دوفصلنامه علمی پژوهشی»پژوهشه یا زبانشناختی قرآن«سال چهارم شماره اول بهار و تابستان 4931 پیاپی 7 صص 60-14 فهم قرآن در پرتو نظم شبکهای یا فراخطی آن احمد قرائیسلطانآبادی * چکيده بر اساس شواهد موجود اطالعاتیکه ما از جریان تاریخی فهم قرآن داریم چیزی جز تفس یرهای متعدد و مختلف از کالم الهی نیست که در واقع بر مبنای قواعد رایج در ع ر و نم م خ ی و طولی حاکم بر متون بشری بروز یافتهاند. تمرکز صر بر این امر از یکسو مخاطب ق رآن را از واقعیت متن و نمم فراخ ی و حلقوی آن دور ساخته از سوی دیگر س بب پی دایش توجیه ا نامناسب و وجوه بعیده را در ربطدهی و پیوند آیا و سورهها با یک دیگر شدهاس ت. ب یش ک مقصود نفی م لق نمم خ ی قرآن نیست بلکه توجه به ساختار متن و نمم قرآنیاس ت ک ه ب ه جهت شبکهای و فراخ یبودن هم مبانی تفسیر موضوعی وح د موض وعی و بن ا ی ق رآن را تحکیم میبخشد و هم نگرش نوینی در فهم و تفسیر قرآن القا میکند که رهیاف ت حاص از آن اثبا توقیفیبودن ترتیب موجود انسجام درونی متن به مثابه وجه معقول و جامع اعج از ق رآن همپوشانی نشانهها و داللته یا آیا با یک دیگر کش ف نمری ه قرآن ی در موض وعی خ ا عینیتبخشی به من ق شهاد و تن یق آیا و کاربرد م العا معناشناختی و زبانشناختی م تن در شناسایی ظرفیته یا متن قرآنی و از همه مهمتر زمینه ظهور تفاسیری جدید از قرآن با توج ه به موقعیت و شرایط جهان معاصر خواهد بود. واژههای كليدی فهم قرآن نمم خ ی و طولی شبکهای و حلقوی ساختار هندسی انسجام درونی. * استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه ولیعصر)عج( رفسنجان کرمان ایران. ah.gharaee@vru.ac.ir تاریخ وصول: 31/09/66 تاریخ پذیرش: 31/40/01
16 دوفصلنامه علمی پژوهشی»پژوهشه یا زبانشناختی قرآن«سال چهارم شماره اول بهار و تابستان 4931 پیا یپ 7 مقدمه فهم و تفسیر متن قرآنی را باید فرآین دی دانس ت ک ه خود در درون س اختاری بزرگت ر یعن ی نماممن دی قرآن شک میگیرد. بیشک هر نوع نگرش اعمالی در پدیدار نمم و انسجام قرآن بر چگ ونگی فه م آن نی ز تأثیر میگذارد. رویکرد سنتی به این مسئله از جه اتی م بهم و آمیخت ه ب ا تص ورا انس انپندارانه از م تن آسمانیاست که بهرغم تالش برای تمایزدهی قرآن از سایر متون گرفتار قواعد زبانی عرفی شده و س اختار درونی متن را بس ان ی ک خ ط ط ولی دارای نم م و ترتیب فرض کردهاس ت و ب ا آنک ه دس تآوردهایی همچون علم مناسبت اعجاز بیا ی ن تفس یر ترتیب ی و.. را بهدنبال داش ته اس ت ام ا گ ویی ب ه بازشناس ی و تکمی تحقیقا نیاز داشتهباشد. قرآن در میان پیشینیان خ یک ی شک نشان میدهد الگوهای کشف نماممن دی بیشتر گرفتهاست اعم از اینکه آی ا محور خا چینش بر محور نم م ط ولی و س وره ب ر شدهاند یا اینکه آغاز و پایان سوره بر یک موضوع داللت دارد یا اینکه پای ان ه ر س وره ب ا آغ از س وره بع د هماهن سیوطی 4164 ج 6 صص 661.)456 4976 اس ت )ن ک: 667 ص بحیص ال نق ه اوج آنرا م یت وان در بی ان اندیش مندان علومقرآنی مانند زرکشی س یوطی و مفس رانی چ ون بقاعی طبرسی و دیگران مشاهده کرد. آنچ ه ه م در بی ان ادیب ان و علم ای بالغ ت متصوراس ت چی زی نیست جز تبی نی ماهیت گفت اری و نوش تاری م تن از حیث ان باقش با معیارهای عل وم ادب ی و بالغ ت. از همینرو گفته شده که س نت تفس یری گذش تگان از رهگیری پیوند خ ی میان آیا یک سوره فراتر نرفته و با اینکه در نشاندادن اینپیوند توفیقی داشتهاند اما به اندازه کافی از تغیی را موض وعی در س ورهها ب ر نیامدهاند زیرا رهیافت آنان به متنعمدتا ذوقی و فاقد پسزمینه نمری قانعکننده بودهاست ت ا مبتن ی ب ر آن انسجام ضمنی و نهفته در این تغییرا.)Awa, 2006. Pp.16-17 El( نمایان ده ش ود البته این بیان به معن ای نف ی ش یوه گذش تگان در درک نم م ق رآن نبای د تلق یش ود. چ ون آث ار و اندیش هه یا برج ای مان ده از آن ان در ح ال حاض ر همچنان بر کارآیی نمم خ ی و طولی در حوزه فه م و تفسیر قرآن داللت دارند. پرسش جستار حاضر ایناست که در واقع نمم ی که بر متن قرآنی حاکم میباشد از چه سنخی اس ت خ ی یا غیر خ ی یا هر دو فهم حاص از ه ر ی ک از آنها در چ ه درج ه از اعتب ار و مقبولی ت اس ت اطالعا و یافتههایی ک ه از ناحی ه من ابع موج ود در اختیار داریم چندان زیاد نیست که تکلی ف را در ه ر دو ب عد مسئله مشخص سازد. عم ده فعالیته ا متمرک ز ب ر اثب ا ترتی ب و مناسبا آیا و س ور در می ان گذش تگان وح د موضوعی یا ساختار هندسی س ور در می ان معاص ران بوده است)خامهگر 4936 صص 60 4971 صص 73 خ 74 فقه یزاده 36(. این خود ناشی از غلبه نگ رش ی و طولی است که بین اجزای متن قرآن از حیث تقدیم و تأخیر ارتباط و انس جام درون ی قا اس ت. ب دین معن ا ک ه م تن در ی ک خ ط ممت د ط ولی شک گرفته که هر بخ ش از آن ب ا قب و بع د خ ود سازگاری تام داشته و فه م ه ر پ اره م تن آن ممک ن نیست مگر با در نمر گرفتن بافت و سیاق مرب وط ب ه آن. صاحبان چن ین نگرش ی ک ه در اکثری ت هس تند
( فهم قرآن در پرتو نمم شبکهای یا فراخ ی آن 19 هرگونه ناسازگاری پس و پیش کالم را مخ نم م و انسجام متن تلقیکرده و برای پیونددهی موارد مش تبه متوس به توجیها برونمتنی شدهاند ک ه در پ ارهای از موارد مانند آیه 9 سوره ما ده به اختال افکنی می ان گروهه یا مسلمان نیز منتهی شدهاست. چنانکه بتوان نمم قرآن را غیر خ ی یا به تعبیر ما حلقوی و شبکهای فرض کرد چه اتف اقی رخ خواه د داد آیا مثال میشود به این نوع اختالفا فرقهای ک ه خاس تگاه ت اریخی ه م دارد پاس خ مناس ب داد طرفداران این نگ اه ب ا آنک ه در اقلی ت ق رار دارن د فراخ یبودن نم م ق رآن را فرآین دی مناس ب ب رای اثبا ماهیت الهی وحیا ین متن قرآنی از یکس و و تأی دیی بر انسجام و عدم گسس تگی ق رآن ب ه ش رط گذر از نمم خ ی از سوی دیگ ر دانس تهاند)قی وری 4935 صص 43 و 69(. از همینرو الگوهای کارآمدی چون شبکه معنایی قرآن یع ین حوزه م العا معناشناختیدر قرآن)م ی ع و همکاران 4933 صص 407 444 ( روابط بینامتنی در س ک الن متن)الب رزی و منص وری 4936 ص ص 70 71 الگ وی بازگش تی)ذوقی 4936 ص ص 465 466( نمری ه پیون د),2006, El-Awa 26-32.p( را شناسایی و معرفی نمودهاند. اندیشهه یا نوگرای فوق در عرصه نم م فراخ ی قرآن بهرغم اندکی در صور ت بیق با قرآن موج ود و بهکارگیری مناسب آن هم نگرش م ا را نس بت ب ه ساختارهای متن قرآن ی واقع یت ر م ینماین د و ه م کارکردهای نوینی از نمم و انسجام قرآن را در عرصه فهم و تفسیر کالم الهی ب ر م ال خواهندس اخت. ای ن همان چیزیاست که جستار حاضر را بسی متفاو تر از تحقیقا همنوع آن کردهاست. 1- شواهد قرآنیدال بر نظم قرآن در وجود نم م و ارتب اط می ان اج زای مجموع ه کالمی همچون قرآن ترجی با نشانههاییاست که در متن خود این کالم قرارداده شدهاست بهویژه پ س از آنکه بتوانتردیدهایخود را از طریق ش واهد موج ود در سخنگوینده آن یع ین برطر خداون د سبحانجس تجو و نمود. این بدان جه ت اس ت کهگوین ده ی ک کالم یا نویسنده یک متن از ه ر اب زار و روش ی م دد میجوید تا سخنش یا متنش را هماهن اهدا و منسجم ب ا و پیامهایش نماید. هر چند نزد همه کالمه ا و متون نتوان این حد از اعتم اد واعتب ار در نممده یرا مشاهده ک رد ام ا چنانچ ه ثاب ت ش ود ک ه منش أ و ساختار و پیام آن متن یا کالم از یک ذهنآگاه و پوی ا تراوش کرده که قابلیته یا بسیاریدر ح وزه درک و کشف و استنباط امور دارد دیگر روا نخواه دبود ک ه بیدلی آورد. چنان کالم یا متنی را بینمم و گسسته بهشمار در مورد قرآن س خن بس ی فرات ر از ای ن تحلی واقعنمایانهاست چونکه گوینده آن تمام آن قابلیتها را در س وح باورنکردنی و غیر قاب درک داراس ت و به تعبیری او از ابتدا و انتهای کالمش آگاه است»ه و األول و اآلخر«)حدید: 9 ( و میداند که هر چی ز را در ج ای خ ودش ق رار ده د»اهلل أعل م حی ث یجع رسالته«)انعام: 461 ( بیآنکه نیاز به تغییر در آن باشد و این منحصر در نگاش ته قرآن ی او نم یباش د بلکه در نگ ارش کت ا طبیع ت ه م بهگون های عم کردهاستکه هیچ خل و تفاوتی در آن وجود ندارد»م ا ت ر ى ف ی خ ل ق الر ح م نم نت ف او ف ار ج ع ال ب ص ر ه ت ر ى م نف ور «)ملک: 9( و در سنته یا جاری در نمام هستی هم اص ال ج ایی ب رای تب دی و تحوی
.و( 11 دوفصلنامه علمی پژوهشی»پژوهشه یا زبانشناختی قرآن«سال چهارم شماره اول بهار و تابستان 4931 پیا یپ 7 م نگذاشتهاست»ف ل نت ج د ل س ن ت الل ه ت ب د یل ا و ل ن ت ج د ل س ن ت الل ه ت ح و یل ا«)فاطر: 19( کالم قرآنی او خالیاز هرگونه اخ تال و تن اق ذاتیاست»أ ف ل ا ی ت د ب ر ونال ق ر آن و ل وک انم نع ند غ ی ر الل ه ل و ج د وا ف یه اخ ت ل اف ا ک ث ی ر ا«)نس ا:: 36 ( زی را کالمه ای بشری همین که ط والنی و کش یده ش وند متف او و دچار اخ تالل و ب ینمم ی م یش وند)باقالنی 4164 94( از ج ای محک م و م مئن ی ن ازل شدهاس ت»ک تا أ ح ک م ت آیات ه ث م ف صل ت...«)ه ود: 4 ( زی را»اس توارى و احک ام قرآن وح د حقیق آنرا رساند که در اص داراى فص ول و اج زا: نب وده و بعد بهصور کنون فص فص و جز:جز: شدهاس ت»ثم فصلت«و این تفصی و تجزیه امرى عارض و بر خال وضع اص ل آناس ت«)طباطب ایی 4147 ج 6 47( از هرگونه کژی و اعوجاج ه م خ الیاس ت»قرآن ا عربیا غیر ذیعوج«)زمر: 63( وصف اینکالم به متش ابه و مث انیدر آی ه»کتاب ا متش ابه ا مث انی...«)زم ر: 69( نی ز از یکس و بی انگر همانندی آیا آن در بیان و صحت و ابتنایآنه ا ب ر حق و صدق و منفعت خلقاست از سویدیگر ن اظر بر تناسب و در اعج چینش الفاظ آن و توافق نم م و از و تقریعاست)زمخش ری 4107 ج ت ألیفش 1 469»مث ان قرآن اینکه آیا» ن ام گرفتهان د بهخاطر آناس ت ک ه برخ ی مفس ر و بی انگر برخ ی دیگراست و وضع آن دیگرى را روشن م کند و ه ر یک به دیگری نمر و انع ا دارن د)طباطبایی 4147 ج 46 434(. هرگونه تالش برای پارهپاره کردن ق رآن نی ز ب ا زب ان ت وبیخ نه ی ش ده اس ت»عل ی المقتس مین * الذینجعلوا القرآن عضین«)حجر: 34 (. تا جایی که اگر برخورد با ق رآن بس ان مقتس مین باش د ک ه ق رآن را پارهپاره کردن د در آن ص ور اوال خ ود را از ت ابش انوار قرآنی محروم ساخته ثانیا مح ور توحی آثار آیا آنرا که ب ر د و همچ ون کلم ه واح ده اس تحکام یافتهان د را درک نخ واهیم کرد)العل وانی 4167.)40 2- نظم قرآنی در چارچوب نظریهها نممدارندگی قرآن در نگرش اندیش مندان پیش ین بسیار متأثر از قواعد حاکم بر زبان عرفی و بیان نق اط تمایز متن الهی ق رآن از مت ون بش ری بودهاس ت. در میان متقدمان به چهرههایی چون ابوس لیمان خ ابی قاضی ابوبکر باقالنی عبدالجبار معتزل ی و عب دالقاهر جرجانی برمیخوریم که زیباییه یا متن قرآن ی را از حیث بالغت و فصاحت و بی ان و ب دیع ب ه تص ویر کشیدهاند. در این بین شاهد تحوالتی در روند تحلی موضوع نیز بودیم م ثال ادی ب ب زرگ جرج انی ب ا انتقاد از برخی نگرشها همچون اختص ا نم م ب ه الفاظ یک متن خود اید یه»ت وخی مع انیالنحو ف ی مع انی الکل م«)جرج انی 4166 965( را م رح ساخت آن هم با این مبنا که بین ذهن و قلب گوینده ب ا س اختار زب انی و ن دارد)بنتالشاطی 4101 صص 404 ق او ارتب اط وج ود.)405 اما مس ئله نم م در می ان مفس ران و قرآنپژوه ان مسلمان با ساختاری دقی قتر دنب ال م یش د. کس انی چون زرکشی سیوطی بق اعی طبرس ی و فخ ررازی ب ا تأس ی از ادب ا و بالغتشناس ان مس ا لی از قبی اعجاز و وج وه آن تناس ب آی ا نمودند که بر نوعی انسجام خ ی آیا داللت داشت. و س ور را م رح و بعض ا س ور
6 5 فهم قرآن در پرتو نمم شبکهای یا فراخ ی آن 15 تا زمان معاصر که رهیافت وحد موضوعی قرآن بهص ور ع ام و س اختار هندس ی س ورهه یا بهنحو خا م رح شد و بن ا ب ر تحقیق ا ق رآن ص ور گرفته در طول تاریخ نمم قرآنی این دیدگاه بیش ترین افراد و افکار را متوجه خود نمودهاست)ع یل األب ی 4199 صص.)15-95 ص ور بندیه ای متع ددی از ای ن رهیاف ت در مقاطع مختلف تاریخی شک گرفت که نق ه اش تراک همه آنها به کشف محور و غرض واحد هر سوره ی ا روح حاکم بر سورهها بازگشت دارد ای ن گون ه ک ه خواننده یا مفسر قرآن در مسیر دستیا یب جز یا آیا به مقاصد و سوره میتواند مشخصسازد که آی ا مجم وع یک سوره بهدنبال هد خاصی یا اینکه تنها در بین برخ یآی ا ش دهاند چینش آن تناس ب وج ود دارد)شاطبی 4164 ج 9 141 طباطب ایی 4147 ج 4 46 و ج 45 73 مدنی 4334 صص 5 - شحاته 4963 ش 67 خامهگر 4936 61(. در مواردی نیز سبب امکان دس تیا یب ب ر وح د موضوعی قرآن ضرور تفسیر موض وعی در ش ک جامع خود ش دهبود)حجازی 4930 ق ص ص 91-96 البهی 4336 م 33(. نمریه وحد موضوعی با همه مبانی متقن خ ود از جمله توقیف اله ضرور بودنچینش آیا معجزهب ودن ک الم پیوس تگ و ه د دارى)ایازى 4930 صص 435 469( نتوانست نمر برخی از صاحبنمران همچون شوکانی شهید بهشتی و بعالمه طباطب ایی را تأمین کند. با این استدالل که ه ر دس ته از آی ا ب ه تناسب خاصی نازل شدهاست و تنها بین آیاتی ک ه در یک مرحله نازل ش دهاند میت وان ب هدنبال تناس ب و ارتباط بود. لذا تالش برای ی افتن غ رض اص لی ه ر س وره ت الش ناکامیاس ت ک ه از یکس انپنداری و مقایسه نابجای قرآن با کتب بشری پدید آمدهاس ت و اص وال س بک ق رآن و رم ز اعج از آن در هم ین پراکن دهگویی و از ش اخهای ب ه ش اخهای دیگ ر پریدناست.)وجدی 4336 م 70(. با وجود این تحقیقا هنور نمیتوان مدعی ش د که راهی بهسوی وحد ک ق رآن ب از شدهاس ت و مثال میتوان در تمامیت متن فعلی قرآن نوعی نم م و انسجام شبکهای یا فراخ ی را پذیرفت. حتی با ظهور نمری ه»وح د ک ق رآن«از جان ب حمیدال دین فراهی) 4913 ق( فضا تغییر چندانی پی دا نک رد زی را وی نمم و نمام را به معنای پیوستگی دانست و آنرا در ترکیبی متش ک از س ه م لف ه ترتی ب تناس ب و وحدانیت بررسیکرد)فراهی 4933 ص ص 76-77 ) امری که به هر سوره تمامی ت و کلی ت م یده د ک ه فراهی آنرا»عمود سوره«اطالق کرد. با ای ن توض ی که آیا هر سوره تنها زم انی مفه وم کام خ ود را آشکار میکند که این عمود کشف ش ده و محوری ت آن در س وره تص دیق گردد)فراه ی 4160 ذوقی 4936 453(. البته ش اگرد وی امیناحس ن اص الحی) 4337 ( ب ا تنقی نمری ه اس تاد خ ود در قال ب رهیاف ت»جف ت س ورهها«و بع د از آن»گ روه س ورهها«کوش ید ت ا دشواری کشف ارتباط آیا یک سوره با یک دیگر در راستای یک موضوع مشترک)عمود سوره( را به کمک پیداکردن جفت یا گروه هر سوره آسانسازد. به ب اور او در برخیس ورهها گزارهه ایی آم ده ب دون اینک ه مستند بهدلیلی باشد ق انونیذک ر ش ده ب دون آنک ه مثاله یا کافی ب رایش آورده ش ود ب ا قرینک ردن آن س وره ب ا جف تش ی ا گ روه آن م یت وان جنب هه یا
16 دوفصلنامه علمی پژوهشی»پژوهشه یا زبانشناختی قرآن«سال چهارم شماره اول بهار و تابستان 4931 پیا یپ 7 یاز خاص س اختارهای آن س وره را تبی نی ممکناست آغاز ی ا فرج ام ی ک س وره ش تا ک رد. م ثال زده و منق ع ب هنمر رس د در ح الیک ه هم ین انق اع هنگامیکه سوره ب ا قرین هاش ی ا گروه ی ک ه در آن قراردارد در نمرگرفته شود به یک ک منسجم منته ی میشود. پس قاع ده جف ت ب ودن س ورهها ی ا گ روه س ورهها ب ا ارا ه زمین ههایی از وابس تگی می ان سورهها قرآن را همچ ون کت ابی یکپارچ ه و منس جم مینمایاند.)آقایی 4933 34 ) شک مسئله فراخ توسعهیافته رهیافت ف وق ان دکی م ا را ب ه یبودن نمم نزدیک میسازد و آن اینک ه جفت س ورهها در ارتباط ا ب ین خ ود زمین ه فه م یکدیگر را به شک دایرهوار نیز فراهم میآورند البت ه مشروط به اینکه برداشت دیگری از این نمری ه قاب تصور نباشد. نمریه»وحد قرآنی«سعید حوی نیز با محوریت سوره بقره و آیه محوربودن برخی آیا آن برای فه م تمام قرآن بهرغم آن ک ه آمیخت ه ب ا ن وعی تکل ف و بلن دپروازی)ذوقی 4936 460( اس ت ش یوه ابداعی در نمم فراخ ی بهشمار میآید ک ه در نهای ت متکی به ترتیب خ ی آیا سوره بقره میش ود ول ی مبنای عقلی و شرعی مشخصی ندارد. او تمام قرآن را به چهار قسم)طوال مئین مثانی و مفص ) تقسیم کرد و هر سوره را به چند مق ع فقره و مجموع ه تقس یم نمود و مقاصد سوره و پیوند آن ب ا آی ه مح ور را در هر یک از این بخشها بررسی کرد و از عناوینی چون مضمون ک یل سوره وحد مضمونی فقرا قریب)ارتب اط و تناس ب آی ا یاق و س ه ر مق ع( کم ک گرف ت)حوی 4105 ج 4 90 آق ایی 4933 نمریه»انسجام درونی)محتوایی(قرآن«با انتق اد ب ه رویکرد سنتی و افشای ضعفه یا آن)توج ه ب یش از حد به شک و غفلت از معانی و اهدا کالن آیا و سور( از ترتی ب موج ود ق رآن دف اع ک رده و هم ین ترتیب را معنیدار دانسته ک ه دس تکم ت وقیفیب ودن آیا سورهها را تصدیق و تأی دی میکند. ب ا تأکی د ب ه اینکه در دوران معاصر مس ا ناش ناخته و نوظه ور بس یاری خ ود را در قالبه ای علم ی و فلس فی ی ا جریانه یا معرفتی به متون و معار دینیعرضه کرده و م البه پاسخ مینمایند رویکرد مزبور از ای ن جه ت نیز قاب دفاعاست)اکرمی و اسکندرلو 4930 74(. با طرح اندیشه وحد بنایی)ساختمانی( ق رآن از جانب ط هجابر العل وانی و عب داهلل دراز ت ا ح دودی س اختار ش بکهای و ان داموار ق رآن برجس تهتر ش د تحقیقا این دو نویسنده ناظر بر نمم شبکهای ق رآن بود و در مواردی از بیانشان بر وحد ک قرآن نی ز تأکید شدهاست. ب هعنوان نمون ه دراز در تحلی خ ود از مس ئله قرآن را بسان بدن انسان فرض کرد که در قال ب ی ک شبکه بین شریانها و مفص ه یا آن نمم و هم اهنگی برقراراست و در ع ین دق ت در تقس یم وظ ا ف ه ر بخش از این شبکه همه این سیستم به س مت ه د واح دی ایف ای نق ش م ینماین د)دراز 4370 م صص 455 453(. العلوانی هم ساختمان قرآن را استوار بر یک بنایی دانست که در آن هیچگونه اعوجاج تجزیه و تن اق و تعارضی وجود ندارد. با این پ یش فرضک ه ق رآن اوال ب ه ض رور ش رایط تعل یم و تعل م و ن زول تدریجی و ثانیا چون برای انسان سخت بود که تم ام صفا قرآن را در یک جمله یا سخن واحد دریاف ت.)76
فهم قرآن در پرتو نمم شبکهای یا فراخ ی آن 17 کند دارای آیا.)41 4167 ای س ورهه یا پاکستانیدر کتا خ و سورهه یا متع ددی ش د)العلوانی ن تقریب ا هم ان م دل ان داموار در قرآناس ت ک ه مستنص ر می ر قرآنپ ژوه The sura as a unity ضمن بحث انسجام در قرآن م رح کردهاس ت ک ه از نف ی روش ی و جز شاهدی بر کارآیی مدله یا ینگ ر در کش ف ارتباط ا آی ا و دیگر در شناخت انس جام و پیوس تگی ق رآن حکای ت دارد)- p211, Mir, 1993 )214 ارا ه نمری ه»ش بکه معن ایی و می دان معناشناس ی واژگان قرآن«از سوی ایزوتسویژاپنی افق ت ازهای را ب ر روی جس تجوگران نم م و س اختار م تن قرآن ی گشود زیرا پیشفرض طراح نمریه فوق این بود ک ه»واژگان قرآن یک میدان وسیع معناشناختیاس ت و از این لحاظ ی ک مجموع ه س ازماندار و ی ک نم ام و دستگاه خودبسنده از کلم ا اس ت ک ه در آن هم ه کلمهها از هر منبعی که گرفته شدهباش ند یک دیگر را تکام و تمامی ت بخش یده و تفس یر و تعبی ر م نمم تازهای پیدا کردهاند«)ایزوتسو 4964 11(. عملیا بیشک دستیا یب معنایی چی نش به دیدگاه فوق از حی ث اهمی ت معناسازی اعم از توسعه و انتقال معنا تح ول و گ زینش همنش ینی و جانش ینی( باف ت و س )حسینی و م یع 4936 ص ص 36 قاعدهمن د واژگ ان)روابط ک الم و.. یاق ) 400 م یتوان د نق ه ع فی در فهم ساختار معناداری م تن و انس جام درونی معانی آن با یکدیگر بهشمار آید که در ماهی ت واقعی خود اعتنایی بر نمم خ ی و طولی متن ن دارد بلکه روابط پیدا و آش کار مع انی واژگ ان م تن را در میدان معناشناحتی هر یک و در شک ج امعتر آن در شبکه معنایی قرآن ترسیم مینماید. با وجود ای ن ض رور بررس ی نم م و انس جام حاکم بر م تن ق رآن در س ک الن اقتض ا دارد ک ه نگرشی جامعتر به مقوله وحد موضوعی قرآن پی دا نمای می تا هم نقصه یا رویکرد سنتی جبران شود هم الگویی عینی از نمم در کالن متن قرآن ارا ه گردد ک ه در نهایت بتوان امکان تفسیر نماممند ق رآن را محق ق ساخت. 3- مختصات نظم قرآنی متن قرآن در نمم و چینش خویش بس یار وابس ته به س اختارهای درون ی و ذات یخوداس ت و شایس ته نیست فق ط فه م ای ن م تن را در عناص ر ع ر ض ی و بیرونیجستجو کرد. حذ عناصر فرامتنی و پیروی از الگوهای ساختشکنانه-که به فعالشدن خواننده ی ک متن پس از مرگ نویسنده آن و شک مدلوله یا ب گیری تفاس یر و الیتناهی متن تکیه دارند- نیز با آنکه زمینه گفتگوی متن با واقعیت و ذهنیت خواننده آنرا فراهم میآورند و ب ه مس ا رن فلس فی و زبانش ناختی میدهند اما خیلی راهگشا نیستند زیرا»در یک م تن دین فرستنده یا خالق کتا هرگز از متن قاب حذ نیست و در واقع ب دون ف رض آن چن ین م الع هاى معنا بهنمر خواهد آمد)قی وری 4936 65(. به فرض که به خود متن قرآن هم قابلیت معنادهی بخشیده ش ود و م تن را ب ر ج ای گوین ده آن بت وان نشاند معنا اینک به تعبیر ژاک دریدا»نه زایی ده ذه ن خواننده بلکه محصول تعام نیروهاى متن است ک ه خواننده از آنه ا اس تقالل ن دارد«) قی 33 به نق از )Poststructuralism,p 238 وری 4936
و» 13 دوفصلنامه علمی پژوهشی»پژوهشه یا زبانشناختی قرآن«سال چهارم شماره اول بهار و تابستان 4931 پیا یپ 7 ماهیت زبانیقرآن که تنیدهشده در شبکه پیچیدهای از داللتهاست کشف هرگونه ارتباط اع م از ارتب اط متن با خواننده متن ب ا خ الق م تن م تن ب ا عناص ر درونی آنرا در مسیری سخت و ناهموار قرارمیده د. از اینرو ضروری مینماید خصوص یا آنها بهدرس یت تبی نی ه ر ی ک از شود تا بت وان در فه م مناس با متن با درون و بیرون خودش گ امی مثب ت برداش ت. شگفت آنکه تبی نی و فهم فوق منوط ب ه فه م خ ود متناست و اینکه م تن در ه یچی ک از س ه س احت )آفریینده متن خوانن ده( خ اموش نیس ت بلک ه ب ا سبک خا خود از هر یک سخن میگوی د. م ثال در ساحت آفریننده متن دانستن اینکه چه کس ی س خن میگوید و چه میخواهد بگوید محوریت دارد خ ود ساختار قرآن از آنخبر میدهد به اینک ه خ الق م تن کسی است که:»الل ه خ ال ق ک ش ی : وه وع ل و کی «)زمر: 66 )»أ ی ا ما ت د ع وا ف ل ه ال أ س ما: ال ح س ن ک ش ی : «)إسرا:: 440 ) «ه وال أ و ل وال آخ ر و الم اه ر و ال باط نو ه وب ک ش ی : ع لیم «)حدید: 9 ( «ال ت د ر ک ه ال أ ب صار وه وی د ر ک ال أ ب صار وه والل ی ف ال خ بیر «)أنعام: 409( «ل ی س ک م ث ل ه ش ی : وه والس میع ال ب صیر «)شوری: 44 ( همچنین ویژگ یه ای متن ی خ ود چن ین آش کار میکند که در متنب ودنش قابلیته ای بس یاری دارد مثال میتواند بهج یا نویسنده را در اختیار گرفته و خود تبی نی بنشیند نماید: و اقتدار نویسنده»ذل ک ال ک تا ال ر ی ب فیه ه دى ل ل م ت قین«)بقره: 6 ( «ن ز ل ع ل ی ک ال ک تا ب ال ح ق م ص دقا ل م ا ب ی نی د ی ه وان ز ل الت و راة وال إ ن جی «)آلعمران: 9( ن ز ل نا ع ل ی ک ال ک ت ا ت ب یان ا ل ک ش ی : وه دى ور ح م ة وب ش رى ل ل م س ل مین«)نح :33(»ه وال ذی أ ن ز ل ع ل ی ک ال ک تا م ن ه آی ا م ح ک م ا ه نأ م ال ک تا واخ ر م ت شاب ها «)آلعمران: 7 )»یا أ ی ه ا الن اس ق د ج ا: ک م ب ر ه انم نر بک م وان ز ل ن ا إ ل ی ک م ن ورا م بینا «)نسا:: 471( ح یت متناسب با هر بافت زمانی و مکانی مخاطب خ ا خ ود را دارد اع م از اینک ه خ ا خا )مورد سبب ن زول( و خ ا عام)ش مولیت و جاودانگی م تن( داش ته باش د م ثال س وره تک اثر را بنگرید:»أ ل هک م الت کاث ر * ح ت ز ر ت م ال م ق اب ر * ک ال س و ک ال ل وتع ل م ونع ل م ث م ک ال س و ت ع ل م ون * ت ع ل م ون * ث م ل ت ر و نال ج حیم * ث م ل ت ر و ن ه ا ع ی نال ی ق ین * ال ی ق ین * ل ت س ئ ل نی و م ئ ذ ع نالن عیم «)تکاثر: 3-4( هم مخاطبان اولیه خود یع ین دو قبیل ه از ق ریش: بنی عبد منا و بنی س ه م را دربر میگیرد که ب ر س ر زن دگان و مردگانش ان ب ه یک دیگر فخ ر میفروختند)الواحدی 4144 130( و ه م م تن را در برابر مخاطب عصری قرارمیدهد اعم از دو ملت دو کشور دو فرهن دو تمدن دو علم دو حز و دو گروه که ب ه هیچوج ه ق در ث رو موقعی ت شهر و پیشرفت خود را ب هرخ یک دیگر نکش ند و هیچگاه بر ضد یکدیگر بهکار نگیرند زیرا روزی ف را خواهد رسید که درباره همه داشتهها و نعمتهاییک ه در اختیارشان قرارگرفت ه بازپرس ی خواهندش د»ث م ل ت س ئ ل نی و م ئ ذ ع نالن عیم «.
ی فهم قرآن در پرتو نمم شبکهای یا فراخ ی آن 13 4- گستره نظاممندی قرآن در چیس یت نمم و نمام قرآن برداشته یا یکسانی وجود ندارد. دو رویکرد در این بین مشهود است: رویکررد او ل: نم م خ ک ه ب ر زب ان عرف حاکماست بدین معنا که زبان به هر حال چ ه گفت ار یا نوشتار بر خط جارى م گردد و ظهور ه ر واح د زب ان وابس ته ب ه اداک ردن ی ا نوش تن واح د قبل است)قی وری 4936 35( خ یب ودن ب دان معناست ک ه واح دهای زب انی از قبی واج واژه ی ا پارهگفتار بهصور رشتهای بههم پیوسته یکی بهدنبال دیگ ری م یآین د و چ ون گفت ار در واح د زم انی جاریاست ب عد زمانی گفتار را همانند روایتی نمای ان میسازد که آغازی دارد و پایا ی ن ه ر ک الم از ج ایی آغاز و به نق های خ تم م یش ود)ه قی وری 4935.)64 رویکرد دوم: نم م فراخ ی ی ا حلق وی ب دین صور که گوینده سخن را از یک امر به امری دیگ ر میکشاند و مقصد در همه اینم وارد ی ک چیزاس ت سپس به ابتدای سخن برمیگ ردد بس ان ی ک حلق ه عم میکن د ب هنحوی ک ه عم ود و راب ط در س خن مشخص نیست)فراهیهندی 4933 ق 51(. م ابق این نمر مراد از نماممندی آناست که متن ب ه»کل» منسجم تبدی م گردد که با سورهه یا قب و بعد خود ارتباط مستمر دارد و الگوهاى تکرار ت وازى س اختار و واژگان همنوا اساس آنرا تشکی م دهند. قرآن از اینحیث یک کالم واحدیاست که میان اجزای آن از اول تا آخر ارتباط وجود دارد)فراهیهن دی 4933 ق 75 قی وری 4936 37(. از گذشته تا حال جستجوی از نم م و هم اهنگی بر پایه ارتباطا قب و بعد آیا و س ورهها ص ور گرفتهاس ت و در م واردی نی ز ادع ای ناس ازگاری و ب یربطب ودن برخ یآی ا شدهاس ت ام ا من ق روشنگری قرآن حاکی از آناست که گوینده اله ی آن صرف ا بهدنبال بیان م الب در یک خط ط ولی و ممت د نیست که هر بخش مرتبط با قب ی ا تعلی و تکمی بخش پیش از خود باشد بلک ه انگی زه او در بیشت ر موارد بیان حقایق در ساختارهای درونمتنیاس ت ک ه آغاز سخن با میانه و خاتمه آنمرتبط ب وده و در ی ک مسیر حلقوی میتوان هر بخش را شاهدی بر تأیی د و تبی نی بخش دیگر گرفت. مثال آنجا که خدا در سوره بق ره از داس تان آدم و نمیتوان وجه سازگاری من ق ی حوا سخن میگوید 4 بین قب و بعد اینآیا توجیها س حی یا مبهم گرفتار آی می چنین مواردی بایس یت آفرینش پیدا کرد مگر اینکه به دام ن خوانن ده بخش. ب ه تعبی ری در ی از داس تان آدم را در خرد متن بقره و بخش دیگ ر را در خ رد متن اع را و ادام ه آنرا در س ایر خرد متنها بازیا یب سبک روایی و چینش میکند. اینگون ه ساختارش کنی در م الب و از سوی دیگر تع دد گونههای متنی در س خرد متن و کالن متن ح اکی از تمایز قرآن نس بت ب ه س ایر متنهاس ت)البرزی و منصوری 4939 )63. این نزدیک به هم ان چی زیاس ت ک ه طرف داران تفسیر موضوعی قرآن بهدنبال آنند. ب ا اینتف او ج دای ارتباط ا دالل ی و مفه ومی آی ا ک ه متش ابه موضوعی با یکدیگر آنگونه که در تفس یر موض وعی باید در نمر گرف ت)عوضاهلل 4163 ص ص 67 ضرور )94 دارد اوال به قرآن بسان ی ک بن ای واح د و شبکه منمم نگریسته ش ود ثان ساختمان و کارکردهای ارتباطی آی ا ا نم م ارگانی ک ای ن و س ور آن در
50 دوفصلنامه علمی پژوهشی»پژوهشه یا زبانشناختی قرآن«سال چهارم شماره اول بهار و تابستان 4931 پیا یپ 7 یا یا همه ابعادش مشخص باشد. ب ه ح دی ک ه در آی ا غیرمتن اظر در موض وع ه م بت وان حلق هه اتص ال معنایی و داللی را پیدا کرد. این بهخاطر ویژگ ی م تن قرآنیاست که کمتر به موضوعی یکجا و در کنار هم حکمت الهی و هم سیر پرداختهاست بلکه هم بهدلی متن وع پرداختهاس ت. تاریخی نزولش ب ه موض وعا در گیری توزی ع موض وعا حاص اینگون ه ش ک سراسر متناست پس اگر کسی بخواهد معانی خاصی نگر به همه م تن را از قرآن کشف کند باید نگاهی ک داشته باشد و هر زاویه را در گوشهای از س احته قرآن جستجو کند)م یع و همکاران 4933 403(. ت وان اکنون این پرسش م رح میشود که آی ا م د و ران ی ب ودن قی د و ربطه ای ک الم را ب ه معن اى گسستگ و پراکندگ متن دانست آی ا ای ن ام ر ت ا شود ب ه آنجا که به مسئله محتوا و موضوع مربوط م معناى دورى از نمماست از یک نمر قرآن با چن ین تدبیرى در جهت تبیین ماهیت خود بهمنزل ه نوش تار گام دیگر برداشتهاست تا اوال ثابت کند که این م تن ه زبان عرف ی یا نوشتاری خود را محصور چارچو اى دقیقا و قیود خ ی آن نساخته ثانیا چنین گسستگ در جهت انسجام هر چه بیشتر آن و در جهت تثبیت دارد)قی وری 4935 ماهیت فراانسان آن گام برم صص 43 و 69 (. اس را ی و موس )ع( را مثال قرآن سرگذشت بن سازد و در هر مورد آنرا در در سراسر متن منتشر م دهد ک ه هم ه ای ن قرار م بافت و موضوع متفاو دارند اما چرا این موارد سرگذشت واحدى را بیان م سرگذش ت ب هطور ی ک ج ا همانن د سرگذش ت آید بهخاطر اینکه آیهها دا م ا باف ت یوسف)ع( نم ش کنند و خوانن ده ه ر زم ان را م ورد مذکور را م خ ا.)933 م قرار م دهن د)حجازی 4930 ص ص 965 از سوی دیگر اگر این سرگذشت طوالن در یک بخش بهطور پیوسته م آمد چه اتفاق م افت اد در آن صور امکان داشت بگوییم که مثال ای ن ص د و پنجاه صفحه به سرگذشت بن اسرا ی اختص ا دارد و اگ ر ای ن تقس یمبندى را در م ورد س ایر پی امبران داشتیم م تاریخ توانستیم بگوییم ک ه ق رآن کتاب که سرگذشت پیامبران را نق م را یک پس از دیگرى به خواننده معرف بدینترتیب به هیچ روى نم اس ت کن د و آن ان نمای د. م توان بخش از ق رآن را محدود به موضوع خا یا بافت خا دانست. اما تا آنجا که به مسئله نمم باز م به همان انسجام م گردد این پراکن دگ انجام د ک ه الگوه اى تک رار و تقارن ساختارى درپ دارند. ب ه عب ار پراکندگ موضوع واحد نه تنه ا موج ب ب نیست بلکه در جه ت عک س یعن حرکت م روى هم گشوده م دیگ ر ای ن نمم انس جام م تن کند زیرا در اینصور مرز س ورهه ا ب ه شود ت ا آنه ا وارد گف توگوی الیتناه گردند. این به معناى پویاشدن و ب ه حرک ت درآمدن آیا است)قی وری 4936 صص 400 اساس در این نوع نمم ارتباطا میانآیا و سورهه یا )404 افق یو عم ودی ق رآن ب ا یک دیگر اس ت ک ه تقریبا قاب ان باق با م دل نم ایش رواب ط بین امتنی از اال کرون)الب رزی و منص وری 4936 67( نی ز است با این تحلی چرخه پویا در میانبخشه یا هر جا که به روشنگری که معانی و پیامه یا بیشتر قرآن در ی ک متعدد آن در گردش ند و و توضی جامعتر نی از داشته باشند را تحت پوشش معناییخود قرار میدهند تا هم ابهامزداییصور پذیرد و ه م ط راو و س ر
فهم قرآن در پرتو نمم شبکهای یا فراخ ی آن 54 زندگی به بخشه یا بای دیگر این مکانیسم زن ده برس د. به تعبیری قرآن بهعنوان نش انه خ دا ب رای پوی ابودن د ت وان آزادش دن از باف ت را داش ته باشد)قی وری 4935 63( در نتیجه شبکه ارتباطی وسیعی بین اجزای کالم شک قالبه یا میگی رد ک ه بهص ور لفمی و معنایی روح حاکم بر ک به همه نقاط آن تسری میدهند. ق رآن را رهیافت فوق حاکی از آناس ت ک ه در بافته ای کالمی پیام و معنای مورد نمر گوینده همواره وج ود دارد و نیازی به ابراز آن بهصور لفظ ی ا عب ار در همه بخشها نیست. مثال در یک بافت) contex ( می ان شخص الف و یع ین ارتباط کالمی شک گرفتهاست ک ه برخی مفاهیم و معانی برای هر دو مش خص هس تند یک سری اشتراکا میان آن دو وجود دارد ک ه معلوم به آنهاست و نیازی به ادای آنها در قالب لفظ نیست و آن معانی در نممدهیآن ارتباط نقش دارند و تعام لفمی تنها در مواردی شد میگیرد ک ه می ان آن دو از قب و بواس ه شرایط هیچ اطالع اتیوج ود نداشتهاست یا اطالعا شفا نبودهاست. به تعبی ری»در ش ک وج و داش ته ول ی ج امع و گیری نم م و انسجام عالوه بر عوام زبانی عوام پراگماتیک نی ز دخی اند و این بیانگر اهمیت اطالعا بافتیاست ک ه مخاطب ان بای به د ب رای فه م گفت ه ب ه آن دسترسیداشتهباشند«)ذوقی 4936 461(. شک عینیتر سبب برخیدادهه یا در ارتب اط اس تاد ب ا دانش جو ب ه پیشینی اعم از ش ناخت انگیزهه ا و سالیق و شیوه تدریس استاد معموال دانش جویان در هر برخورد و مواجهه با استاد آن موارد شناخت را در پیشفرض خود قرار میدهند مانند اینکه او ب ه چ ه چیزهای اعتقاد دارد از چ ه س بک ت دریس پی روی میکند در کالس به چه اموری اهمیت میدهد چ ه اندازه بیان م الب را در نمم من قی ارا ه میدهد چه اهدافی را از درس دنبال میکند و... این رویه تا آخر دوره تحصیلی ادامه دارد و هرگونه مواجه ه آنه ا ب ا یکدیگر در پوشش شناختیاست که از هم دارند و در رفتارهایشان آنرا برور میدهند. در قرآن نیز آن معانی و پیامهایی که م ل و الهیاست در بخشه یا ذا متعدد بروز داده شدهاند تا هم پیوستگی اجزای کالم رعایت شدهباشد و ه م کش ف ارتباط بین اجزای متص و منفص امکانپ ذیر باش د. منتها این پیوستگی در داخ شبکهای از معانیتعری ف شدهاستکه در عین آنکه هر جز: از آنک ار خ ود را میکند بیناجزا: با یک دیگر ه م رب ط و پیون دهایی وجود دارد و به فرض آنکه شما در مقام انتخا معنا باشید چاره ای ندارید. این ناشیاز از انتخا و آگاهیاز یک دیگر معانی نگاه س اختاری ب ه قرآناس تکه»در واقع در چنین نگاهی تم ام اجزای ی ک ه در ی ک زبان بهعنوان معنا وجود دارند یک راب ه شبکهای ب ا هم تش کی م یدهن د. هرک دام ب رایخودش ان ی ک کمپانی مستق نبوده بلکه همه با هم کار میکنند. هر نقیصهای یکی داشتهباشد قاعدتا بای د ای ن نقیص ه در قسمت دیگری از شبکه جبران شود یعنی در مجموع ما با یک دستگاه بزرگی مواجه هستیم که میتواند ک وظایف معناسازی را در یک زبان انجام بدهد. آنچ ه که میتواند تفاو بین زبانه ا ایج اد کن د فق ط در توزیع این وظایف است«)پاکتچی بیتا 46 (. 5- رویکرد جدید به نظم قرآن در نگاه نخست ش اید نت وان بهس ادگی وح د موضوعی سور یا ساختار هندسی مرتبط با هر ی ک از
56 دوفصلنامه علمی پژوهشی»پژوهشه یا زبانشناختی قرآن«سال چهارم شماره اول بهار و تابستان 4931 پیا یپ 7 آنها را م ابق دی دگاه کالس یک انک ار ک رد. چ ون شواهد درونمتنی بر ای ن مس ئله در خ ود ق رآن نی ز وجود دارد. مثال آیا سوره ق بر محور اثبا معاد و جه ان پ س از م رگ نم م یافتهان د از بهرهمن دی از نعما مادی و معنوی در دنیا ضبط اعمال توسط دو فرشته قرین انسان و آمدن به حق مرگ و سکرا آن گرفته تا قرارگرفتن در قبر و بعث و نشر و حس ا و بهشت و جهنم و.. تا اینپندار که)آیا زمان که م ردیم و خاک شدیم دیگر بار زنده م محالاست( 6 آیا شویم این بازگش ت از ذهن و اندیشه کافران زدوده شود. افزون بر این چندان معقول نیست که مدعی نم م و سور در جه ت ی ک موض وع واحد)وح د موضوعی ک فراوانی موضوعا درک چن قرآن( نیز شد چ ون ش واهد عین ی در یک سوره مث بقره ما ده و انعام ین وح دتی را م بهم و دس ت نای افتنی ساختهاست. حتی اگر در ای ن م وارد س خن در مق ام کشف ارتباطا پ س و پ یش آی ا و س ور بمانن د متون بشری باشد حص ول چن ان وح د تام های در قرآن بهس ادگی امکانپ ذیر نخواه د ب ود. الزم اس ت نگرش خود را به ساختار و نمم ق رآن تغیی ر داد و از ارتباطا حلق های ی ا دای رهوار آی ا و س ورهها در انتقال مراد خ دا س خن ب همیانآورد و ای ن خ ود ب ه گفتمان نوینی در وادی نمم قرآن منتهی میشود که از آن با عنوان»نم م ش بکهای ی ا فراخ میکنیم. ی ق رآن«ی اد در گفتم ان ف وق ک ه در ای ن جس تار ب هدنبال مبناسازی برای آن هستیم روح کلی حاکم ب ر ق رآن اساسیترین مبناست که قابلیت ربطدهی اجزای ق رآن ب ا یک دیگر را معق ول و من ق ی نش انمیده د و ارتباطا درون و برونسورهای را نیز آشکار میسازد. ب ای ن از آن جه ت اس ت ک ه»آنچ ه منش أ برت رى و جاودانگ قرآن و ناتوان بشر در مقاب آن شدهاست همان روح قرآن و حقایق واال و فوق بشرى آن اس ت که در مناسبترین قالب بیان جاى گرفته و فراس وى افق کالم انسان است وگرنه صر کن ار ه م چی دن کلما عارى از حق ایق س ترگ نم توان د گوی اى مثال کالم گردد«)سعیدیروشن 4973 33 (. چنین رهیافتی قرآن را بسان متنی میداند ک ه اول و آخر آن به ه م م رتبط ب وده و در درون حلق ه ی ا شبکهای از الفاظ و داللتها حقایقی را بیان میکنن د. اینکه در روایا ابتدای قرآن را بر انتهای آن ج اری دانستهاند مانند روایت نق شده از امام باقر)ع(:»... و لکن القرآن یجری اوله علی آخره مادامت السموا و االرض.. «)طباطب ایی 4147 ج 9 79( خ ود شاهدی است بر هماهنگی هم ه بخشه ای ق رآن در بیان حقایق که هر بخش در بافت و بهکار رفتهاست. خ ا خود سیاق لذا واقعیت این است که»قرآن دارای نمام خا محتوایی است بهگونهای که واقعیتهای گوناگون ب ه ص ور ش بکهای ب ا یک دیگر م رتبط و پیوس تگی یافتهاست چنانکه اگر یک آیه بر ی ک معن ی دالل ت کند به لحاظ ارتباط شبکهای که بین آن معنی و معانی دیگر وجود دارد چند معن ای دیگ ر نی ز در ح وزهی داللت آیه قرار میگیرد«)غزنوی 4936 96(. باید توجه داشت اگر منمور از پیوس تگ ارتب اط من ق و منمم میان مجموعهاى از آیا یک س وره و پیوند کل سورهها با اهدا ک ق رآن اس ت ب ودن چنین پیوس تگ ض رور ه ر ک الم و نوش تهاى را تشکی م دهد تا چه رسد به معجزه پی امبر و کت ا آسمان قرآن زیرا درست است که قرآن براى توجی ه
فهم قرآن در پرتو نمم شبکهای یا فراخ ی آن 59 پراکندگ خود فاصله طوالن سالهاى نزول را پیش روى ما م گذارد اما باید نش ان ده د ج وهره خ ط مسیر دعو رسالت یک ب وده و اگ ر قرآنک ریم از ش رایط یگ انگ گ وهر و خ ط س یر واح د ب هطور مش خص و ملم وس در ق ع ا کل و جز برخوردار نباشد و مفسر نتواند سراپرده این کلما را بهدست دهد هد دارى و جهتدارى حاکم ب ر ک تعالیم قرآن ثابت نشدهاست و اینها مضر به انس جام و یکپارچگ دعو در رس الت پی امبر) ( خواه د بود طبعا مضر به اله بودن و اعجاز قرآن است زیرا ترتیب در ترکیب و نمم و همخوان نقش کلیدى در اعجاز ایفا م کند)ایازى 4930 صص 473 477(. بنابراین تالش معناداری خواهد بود که فهم ق رآن در ش بکه معن ایی و انس جام حلق وی آن در پ یش گرفتهشود تا فرایندهای تفس یر بین امتنی ق رآن رون ق یاب د. الزم ه تحق ق ای ن ام ر پرهی ز از ه ر گون ه تحوی نگری در س اختار نممگون ه ق رآن از قبی بسندگی به نممه یا مح دود درون س ورهها ارتب اط خواتم سورهها با فوات سورهه یا پس از خود توقف در نمم خ ی ط ولی آی ا و س ور لح اظ ق راین لفمی و عینی آیا ب ه دور از دخال ت ق راین لب ی و عقلی اثرگذار در س وح مختلف بیان و غیره است. 6- تحلیل منطقی نظم شبکهای قرآن ساختار نماممند قرآن حاکی از رواب ط ش بکهای و د و رانی میان بخشه یا واژگ انی و ترکیب یآن اس ت مثال یک آیه با واژگان خود آی هه ا خویش اوندى در سورههاى دیگر دارد و با آنه ا ی ک الگ وى انس جام ساختارى واژگان م سازد آن هم در قالب نمم ک ه آهن آیهها آنرا هدایت م کند.»این نگاه س اختاری م و شبکهای به معانی ای ن امک ان را ب رای م ا ف راهم میکند که معانی را در یک مجموع های از راب هه یا نقشی کارکردی در کنار هم بین یم«)پ اکتچی ب یت ا 43(. بهرغم چنین نمم بس یارى از مستش رقان قرآن را در مقایسه با کتا مجموعهاى از م الب ج ن آنرا گسیخته و فاقد ارتباط بر م ه اى معم ول بهص ور مانند میدانن د و محت واى شمرند. آنگونه که مثال»آرتور جانآربرى«قرآن را از ه ر انسجام ک ه ن اظر ب ه ترتی ب ن زول باش د و نی ز از انسجام من ق بس به دور دانسته و خواننده ق رآن را در بافت ناپیوسته بسیارى از سورههاى قرآن حی ران و هراسان فرض کردهاست یا»ریچ ارد ب» یک از ویژگ هاى اصی سبک قرآن را ایندانسته که بهندر توان در طول بخش عمدهاى از یک سوره اتساق و انسجام معنای مشاهده کرد و تنها در سورهه ای ک ه ب ه داس تان انبی اى س لف م رتبط اس ت م یت وان نوعیارتباط و پیوند پیدا کرد)فقه زاده.)411 4971 بسیاری از ناک امیه ا در کش ف مناس با قرآن ی حاکی از عدم اعتم اد ب ر نم م و چی نش کن ونیآن و جستجوی از نممی بسان نمم خ ی ح اکم در زب ان عرفی و متون بشریاست. چندان که»اگر هر ک دام از آیا األحکام و قصص را از مواضع اصل شان در متن قرآن جدا کنیم و در سوره ی ا س ورهه اى جداگان ه دیگرى سازماندهیم ب گمان هد قرآن )از چی نش موج ود( دس تخوش ن ابودى خواهدگش ت. آنگ اه دیگر چیزى جز پارههای از تاریخ و داستانها و... در دست نداریم که از زیباییها و ت أثیرا ژر درون خال بوده و دیگر نه قصه و ن ه ت اریخ و ن ه احک ام خواهدبود)بکرى 4939 ق 640(.
51 دوفصلنامه علمی پژوهشی»پژوهشه یا زبانشناختی قرآن«سال چهارم شماره اول بهار و تابستان 4931 پیا یپ 7 بیشک توجه به نشانههایی چ ون س متفاو تکواژهه یا همنشینی)یا چینش و باف ت یاق همسان روابط بین امتنی اع م از قاعدهمند( و جانشینی)ی ا انتخ ا قاعدهمند( واژگان تکرار مضامین ارتباط همزم انی و درزمانی مقاطع قرآنی سبب تمایز س بک بی ا ین ق رآن شدهاست و اینکه خداوند به شیوه و شگردی خ ا موضوعا و مسای ن اظر ب ر آنه ا را در واح دهای نزولی پراکنده ساخته تا بهترین زمینه ب رای عم ب ه فراهم آی د. ل ذا»مالحم ه وو آموزه»تدبر در قرآن«9 تدبر در[ س مجموع هه یا یاق و تناس ب و ارتب اط ب ین بخشه ا و ق رآناز ی ک حی ث در فه م غای ت و موضوعا و اهدا آن ضروری و س ودمند اس ت و از جهت دیگر بعدی از ابعاد شیوایی و اعجاز و اتقان قرآن را نشان میدهد عالوه بر این به متدبر در قرآن نشان میدهد که ترتیب و انسجام و ترابط هم در نمم و هم موضوعا ج 4 431( آن وجود دارد«)عزهدروزه 4939 ق بدین ترتیب وقتی که یک مخاطب ق رار اس ت از کانال متن سخن متکلم را متوجه بشود مجبور اس ت از تمام ساز و کارهای معناساز در م تن اس تفاده کن د. اگر مخاطب فقط ساز و کاره ای زبانش ناختی یعن ی لغت صر و نحو را مورد استفاده قرار ده د در آن صور فهم کاملی از متن نخواهد داش ت. اگ ر ی ک مخاط ب ب ه ج ز ویژگیه ای زبانش ناختی رواب ط بینامتنی روابط مربوط به بافت و مواردی از اینقبی را مد نمر قرار بدهد و از آنها برای فهم متن اس تفاده کند فه م کام تر و بهت ری از متنخواه د داش ت و میتواند آن ویژگیهای تضعیفش ده م تن را تقوی ت کند و خودش را در یک شرایط متعادل و قاب قب ولی قرار بدهد)پاکتچی 4936 13(. روابط بینمتنی باعث میش ود بخشهای پیشین و پسین یک تکه متن)آی ه( نی ز اگرچ ه ج ز: م تن بزرگت ری هستند که آن متن نیز جز:آن است اما ب ه ن وعی بینامتنهای آن بهشمار رون د)ساس انی 4931 39( در این بین ب رد ب ا رواب ط افقی)همنش ینی( است ک ه تک ه متنها)آی ا ) را در تبی ین موض وعی خا کنار هم مینهد که این در س کالن م تن ب ه انسجام درونی آن نیز میانجامد. عالوه بر این»روابط بینامتنی همیشه در م تن وج ود دارد بهخص و در مورد متن قرآنی این روابط کامال وج ود داش ته و در بسیاری از موارد با اجمال و تفصی به روابط بینامتنی در سورهها و آیا میتوان آیا ه یا پ یب رد. تفس یر قرآن به قرآن دقیق ا نوعی توجه به رواب ط بین امتنی در قرآناست که آیا قرآن با اس تفاده از آی هه یا تفسیر میشود تا روابط میان آیهه یا شود«)پاکتچی 4936 صص 93.) 10 دیگ ر مختل ف آش کار شاید علت اینکه به گفته برخی از پ ارهای آی ا در طول حیا ایجاد برشه یا تفسیر قرآن سو:استفاده شده ناش ی از مق ع ی در ک الم خ دا و جداس ازی آنها از ارتباطا داخ شبکه معنایی قرآن بوده باشد. برای مثال آیه»وان ل ی س ل ل إ ن سانإ ل ا ما س ع «)نجم: 93( را نواندیشان از آن اص الت ک ار و احت رام ب ه ک ار و تولید که برداشتی مارکسیس می و کمونیس می اس ت استفاده کردهاند یعن انسان چیزى جز حاص کار ی ا دسترنج خود ندارد. حال آنک ه از روح کل ق رآن و اینکه بارها از»تق دیم«و پیش اپیش فرس تادن اعم ال نیک از دنیا به آخر سخنگفته به این معنا م که مراد از»ما س ع نیک و صالحا و ثوا» حس نا و طاع ا رسیم و کاره اى است نه صر کار یا شغ. چنانکه ذی آیه نی ز روش نگر معن اى آن اس ت ک ه
ی» فهم قرآن در پرتو نمم شبکهای یا فراخ ی آن 55 م یعن فرماید:»و ان س ع ی ه س و ی رى«)و زودا که حاص عم او پدیدار شود()نجم: 10 ( و گ ر ن ه نف س ک ار فرمودهاست: ک ار دنی ا از نم ر ق رآن مم دوح نیس ت و»إ نس ع ی ک م ل ش ت «)اللی : 1( بیگمان ک ار و کوش ش ش ما پراکن ده اس ت)فقهیزاده 4973 صص 461 ) 465 7- کارکردهای نظریه نظم شبکهای و حلقوی ویژگیه یا تبی نی متن قرآنی بر اساس رواب ط دور و نزدیک اجزای آن و کم ک ه ر بخ ش در فه م ب ه بخشه یا دیگر جهت کشف وحد موضوعی قرآن مهمترینمبنای نمریه»نمم شبکهای یا حلق وی ق رآن«بهشمار میآید. امری که از یکسو فعالی ت چش مگیر گوین ده آن م تن را در منس جم نش اندادن س خن و پی امش و از س وی دیگ ر نمای انگر ع دم ج دایی و تناق در هر بخش از سخن او است. توجه ب ه ای ن ب عد از ساختار متن قرآنی اف ق ت ازهای را پ یش روی قرآنپژوهان و مفسران قرار میدهد. هر چند رهپ ویی عدهای از آنان در مسیر تفس یر موض وعی ب ه عن وان یکی از حوزهه یا به هیچوجه نمیتوان نادیده گرفت. با این ح ال مرتبط و م ید نمم شبکهای قرآن را پ ذیرش نم ام ش بکهای و فراخ ی قرآن زمینهساز کارکرده ای جدی دی از ای ن معج زه جاوید الهی خواهد بود که ب ه برخ ی از آنه ا اش اره میشود: 4- القای نگ رش و روش جدی د در فه م بهت ر و عم واقعیتر به دستورا و آموزهه ای قرآن ی. ای ن مهم در صورتی میسر خواهد بود که در نگرش خ ود از هرگونه فرض جانبدارانه و تصمیم تحوی عدول کرده و پ ذیر یا باشیم. پذیرش 6- اندیش هه یا نمم در ساختار فراخ اساسیترین وجه اعجاز قرآن. شهاد 9- تبی نی هر چ ه بهت ر آم وزه تن گرایان ه ن و و آزادمنش انه ی آن ب هعنوان ی تص دیق و هر بخش از ق رآن توس ط بخشه ای دیگ ر ن ق بعض ه ب بع و یش هد بعض ه عل» یبع )نهجالبالغه خ به 499( که برخ ی از ص احبنمران ب ا تکی ه ب ه هم ین آم وزه ق رآن را سلس له ک املی دانستهاند ک ه بعض ی از آن ب ا بعض ی دیگ ر ارتب اط نزدیک و محکمی دارد. و از شأن و جایگاه عبارا و جمل هها احک ام قص ص م واعظ و حجته ای آن اس ت ک ه برخ ی از آن بعض ی دیگ ر را تفس یر و از یکدیگر حمای ت م یکنن د)عزهدروزه 4939 ق ج 4.)433 1- توان اییبخش ی ب ه انس ان ت ا بتوان د ق رآن را بهعنوان یک متن منسجم ببیند و بهدنبال آن باش د ک ه سازمان و ساختار موجود در بین مع انی ق رآن ی ا ب ه تعبیر دیگر آن شبکهی معنایی که مع انی ق رآن را ب ه هم وص میکند ح یت بهصور جداگان ه آورد. م ثال اگر کسی بخواهد در ح وزه هن ر دو کلم ه از ق رآن حر بزند هر چند به اوگفته خواه د ش د ق رآن ک ه درباره زیبایی حرفی نزده چ ه حرف یدارد ام ا اگ ر بتواند شبکه معنایی مربوط به ای ن ح وزه را از ق رآن استخراج کند آن موقع م یتوان د از ک ار خ ود دف اع کند)پاکتچی بیتا 5(. 5- ارزشده ی ب ه م لف هه یا ک پراگماتی )کاربردشناختی( م ثر در معنابخشی یک م تن یعن ی تکیه روی نشانههای کالم ی و دی داری و اس تنباط از
56 دوفصلنامه علمی پژوهشی»پژوهشه یا زبانشناختی قرآن«سال چهارم شماره اول بهار و تابستان 4931 پیا یپ 7 آنها از طریق در هم آمیختن اطالعاتی که آنها طب ق معرف ت پیش ینی مخ ابره میکنن د. ای ن ب ه جه ت»وابس تگی ذات یای اس ت ک ه در زبانه ای طبیع ی بینومقول ه ] ارتب اط ب ا س خنگو و ش نونده باف ت زبانش ناختی و ف را زبانش ناختی حص ول معرف ت پیش ینی س هولت کس ب ای ن معرف ت پیش ینی و حسننیت مشارکتکنندگان در کنش ارتب اطی وج ود دارد«)اکو 4936 10.) 6- تمرکز جدی بر جنبههای معناشناختی و روابط همنشینی و جانشینی تکواژهه یا قرآنی با یکدیگر. 7- مسیری م مئن و نو در اثبا توقیفیبودن نمم و ترتیب موجود آیا و سور ق رآن. ب هیچ ابه ام روشناست که اعتقاد به وجود تناسب میان س ورهه ا منوط به پذیرش نمریه توقیف ب ودن ترتی ب آنه ا در مصحف است)حجازی 4930 ص ص 3 46 ( زی را فقط در این صور م ت وان از وج ود مناس بتهاى واقع سخن گفت. صبح صال معتقد اس ت:»ایم ان به توقیف بودن تنمیم سورهها نیز لزوم ا ب ه ای ن معن ا نیست که بین هر دو سوره همجوار رشتههاى پیون د وجود داشته باشد«)ص بحیص ال 4976 ص ص 454.) 456 3- راهی مناسب برای اثبا این که تمام مت ون و اهدا قرآن ی در ی ک جه ت واح د یعن ی ه دایت م ردم دع و آنه ا ب ه خی ر و اص الح ح ال و راهنماییشان به سوی بهترین و سودمندترین جه ا است)عزهدروزه 4939 ج 4 437(. 3- راهی مناسب برای فهم نش انهها ک ه موض وع دانش نشانهشناسی است زیرا این نشانهها سرنخهایی هستند که در ارتباط زبانی متن با خواننده معانی را به خواننده منتق میسازند و حتی به دیالکتیک م تن ب ا واقعیت نیز کمک م یرس انند. البت ه اینک ه نش انهها کدامند چه کاربردهایی از آن در مسیر فهم ی ک م تن اع م از گفت اری تص ویری و غی ره متص ور اس ت ضرور رجوع به ح وزه نشانهشناس ی را دو چن دان م یس ازد. دانش ی ک ه ب ه گفت ه یوهانس ن: تمامی ت ش ک گون هه یا پذیری و تب ادل معن ا را ب ر اس اس پدیدههاییکه بهعنوان نشانه ش ناخته ش دهاند ش ام میشود)یوهانسن 4933.)41 40- شک گیری م الع ا و تحقیق ا قرآن ی در حوزه متنشناسی زبانشناسی متن نشانهشناسی فه م قرآن تفس یر ارگانی ک ق رآن تفس یر ق رآن در پرت و روابط بینامتنی معناشناسی متن م العا بین رشتهای در حوزه فهم قرآن و.... نتيجهگيری م تن ق رآن در واقعی ت وج ودی خ ود از نم م و انس جام درون ی برخ وردار اس ت ک ه م ابق س نت تفسیری گذشتگان این نماممن دی ب ر اس اس قواع د عرفی حاکم بر زبان و در ساختار نمم خ ی و ط ولی آن پیگیری و شناسایی شدهاست. دس تآورد چن ین نگرشی این بوده که امتیازاتی از قبی اعج از و وج وه متعدد آن تناسب نم م توقی ف ب ه وح ی وح د موضوعی و.. را برای م تن قرآن ی برش مردهاند. البت ه نمیتوان بهسادگی آن متن را از س اختارهای لفم ی و معنایی رایج در متون بشری یافتهه یا بینص یب دانس ت و ب ه پیش ینیان ب یت وجهی ک رد. بهخص و در ناحیه دانشمندان ادیب و اه بالغت و نی ز مفس ران و اندیشمندان عل ومقرآنی ک ه ابع ادی از ش گفتیه ای معجزهآسای این متن آسمانی را ب رمال س اختهاند. در این بین رواج نمریه»نممالقرآن«در ب ین اه و اد
فهم قرآن در پرتو نمم شبکهای یا فراخ ی آن 57 یا یا بالغت و همزمان با آن طرح مباحث اعج از ق رآن و و س ور در می ان مفس ران و ترتیب و تناس ب آی ا متن ق رآن عالمان علومقرآنی نگاهها متوجه مختصا و مقایسه آن با سایر متون شد که مهمترین پیام د آن فراگ رد مقول ه و معلوم ا حجم انبوهی از اطالعا فهم و تفسیر قرآن بود. موج ود چن ین ب ه نم ر اطالع ا بهرغم کثر میرسد که متن قرآن ویژگیه دیگری هم دارد ک ه در نگ رش و روش پیش ینیان کمت ر ب دان پرداخت ه شدهاست و آن نمم شبکهای و فراخ ی قرآن است که قابلیت متن را در پیونددهی اجزای آن ب اال م یب رد و برخی از م تن توس ط پ ارهای من ق تن یق و شهاد دیگر از آن را محقق م یس ازد. در می ان دی دگاهه مربوط به نمم قرآنی نیز عمده س خن بی انگر نم م و در سور چه از حی ث موض وع و چ ه از ارتباط آیا نمر غایت اس ت ک ه عن اوینی چ ون فواص آی ا خواتم سور) در میان متق دمان( و وح د موض وعی سور س اختار هندس ی س ورهها)در می ان معاص ران( شاهد بر آن است. در این بین دیدگاهه یا معاصری ک ه بیش تر ن اظر بر شبکه معنایی واژگان قرآن تفسیر موضوعی ق رآن روابط بینامتنی در قرآن نمریه پیوند شبکه محت وایی قرآن و گذر از نم م خ ی قرآنان د چ ه بهص ور مستقیم و چه غیرمستقیم بر نمم و ساختار شبکهای و حلقوی قرآن داللت دارند. نمم فراخ ی ق رآن زمین ه مناسبی فراهم میآورد که بتوان متن را در بافتار وی ژه آن و متناسب با سازگاریه ای درون ی م تن بررس ی کرد. افزون بر کارکرده ای بس یار ای ن ن وع نم م در حوزه تفسیر و قرآنپژوه ی ش رایط م ل وبی را نی ز برای رفع ابهام و ح مش ک ارتب اط بخشه ایی از قرآن فراهم میآورد که در ظ اهر ب ا ه م اخ تال ناسازگاری دارند. پینوشتها. 93 آیا -4 90-6 منابع ق:. 9 9- نسا:: 36 محمد:. 69.4.6.9.1.5.6 قرآن کریم. آق ایی س و یدعلی) 4933 (»انس جام در ق رآن پژوهش ی درب اره رهیاف ت اص الحی در تفس یر قرآن«خبرنامه همشهری شماره 69. اکرمی ای و و محم دجواد اس کندرلو) 4930 (»انس جام مض مونی آی ا و س ورههای ق رآن رهی افتی ب رای فه م بهت ر ق رآن«فص لنامه یپژوهش علم شماره 5. ی م الع ا اکو اومبرتو) 4936 ( تفس یری س ال دوم»معناشناسی کاربردشناسی و نشانهشناسی متن«ترجمه: محسن عب اسزاده ماهنامه علم ی تخصص ی اطالع ا معرفت شماره 9. الب رزی پروی حکم ت و ز و مس عود منص وری) 4939 (»جستاری در ک الن م تن قرآنک ریم ب ر اس اس ب ازتعریف بینامتنی ت«مجل ه پژوهشه ای زبانشناختی قرآن سال سوم شماره اول. ایازى س ید محم دعل )4930( چه ره پیوس ته قرآن تهران نشر هست نما.
بی) 53 دوفصلنامه علمی پژوهشی»پژوهشه یا زبانشناختی قرآن«سال چهارم شماره اول بهار و تابستان 4931 پیا یپ 7.7.3.3 ایزوتس و توش یهیگو) 4964 ( خ دا و انس ان در قرآن ترجمه: احمد آرام تهران شرکت س هامی انتشار. باقالنی دارلکتبالعلمیه. البک ری ف 40. البه ی ابوبکر) 4164 ( إعجاز الق رآن بی رو ش یخامین) 4939 ق( التعبی ر الفن القرآن بیرو دارالشروق. مکتبه الوهبه. 44. پ اکتچی.46 محم د) 4336 م( نح والقرآن الق اهره احم د)بیت ا( درسگفتاره ای معناشناسی وبالگ تحقیقا قرآن و حدیث. )4936( تاریخ تفسیر قرآنک ریم تنم یم و وی رایش: محم د ج انیپ ور ته ران انتشارا دانشگاه امام صادق)ع(. 49. ج ابر العل وانی ط ه) 4167( الوح ده البنا ی ه للقرآنالمجید القاهره مکتبه الشروق الدولیه. 41. حج ازی محم دمحمود) 493 ق( الوح ده الموض وعیه ف یالقرآنالک ریم الق اهره م بع ه المدنی. 45. ح وی س عید) 4105 ق( األس اس ف یالتفس یر قاهره دارالسالمه. 46. خام هگر سورهه یا 47. دراز.43 محم د) 4936 ( س اختار هندس قرآن تهران سازمان تبلیغا ی اسالمی. محمدعبداهلل) 4370 ( النبأ العم یم نم را جدید فیالقرآن کویت دارالقلم. ) 4934 ق( المدخ الیدراس ة القرآنالکریم الکویت دارالقرآنالکریم. 43. ذوق ی ام ین) 4936 (»نگ رهای جدی د درب ارة انسجام متنیس ورههای قرآنک ریم«دوفص لنامه علمیپژوهشی م العا ششم شمارة دوم. 60. سعیدیروشن 64. س.66 ق رآن و ح دیث س ال محم دباقر) 4973 ( عل وم ق رآن قم م سسه آموزشی و پژوهشیامام خمینی)ره(. یوطی جاللال دین) 4164 ق( اإلتق فیعلومالقرآن بیرو دارالکتبالعربی. ان )4101( درالمنث ور ف ی تفسیر الم أثور ق م کتابخان ه آی هاهلل المرعش ی النجفی. 69. شاطبی ابراهیم بن موسی) 4164 ( الموافقا فی أص ول الش ریعه تحقی ق عب داهلل دراز بی رو دارالمعرفه. 61. ش حاته عب داهلل تحقیق در اه دا محم ود) 4963 ( درآم دی ب ه و مقاص د س ورهه ای ق رآن ترجمه: سید محمدباقر حجتی تهران دفتر نش ر فرهن اسالمی. 65. ش وکان محم د ب ن عل فت القدیر دارالمعرفه بیرو. 66. طباطبا ی محمدحس ین ( ب ن محم د)ب تا( 4147( المی زان ف ی تفسیر القرآن قم دفتر انتشارا اسالمی. 67. ع زهدروزه محم د) 4939 ق( التفس یر الح دیث.63 القاهره دار اإلحیا: الکتب العربیه. بینا. 63. عل یاألب ی ت ا( القرآنالمجی د بی رو أش واق حس ن) 4199 ( الوح ده الموضوعیه فیالقرآنالک ریم الق اهره داراآلف اق العربیه. 90. عباس عوضاهلل عباس) 4163 ( محاض را التفسیر الموضوعی دمشق دارالفکر. ف ی
فهم قرآن در پرتو نمم شبکهای یا فراخ ی آن 53.93 مدن 94. غزنوی موسی) 4936 (»راز و رمز ژرفای قرآن«فصلنامه کوثر سال پنجم شماره 43. 96. فراهیهندی.99 الم بعه الحمیدیه. تأوی 91. فخر 95. قی.96 عبدالحمید) 4933 ق( دال النم ام )4160( نم امالقرآن و الفرقان بالفرقان هند الدا ره الحمیدیه. رازی) 4160 ( مف اتی الغی ب بی رو دار اإلحیا: التراث العربی. وری ع امر) 4936 ( ق رآن ساختش کن و بازگشت نشانه قم کتا ی ی نممخ طه. )4935(»ق رآن و گ ذر از ک بررس ی زبانش ناختی«دو فصلنامه زبان و زبانشناسی شماره 9. 97. فقهیزاده عبدالهادی 93. قاض )4971( پژوهشی در نم م قرآن تهران انتشارا جهاد دانشگاهی. ف یأب وا یعب دالجبار المعتزل ی) 4365 م( المغن ی التوحی د و الع دل التحقی ق: ج ورج قنواتی القاهره الدارالمصریةه. 10. م ی محمد) 4334 م( المجتم ع االس الم کم ا تنممه سورة النسا: مصر بینا. ع مه دی و احم د پ اکتچی و بهم ن ن امورم لق) 4933 ( روشه یا»در آم دی ب ر اس تفاده از معناشناسی در م العا قرآنی«مجله پژوهش دینی شماره 43. 14. واحدی ع نلی ب بیرو دار الکتب العلمیه. 16. وجدی مصر دارالمعار احمد) 4144 ق( اس با الن زول محمدفرید) 4336 م( المصحف المفس ر 43. salwa awa(2006),textual relations in the qur,an relevance,coherence,structure, Routledge Studies in the Qur an. Routledge: London and Newyork, 44. Mir, Mustansir(1993), The sura as a unity: A twentieth century development in 45. Qur`an exegesis, in Approaches to the Qur`an, G.R Hawting and Abdul-Kader A. Shareef (ed.), London: Routledge.
60 دوفصلنامه علمی پژوهشی»پژوهشه یا زبانشناختی قرآن«سال چهارم شماره اول بهار و تابستان 4931 پیا یپ 7