-Anzjani Llum

13 Kompli, kompli, isa, brava Ìina! Kompli! Na rab biex forsi, xi darba, insib lil xi add li j obbni u mmur ng ix fid-dar tieg u! Mikiel immuta. Óass dehxa bard ti ri ma ismu. Qatt, mitt sena, ma stenna twe iba b al dik. Ótie lu joqg od seba g ajnejn kif ikompli, ma jg a ilx, ja seb sew. Ja asra, mank kien hemm it-tabib mag hom. Ji ifieri, int qieg da ta seb li jien u ommok ma n obbukx? Int forsi t obbni xi ftit, imma l-ma Ωgur li le! Ìina, anini, imma kif da altha f mo ok praspura b al din! Ma tarax li ommok t obbok; anki aktar minni! Pa, int ma tafx x qieg ed tg id. Jien smajtha tg idha b widnejja stess li ma t obbnix! Binti, g andek Ωball. Ûgur li kont qieg ed to lom! Ma tarax li qieg da tg id merija? Pa, ismag ni sew. Darba, ilu afna, ommi kienet qed tkellem lil Sunta ta dejna. Ma kinitx taf li jien kont qed nismag ha. Qaltilha li, kif twelidt jien u l-majjistra tatni f idejha, adet xokk kbir g ax qalet li, waqt li o ti kienet bjonda u xag arha dehbi, jien kont smajra u b salt xag ar twil iswed! Qalet li bilkemm riedet t ares lejja! G aliex g amiltli hekk? kitba ta Carmen Dimech Mistoqsija bla twe iba din; enigma, ng idilha jien g ax, kieku g andi twe iba, ma kontx nistaqsi, mhux hekk? Ûgur li, xi darba f ajjitna, anki lill-istess Óallieq tag na g amilniha din il-mistoqsija. G aliex jien Mulej? G aliex adtilna r-ra el ta binti fla jar ta ajtu? Jew ikollok lil ibnek imsiefer, dejjem tistenna a baru, ma tisma xejn u tibda thewden li ralu xi a a u, meta, sa fl-a ar, içempillek, dritt tag millu din il-mistoqsija. Jew ikollok appuntament importanti marbut bil- in u r-ra el jo odlok il-karozza, suppost g al ftit, imma m hemmx li ji i lura. Jew ikollok familja kbira u sabi a u, f in bla waqt, ix-xitan ideffes dembu u xi add jaqla l-inkwiet; inkwiet li seta ie evitat façilment. Jew ikollok abiba tal-qalb li tkun t obbha u tirrispettaha daqslikieku kienet o tok u, f daqqa wa da, ma tibqax tfittxek b al qabel, ming ajr ma taf g aliex. Óajjitna mimlija b dawn il-mistosijiet bla twe ibiet. Kumbinazzjoni, fil- ar a numru 79 ta L-Anzjani Llum, kemm is-sinjura Lina Brockdorff kif ukoll is- Sur Franky Piccinino it-tnejn kitbu fuq meta wie ed ma jkunx jistg u jorqod bil-lejl u proprju dawn il-mistosija bla twe iba afna drabi ma j allux lil mo ok jistrie fl-irqad. Imm allura x nistg u nag mlu? Ìibt dawn il-mistoqsijiet b ala eωempju g ax min jaf kemm nistaqsu lilna nfusna mistoqsijiet enigma o rajn b al dawn. Jekk dawn il-mistoqsijiet no duhom wa da wa da, nistg u nsibu l-poωittiv fihom minflok in-negattiv. Meta nistaqsu lill-mulej, pereωempju, G aliex g amiltli hekk? g andna na sbu ftit fuq ix-xita ta grazzji li Hu j i x e t f u q n a l- in kollu ta kuljum, imqar jekk biss inqumu f i l g o d u qawwijin u s a. U, jekk ibnek jew bintek isiefru fuq xog ol jew x i v a g a n z a u j d u m u m a jikkuntattjawk, veru li tinkwieta x i f t i t i m m a mhux a jar jekk ta seb ftit dwar kemm abulek fer f ajtek? U jekk Ωew ek adlek il-karozza u tellfek xi appuntament importanti, m hemmx x tag mel; tibqax bin-nervi mieg u; a firlu u, anki jekk int komda, tixtrix karozza o ra alli ma nωidux l-emissjonijiet fl-arja li nie du ol-pulmuni tag na. U, jekk il-familja kienet mag quda u nqala xi nkwiet, ma nag tuhx pjaçir lil ta dembu twil! Anzi, g andna nibqg u nitolbu g ax, wara kollox, g al Alla, m hemm xejn li ma jistax jissewwa. U, jekk kellek abiba u, g al xi ra uni, tlift il- biberija tag ha, ftakar kemm g addejtu inijiet twal sbie fil-kumpannija ta xulxin; li kien in pjaçevoli u ta rispett reçiproku. Mhux a jar hekk? X tie u billi tinkwieta? Iljieli bla rqad, stress, attakk nervuω flimkien ma elf sieb li jg amillek ajtek kobba m abbla. Il- ajja sabi a wisq biex na luha nag mlu mistoqsijiet li m g andhomx twe iba! Jannar - Marzu

14 Pjazza Re ina kitba ta Lawrence Ançilleri B.A., M.A., minn Sta Venera Din hija l-bibljoteka Nazzjonali, kienet qieg da tfiehem il-gwida lil grupp ta turisti waqt li bdew jimmiraw il-cameras tag hom l hemm u l hawn. B al afna bini majestuω li g andna f din il-belt, din ukoll inbniet mill-kavallieri ta San Ìwann, qaltilhom b le en kabbari. L-IngliΩi g amluha çentru ta rikreazzjoni g all-fizzjali tag hom. Hawnhekk da lu l-log ba tal-billiards li, dak iω- Ωmien, kienet il-log ba tal-klassi l-g olja, kompliet. Fliehom wa da wa da u wie ed wie ed. Ma kellux x jag mel. Ipprova jifhem dik il-mi emg a Taljani x kienet qieg da tara interessanti. Min jaf kemm allsu biex ji u f dik il-pjazza biex joqog du jiflu dak li hu kien ilu jara b xejn kuljum, aseb bejnu u bejn ru u. Din il-pjazza jisimha Pjazza Re ina, re a sema l-gwida tredden permezz ta loudspeaker Ωg ir sewwasew quddiem alqha. Semmewha hekk g ar- Re ina Vittorja tal-ingilterra u, kif qed taraw, f nofsha, il-maltin g amlulha statwa mill-isba. L-IngliΩi damu ja kmu l Malta 179 sena; insomma, jew 164. Jiddependi mill-punto di vista, kompliet tg idilhom b daqsxejn ta tbissima mqarba. Kliemha deher jaqa fuq widnejn torox g ax, waqt li nofs it-turisti kien iktar mo hom biex ji bdu r-ritratti ta dik il-figura bilqieg da qisha qroqqa, in-nofs l-ie or ibdu lejn il-bank tal- elati ta Cafè Cordina. Óadd minnhom ma fehem il-battuta tag ha. Hawnhekk, l-ingliωi sparaw u qatlu xi Maltin li kienu qeg din jipprotestaw kontra l- u li waqa fuq Malta wara l-ewwel Gwerra Dinjija, kompliet biex forsi ti bdilhom l-attenzjoni. U, minn dawk it-twieqi, tg idx kemm twaddbu affarijiet g al isfel, temmet tg idilhom. Min jaf kemm in ela bωieq ta gwidi fix-xejn, aseb waqt li t assarha lil dik il-povra gwida li, minn na a, kellha toqg od tiffittahom bit-tag rif u d-dettalji li kienet taf waqt li, minn na a l-o ra, kienet konxja li, jekk tiskot xi ftit, setg u jakkuωawha li ma tathomx servizz tajjeb. L-osservazzjonijiet tieg u ew imfixkla minn wie ed xi, ma mu jinten, li ie jitkarrablu biex jixtri ktieb tal-istorja ta Malta; iktar iva milli le, miktub minn xi dilettant. Knights of Malta? qallu waqt li kwaωi akklu l-qoxra tal-ktieb ma wiççu biex jurih il-figura ta La Vallette. This is the hero of Malta! kompla jipprova jimpressjonah ix-xi waqt li, fl-istess in, mo u kien il fejn ibdet dik il- emg a turisti. Dak ix-xi asbu xi turist ie or. L-ir iel Maltin mhux imdorrijin jilbsu kpiepel. Mhux interessat, wie bu xott xott bil- Malti. Ix-xi in asad u telaq g al wara t-turisti qisu lupu m ewwa ifittex x jiekol. Dawn, minn na a tag hom, kienu g adhom jitlajjaw mal-pjazza; min jilg aq il- elat, min jie u r-ritratti u min jonfo biss ana ta xemx tiωre li, fl-istess in, kienet l-iskuωa biex jittlajjaw nofshom g arwenin f toroq ta belt mibnija mill- entlomi g all- entlomi. Da ak meta ftakar li, sa 40 jew 50 sena qabel, ir-re ina Vittorja kienet ferm kuntenta tara n-nisa Maltin g addejjin mg ottijin minn rashom sa saqajhom, imkeffnin fl-g enienel! Imma t asseb meta ftakar fil-kliem tax-xi fuq l-eroj Malti u tnikket meta rrifletta li, g al xi w ud, l-akbar 3 eroj ta Malta ma kenux Maltin! Tinsewx tfal, kien itambrilhom l-g alliem tal-primarja. L-akbar 3 eroj tal-maltin huma, g idu warajja, San Pawl, il-konti Ru ieru u l-gran Mastru La Vallette. Er g u tfal, g idu warajja, San Pawl, il- Konti Ru ieru u l-gran Mastru La Vallette. Ósibijietu ew imfixkla minn kliem ta mara li kienet bilwieqfa tindirizza lil xi add li kien bilqieg da ma mejda warajh. Kemm adt gost naqra l-artiklu tieg ek! semag ha tikkumplimentah. Ma dawwarx rasu biex jara min hi. Anzi, ares in-na a l-o ra biex ma jag tix fil-g ajn li kien qed jisma kollox. Ma riedx iwwaqaf id-diskussjoni bil- ars tieg u u, waqt li feta par widnejn daqshiex, sema lir-ra el ilaqlaq b mist ija rreçtata, Insomma, insomma, xi aga trid tikteb hux? Nhar ta Óamis, nixtri l-gazzetta min abba l-artikli tieg ek! kompliet tilag qu. Insibhom tassew interessanti, Ωiedet. Grazzi, kienet it-twe iba. Óadd mhu infallibbli imma dejjem ikun hemm xi add li jsib xi a a xi jmaqdar, kompla. Isma, re g et, b ton makakk, waqt li, fl-istess in, baxxiet le inha, g adek fuq il-bord tal-kuntratti? Iva, laqlaq, imma ma tantx in obb ng idha. Innies ma j allukx kwiet; kul add irid, kompla b ton awtoritarju. G andek ra un! In-nies tosti wisq, qaltlu b nofs da ka sfurzata. Óasbitha daqsxejn imma riedet ta taf l-okkaωjoni. Issa kien il-waqt u, b ton innoçenti, kompliet, Kumbinazzjoni a mmur niltaqa marragel g ax qieg ed jistennieni dejn Kastilja. Kellu jmur jie u applikazzjoni g ax fet u t-tenders g allbini ta skola o ra! Mhux minni biss jiddependi, atafha dritt dritt biex, waqt li juriha li fehemha, fl-istess in, ifarfar bil-pulit minn attentat fin fin ta rikjesta pprojbita. U se jkolli n allik g ax g andi appuntament dalwaqt, kompla waqt li qam u telaq mg a el b al le a ta berqa. Waqt li kienet g addejja din ir-reçta Ωg ira, ma setax ma jinnutax xena o ra li kienet qed tin adem fuq mejda fid-direzzjoni l fejn kien qed i ares. 3 tfajliet li deherlu li Ω-Ωmien kien qed jag fas fuqhom mhux aωin, kienu f kompetizzjoni sottili min minnhom l-aktar ji bed l-attenzjoni fuqha. Waqt ta dita li kienet tidher trivjali, min kien ji enneb biex jikxef xi ftit sidru; min jibdel il-poωizzjoni ta 14 L-Anzjani Llum

15 saqajh biex juri xi ftit mill-koxox; u min ipo i minkbejh fuq il-mejda biex, minn in g al in, ji bed nifs ta sigarett imwieωen bejn 3 iswaba. Dan ir-ritwal tat-tipjip kien akkumpanjat b arsa lejn issema waqt li jonf u l barra, b kemm kellhom sa a, id-du an qerriedi minn xofftejn senswali ffurmati f çirku sfurzat. Tbissem meta rrifletta li, l-isforz ta min jitfa d-du an l-aktar il fuq, kien is-simbolu tal-pika ta bejniethom. Mill- ars bis-serqa li kultant bdew jag tu fl-istess direzzjoni, induna li l-mira ta din il-lotta mistura kien ra el b xe ta ta wie ed pulit li kien kwiet kwiet jixrob capuççino u jaqra urnal. Óoss ta tkissir ta ie ieg lu, awtomatikament, idawwar rasu f dik id-direzzjoni. Imdawrin ma mejda, ftit il bog od minnu, lema 4 ir iel mimlijin katini tad-deheb u miksijin tilja tpin ija. Ma tantx dehru li abblu sufhom fuq il-flixkun li nkiser. Kienu mehdijin jaduraw mattuωωana fliexken vojta m ollijin g al tal-apposta quddiemhom b ala xhieda ta kemm jifil u jixorbu birra. Min abba li kien il bog od minnhom, assu komdu li seta jitfa l-mira tieg u fuqhom ming ajr ma jindunaw. Minn mument g all-ie or, kienu jg ajtu lill-waiter. Waqt li dan kien inewlilhom 4 fliexken o ra, b id wa da kienu jferfru karta tal-20 ewro u bl-o ra jippruvaw iωommu id xulxin biex, b allikieku, ma j allux lil ta dejhom i allas. Din l-azzjoni kienet akkumpanjata minn ars lejn kull mejda ta madwarhom, speçjalment lejn dik tat-3 tfajliet. Dawn, minn na a tag hom, ma dehrux interessati bil-wirja erojka tal-ir iel u komplew bissajda tag hom immirata lejn il-qarrej tal- urnal. Issa deherlu li kien sarlu l- in u g amel sinjal biex ji bed l-attenzjoni ta xi wie ed mill-waiters li kienu mi bura flimkien jitkellmu waqt li jistennew xi sej a mill-parruççani. Wie ed li nduna biç-çaqlieqa tieg u dlonk resaq lejh. Kien ta ilda kemxejn skura. Kellkom ix-xog ol illum, qallu biex jaqbad parlata Ωg ira qabel ma jistaqsih x g andu jtih. Iva, afna. Is-Sibt filg odu dejjem inkunu mimlijin, wie eb il-barrani b Malti perfett. Jien issa se nispiçça mix-xog ol u, wara li nin asel u nbiddel, ni i hawn bilqieg da nie u xi a a ma s abi. Kemm taf bil-malti! qallu mistg a eb. Domt xejn biex tg allimtu? Óeqq, wie bu, jien ili s-snin Malta. G andi ç-çittadinanza Maltija. Jien Malti, kompla b nofs da ka mqarba. Allura taf afna fuq Malta? staqsieh b kurωità. DaΩgur li naf. Jien dejjem interessajt ru i, speçjalment fl-istorja ta Malta, qallu b serjetà kbira. Waqt li kienu qed jitkellmu, waslu xi nofs tuωωana minn s abu u, hekk kif rawh, ibdu g al dejh u wie ed minnhom qallu b Malti perfett: A na se npo u hawn. Meta tlesti, ejja dejna. Dawn Maltin ukoll? sab ru u jistaqsi lill-waiter. Iva wkoll, iet it-twe iba mhux mistennija waqt li l-ie or kompla, u llum ftehemna biex niddiskutu Ωew kotba u xi episodji importanti tal-istorja ta Malta. Liema Ωew kotba? staqsieh b al donnu ma kienx qed jemmen dak li kien qed jisma. Wie ed tal-prof. Wettinger fuq l-g arab u l-lhud f Malta u l-ie or tal-prof. Martin Zammit fuq studji ta kittieba G arab li g exu hawn u kitbu fuq Malta. U dan Wettinger x taf fuqu? staqsieh imbellah u mifxul. Isba din! Dak studjuω tal-medjuevu li j obb jistaqsi jekk a na l-maltin a niex G arab jew le. Anzi, jekk konniex Musulmani jew le. Issa b al donnu nfixel u b al donnu beda jara l-pjazza Re ina ddur bih. Sadanittant, re g et tfaççat il-gwida bit-taljani jimxu warajha qishom in-nag a ta Bendu. Jekk t arsu sewwa lejn l-istatwa tar-re ina, tarawha mkeffna f xall mag mul mill-bizzilla ta G awdex. Dan kienu rregalawhulha l-maltin fl-okkaωjoni tal-anniversarju tal-inkoronazzjoni tag ha. Bdiet tredden waqt li t-taljani bdew jinfirxu u jpo u mal-imwejjed, aktar mo hom biex jie du capuççino ala Cordina. Flok dik l-istatwa g ad ikun hemm wa da ta Ibn Khadun, qallu bi tbissima l-waiter. U dan min hu? staqsieh aktar im awwad minn qabel. Min kien trid tg id! ikkore ieh il-malti-barrani waqt li kompla, Kien l-ewwel soçjolo ista u antropolo ista fid-dinja u g ex fl-erbatax-il seklu. U xi j ieg lek ta seb li, xi darba, l-istatwa g ad tinbidel? Isba din! Mela ma tafx li f Malta hawn 70,000 dar vojta u li t-tfajliet Maltin ma jridux afna tfal biex joqog du jistudjaw u jiddevertu? BiΩΩejjed t ares lejn dawk it-3 tfajliet fuq dik il-mejda biex tie u eωempju, kompla waqt li t allas u dar biex jitlaq l hemm. Waiter, g ajtet il-gwida li, wara li sabet ru ha wa edha, iddeçidiet li hi wkoll tie u kafè. Can you get me a coffee, please? kompliet b ton imperjali. Dalwaqt ej l-ie or madam, qalilha pront pront. Issa off-duty jien. Il-gwida dehret iffastidjata g ax ippretendiet li tinqeda mill-ewwel. U, darb o ra, meta tkun iddur fil-pjazza, tinsiex tg idilhom li l-iskjavi Musulmani ppjanaw biex ja tfu l-gran Mastru ta Malta, jaqtg ulu rasu u jo or uha titbandal fil-gallarija tal-palazz b ala sinjal li adu l Malta ta t idejhom, qalilha waqt li pponta lejn il- enb tal-palazz li jmiss mal-pjazza. How rude! we bitu l-gwida li qatt ma niωlithilha li l-ingliωi telqu minn Malta. Qed tfakkarni fil-maltin li, wara li keççew lill-g arab, baqg u jitkellmu bil-lingwa tag hom, qalilha b ton ta nkejja. Se jkollok tistenna ftit sakemm ji i l-waiter ta floki, kompla u dlonk sparixxa mix-xena. Il-gwida, imneωωa minn kull opportunità li twie eb, b al donnha riedet xi forma ta appo u daret lejh biex forsi tie u xi kumment ming andu. Óass li ma kellux jid ol f diskussjoni o ra. Óassu g ajjien. Ta daqqa t g ajn lejn l-arlo u kkonferma li kien sarlu l- in biex imur lejn id-dar. Ósibijietu ma allewhx bi kwietu. Raqad aktar kmieni mis-soltu u n akem minn olm stramb. Ra lit-taljani jilag bu l-billiards fil-bibljoteka; lir-re ina Vittorja g arwiena tinnamra ma Ibn Khadun; lill- Maltin imgeωwrin fil-bizzilla ta G awdex u lill-isqof ta Malta ma jçapçapx meta l-g arab taw il-premju Nobel lill-prof. Wettinger. Ra lill-erba xarraba talbirra mwerwrin jista bew ta t l-imwejjed u s-suldati IngliΩi jisparaw bl-addoçç fuq in-nies; u ra lilu nnifsu ji ri minn dejn il-bank tal- elati ta Cordina biex jevita daqqa ta si u li ntefa minn gallerija fis-sular ta fuq. Stenba b qatg a kbira hekk kif kien qed jara lit-3 tfajliet jinωg u l-g enienel u jift u l-bibien tal-kumpless f Óal Far minn fejn ar u eluf ta Maltinbarranin ixejru imnanar u ji bdu lejn il-palazz tal- Gran Mastru! Trid kikkra te? staqsietu l-mara hekk kif qam. Nittama li l-waiter u s abu mhux se jiddakkru millepisodju tar-rewwixta tal-ilsiera! we ibha nofsu rieqed! Jannar - Marzu

16 Numru 30 Strada Rjali Novella ta Vincent Piccinino M e t a m i s s i e r i d a a l h a f i l - garigori ta mo u li jien, bl-ebda mod, ma ridt inkompli l-iskola, da alni lavrant mas-sur Salv. Kelli 15-il sena. Jien, ta lanqas fil-bidu, ma kontx insejja lu Sur Salv imma Sur Ru ier, kif kien avωani missieri. Imbag ad, aktar maω-ωmien Ωied ir-rispett tieg i lejh u, fl-istess waqt, kabbar ukoll il-fiduçja tieg u fija u beda jafdani dejjem b aktar responsabbiltajiet ikbar, bdejt insejja lu Sur Salv. Aktar tard, meta, bil-barka tieg u, bdejt ninnamralu mat-tifla, waqqajt is-sur u qbadt insejja lu Salvu. U meta s-sur Salv wassal lill-unika bintu sa fuq l-artal u fdahieli f idejja biex in obbha u nirrispettaha, fil-fer u fin-niket, fil- id u fil-faqar, fis-sa a jew fil-mard, sa ma l-mewt tifridna, allura mbag ad bdejt insejja lu Pa. Il- anut tas-sur Salv kien fl-a jar biçça ta Triq ir-repubblika, jew a jar, Strada Rjali, il-belt, bejn Strada San Giovanni u Strada Brittanica, illum Triq Melita. Ma kienx anut Ωg ir; kamra kbira ta xi 20 pied wisa b xi 25 pied fond fil-livell tat-triq u o ra daqsha fuqha li kienet tintuωa kemm b ala ma Ωen kif ukoll b ala uffiççju. Fuq il-bieb, tabella qadima biω-ωebg a mqaxxra, bilkemm tinqara, li kienet tg id, AGOSTINO RUÌÌIER & SONS General Importers & Traders Est Kien tassew anut li qisu waqa mis-seklu l-ie or. Mhux biss sakemm dam imexxih hu imma, sa ansitra, sakemm baqa aj, is-sur Salv qatt ma ried jibdel xejn; la t-tabella mqarqça ta fuq il-bieb; la l-vetrina tal-epoka ta Charles Dickens; la l-ixkaffar tal-injam imsewwes li kien hemm mal- ajt dawramejt u lanqas it-tapit imtenfex u mfellel ta Ωmien il-persja tal-qedem li kien jiksi l-art kollha kemm hi, minn ajt sa ajt. U hekk iwrittu jien il- anut tas-sur Salv! Rigal mis-sema u biçça w ieg ta ras fl-istess in. X naqbad nag mel bih? Veru li kont ili na dem fih mindu kont tifel imma, minn na a l-o ra, jien ma kontx in ares lejn l-istabbiliment ta Agostino Ru ier & Sons bl-istess lenti li kien i ares lejh biha s-sur Salv, Alla ja firlu! Darba, niftakar, kumpanija kbira internazzjonali li riedet tiftah retail outlet fit-triq ewlenija tal-belt kienet offrietlu kwart ta miljun Liri Maltin g alih imma s-sur Salv ma riedx jaf. Dak kien Ωmien meta kien hawn aktar flus fl-idejn. Illum, il-prezz internazzjonali taω-ωejt kisser afna ekonomiji dinjin filwaqt li l-prijoritajiet Ωiena tal-gvern xejn ma jg inu biex ikun hawn klima tajba g an-negozju. Imma dak kien Ωmien ie or u kwart ta miljun lira kienu flus. Is-Sinjura Saverin u bintha tg idx kemm ippruvaw jipperswaduh biex ine ih imma hu ma ried jisma minn add. Dak legat tal-familja! kien qalilhom. Ilu g andna g al ames enerazzjonijiet s a. Kien fet u l-buωbuωnannu tieg i, Wistin, kompla jg idilhom. Sakemm g adni aj, dak hemm jibqa. Imbag ad, meta mmut jien, g amlu li tridu; la ma kellix subien; xi trid tag mel? Dakinhar fhimt g ala s-sur Salv kien i ares lejja b ala t-tifel li qatt ma kellu. Ma kellix qalb inne ih. Imma li hu Ωgur hu li ma kontx bi siebni n allih f dak l-istat ta telqa li kien fiha. Fi Strada Rjali, kul add kien qed jimmoderniωωa u, fin-negozju, biex tikkompeti, trid timxi maω- Ωminijiet, inkella taqa lura. Jien u Ω-Ωew lavranti li kelli ftiehmna li, kemm nistg u, ix-xog ol li kien me tie li jsir nag mluh a na biex ma noqg odx nisforzahom jie du l-leave sakemm isir ix-xog ol. G alhekk, wara l-festi tal-milied, g alaqna img a, mal-bieb wa alna avviω li kien jg id, Closed for Refurbishment u bdejna nattakkaw il-problema li kienet ilha tin ema minn Ωmien il-buωbuωnannu Wistin! Ne ejna l-affarijiet minn fuq l-ixkafef u stivajnihom fuq. Ìibna skip u tg idx x irmejna. Tiskanta x jin abar matul is-snin! L-ixkaffar ma kienx imqag bar daqskemm kont sibtu. G alkemm kien mimli toqob, is-susa li darba kien fihom kienet kollha mejta. Nemmen li b tindifa tajba, ftit tiswija l hawn u l hinn, stukkjatura sewwa, xkatlatura bil-kattiv, passata undercoat, xkatlatura o ra bil-fin, tfarfira kif tmiss il-li i u Ωew passati gloss enamel g andu jkollna xkaffar mastizz imma b dehra iktar friska. Il- itan kienu a a o ra. Kull fejn tikxef, l-impressjoni li tie u kienet li kollox qisu ilu ma jara ftit Barka ta Alla sa mill Imma l-ag ar li kien hemm kien it-tapit. X in ne ejna kollox minn fuqu u bdejna ni bdu fih, partijiet minnu kienu mwa lin mal-art daqskemm kien ilu hemm. Mill-bqija, tant kien mherri li beda ji i f idejna filwaqt li, minn ta tu, barna karretta trab. Konna kwaωi qlajna t-tapit kollu u issa dan kien jinsab f elf biçça fl-iskip. Biex naqilg u l-a ar parti, ti ilna nqandlu l-bank tal- anut. Konna qeg din ni bdu t-tlieta li konna biex inqaxxru l-a ar biççça tat-tapit minn mal-art meta, f daqqa wa da, ta t dik il-parti tat-tapit li qabel kienet mg ottija bil-bank, fe bokkaport qadim tal-injam li, f tarf minnhom, kellu olqa tal- adid kollha msadda. Wara li arisna lejn xulxin, qbadt il- olqa u bidtha ibda l fuq. G all-ewwel, ma çedietx imma, meta wie ed mill-lavranti da al subg ajh fil- olqa u beda ji bed mieg i, il-bokkaport intrefa mill-art bi skoss u, ta tu, deher tara jag ti g al isfel. Ikolli nistqarr li, fis-snin kollha li matulhom kont ili mid la tal-post, qatt ma kont naf li, ta t il- anut, kien hemm xi kantina. Ìibna torç u jien qbadt nieωel it-tara. It-tara bdejt ninωilhom wa da, wa da imma qalbi bdiet t abbat sitta, sitta. Minn in g al in, bdejt nistenna li n oss ma saqajja wie ed minn dawk il-firien kbar, bojod u g omja li jg idu li jg ixu fis-sotterrani li hemm ta t il-belt tal-kavallieri. Bil-mod il-mod, anki biex ma niωloqx, sa fl-a ar wasalt isfel u l-ebda urdien, la abjad u lanqas griω, ma rajt. G all-ewwel, ma stajt nara xejn. Xejjirt id-dawl tat-torç minn na a g allo ra u sibt li kont qieg ed f kamra kbira daqs il- anut; kamra biç-çangaturi taω-ωonqor fl-art u bil- nejjiet u x-xorok tal-franka fis-saqaf. Mill-bqija, ma rajt xejn iωjed; kantina vojta. Hekk kif iω-ωew lavranti qalbiena tieg i serr u rashom li ma kienx hemm rieden bojod, niωlu 16 L-Anzjani Llum

17 ma embi. Ma sibt xejn? staqsa wiehed minnhom. Xejn, g idtlu jien in ares fil-vojt. Hawnhekk donnu li hawn xi a a, lissen l-ie or minn ta t ittara Ìib it-torç l hawn! Dawwart id-dawl tat-torç f dik id-direzzjoni u dehret kaxxa qadima tal-injam b xi Ωew piedi u nofs tul, pied u nofs wisa u xi Ωew piedi g olja bil-manilji tar-ram fil- nub alli tkun tista tin arr. Ippruvajna ng ollu l-g atu imma kienet imsakkra b xi muftie. Ippruvajna wkoll inqandluha minn postha. Kienet naqra tqila imma, bejn 3 ir iel, irnexxielna nçaqalquha u, bi ftit tbatija, tellajniha fuq. Kienet kaxxa b al dawk li l-ba ara ta dahri kienu jie du mag hom abbord biex fiha jωommu l-affarijiet personali tag hom. Fuq l-g atu, b xi Ωebg a sewda, bilkemm jinqara, kien hemm miktub l-isem, Joe Rogers. Wara xi 10 minuti ta bit, bil-paçenzja u bl-g odda li kellna, il-lavranti rnexxielhom jift uha ming ajr ma jag mlulha sara. Mhux ta b xejn li kienet tqila. X in g ollejt l-g atu, il-kwantità ta affarijiet li kien fiha kien a a tal-iskantament; kollox stivat pulit; kollox g andu postu. Imbag ad beda l-gost li no ro l-affarijiet wa da, wa da minn o fiha, neωaminahom g al ftit waqtiet u npo ihom fuq xkaffa. L-ewwel li ri t kienet borωa çkejkna tal- ilda li, fiha, kien hemm 6 liri tad-deheb tar-re ina Vittorja bit-toppu, ileqqu daqslikieku g adhom kemm ar u miz-zekka l-biera. Naturalment, 2 boroω o ra tal- ilda, kwaωi fil-wiçç, ukoll ibdu l-attenzjoni tieg i. Imma wa da kien fiha pipa filwaqt li l-o ra kien fiha mg arfa, furketta u sikkina. Barra minn dawn, o kaxxetta tal-injam, sibt pettne mag mul mill-g adam, pinzell tal-le ja bil-manku tal-ebbanu interzjat bilmadriperla u mus tal-le ja bil-maqbad tal-ivorju u b xafra tal-istainless steel ta Sheffield. Aktar o etti personali kienu jinkludu kuruna tar-ruωarju biω-ωibe kbar; Kurçifiss tal-bronω fuq salib tal-g uda; arlo tal-but li, mal-ewwel daqqa t g ajn, kien jidher li hu tad-deheb; nuççali bil- ie tond u bi frame irqieq flimkien ma Ωew midalji antiki. Landa li donna li kienet tat-tabakk, kienet mimlija b g add sabi ta muniti differenti ta diversi pajjiωi. Ta thom, fil-qieg tal-kaxxa, kien hemm vaωett tal-fu ar li kien jintuωa biex fih iωommu l-linka u mit na Ωg ira tal-kafè. Barra minn dawn, kien hemm salt o etti tar-ram, bosta minnhom, b konnessjoni diretta mal-ba ar. Fosthom sibt sextant, boxxla, tromba u teleskopju, riga, kumpass, protractor u lenti flimkien ma lampa antika taω-ωejt. Fl-a ar nett, kien hemm ukoll xi 4 kotba, wie ed minnhom il-bibbja, flimkien ma mazz karti mielu imma, billi kien sar il- in, iddeçidejt li dawn no odhom mieg i d-dar u noqg od narahom hemm bil-kwiet wara l-ikel. M hemmx g alfejn ng id li kelli seba mitt sena biex immur id-dar. Kont g adni eçitat b dik is-sejba. Wara l-ikel, mort fuq l-iskrivanija tieg i u bdejt nifli dawk id-dokumenti li kont sibt fil-kaxxa. Apparti l-bibbja, kien hemm kopja ori inali tal-ktieb The Uncommercial Traveller ta Charles Dickens, stampat fl-1860; kien hemm speçi ta logbook, jew a jar ktieb tal-ba ar ta Joe Rogers u kien hemm djarju ta xi add li kien jismu Spiridione Ru ier u li, x aktarx, kien xi antenat tal-familja tal-mara. Minbarra xi çertifikati, ftit ritratti ta kulur sepja u numru ta mapep antiki, iet f idejja pa na mill- urnal The Illustrated London News tas-26 ta Novembru tal Laqatni mill-ewwel titlu b tipi grassi li kien jg id, Joe Rogers l-eroj tar-royal Charter u, m g andniex xi ng idu, bdejt naqrah. Mid-dehra, ir-royal Charter kien clipper ta dak iω-ωmien li kien iba ar bejn portijiet fl-awstralja u l-port ta Liverpool, fl-ingilterra. Jing ad li, fillejl ta bejn il-25 u s-26 ta Ottubru 1859, qam l-ikbar uragan tas-seklu. Tant kienet kbira l-maltempata li l- urnal irraporta wkoll li, f dak il-lejl, matul il-kosta tal-punent tal-ingilterra, g erqu xejn inqas minn 133 vapur filwaqt li madwar 800 ru tilfu ajjithom fuq il-ba ar. Il- urnal ikompli jirrakonta kif, meta kien g oddu wasal Liverpool, ir-royal Charter, li fuqu kellu xi 500 ru, bejn passi ieri u ekwipa, inkalja ma skoll ftit il bog od mill-art. Il- urnal qal ukoll li afna nies kienu ew salvati grazzi g all-qlubija ta wie ed ra el Malti ta 30 sena jismu ÌuΩeppi Ru ier li, g al s abu l-ba rin IngliΩi, kien mag ruf b ala Joe Rogers. Kien irrappurtat li, meta dan ÌuΩeppi Ru ier irrealiωωa li, jekk ma kien se jsir xejn, kul add kien ser jintilef, f mument ta enn erojku, rabat abel madwar qaddu, qabeω qalb il-mew u, g alkemm bi sforz u bi tbatija kbira, irnexxielu jg um sax-xatt. B riωultat ta dan il- abel bejn ir-royal Charter u x-xatt, madwar 39 ru la qu ew salvati qabel il-clipper imbela mill- alel. Tmint ijiem wara din it-tra edja, ir-royal National Lifeboat Institution ta Londra ddeçidiet li tag ti midalja tad-deheb, flimkien ma rigal ta 5 Liri Sterlini u çertifikat ta mertu lil Joe Rogers b ala turija ta radd il- ajr g all-att ta eroiωmu li wera f dawk iç-çirkustanzi. Midalja o ra g all-qlubija ng atat lil ÌuΩeppi Ru ier mill-board of Trade ta Londra b ala rikonoxximent tal-kura kbir li wera dakinhar. G ajjatt lill-mara, urejtha l-affarijiet li kont ibt mieg i mill- anut u rrakkontajtilha l-istorja kollha. Skantat mhux ftit g ax qatt ma kienet semg et b ÌuΩeppi Ru ier. Lanqas lil missierha, qatt ma kienet semg etu jsemmi xejn. Bdiet tqalleb ir-ritratti ta kulur sepja. Wie ed minnhom kien juri ra el ta xi 40 sena, bil- lekk u s-sidrija, bil-lobbja u par mustaççi daqshiex. Bilqeg da dejh, mara, b libsa sabi a, kollha bizzilla u ssikkata fil-qadt. Bilwieqfa quddiemhom, tifel ta xi 12-il sena b kappell tat-tibna f idu. Min jaf min huma! qaltli. Qalbet ir-ritratt u, fuq wara, kien hemm xi kliem b linka mitfija. Bdiet taqra, Hija il cbir Agostino, il mara tieghau Wenzina u t-tifel taghhom Aurelio 15 ta Awissu Ritratt ie or kien juri ra el mag mul ta bejn 65 sena flimkien ma uvnott ta xi 25 sena. Fuq wara tar-ritratt, kien hemm miktub b kallegrafija differenti, Aurelio u Spiru meta chienu marru Liverpool Marzu Imbag ad adet f idejha d-djarju ta Spiridione Ru ier u bdiet tqallbu. Wara ftit qaltli, Dan id-djarju tal-buωnannu Spiru. Ara x hawn miktub hawn, biddata tas-17 ta Settembru U bdiet taqra hekk: Il bierah smajt bil mewt ta Giuseppe Ru ier, iz-ziju ta missieri. Ìi a kablet mieghai li, jekk Alla jg o bu jag tina tifel, insemmuh Giuseppe. Il-mara tieg i waqfet ta seb g al ftit imbag ad kompliet, Mela n-nannu ÌuΩè g alih imsemmi! Dak iω-ωmien, il-mara tieg i kienet qed tistenna l-ewwel wild tag na. Mill-ultrasound, konna di à nafu li tifel se jkollna. Qabel dan kollu, konna di à qbilna li t-tifel insemmuh Francis Saviour, g all-memorja kemm ta missieri kif ukoll ta missierha. Imma issa, arisna lejn xulxin u, ming ajr lanqas biss g idna kelma wa da, ftiehemna li, jekk Alla jrid u jekk kollox ji i sewwa, iω-ωew ismijiet li nag tu lill-ewwel tifel tag na jkunu Joseph u Roger. Jannar - Marzu

18 TISLIBA Nru.81 Minn Albert Howard Madiona Mimdudin: 1. Óasel aωin (6) ta ta t fuq (6) 10. Nofs legleg issir ra el?! IngliΩ (3) 12. Tajjeb g alfejn tridu (5) 14. Il-maqlub tal-aççident (5) 15. Snien li jkunu fuq ewwa tal- anek (4) 16. Att b <te> barra(2) 17. Wild in-nag a(5) ta tletin tfittex ra el b all-g amjin (5) 22. Rilevanti, Li jitqies ma a o ra (8) 24. Ma baqax sejjer fejn kien (3) 25. Óames g axriet (6) 28. Kien trasportat (5) 31. Bexxa xita (5) 33. Xarba i elata bl essenza tal-lewω/lumi (7) 35. Rata ta pagament (5) 37. Bil-patt bl-ingliω(2) 38. Kunjom li fil-bidu tieg u era (6) 39. Ener iku (5) Weqfin: 2. Warrab, Skarta (5) 3. Invalidu (4) 4. Min jissega (7) kelmet il-malti min alfet is-sultan (qawl) (5) 7. Ruzar... poeta famuiω Malti (6) 8. Frotta tal-balluta (6) 9. Vojt (6) 11. L-ewwel mara (3) 13. Wild il-bniedem mhux miftum (7) 18. Daqqiet ta g ajn (4) 20. Mçajpar (7) 21. Lampa bla missier?! (3) 23. Spekulattiv (9) 26. G orok u g asar sewwa (6) 27. NiΩΩel f nifs wie ed (6) 29. Qlig b kumbinazzjoni (6) 30. Dawn makakki fl-art ma ika (6) Marija! (3) 34. Mhux fuq (5) 36. Frott li ssibu fil borωa ta San Martin! (3) Premju: It-tislibiet tajbin li nirçievu bil-posta sal-ewwel xahar minn meta jo ro il-fuljett jittellg u bil-polza biex jing ata premju ta 10. Il-Premju g at-tisliba numru 80 intreba mis-sinjura F. Zammit minn tas-sliema. Prosit! Soluzzjoni tat-tisliba tal- ar a numru 80 Mimdudin: 1dragut 5 olanda 10 nil 12 raqas 14 çajta 15 s ab 16 pa 17 makku 19 a jar 22 insinwat 24 ara 25 estrem 28 rkada 31 grass 33 gradwat 35 ittra 37 ad 38 attwat 39 saqqu. Weqfin: 2 razza 3 ganç 4 taljani 6 laqam 7 amoruω 8 rdossa 9 fratas 11 IAP 13 sikrana 18 qrar 20 jassari 21 art 23 normalita 26 madmad 27 pagoda 29 attent 30 agatha 32 sit 34 weraq 36 rat. Emi Bingo Sheets Tel: Mob: L-Anzjani Llum

19 Ruma Il-Bidu tal-imperu kitba ta Anthony Mulè Stagno Segretarju tal-kunsill Nazzjonali tal-anzjani Wara l-mewt ta Giulio Cesare, bdiet l-era Imperjali. Kien hemm sensiela twila ta Imperaturi li, ma isimhom, kollha Ωiedu l-isem ta Cesare b ala titlu; ibda mill-ewwel wie ed, Ottaviano, li kien l-eredi ta Giulio Cesare. Titlu ie or, li jew adu jew ew mg otija, kien Augusto li jfisser majestuω. Ottaviano anke semma x-xahar ta wara Lulju (li Giulio Cesare kien semma g alih innifsu) Awwissu, bil-latin Augusto. Óafna mill-imperaturi, speçjalment dawk tal-bidu, kienu mag rufin g all- ruxija u l-krudeltà tag hom. Imma forsi l-aktar wie ed famuω g alhekk kien, biex intuh it-titli kollha, Nero Claudius Caesar Augustus Germanicus jew, kif nafuh a jar, Neruni. Dan baqa mag ruf l-aktar g al Ωew affarijiet li g amel; kien hu li ordna li Ruma ti i ma ruqa u kien hu li beda l-ewwel persekuzzjoni tal-insara f Ruma. Fis-sena 54WK, l-imperatur Claudio miet, x aktarx avvelenat minn Agrippina, omm Neruni. Hawn min jg id li anki Neruni nnifsu kien involut u dan, ta sbatax-il sena, la aq Imperatur. Ir-renju tieg u beda aωin g ax kien hemm rivalità qawwija biex jinfluwenzawh bejn Agrippina u Ωew konsulenti, Seneca u Burrus. Imma Neruni ma damx ma wera snienu g ax, fis-sena 55, ne a lil Pallas, abib ta Agrippina, mill-poωizzjoni tieg u fit-teωor u, lilu u lil Burrus, akkuωahom b konfoffa kontra l-imperatur filwaqt li lil Seneca akkuωah b relazzjoni ma Agrippina u bi frodi. Imma Seneca, ta oratur li kien, irnexxielu jo ro lil kul add illiberat. Imma hu u Burrus issa kellhom joqog du ferm attenti u, flok konsulenti, saru pjuttost kompliçi ta Neruni. Ftit snin wara, fis-sena 59, Neruni g adda biex iwettaq pjan li kien ilu jipprepara, il-qtil ta ommu. Min abba li Agrippina kienet popolari mal-poplu, bil-kompliçità ta kaptan ta vapur, ipprova jg arraqha billi parti millvapur li kienet qieg da tivvja a fuqu wara li marret festa g ad unur tag ha g and Neruni, tisfronda biha u kemm hi kif ukoll dawk ta madwarha jispiççaw ilba ar. Kollox kellu jidher qisu diωgrazzja imma l-pjan falla g ax Agrippina salvat. Meta wassluha d-dar, Agrippina, li ndunat li dak l- inçident kien ippjanat, iddeçidiet li, kif ng idu a na l-maltin, tilg abha tal- mar. Bg atet lis-serv fidil tag ha g and Neruni biex jinfurmah bl- inçident u jserra lu rasu li hi kienet qawwija u s i a. Imma Neruni kien di à ie mg arraf b dak li kien ara u basar li ommu ndunat li kollox kien ippjanat. G alhekk, bag at g al Seneca u g al Burrus u, flimkien, ejjew pjan ie or. Is-serv ta Agrippina ie milquh f sala mimlija mistednin u, meta ta l-a bar lil Neruni, dan taparsi fer an g alla bar li ommu kienet salvat mar jg annqu u alla stallett li kellu mo bi jaqa fl-art. Seneca ordna lill- Gwardji Pretorjani jarrestaw lis-serv u Neruni akkuωah li kien ie mibg ut minn ommu biex jassassinah. Sadanittant, grupp ta sikarji mmexxijin mill-istess kaptan tal-vapur li fuqu kienet salvat Agrippina kienu di à da lu fid-dar tag ha u qatluha b daqqiet ta bsaten u xwabel. Fis-sena 64, nar kbir akem Ruma u qered parti kbira minnha. Skont il-le enda u anki skont xi storiçi, kien Neruni stess li ordna l- ruq ta Ruma. Anzi, il- le enda tg id ukoll li, waqt li kienet qieg da t a q b a d, h u kien fuq torri jdoqq l-arpa u jkanta. G ad li ie mibni mill- did kemm-il darba, dan it-torri (Torre delle Milizie) g adu jeωisti u qieg ed int u tiela minn Piazza Venezia lejn Via Nazionale. Biex inkunu usti ma Neruni, storiçi o rajn jg idu li hu lanqas biss kien Ruma meta n arqet. Kien x kien, jibqa l-fatt li Neruni nieda pjan ta bini did u, fl-istess pjan, kien hemm villa majestuωa g alih. Din il-villa, mag rufa b ala Domus Aurea (Dar tad-deheb) g adna nistg u nammiraw il-fdalijiet tag ha sal-lum. Kienet immensa u mibnija fuq 3 sulari. Fil- onna tag ha, sa kien hemm lag artifiçjali u afna mill-kmamar kienu miksijin bid-deheb u bl-affreski. Kienet miωg uda bi skulturi inkluωa wa da mmensa ta Neruni nnifsu. Beda afna tgergir fuq Neruni u bdiet ti ri x-xnieg a li kien hu li kka una l- ruq ta Ruma. G alhekk, ta makakk li kien, ra kif g amel u beda jwa al fl- Insara li, dak iω-ωmien, kienu g adhom f minoranza Ωg ira. Hekk bdiet l-ewwel persekuzzjoni tal-insara f Ruma. Skont xi storiçi, dawn kienu jew jissalbu jew ji u ttorturati u Neruni nnifsu ieli wωahom b ala torçi biex idawwlu l- nien tieg u. Óa a wa da hi çerta fuq din il-persekuzzjoni, li, kontra kull twemmin popolari li jista jkollna, l-ebda Nisrani ma nqatel fil-kolossew g ax dan kien g adu lanqas biss jeωisti imma nbena snin wara u l-piena kapitali ma kinitx titwettaq fil-belt imma barra mill- itan tag ha. Marbuta wkoll ma dan iω-ωmien, g andna Ωew le endi fuq San Pietru u San Pawl li proprju f dak iω-ωmien kienu Ruma. Fl-eqqel tal-persekuzzjoni, San Pietru dabbar rasu u arab minn Ruma imma, meta wasal biss ftit passi l barra mill- itan fuq il-via Appia, wa da mit-toroq famuωi ta Ruma, ra ra el ej lejh u waqaf jistennieh. Imma, kif wasal fuqu, b g a eb kbir tieg u, induna li dak kien Ìesù. Mulej, fejn sejjer? staqsa Pietru jew, kif nafuha aktar bil-latin, Quo vadis Domine? Sejjer ner a nissallab minflokok, wie bu Ìesù u Pietru nduna li kien qed jag mel att ta ifa u re a lura Ruma fejn nafu li wara ie msallab rasu l isfel. Fil-post, fejn suppost li saret din il-laqg a bejn Ìesù u Pietru, hemm knisja mag rufa b ala l-knisja tad-domine Quo Vadis. Madwar dan l-episodju, inkiteb il-famuω rumanz li minnu ew ma dumin ukoll bosta films. Mhux wisq il bog od, fuq il-via Lauretana, hemm knisja o ra, San Paolo alle Tre Fontane jew San Pawl tat-3 g ejjun. Skont il-le enda, din hija mibnija fuq il-post fejn San Pawl a l-martirju bil-qtug ir-ras. Tirrakkonta l-le enda jew it-tradizzjoni li, meta ras il-qaddis infirdet minn ma ismu, din qabωet 3 darbiet u, kull fejn misset mal-art, ar et g ajn tal-ilma. Dawn l-g ejjun g adna nistg u narawhom sal-lum f din il-knisja. Din kienet l-ewwel persekuzzjoni tal-insara o Ruma imma ma kinitx l-a ar wa da g ax bosta Imperaturi ma kinux jaççettaw li ji i meqjum xi add li ma kienx alla aççettat Jannar - Marzu

20 LAQGÓA ÌENERALI ANNWALI KUNSILL NAZZJONALI TAL-ANZJANI SER TINÛAMM IS-SIBT 12 TA MARZU 2016 L-ISTITUT KATTOLIKU, IL-FURJANA FID-9:00 am L-ANZJANI HUMA MISTIEDNA JATTENDU Il-Kunsill Nazzjonali tal-anzjani, jawgura lill-anzjani s-sena l-ìdida mimlija Risq, Hena u Paçi 20 L-Anzjani Llum