LLEISIAU O LAWR Y FFATRI / VOICES FROM THE FACTORY FLOOR. Ffatri Smiths/Ingersoll Watches and Clocks, Gurnos Works, Ystradgynlais.

LLEISIAU O LAWR Y FFATRI / VOICES FROM THE FACTORY FLOOR Ffatri Smiths/Ingersoll Watches and Clocks, Gurnos Works, Ystradgynlais. Fatri Tic Toc Cyfwelai: VSW016 Mrs Catherine Evans Dyddiad: 20: 11: 2013 Cyfwelydd: Catrin Stevens ar ran Archif Menywod Cymru There is an English summary at the end of the Welsh text Galla i gâl ch enw chi i ddechre? Catherine Evans nawr, a Catherine Thomas on i. A beth odd y dyddiad geni? 24 o mis Mai, 1942. Reit, un o ble ych chi? Ych chi n dod o Glydach? O Rhiw-fawr, Ffalde, Rhiw-fawr. Farm odd e, ne? Small-holding odd e, ie. Ie, Beth odd ch rhieni n neud? N dad yn gwithio n gwaith glo a odd n fam, withws n fam byth catw tŷ odd n fam a ffarm, ife. Reit, wedyn odd da chi frodyr a chwiorydd a beth naethon nhw? Whâr a brawd. Odd n frawd yn painter and decorator a âth n whâr i witho i r banc ar ôl dod mâs o r ysgol ond ma blynydde deg mlynedd - rhyngddo i a n whâr. Yn iengach na chi ife? 1

Ie. Pa ysgolion aethoch chi nawr, te? Rhiw-fawr a Ystalyfera, Ysgol Gramadeg Ystalyfera, a wedyn cwples i r ysgol wedyn tefe. Faint odd ch oedran chi n gadel yr ysgol? Undegwhech, undegsaith fel na Pan benderfynoch chi adel? O! odd exams yn mynd yn yn hela fi n nerves i gyd, yntefe, a on i n gwithio n hunan lan i bitch a wetws n fam Os ti n moyn, dere mâs, yntefe. Chi di difaru hynna o gwbwl? Ydw. Ie, beth chi fod wedi neud? Nag wi n gwpod, ond dotes i n whâr i fynd trwy r ysgol a âth hi i r banc wedi ny yntefe. Och chi n meddwl falle, bo chi falle wedi colli mâs bo chi wedi gadel? Odw. Felly, beth naethoch chi pan gadawoch chi nawr yn bymtheg unarbymtheg? Beth naethoch chi wedyn? Etho i i witho i r Co-op gynta, nagon i n lico fe. Siop odd honna ife? Ie, es i i r Tic Toc nes bo fi n câl plentyn. Cwples i wedyn am byti bump mlynedd a es i i r DVL i witho wedyn yn Morriston. Felly ddechreuoch chi witho mewn siop, pam benderfynoch chi adel fan ny? Faint fuoch chi fan ny a pam benderfynoch chi adel? Byti blwyddyn. Nagon i n lico fe. Beth odd yn bod? O, on i n gwitho n y siop yn y pentre a pawb yn napod chi a dim ond fi a r Manager odd a odd dim cwmpni da chi, odd dim da chi, ch mbod, ife, so wedyn ithes man hyn i Tic Toc a odd dicon o gwmpni fan na. Shwt aethoch chi i witho na? Och chi n gallu jyst mynd, neu och chi n gorffod llenwi ffurflenni neu? Beth odd yn digwydd? Na, och chi n câl interview, odd dicon o jobs i gâl bryd ny chwel, ife. 2

Am beth on nhw n whilo yn yr interview? On nhw n whilo am? Nag wi n gwbod achos on i n meddwl bod yn booking clerk, ond odd dim jobs yn mynd ar y pryd, a gynigodd hi r jobyn i fi witho ar???? quarter. Wel, ddâth jobyn fel booking clerk ond on wedi neud ffrindie fan yn nawr; a wedes i Anghofia fe ife. A odd shwt ffrindie teidi yn gwitho rownd i chi fan na a sefes i fan na wedyn nes bo fi n mynd i gâl y plentyn hena. 3.13 Och chi n câl ch profi unrhyw beth yn yr interview o gwbwl? Dim byd o gwbwl? On nhw m yn trio gweld shwt odd ch llyged chi na dim fel na? Na, dim, dim. Dim ar y pryd, dim. Wi ddim yn cofio dim fel na ch mbod yntefe. A och chi n gorffod câl references ne rywbeth ch mbod? Na, na Geirda wrth rywun? Na, dim. A shwt benderfynoch chi, achos ma Tic Toc lan yn Ystradgynlais shwt benderfynoch chi fynd fan ny yn hytrach na i r ffatrïoedd erill oedd rownd ffor hyn, ne? Nagw i n gwbod rili odd pawb yn mynd i Tic Toc bryd ny chwel (chwerthin) Och chi n nabod pobol odd yn gwitho na och chi? On, yn nabod lot odd yn gwitho na ife. A odd y bys yn dod, codi ni, a mynd â chi i r Tic Toc, a mynd â chi nôl a stopo o flân y tŷ. Dwy ar bymtheg ôd och chi yn dechre na, fwy neu lai? Ac odd y bys yn dod i Riw-fawr? Ne och chi n byw yn Clydach? Odd, i Riw-fawr a wetyn ny mynd lawr, odd e n mynd draw, troi nôl a mynd lawr wedi ny hibo r cwm fel na, a odd e n codi pawb ar y ffordd llond bys da ni. Bys y cwmni odd hwnna? Na, na bys - fi n credu taw James s on nhw o bechingalw. Odd contract da nhw bryd hynny chwel yntefe. Jyst rhedeg pobol nôl a mlân I r cwmni on nhw n neud yn y bore.. On nhw n rhedeg bys special iddyn nhw fel na chwel yntefe. A dod nôl yn y nos hefyd? Odd, codi ni yn y nos a mynd â ni nôl. 3

Odd hi ddim yn daith bell iawn, odd hi? Faint fydde hi n gymryd? Cwarter awr falle, achos hen hewlydd odd da ni ife. On ni n gallu cered e os odd e n dod i boint yntefe. Ond, na odd e n rhwydd. Odd dim problem da ni fel na o gwbwl. Reit, ocê. Beth och chi n neud yn y ffatri? Beth odd y ffatri n gynhyrchu i ddechre a beth och chi n neud yna wedyn? Y watchys on i n gwitho arno a on i n neud y balance wheel yn y watch. Os nag odd y balance wheel yn gwitho, nag odd y watch yn mynd yn iawn, ife. Gwaith mân. Odd e n waith manwl iawn, odd e? Odd. Shwt och chi n timlo ambyti gwitho na ch mbod. Shwt och chi di och chi n hapus yn gwitho na? On, ar y pryd, on i yn hapus da nhw pawb yn deidi, pawb yn wel odd cwmni da na chwel yntefe. Beth odd agwedd pobol yn yr ardal ichi i fod yn gwitho mewn ffatri? Odd pobol yn gweud W, mae n gwithio mewn ffatri? Odd hwnna? Ne odd dim byd fel na? Na, weles i ddim fel na wi n cretu na beth odd jyst pawb yn neud bryd ny, chwel ife. Meddwl on i achos bo chi di gadel siop achos bod mwy o statws i witho mewn siop? Ne odd ddim byd fel na? Och chi ddim yn? Na, na. Ych chi n cofio r diwrnod cynta yn y gwaith? Nacw, nacw! (chwerthin) Och chi wedi cymryd ati yn weddol hawdd, ch mbod? Do, chwel, fi n trio cofio nôl nawr, Och chi n câl training da nhw och chi n gorffod dysgu i starto odd rhywun yn dysgu beth i neud a odd rhywun yn cadw i lygad arnoch chi am sbel. 6.08 So, pwy odd honno, person? Pwy odd yn neud y gwaith hynny? On nhw n dod â rhywun mewn neu? Na, na, rhywun odd na. A merched odd fwya achos odd y gwaith mor fân, odd ishe llaw fach i neud e. A wedyn odd dynion yn superviso, wedyn yntefe. Beth odd ch argraffiade cynta chi o r lle pan ethoch chi na, achos odd e n rhywbeth eitha newydd i chi siŵr o fod? Shwt och chi wedi cymryd at y lle? 4

Gweld e n fawr, ond bechingalw. Alla i ddim cofio fi n mynd nôl blinidde nawr. Weles i pawb, ch mbod, och chi n mynd miwn a odd pawb yn trio helpu chi, fi n cofio na, ch mbod, ife. Faint o amser och chi n treulio i gâl ch hyfforddi odd e n amser hir? O odd cwpwl o wthnose piwr yn mynd, odd. Odd e shwt waith manwl, ch mbod, och chi n gorffod câl e miwn yn reit a câl hi i anadlu odd hi n gorffod anadlu yn reit. Odd fel strings yn mynd rownd a och chi n gorffod câl rheina i falanso os nag odd rheina n reit, os odd un o rheina n picky, nag odd e n mynd i witho. Och chi n gorffod twlu e wedy ny ch mbod. Och chi n sboilo lot ohonyn nhw ne shwt odd hi n mynd? (chwerthin) Ocê. Newidioch chi ch gwaith o gwbwl tra bo chi na neu yr un gwaith buoch chi n neud? Gwples i - pan on i n mynd i gâl y crwtyn, cydiws y fforman fi i un ochor a gorffod i fi neud gwaith reparo, ch mbod yntefe, odd e n llai o stress yn hwnna te, a nag och chi n gorffod gwitho mor galed. A nes i hwnna wedyn am gwpwl o fishodd nes bo fi n cwpla. Felly, achos bo chi n disgwyl oedd hwnna ife? Ie. Reit. Beth odd y reparo? Beth och chi n reparo? Wel, ch mbod, rhywbeth odd wedi mynd yn rong ar y watchys on nhw n dod â nhw I ni wedyn i trial u reparo nhw. Ta beth odd wedi mynd yn rong och chi n gorffod ffindio beth odd wedi mynd yn rong, yn y watch ife. Wrth gâl u neud, cyn bo nhw n câl u gwerthu te ife? O ie, cyn bo nhw n câl u gwerthu. On nhw n edrych ar rhain yn fanwl te? O, on. On nhw n mynd i r test racks wedyn, testo nhw fan na am sbel wedyn. Odd hwnna rownd y cornel a on nhw n windo nhw lan a gollwng nhw fan na am wthnos a watchon nhw trw r amser, bo nhw n cadw u hamser a pethach fel na. Och chi n gwitho odd sawl rhan siŵr o fod i r ffatri odd e? Odd, on i ar y llofft part llofft o r ffactri. Watchys dynion fi n cretu pocket watches ar y llawr a wedi ny on ni ar y llofft. A watchys merched och chi n neud ne.? Ie, watchys merched on i n neud, ie. 5

Rhai bach â bracelets arnyn nhw ife? So ble odd y bracelets yn dod? Ar y diwedd ife? Ie. Odd rhywun yn neud hwnna yn y ffatri? Nag on i On, wi n cretu on nhw achos wi n cofio gweld nhw wedi cwpla na. Nagw i n gwbod pwy odd yn neud na. Dim ond y casyn odd da ni, odd dim - tu fiwn y watch. Odd dim hyd yn oed y gwyneb arno fe. Och chi n acor e lan a och chi n gweld y tu fiwn ife. 9.05 Felly, odd yr holl beth odd y ffatri yn cynhyrchu y watch yn gyfangwbwl? Odd, odd e n dod lawr yn parts i chi ife. Faint fydde wedi bod yn gwitho yn yr un lle â chi yn yr adran och chi yndi? Faint och chi mewn grwpie ch mbod? Och chi mewn grŵp? Och chi mewn lines fi n credu byti pedwar deg pum deg o ni na. Odd eitha bloc ch mbod ife. Odd y pedwardeg-pumdeg na yn neud yr un gwaith â chi neu on nhw n neud? Odd, fynycha, odd. Pawb yn neud r un peth. A faint o fenywod odd yn y ffatri i gyd? Chi n gallu cofio? Nagw. Odd lodad na odd crowd na. Odd fwy o fenywod na dynion na ar y part hyn. Odd part arall a wi n credu bod fwy o ddynion lawr na ond nagw i n cofio. Odd y dynion yn neud math gwahanol o waith, on nhw? On, on nhw lawr yn y gwaith trwm, yn y machine shop on nhw n galw fe. So, nag on i n acos i fan na ch mbod yntefe. Odd y nifer o bobol wedi newid o gwbwl yn yr amser och chi wedi bod na? O hanner cant odd e wedi mynd lan neu lawr? Nagw i n cofio yr un rhai fi n cofio na trwy r amser pan on i fan na yntefe. Fyddech chi n gweud bod ch gwaith wedyn yn skilled neu beth och chi n câl ch cyfrif yn semi-skilled neu lled fedrus, beth odd...? Ie. Achos odd gofyn bo llaw fach eitha ysgawn da chi i neud e ife. Odd ishe traino arno chi yntefe. Och chi n câl, yn ch slip pae, on nhw n gweud rhywbeth fel na o gwbwl, ne? Na, na. 6

On nhw ddim yn diffinio beth och chi o gwbwl? Wedyn, o safbwynt y ffatri, faint o fenywod odd wedi priodi odd na, odd wedi câl plant? Odd rhai o r merched och chi n ffrindie? O, odd, odd lot na. Yn dod nôl ar ôl câl plant? Odd a lot fach yn shengel na hefyd a rhai â plant wedi tyfu na. Felly odd na gymysgedd o bobol? Odd, achos odd sawl un â plant wedi tyfu a on nhw n câl dechre gwitho wedi ny, fel lot yn henach na fi ife. On nhw yn och chi n câl cyrsie wedyn i ch atgoffa chi am y sgil neu och chi unwaith och chi wedi dysgu fe jyst mynd mlân â? Nag on nhw n boddran chi wedyn, os och chi n neud y gwaith yn iawn, ife. Och chi ddim yn gorffod mynd i ddosbarth nos na dim byd fel na i wella pethe? Na, na. Och chi n newydd iawn, - och chi n ferch ifanc yn dod mewn i r ffatri nawr. On nhw wedi chware rhyw fath o dricie arnoch chi o gwbwl? Odd hwnna n câl i neud? On, on. (chwerthin). Y tric mwya odd mynd lawr i r offis i get a left-hand tweezers, - dos dim shwt beth i gâl ife. Odd pawb yn câl u dala da fe, fi n cretu. Gethoch chi ch dal? Do, do. Odd rhywbeth arall yn câl i neud o gwbwl? Na, na, nagw i n cofio. On nhw wastad yn hela dynion lawr i r offis i ma ishe chi ofyn am left-hand tweezers yntefe! A pawb yn cered lawr fel twpsod yntefe! Beth odd yn digwydd? On nhw n gwbod beth odd y jôc lawr na n barod on nhw? On, gallech chi feddwl bod shwt beth i gâl ife. 12.15 Pwy flwyddyn och chi di dechre te? Tua 1960? Na, 57, 58 ffordd na. 58, reit, ocê. Chi n gallu cofio faint och chi n câl ch talu yr wthnos tua faint? O bythti 2 fel na odd e ddim lot. Nagodd e n arian mawr. 7

A beth och chi n neud och chi di priodi erbyn hynny? Na, priodes i n 1965 a fe gwples i wetyn. Ie, yn 1965 prioton ni ie. A fe gwples i wedi ny yn 1967. Felly, och chi n mynd gartre och chi n câl ch talu bob yr wythnos ne? On, bob wthnos a arian. Arian parod odd hwnna? Ie. Beth odd wedi tynnu mâs o hwnna. Odd pethe wedi tynnu mâs o hwnna cyn bo chi n câl e? Shwrans a tax ife a fi n cretu odd union yn dod mâs o fe hefyd. Odd dim byd yn mynd i ryw glwb da nhw, ne rywbeth fel na? Na, Odd clwb da nhw, ife, fi n cretu odd peth hefyd, odd clwb bach da nhw yn y bechingalw. Nagw i n gwbod os on nhw n talu rhywbeth ato fe. Pan dechreuon nhw on nhw n neud partis bob blwyddyn ch mbod, i r plant a pethach yntefe. Wi n cofio odd n anti yn gwitho na a wel, odd hi yn secretary na, a on i n câl mynd fel bechingalw achos bo hi n Achos bo chi di bod yn gwitho na ife? Na, un fach on i, byti saith-wyth mlwydd ôd bryd ny, a odd hi n gwitho i Mr Boult, a odd hi n gallu câl ticet i fi a och chi n mynd â tags fel evacuees arnoch chi fan hyn, on nhw n câl presents a popeth. Odd dim lot yn gwitho na bryd ny [tua 1950] a pan ddâth fwy na i witho, plant tade a mame odd yn câl mynd wedi ny, so on i n ffaelu mynd wedi ny ife. Fi n cofio câl tŷ bach a to cotton wool arno fe a na r unig beth fi n cofio o r nosweth na ife. Ond on i n câl mynd da hi bryd ynny. So odd da chi deulu wedi bod yn gwitho na te? Wel, on n galw (h)i n anti whâr n wncwl odd (h)i. Ond on ni di coti drws nesa iddi gilydd a on i n câl mynd da (h)i fel na, ch mbod yntefe. So na r unig un odd na n gwitho da ni. Och chi n mynd yn blentyn, och chi n mynd i r partis Nadolig ma? Saith wyth mlwydd ôd fel na. So, och chi n câl ch talu unwaith yr wthnos, mewn beth? mewn amlen? Odd da chi rif? Shwt on nhw n neud e? Shwt on nhw n gwitho mâs..? Fi n cretu - odd clocking number da chi a och chi n cloco miwn a cloco mâs a odd hwnna ar ch number ar yr amlen wedi ny a odd y pae yn dod rownd fel na. Chi n cofio ch clocking number? 8

(chwerthin)?? fi n ffaelu (h)elp 14.58 Gethoch chi godiad cyflog o gwbwl tra och chi na? Do, fi n cretu ond nagw i n cretu odd e n lot cwpwl swllte fi n cretu bydde fe wedi bod. Arian bach odd e. Och chi n byw gartre te bryd ynny och chi n gorffod rhoi ch tâl i ch mam neu beth och chi n neud ch mbod achos odd rhai pobol yn gorffod..? Rhoi popeth i Mami ife a câl arian nôl wedi ny. Wastod rhoi popeth ife. A faint och chi n câl nôl? Fi n cretu on i n câl (h)anner coron yr wthnos da n fam a (h)anner coron da nhad-cu, odd e n byw da ni ife. So wi n cretu on i n lled dda. Och chi n gwbod faint odd gweithwyr erill yn gâl, ch mbod, och chi n ymwybodol o beth odd pobol erill yn gâl? Na. Wi n cretu odd pawb rownd i ni n câl run faint yntefe. Ond odd y fformen a r chargehands on nhw n câl fwy. Na wi n cretu bod pawb jyst yn yr un pae na, ch mbod, o faint fi n cofio, ife. Ar beth fyddech chi wedi gwario ch arian te os och chi n câl beth och chi n gâl, och chi n gweud faint..? N arian poced? Nagw i n gwpod mâs nos Satwrn, joio ar nos Satwrn ife. Nag odd neb yn ifed, odd dansys bryd ny mynd strêt i r dans neu i r pictures yntefe. Nag on i n prynu dillad odd n fam yn prynu n nillad i i gyd. Odd hi n talu popeth fel na i fi ife. So, beth on i n câl, i fi odd e, ch mbod ife. Odd hi n talu am ch bwyd chi wrth bod chi n rhoi ch cyflog odd hi n talu am ch bwyd chi, mewn ffordd popeth? Odd popeth, odd hi n cyfri popeth. Och chi n mindio hynna neu se well da chi se chi ddim wedi gorffod neud e? Nagw i n gwbod, nagw i n gwbod, ond odd hi n dda i fi ch mbod yntefe. Odd na rhyw perks erill o witho, ne perks o gwbwl o witho, yn y ffatri, ch mbod, och chi n gallu prynu pethe n tshepach watchys a clocs ne rywbeth? Och chi n câl watch och, och chi n gallu câl watch na, och chi n gallu prynu hwnnw ife. Och chi di neud ny? Do, fi n cretu brynes i un ch mbod, yntefe. 9

On nhw n watchys aur, on nhw? Gold plated, fi n cretu bod un ar llofft da fi fan hyn. Un n fam da fi fan hyn. Af i i gâl look i chi n y funud. Fi n cretu bod hi still da fi. So odd rhan fwya o bobol yn prynu watch ne gloc na wrth bo chi n câl - Och chi n gallu mynd unrhyw bryd ne jyst Nadolig? Ne beth odd yn digwydd? Na, chi n gallu mynd rywbryd fi n cretu ife fel fi n cofio - achos odd offis a och chi n gallu mynd lawr i r offis i byrnu ddi yntefe a och chi n pico r un och chi n moyn. A och chi n câl tamed bach bant arni wedyn? Och, nagon nhw n brud (ddrud) pyrnu chwel nagon nhw? Nagw i n cretu bod nhw n cadw llawer o rai gold na. Brynes i ddim un gold on nhw rhy brud. Och chi n aelod o undeb llafur wedyn? Odd union na? Odd, odd union na odd. Do, Fi n cretu streicon ni unwaith. Beth odd enw r undeb och chi n perthyn iddi? Nagw i n cofio (sibrwd) nag wi n cofio. Ddim yn cofio odd pob un yn aelode? Odd hwnna n rhan cymryd yn ganiataol bo chi n mynd i ymaelodi on nhw, neu on nhw n dod i ofyn ne beth? Na, fi n credu odd pawb yn, nagw i n cofio neb ddim yn, ife, os nag odd parte erill dim yn, ife. Nag w i n cofio lot o drwbwl na o gwbwl na un peth amdano fe odd dim iaith na dim yndi. Mae rhai o nhw - ma lot o iaith mewn ffactris. Odd dim fel na na. A pawb yn friendly ch mbod tife. 18.18 Och chi n sôn nawr bo chi n cofio un streic chi n cofio beth odd honno, chi n cofio? Nagw i n cofio beth odd (h)i. Ishe rhacor o arian? Och chi n meddwl bod y gweithwyr yn câl u trin yn deg gan y meistri? A gan bobol, och chi n gweud nawr oedd na bobol na..? Ble on i, on. On nhw n rhai da ch mbod ife. Pwy odd yng ngofal chi? Pwy odd yn fel y person cynta, ch mbod, drostoch chi mewn ffordd? Y chargehand on nhw n galw fe. Reit, dynion on nhw wedyn? 10

Dynion on nhw, ie. Dim ond un fenyw fi n cofio yn chargehand, a un o Ystradgynlias o Aber-craf, odd y rest, dynion fi n cofio i gyd. Odd dou o Ystalyfera da ni a wedi ny odd fforman wedi ny. Nag och chi n neud lot â r fforman achos da r chargehands och chi n siarad da fwya os och chi ishe rywbeth, atyn nhw och chi n mynd i ofyn am bopeth, yntefe. Felly nhw odd yn gweud faint och chi fod i neud neu beth och chi fod i neud? Os se chi n bored (?) neu os och chi n neud rhywbeth yn rong a pethach fel na yntefe. Na odd dou, na tri da ni fi n cretu ife. Odd tri da ni. Odd y fenyw odd hi n chargehand yn ble och chi? Na, ar y test racks odd hi, ar y test racks. Byddech chi wedi lico bod yn chargehand? Fydde hi wedi bod yn bosibl i chi fod yn chargehand? Nagw i n cretu odd e bryd ny, Fi n cretu mai dynion odd yn mynd fwya, odd dim equality bryd hynny fi ddim yn cretu, odd y jobs gore yn mynd i r dynion. A wedyn odd y fformen uwch u penne nhw on nhw? Faint o fformen fydde yn ych adran chi? Fi n cretu mai un ar bob section odd e. Ta pwy bart och chi un fforman odd drosto fe a dou ne dri chargehand dependo ar seis y section chwel. A dynion odd rheiny hefyd? Ie. Bob lle. Och chi n gweld y perchnogion o gwbwl? Odd da chi siŵr o fod rheolwr, odd e yn gofalu am bawb? Och chi n gweld y rheolwr, y, Managing Director odd e n dod rownd o gwbwl? Mr Boult, on. Mr Boult odd e, a Mr Hopkins. On nhw n cered rownd, ife, ond nagon nhw n boddran lot da ni, jyst siarad â r fformen on nhw fwya, ch mbod ife. Fydden nhw ddim yn nabod chi? O na. Na. A beth am y perchnogion? Pwy odd y perchnogion? Ch mbod odd hwnna ddim yn rhywbeth och chi n gwbod? Na, na. 21.04 Buoch chi ddim yn swyddog undeb do fe ch hunan o gwbwl? Naddo. 11

Odd yr arian o r pae, arian odd yn mynd i r undeb, achos wi n credu bod nhw n mynd â peth arian i r undeb Odd, odd. Odd e n mynd i r Blaid Lafur, och chi n ymwybodol o hynny ne och chi..? Fi n cretu ar y pryd nagon i n neud sylw ch mbod och chi rhy ifanc i feddwl am beth fel na. Reit nawrte, o safbwynt ch gwaith chi, beth och chi n gwisgo i witho? Och chi n gwisgo overall, och chi n prynu rhyw un, odd dim iwnifform na dim da nhw, pawb i ddod â beth on nhw n moyn a jyst gwisgo fe ch mbod yntefe. Chi ddim yn cofio rhyw gown yn cau tu ôl fel theatre gown o gwbwl..? Na Na, dim byd fel na? Na, gallech chi gâl yr un fwya ffysi och chi n moyn ne r un fwya plaen och chi n moyn, ife. A chi odd yn gorffod golchi rheina? Ie, ie. Odd hwnna n waith? On nhw n mynd yn frwnt iawn? Na. Neilon ne rwbeth on nhw. On nhw ddicon rhwydd i olchi a smwddo eniwê. Och chi n gorffod gwisgo rhywbeth dros ch gwallt? Nag on, na. A ch trâd? Na, na. A menyg am y dwylo? Na, dim byd fel na. Odd ch dwylo n rhydd wrth gwrs i witho. Odd. A beth odd y tŵls, pa offer odd da chi? Eyeglass a tweezers odd fwya, fi n cretu, a fel blower bach ch mbod i whythu dwst mâs o r watch, rhag ofon se dwst yn mynd iddi, achos i whythu r dwst odd hwnna mâs wedi ny. 12

Shwt odd dwst, achos, siŵr da fi, mewn ffatri, bod na ddwst odd e? Shwt on nhw n cadw hwnna mâs? O, odd lle glân na. Odd cleaners yn dod rownd bob dydd i gl nau popeth ch mbod yntefe, on nhw n gl nau silff ffenest, popeth, bob dydd. Felly odd yn rhaid i r lle fod yn lân iawn? Odd e yn lân, odd. A pa fath o ole odd na? Odd e n ole naturiol? Odd gole fluorescent mawr na ch mbod yntefe. A gole da chi ar y ddesg wedi ny. Och chi n iste? Iste och chi n neud trwy r dydd? Ie. A och chi n defnyddio r eyeglass ma? A wedyn och chi n pwyso drosto, och chi? Ie, yn neud y watch ife. Odd hwnna tipyn o straen siŵr o fod ar y llyged a? Ar y start, odd, odd e ar y start. Och chi n ffaelu roi fe miwn i starto, ond odd e n dod, nagoch chi n styried; nag och chi n gallu gwisgo glasses achos on nhw n chipo ar y glass off ch llygad chi, chi n gweld, yntefe, so ond nagw i n cofio nhw n strict na, och chi n codi lan i r toilet a pethach fel na. Odd dim ishe i chi ofyn i chi gâl mynd a pethach yntefe. Odd gwres? Odd hi n gynnes na? Odd, odd. Beth am - shwt on nhw n cynhesu lle te? Fi n credu odd pipe mawr da nhw ch mbod yntefe. A digon o lass reit rownd odd y glass yn twymo r lle wedi ny ife. 23.56 Odd hi n mynd yn dwym iawn na? Odd hi n gallu bod yn dwym na, odd. Yn yr haf ch mbod ife. Och chi n câl agor y ffenestri? Na, nag odd y ffenestri n gallu acor. Nagon nhw? Nagw i n cofio gallu acor nhw. Dim ble on i chwel yntefe. 13

Achos dwst falle ife ne? Na r point chwel ife. O safbwynt yr och chi n gweud mai chi odd yn prynu ch iwnifform ch hunan te ife? Ocê. A beth ambyti r offer? Och chi n prynu rheina neu och chi n câl rheina? On i n câl rheina da nhw on nhw n rhoi popeth fel na. Odd y gwaith yn beryglus o gwbwl? Na. Odd hi n swnllyd na? Na, yn dawel le on i. Dim machines o gwbwl te popeth yn dawel. Chi n cofio unrhyw un yn câl anaf o gwbwl ne niwed o gwbwl? Na, dim le on i. Achos heddi ch mbod, ma cymint o reole iechyd a diogelwch, - och chi n ymwybodol o bethe fel na ne odd neb yn gweud dim ambyti ny? Na, dim ble on i. Ond odd dim danjerys lle on i, chwel, ife. Os odd hi n dawel yntefe och chi n câl siarad wrth ch gwaith? On. Och chi n câl siarad och chi? Lot o sbri. Lot o laffs na ife. Och chi n canu o gwbwl? On, on nhw n canu Pwy odd yn canu ch mbod? Pwy odd yn trefnu odd..? Falle bydde un ferch yn canu a bydde pawb yn canu da (h)i yntefe. Ond odd rhai comedians na. Bydde rhywun yn paso hibo neu rywbeth fel na bydden nhw n gweud rhywbeth yn gomical na, odd hi n hapus na chwel yntefe. Ych chi n cofio beth on nhw n ganu o gwbwl? Nagw, ond wi n cofio un ne ddwy yn dechre canu ch mbod yntefe. Odd dim miwsig yn y cefndir, ch mbod Music while you work na dim byd fel ny? Na, dim byd fel ny 14

A on nhw n barod i chi i siarad on nhw ddim yn trio ch stopo chi a canolbwyntio ar ch gwaith? On nhw ddim di trial neud hyn na. Bydde fe ddim di gwithio na fydde fe? Na fydde. Beth am tai bach wedyn? Odd tai bach na? Odd, dicon. Och chi n câl mynd dim..? Dim stopo chi a och chi n mynd fan na a och chi n câl pum munud bach o chat fan na ife. On nhw n watcho chi n mynd a dod fi n cretu. Tra bo chi n neud ch gwaith, nagon nhw ar ch pen chi ch mbod ife. Wi n cretu sech chi n tsheto t md bach bydden nhw n watchan chi fwy yntefe. Och chi n gorffod cynhyrchu rhyw nifer o och chi n gorffod neud hyn a hyn? On i n gorffod neud so much, on. Faint, chi n cofio faint och chi n gorffod neud? Na, on nhw n erfyn i chi neud, gwedwch, wi ddim yn gwpod, gwedwch ucen, a boch chi n neud yr ucen yn iawn ife. Sech chi n neud fwy odd e n bechingalw ond os och chi n neud llai bob dydd fi n cretu bydden nhw n gweud wrthoch chi, yntefe. Ond nagw i n cofio beth odd Odd e n lot, ch mbod neu odd e..? Na, odd e n iawn. Faint o amser odd e n gymryd i chi roid y balans mewn te ne r? O, cwpwl o funude y fwya och chi n neud e, odd e n dod fwy rwydd i chi ife. Ambell waith och chi n galw r watch yn bopeth achos odd e n pallu gwitho ife, ond pryd arall wedi ny odd e n dod fel na ife. A odd e ddim yn effeithio dim ar ch clyw chi na dim byd fel na, na ch golwg chi? Odd e wedi effeithio ar ch golwg chi y ffaith bod chi? Ydy, ma r llygad hyn yn wannach yntefe. Y llygad lle r odd y gwydr ife? A gwitho n acos drwy r amser chwel, yntefe. Chi ddim wedi meddwl mynd am flaen- iawndal am neud na? 15

Na, ma gormod o flynydde wedi mynd. Am beth fyddech chi wedi bod yn siarad, se chi di bod yn siarad nawr fel menywod da ch gilydd? Och chi n siarad mewn grwpie bach ne dros y lle? Wel, ambell waith, odd dou section ife, fyddech chi n shouto ar draws chwel ife. Gofyn ble chi di bod nos Satwrn, beth och chi di bod yn neud trwy r weekend, neu os on nhw n rhedeg trip pawb yn mynd ar y trip a pethach fel na ife, a wedi ny shwt âth (h)i a os odd rhywun yn gweud bod e wedi bod yn rhywle, pawb yn holi ddi ch mbod yntefe. Odd e fel teulu pawb yn siarad da i gilydd ch mbod, ife. 27. 58 A pwy iaith fyddech chi wedi siarad? Y ddwy iaith Cwmrâg a Sisneg. Odd lot o Sisneg na. Odd e? Odd. Lot o Sisneg. Ond odd lot o Gymrag na hefyd odd e? Odd. Ond mâs Beth am y canu ym mha iaith fyddech chi wedi canu te? Fi n cretu taw Sisneg on nhw n canu, on nhw n canu fwy o popstars, fi n cretu, trio cofio nôl ch mbod yntefe. On nhw n canu pethach odd yn mynd ar y pryd fel. Ond ma Ystrad yn Sisnigedd lot chwel, Ystalyfera yn fwy Cwmrâg fi n cretu a lan y cwm, Cwm Twrch a Cwmllynfell fwy Cwmrâg ife. Och chi n câl smoco na? Oedd na ferched yn ysmygu? Ac os on nhw, ble on nhw n câl ysmygu? Fydden nhw wedi câl ysmygu wrth eu gwaith? Na, fi n cretu on nhw n neud e n y toilets. Nagw i n cofio nhw n neud e ar y ddesg. Na, fi n cretu ma n y toilets on nhw n mynd i gâl smygu yntefe. On nhw ddim yn stopo nhw rhag smygu fan ny? Na, na. Achos odd ddim rheole fel sydd heddi ta? Dim nawr, na. Na r peth gore ddoth miwn yntefe. Sut wedyn, och chi n gweud odd na ddynion, rhai dynion, yn gwitho, reit, wedyn odd y menywod, sut on nhw n trin y dynion? On nhw n tynnu u côs nhw? Poeni nhw lot, on. 16

Shwt on nhw n neud ny? Gweud pethach twp iddyn nhw, ch mbod, a neud pethach twp ife. Ond on nhw n cymeryd e n dda, weda i na. On nhw wastad mewn gwd hiwmor amdano fe ife. Beth on nhw n neud iddyn nhw te? Sain cofio (sibrwd), fi n cretu bo nhw n poeni nhw ch mbod, fel odd un neu ddwy gomedian yn dod miwn a weindo nhw lan ond wi n ffaelu cofio Cofio bod lot o wherthin na ch mbod ife. On nhw ddim yn defnyddio iaith anweddus te, on nhw? Na, dim o gwbwl, dim le on i. Och chi n clywed am na mewn llefydd erill ne? Falle lawr le odd y dynion, fwy o ddynion yn gwitho. Jyst cered trwyddo fan na on ni achos odd dim da ni i neud â fe chwel ife. Pam och chi n cerdded trwyddo ble odd y dynion, on nhw n tynnu ch côs chi, gweiddi ar ch ôl chi? Na, na. Dim byd fel na? Wedyn och chi di priodi? Och chi n briod pan och chi n gwitho na? On. Reit, shwt odd ch gŵr yn timlo am y gwaith och chi n neud? Odd e n? Na, odd e n iawn. Odd e n hapus amdano fe. Wedyn, yn y cyfnod hynny, shwt och chi n edrych ar ch arian chi ch mbod - pay packet chi? Och chi n edrych arno fe fel rhywbeth extra at y teulu neu rywbeth oedd yn rhan o r, ch mbod? Ar ôl prioti? Cyn prioti? Sori? Na, ar ôl priodi. Ar ôl prioti? Na, on ni n dau yn doti fe miwn dan gilydd a un banc odd da ni. Ond och chi ddim yn meddwl am ch un chi ch cyflog chi - bod cyflog ch gŵr yn bwysicach na? Na, bod e n fwy na fi? Odd e n well off achos e n fwy na fi (chwerthin). Odd ch gŵr, gan bo chi ch dau yn gwitho, och chi n rhannu gwaith tŷ wedyn hefyd? On, odd e n dda da fi, ody. 17

Ma hynna n eitha anarferol cofiwch on d yw e? Na, mae fe wedi helpu lot o fi yn y tŷ. 31.04 Beth odd ch orie chi n y gwaith? Ych chi n gallu cofio pryd och chi n dechre a pryd och chi n gorffen? Fi n cretu on i n dechre na am hanner awr weti saith a on i n cwpla sha cwarter i bedwar hanner awr wedi tri cwarter i bedwar. Bob dydd o r wthnos, neu pa ddiwrnode? Bob dydd. Penwythnos hefyd? Nagon i n gwithio ar dydd Satwrn o gwbwl. Ond rhyw gof da fi acha dydd Gwener geson ni gwpla tmed bach yn gynt acha dydd Gwener, ar y diwedd. Ma rhyw gof da fi am hynna. Fuoch chi n gwitho ar ddydd Sadwrn o gwbwl, ch mbod? Neu odd dim galw arnoch chi o gwbwl? Na, dim ar ddydd Satwrn o gwbwl. A odd rhai yn neud shifftie gwahanol? Odd sawl shifft na neu jyst un? Odd rai yn neud shift work na, odd, ond nagon i. On i n dydd bob dydd chwel yntefe. So, odd shift arall gyda r nos neu rywbeth odd e? Dechreuodd e weti ny, ar ôl i fi gwpla, sbel wedi ny, swing shift on nhw n galw (h)i, on nhw n mynd mewn bob nos te chwel yntefe dechre am bump a cwpla am naw. Fi n cofio rhai n gweud bo nhw n mynd ar swing shift ch mbod, fel on nhw n galw fe. Ond fuoch chi ddim yn neud na ch hunan? Na. Dim byd fel na. Och chi n cloco mewn - beth odd yn digwydd os och chi n hwyr? On nhw n torri ch arian chi lawr. Odd e ddim lot i ddechre odd e? Nac odd!, tynnu cwpwl o swllte off yntefe. Ond os och chi n dala r bys och chi n mynd i fod ar amser chwel yntefe. Nag odd y bys byth yn mynd hepddon ni. Odd y bysys yn dda i ni. Fi n cofio un menyw odd hi di cysgu mlân, âth e lawr i hercid (h)i, â flash a dod â (h)i lan i r bys a phopeth. On nhw n dda pyrny yntefe. On nhw n napod chwel ife? So, na gollon ni byth ar y bys, da nhw. 18

A och chi n cloco mâs ar y diwedd hefyd, te wedyn te och chi? On. A och chi n gorffod rhedeg am y bys, ne beth odd (h)i? Na, odd y bys yn sefyll amdanon ni a on nhw i gyd yn ciwo O! odd bysys difrifol na. O ble on nhw n dod te o ble odd y merched ma i gyd yn dod? O, o bob man, odd rhai o Brynaman, rhai wedi ny o Gwmllynfell, Rhiw-fawr, Cwm, Ystalyfera, Ystradgynlais, Aber-craf, a fi n cretu on nhw lawr i Clytach mor bell â Clydach. Odd crowd yn gwitho na Odd e n bwysig te ond oedd e i economi r..? Ond odd na dwy ffactri na chwel. Nagon i n napod neb o r ffactri arall. Och chi ddim yn neud dim byd da r ffatri clocie? Dim? Na, na. Och chi n câl, yn ystod ch orie gwaith, och chi n câl stop o gwbwl yn y dydd? Beth och chi n neud amser Och chi n câl egwyl ne.. beth odd y drefen? Wel, fi n cofio câl dishgled fach o goffi a pethach yntefe ond nagw i n cretu on ni n stopo. Och chi jyst yn mynd i ercid câl un ch mbod. Ond nagw i n cofio stopo, falle on ni, nagw i n cofio ife. Beth am gino? Ble och chi..? Och chi n câl mynd lawr - odd cantîn lawr na. A na beth och chi n neud? Mynd lawr fan na? Mynd lawr fan na a mynd am wâc fach wetyn. Fi n cretu on ni n câl awr i gino on ni? Odd dicon o amser i ni gâl tamed bach o sandwich a wâc fach. So, odd e n break. Och chi n gorffod talu am hwnna? Os och chi n byta, och; nagon i, on i n byta sandwich a cino ar ôl dod nôl chwel ife. So, odd cantîn teidi na. A odd lot fawr - y rhan fwyaf o r menywod erill yn mynd lawr na? Odd, odd. 34.14 Och chi n câl, falle, break - Och chi n câl break yn prynhawn chi n cofio paned ne? 19

Nagw i n cofio, on ni siŵr o fod achos, achos on ni bownd o fod yn câl e ond nagw i n cofio. Ond och chi ddim yn mynd allan i gâl e? Och chi ddim yn mynd i r cantîn? O, nag on. Dim ond amser cino on ni n câl mynd I fan na. A beth ambyti gwylie? Odd gwylie? Odd, odd stop fortnight gyda chi? Pryd odd hwnnw? Wthnos ddwetha Gorffen-(h)af a wthnos gynta yn Awst fi n cretu. Rownd y marc na odd e wastod. Ne falle fwy Gorffen-(h)af a mynd miwn i ddechre Awst falle, ch mbod ife. Odd y ffatri n cau amser na? Odd, odd (h)i n caued lawr i gyd. A ble och chi n mynd ar wylie? Odd pobol yn mynd da i gilydd ne och chi n mynd - pawb yn mynd ar ei ffordd u hunen? Na, pawb yn mynd ar ei ffordd u hunen weti ny. Fues i unweth da crowd o ferched lan i r gogledd a na r unig dro fi n cofio mynd da nhw ch mbod yntefe. Na, bechingalw, mynd da ffrindie on ni n wedyn i gyd ife. Ble fuoch chi lan yn y gogledd te? Pwllheli I Butlins? Butlins, ie. Gethon ni sbri! Ie, do! Butlins, ie. Byti wyth i naw o ni n mynd. A mini-bys yn mynd â ni lan a dod â ni nôl ife. A wedi ny mynd da ffrindie erill on ni wetyn, chwel, ife. Och chi n câl gwylie banc bant ne..? Och chi m yn câl tâl yn ystod y gwylie na neu och chi yn câl tâl i r gwylie. Fi n cretu on i yn câl n talu? Achos odd pawb yn mynd ond on nhw? Odd, ie. 20

Odd rhywle on nhw n mynd i gyd gyda i gilydd? Odd na ryw un lle odd pobol yn siarad bo nhw di bod ar wylie neu fel arall, Na, ocê. Fi n cofio nâth un o r menywod, odd (h)i n henach na ni lot, nâth hi un trip i Blackpool, a âth crowd o ni o r un man wedi ny i Blackpool a dâth cwpwl o rei erill, tu fâs i llanw r bys Ceri a i bartners yntefe. Joyce drefnws hi r trip a gethon ni wthnos fach nêt. So odd y gwŷr wedi câl dod ar hwnna? Nagon i n briod bryd ny chwel, ife. Ond on nhw ishe llanw r bys a on nhw wedi bwco u lle u hunen a ishe sbin nôl a mlaen so gethon nhw sbin nôl a mlân ar y bys ife, odd e n well na mynd acha train no. O gethon ni dywydd gwael, odd y tywydd yn terrible! Yn Blackpool? Beth odd y gŵr yn neud, gyda llaw? Pan gwrddes i ag e electrician yn yr Onllwyn odd e. A gwplws e wedi ny, na a pan gethon ni r plant, odd e n well off â th e i Fords i witho. A odd e n gwitho yn y labs yn Fords wedi ny. Ym Mhen-y-bont ife neu? Na, yn Abertawe. Ma fe wedi cwpla nawr ers thirteen years, cyn bo nhw n cauad Abertawe, yntefe. 37.06 On i n gweud sôn am wylie banc nawr pa ddyddie fyddech chi n câl bant yn ystod y flwyddyn. Pasg ac yn y blaen fyddech chi n câl rheina bant? On, on ni n câl rheina. Ie, pa rai erill? Fi n cretu bod dydd Llun Sulgwyn off a Nadolig ife. Ond dim arall wedi ny. Dydd Gŵyl Dewi ddim yn bwysig? Nag odd. Reit, beth petaech chi wedyn angen mynd i angladd ne rywbeth fel na, och chi n câl ch talu? Ne shwt byddech chi n gwitho hwnna? Nagw i n cretu gaethech chi ch talu ife. A os och chi n dost, cretu bo chi n câl ch talu pan och chi n dost fi trio cofio. Nagw i n cretu bues i n dost na ife. On nhw n ffysi ambyti ch mbod byti ch mbod, absennol a pethe? On nhw n watsho bo chi ddim acha sick. Odd, odd. Ond, wi ddim yn cretu golles i waith o gwbwl i fod yn dost na ife. Wrth bo nhw n cloco pobol on nhw n gwbod pwy odd na yntefe? 21

On, on nhw n dala chi wrth weld chi n dod miwn, on nhw n gwpod bod rhwbeth yn bod, ife. Och chi n câl ch galw lan i r offis os och chi mynd gormod off, ten, ife. Odd na fywyd - ch mbod, och chi n sôn ch mbod, bo chi fel criw wedi bod am un trip odd na fywyd cymdeithasol eitha da yn gysylltiedig â r ffatri? Odd lot yn lico mynd mâs, lan i r clwb, a pethach fel na ife nagon i n mynd, odd e n awkward i ni se n i n moyn mynd achos fydde dim ffordd da ni i fynd sha thre o Ystaflyfera chwel ife. A bach yn ifanc pryd (h)ynny. Ond odd social club bach teidi na on nhw n gweud ife. A beth am bethe fel tîme chi n gwbod criced, a pêl-drod a - rhywbeth i ferched o gwbwl? Ddim i ferched. Nagw i n cofio dim i ferched. On nhw n neud pethe fel - rhai ffatrïoedd on nhw n neud Miss ch mbod Miss Tick Tock, neu beth bynnag on nhw n galw hi? On nhw n neud na câl cystadleuaeth i weld pwy odd Miss? Nagw i n cofio a gweud y gwir wrthoch chi. Chi ddim yn cofio hwnna o gwbwl? Na, wi ddim yn cofio. A och chi n sôn am bartis Nadolig i r plant, ond pan och chi n gwitho na on nhw n neud na o hyd? Neu dim ond pan och chi n fach? Dim ond pan on i n fach. Fi n cretu stopon nhw fe yn y diwedd ath gormodd i fod na. Achos siŵr o fod odd cwpwl o gannodd yn diwedd na yntefe. Ond ar y start fi n cofio r partis Nadolig tefe. On nhw n rhoi anrhegion i r plant wedyn? On, on. Wi ddim yn cofio ges i??? ond fi n cofio r tŷ bach na ife. Odd dim bands na côr na dim byd fel na odd e? Na. Fi ddim yn cofio fe. 39.56 Beth sy n aros yn ch cof chi fwyaf wrth feddwl am y ffatri? Wi n cretu bo nhw mor gyfeillgar na ch mbod yntefe. Achos odd neb yn awkward allech chi weud na. Chi n câl rhai ma nhw n gallu bod yn a pico ar rai bach fel na wi ddim yn cofio dim byd fel na na ch mbod fi n cretu odd pawb yn hapus na ch mbod yntefe. 22

Och chi wedi bod yn dysgu rhywun i neud y gwaith wedyn? ch mbod - och chi wedi câl ch dysgu ch hunan, fuoch chi dysgu? Na, fi n cretu odd rhywun da nhw i ddysgu nhw ch mbod, na, nagon i n dysgu neb. Gallen ni fynd mlân da n gwaith wedyn ife. Fyddech chi n gweud bo chi wedi mwynhau gwitho na? Do, do enjoies i e. Beth odd odd na rywbeth negyddol och chi ddim yn mwynhau? Na. Och chi n ffindio r gwaith achos och chi n neud run peth n och chi? Odd e n gallu bod yn boring pan och chi n meddwl amdano fe, odd e n boring yntefe, achos och chi miwn a och chi n neud run peth trwy r amser, ife, ond pan gwlpes i i gâl y plant, ethes i ddim nôl wedi ny te. Ond och chi n timlo bod y cyfeillgarwch - odd yn bwysig ife - y cwmni ife? Ie. Odd cwmni da na. A cymysgedd o fenywod, priod a di-briod? Odd, odd. Pawb yn cymysgu n iawn? Pawb yn joino mewn, on. Wedyn, fe benderfynoch chi adel, pam hynny te? I gâl y plant ife. Cwples i i gâl Christopher a wedyn dâth Beth a bues i n tŷ wedyn nes bo nhw mynd I r ysgol. Gethoch chi barti cyn gadel neu rhywbeth i? Na! (chwerthin) A weti ny, na fe odd n fam lot fach i sort of (?), farwodd yn nhad-cu, cwples n dad i witho, a ofynnes (h)i Os wyt ti n moyn mynd nôl i witho, watshwn ni r plant, so ges i job lawr fan na wedi ny. Pryd odd hynny? Faint odd oedran y plant? Ne sawl blwyddyn fuoch chi bant o r gwaith? Odd Beth yn beder - bump a hanner So hi yw r diweddara ife? Hi yw r iengaf? Ie. So faint fuoch chi bant i gyd wedyn? 23

Na fe, cwples i n 1967 mis Mai a ethes i nôl 73. Jest chwe mlynedd te ife. Odd hwnna n beth eitha anarferol amser na, odd e? Odd. A mynd nôl i beth wedyn? Beth och chi n neud? Ie, i r DVL wedi ny. Withes i n y DVLA wedi ny. Achos, odd lot o fenywod fan na hefyd yn on nhw? Ble och chi n gwitho yn y DVLA? Beth odd? Ar y starto ar y wel on ni n neud fel post codes a wedyn ithes i witho acha promotion yn 1965 buon ni n neud taxes ch mbod, remindo dynion i dalu r V5 (h)yn. A on fan na es i i r pay section a fan na fues i n y pay section nes bo fi n cwpla. 42.58 A pryd bennoch chi? Deg mlynedd yn ôl nawr. Och chi di mwynhau fan na? On i n joio na. Och chi di mwynhau mwy fan na na yn Toc Toc? On, on. Pam hynny? Odd e lot fwy interesting y pae och chi n neud overtime, och chi n neud shift work i rai, och chi n neud promotions i rai, ch mbod, och chi n neud popeth da r pae te, ife. T med bach mwy heriol, y gwaith? Heblaw, wrth gwrs odd y gwaith arall yn fanwl iawn ond odd hwn - fwy o amrywieth falle? A on ni mewn rŵm fach yn neud y pae ife, pob un yn gwitho da i gilydd a odd e n grêt ch mbod. Oedd na gymdeithas fan na hefyd och chi n teimlo? Odd, ble on i, odd e n grêt. A menywod odd yna yn bennaf? Odd lot o ddynion lawr fan na ond bues i n lwcus achos da menywod withes i fwya to, ife. Odd un neu ddou fachgen da ni ond da menywod withes i fwya to. Mae n od tife? 24

Och chi ydych chi wedi cadw cysylltiad o gwbwl fel y criw och chi yn y ffatri, ne da rhai o r menywod na ne..? Ma dwy o ni still yn ffrindie ten ife achos ithon ni o ysgol Rhiw-fawr i r ffactri a yn ni n cwrdda lan o hyd ife. Fi n gweld rai o na a chi n cofio nhw a câl chat da nhw ife. Ond Ond dos dim rhyw fath o gymdeithas, os e, ble i chi n cwrdd lan? Rhyw fath o? Na, falle bo fe ar ôl i fi gwpla, ife. Na. Ond ma tair o ni ch mbod tife ma dwy yn enwedig yn cwrdda lan lot ten, ife. Ond ma - Ydy hwnna fwy i neud â bo chi n byw a bo chi n? Ydy, wedi bod yn r ysgol a popeth da n gilydd yntefe Yn yr ysgol da ch gilydd, ie. Fyddech chi n gweud bod y menywod och chi n gwitho da yn y rhan och chi yn y ffatri, bod lot ohonyn nhw yn mynd i r capel? Faint ohonyn nhw fydde wedi bod yn gapelwyr neu n eglwyswyr, neu faint fydde ddim wedi bod yn y chwedege? Fwy ddim na yn, ife. Wrth i chi edrych nôl nawr, beth yw r atgofion penna sy da chi o r ffatri? Y gymdeithas, pawb gyda i gilydd yn catw da i gilydd ife. Beth arall alla i feddwl amdano nawr? Pa mor bwysig odd y ffatri i r cwm? O, bwysig iawn, mae n drueni bod e wedi caued. Gollodd lot u gwaith. Gorffod ni gymeryd lot yn y DVL. On nhw n dod miwn wrth y cannodd ch mbod ife. Gorffod nhw gymeryd nhw miwn. Do fe? Do, gorffod iddyn nhw gymryd sawl un miwn. On ni n tynnu bythti 50 bob dydd Llun miwn ch mbod, ife. Odd digon o waith da nhw yn y DVLA? Odd. Odd e? Ar y pryd, odd pump mil na ar y pryd chwel ife. So gorffod ni gymryd sawl un miwn o r ffactri. Wi ddim yn gwbod os odd llefydd erill yn gorffod neud e ond gorffod i ni neud e. Y Llywodreth odd yn gweud bo rhaid iddyn nhw neud e ife? Achos nagon nhw n gofyn am ddim exams na dim, ond on nhw n câl dod miwn. Setlon nhw lawr a enjoio na. Os unrhyw stori da chi byddech chi n hoffi i ddweud yn arbennig am ffatri Tic Toc. 25

Wel y stori fi yn cofio, yw pan hapnws Aberfan. Odd n chargehand ni, Viv, nôl i r gino, a dâth e nôl a gweud bod e wedi clywed ar y radio, a gobitho bod e n anghywir, a bod plant wedi câl u lladd. Ond yn flin odd e yn wir, beth glywws e, odd e? A pob un yn dawel bwrws e pawb na. Odd e di effeithio ar yr?. Odd, pawb yn stond ife. Hwnna odd hwnna n terrible, odd e? Os na unrhyw stori arall am unrhyw bethe doniol odd yn digwydd na? On nhw n tynnu coes y dynion on nhw n neud rhywbeth i r dynion amser Nadolig? Na. Chi ddim yn cofio dim byd fel na? Na. Wi n cofio un hen cleaner fach da ni a odd hi n lico gwrando ar popeth, a dyma ni n dechre stori lan a jocan - gillwng parts mâs. A odd (h)i n dod nôl bob dydd Beth hapnws i r groten fach na den? A bydden ni n gweud rhwbeth a bydde hi n dod nôl bore arôl ny. Nage stori odd hi, nag on ni n gweud dim drwg i neb ife. Ond odd hi n gomical ife? So odd na bobol yn glanhau yn y ffatri hefyd - menywod glanhau? Odd. Odd cleaners da ni, odd. Och chi n gweud bod y lle yn lân iawn O, odd. 47.34 English summary Smiths/Ingersoll watches and clocks, Gurnos Works, Ystradgynlais Tick Tock Factory Interviewee: VSW016 Mrs Catherine Evans Date: 20: 11: 2013 Interviewer: Catrin Stevens on behalf of Women s Archive Wales 26

Catherine Evans (nee Thomas) was born on 24 th May, 1942. Her father worked in the colliery and her mother looked after the house. She had one brother and one sister. Her brother worked as a painter and decorator and her sister worked in the bank. (Her sister was ten years young than her.) She went to Rhiw-fawr School and went on to Ystalyfera Grammar School until she was sixteen or seventeen. She left because the examinations made her a nervous wreck and her mother told her she should leave. She has regrets about this as she feels she may have missed out as a result. She went to work in the Co-op shop and on to the Tick Tock factory until she had her first child. She didn t work for about five years and then went to the DVL in Morriston. She worked in the (Co-op) shop for about a year but didn t like it. Everybody who came in knew her, and it was just her and the manager working there. She went to Tick Tock for the company. Jobs were plentiful at the time. She wanted to be a booking clerk but there were no such vacancies at the time at the factory. She made good friends in her section and so she stayed there until she had her first child, even though a booking clerk vacancy had arisen during this time. Everybody seemed to be going to Tick Tock in Ystradgynlais at the time, rather than other factories in the area. She knew many people who worked there already and there was transport available by bus which stopped in front of her house. She lived in Rhiw-fawr at the time and the work bus would pick her up and travel down the valley, picking up other workers on the way. It was just a quarter of an hour s journey. She could have walked if she wanted to. Her job was working on the balance wheel of the watch. If the balance wheel didn t work the watch didn t work. It was intricate work and Catherine enjoyed it. She had good company. She doesn t think there was a higher status attached to working in a shop. She was trained at the factory, and after she had completed the training somebody kept an eye on her for a while. 6.08 The training would be provided by the other women and lasted a few weeks. Everybody would try and help. The supervisors were men. It was such detailed work, and you had to get it in correctly so that it could breathe it had to breathe properly. When she was expecting her son the foreman took her to one side and put her to work on repairs instead of her usual job as this was lighter work. She did this for a few months before finishing. Watches that came in for repair went on to the test racks. They would be wound and left there for a week, and monitored during this time to see whether they kept time or not. Catherine worked upstairs on the ladies watches. Pocket watches were made downstairs. 27

9.05 The factory made all the watch parts on site. The women worked on the lines and the men worked down in the machine shop. There were about fifty women working in the part of the factory where Catherine worked. In order to complete her work having small hands was essential. Many of the women were single, and many were women who had returned to work when their children were older. There was no training after the initial training. One of the tricks that was played on the young employees starting there was telling them to go to the office and ask for a left handed tweezers. Everybody would get caught out. 12.15 Catherine started at the factory circa 1957 or 1958. The wage was approximately two pounds per week. She got married in 1965 and finished working there in 1967. There was a small club that arranged a Christmas party for the children of the workers. Catherine s auntie worked as a secretary for Mr Boult and took Catherine to the Christmas party when she was about seven years old. The children were all tagged like evacuees and given presents. When the work force increased in number they restricted the tickets to children of the employees. Catherine had a clocking in number and had to clock in and clock out. 14.58 The wages increased by a few shillings every year. Catherine gave her wages to her mother and was given half a crown s pocket money. Her grandfather would also give her half a crown. She thinks that everybody had the same rate of pay, apart from the foremen and charge hands who got more. She liked going out on a Saturday night. She didn t drink alcohol but liked going to dances or to the pictures. She didn t buy her own clothes her mother bought them for her and paid for everything for her. Workers could buy a watch at a discount. They were gold plated. (Catherine still has her mother s watch.) They could go up to the office and chose the one they wanted. Catherine was a member of the union and remembers going on strike once, although there was never much trouble there and no bad language. Everybody was friendly. 18.18 It was the charge hand who oversaw them. The charge hands were men although Catherine remembers one woman from Ystradgynlais or Abercrave who became one. You didn t have much to do with the foremen but would speak with the charge hands if you wanted anything. 28

The female charge hand worked on the test racks. Catherine wouldn t have wanted to be a charge hand. She said, There was no equality then I don t think, the best jobs went to the men. There was a foreman on every section and two to three charge hands. Mr Boult and Mr Hopkins were the bosses and would walk around the factory, but they didn t bother much with the workers, and only spoke to the foremen. Catherine didn t know who the owners were. 21.04 Catherine didn t really take much notice of the fact that the money paid to the union went to the Labour Party. She would buy an overall to wear to work but there was no uniform as such. (She doesn t mention the white overalls mentioned by Meriel Leyden VN015.) They had to wash their overalls themselves. She used an eyeglass and tweezers to do her work, and had a little blower to blow the dust out of the watch. The factory was very clean. Cleaners came round every day to clean everything, even the window sills. There were large fluorescent lights, and a light on the desk. Catherine would be sat down all day, bent over, looking through her eye glass. 23.56 The windows in the factory didn t open in order to prevent dust getting into the watches. There were no machines in the part of the factory where Catherine worked, so it was quiet. Catherine would talk as she worked. There was a lot of singing and joking there. She remembers that girls would burst into song spontaneously and others would join in. Going to the toilet was an opportunity to have a chat. As long as the girls did their work the bosses weren t chasing them. They had certain targets to achieve, and if they did above this number they received bonuses. If they couldn t reach their target the bosses would want a word with them. It would only take a few minutes to put a balance in a watch. Sometimes you d call the watch all sorts of names because it wouldn t work, but other times it would just come like that. Catherine thinks that the work has affected her eye sight. The women from one section would sometimes shout across to the women of another section to ask they what they d been doing on the weekend, or if they were running a trip. Everybody went on the trips, and they d want to know how it had gone if they d done something or been somewhere. It was like a family everybody talking with each other. 29

English and Welsh were spoken in the factory. The girls would sing pop songs. Catherine considered Ystradgynlais to be quite anglicised, whereas Ystalyfera, Cwmtwrch and Cwmllynfell were more Welsh. Girls who smoked went to the toilets for a cigarette. The women teased the men a lot but they took it in good spirit. Catherine and her husband shared household chores as they were both working. 31.04 Catherine thinks that her work hours were from half past seven until about half past three or a quarter to four. She didn t work on Saturdays. Some workers did work shifts but Catherine always did days. She talks about the swing shift beginning, which was from five o clock until nine o clock. If workers were late their pay was docked but the workers who caught the bus were never late anyway. The bus would never leave them behind anyway. They had to clock in and out, and would have to queue for the bus at the end of the day. There were buses taking workers home to Cwmllynfell, Cwm, Ystalyfera, Ystradgynlais, Abercrave and Clydach. Catherine didn t know people on the other site (the Enfield). Catherine remembers having a coffee break although she doesn t think she actually downed tools during this time but kept on working. At lunch times she would go down to the canteen and have her sandwiches. She doesn t remember whether they had a break in the afternoon. 34.14 The factory shut down for a fortnight during the last week of July and the first week of August. The girls from the factory didn t normally go on holiday together but a crowd of them went to Butlins, Pwllheli one year. About eight or nine of them travelled by minibus and they had lots of fun. One of the older women arranged a trip to Blackpool and a few people from outside the factory came so that they could fill the bus. 37.06 The workers were off on bank holidays Easter, Whitsun and Christmas. If somebody wanted a day off for personal reasons such as attending a funeral they wouldn t get paid. Catherine never lost a day s work through sickness. The factory s social club was popular with the workers. Catherine couldn t go because she lived too far away and wouldn t have a way home to Ystalyfera. There were bowls, football and cricket teams for the men but no such activities for the women. 39.56 30