Ang Apo ni Lola Soledad

Transcription

1 Edgar B. Maranan Ang Apo ni Lola Soledad PALAISDAAN Sa ikaisandaang taon, o higit pa, ng kaniyang pamamalagi sa sangmaliwanag, ang laging salubong ni Lola Soledad sa bagong umaga ay dating himutok. Ayaw akong tantanan ng masamang panaginip. Ano na nga kaya ng nangyayari sa aking apo, ke Boy? Kung may nakarinig noon ay walang nagpahiwatig. Lalong sumakit ang kaniyang dibdib nang masinghot ang ligaw na gahiblang usok mula sa tambakan. Tulad ng di-mabilang na umagang nagdaan, dinuduro na naman ng Payatas ang puno ng kaniyang ilong, nagpapasintak sa ugat ng kaniyang sentido. Ilang araw na lang ay Pasko na, ngunit wala siyang maramdamang saya, o senyal ng paghahanda sa tinitirhang bahay. Biglang namuo sa kaniyang gunita ang maaliwalas, mahanging panginorin sa mga palaisdaan ng lumang Malabon, noong lumulundag pa ang isda sa tubig upang labusawin ang salaming kinalulutangan ng bughaw na langit at malatupang alapaap, noong ang una sa walong anak niya y di pa man kislap sa maningning na balintataw. 1

2 Ngayong siya y nakahiga sa kulong na silid, sa sulihiyang kama sa isang malaki t magarang bahay sa sabdibisyong ito na kay-layo sa mga kubong kaniyang nilakhan at pinagdalagahan, para siyang sinasakal sa sidhi ng bantot, waring sa labas lamang ng bahay nakabunton ang gabundok na labi at layak at ibinasurang bituka ng siyudad, hindi lamang dinala ng hangin o umangkas sa hangin, manapa y nabuo umigkas lumutang at siya mismong naging hanging sumasalakay araw-araw, sa ilang takdang oras araw-araw, sa tag-ulan at tag-init, sa sabdibisyong ito ng mayayaman at biglang-yaman, ng masikhay at makulimbat, sa bahay na itong kung hindi mala-mausoleo ang katahimikan ay tila merkado sa ingay ng bangayan, sa saya ng kumustahan, sa kalampag ng mga pinggan kapag may piging o may pagtitipon-tipon ang angkan at pagkakaguluhan siya ng mumunting malalabong aninong magmamano, hahalik at mangungumusta nang mabilisan, at bigla uling maglalaho t mag-iiwan ng alunignig at alaala. Ano naman kaya ang ihahanda nila ngayong Pasko, bulong niya sa sarili. Para uling malayong-malayo ang mga halakhak, iyakan, iritan, habulan, tugtugan, kalampag ng kutsara t tenedor sa porselana, at ni multo ng anino y wala na siyang maaninag sa kanyang paligid, maliban sa ikailan na ba itong yayang makaraan lamang ng ilang buwan ay magsasabing hirap na t mas gugustuhin pa raw maglaba-luto, magkiskis ng sahig sa lahat ng palapag, kaysa mag-alaga lang ng matandang bulag at mabagal kumilos, mahina ang tainga, humihingi ng pagkain oras-oras sapagkat ulyanin na t nakakalimutang kakakain-kain pa lamang, tulog pag araw at gising at nanggigising kung gabi upang umihi o kaya y humingi nga ng pagkain, at hindi makita ang hinahanap na baso o arinola gayong nasa tabi lamang pala. Minsan, kapag siya y nakahiga t bukas ang transistor na nakadaiti sa kaniyang taynga, o buhay ang telebisyon na nasa kuwarto ng isang apo, may mahahagip siyang komentaryo t salimbayang mga kuro tungkol sa ganito at ganiring isyu, kabilang na ang Payatas na diumano y bagong bundok ng basurang ikahihiya ng bayan sa kasalukuyan pa namang Sentenaryo ng Kalayaan, at kung paanong ang pamahalaan diumano ay kumikilos na upang patagin ang mga ganggayong bundok ng lagim, ililikas ang mga taong-basura t ililipat sa mga pook na mas disente t malusog para sa kanilang isisilang na sangkaterbang mga buteteng anak at ilan pang salinlahing darating. Sayang at di n yo ito nakikita, La, sabi ng isa sa limang apong kasama niya sa bahay. Buti nga t di na sasakit ang mata nila. O, ayan, ano bang wala na raw ang Smokey Mountain, e mas masahol pala yang Payatas, gayong abot-pukol lang ng Batasan! maktol ng kaniyang anak na may edad na rin at tulad niya y isa na ring lola. Ina ni Boy, si Ligaya, at tulad niya y laging sabik sa pag-uwi nito tuwing sasapit ang Pasko. Itatanong niya kung bakit. Puspos ng pandidiri at pangingilabot ang mga naglalarawan sa kaniya ng ipinalalabas sa panggabing balita. Ta n yo, o, kay-lapot na ng basurang binubuldoser, nagpipiyesta ang langaw, at parang langgam na pinagkakaguluhan ng mga tao ang bawat trak ng basurang dumarating! Nakakasuka naman yan. Ilipat mo nga! Malas kaya siya, o masuwerte t di na niya kailangang makita ang sinasabi sa telebisyon? Nais niyang makinig lagi. Sabik siya sa balita, nakaupo man siya o nakahiga, pakiramdam man niya y wala siyang silbi sa mundo maliban sa umalam kung ano na ang nangyayari sa tao. Hindi na siya nagugulat sa mga balita t komentaryong naririnig. Mga magsasaka, pinalayas sa lupang kanilang binungkal at pinagyaman nang kung ilang taon, pinagbabaril ng mga sikyuriti ng politikong asendero nang tangkain nilang bumalik. Dalagita, hinalay nang humigit-kumulang ay sandaang ulit ng matandang kapatid, ama, at lolo, at pinagalita t pinagbubugbog pagkatapos ay pinalayas ng ina nang ito y magsumbong. Matataas na taong gobyerno, nanggahasa t pumatay, nagbubuhay-hari sa kani-kanilang mga kulungan. Dumarami, bilang ng mga paring Katolikong nagsisipag-asawa t nakabuo pa ng isang unyong magtataguyod sa kanilang paniwalang di dapat mapabukod ang pari sa normal na buhay. Naglalagablab, debate tungkol sa diborsiyong tinututulan ng nakaluklok na pangulo t mga Katolikong sarado, ipinagtatanggol naman ng mga biktima ng karahasan ng asawa, at ng dalawang brodkaster na balitang nagsasama na sa iisang bubong mula nang mahiwalay sa kani-kanilang asawa. Dalagang ina, nanganak ng batang may kakambal na dalag. Gutom sa Mindanao, gagrabe dahil sa El Niño, at susundan ng baha na sanhi ng La Niña. Komunista, muling nag-aalsa at lumalakas, samantalang patuloy namang nagmamatigas ang mga Muslim. Nadeskubre, mga bagong planeta t bituin sa malawak na santinakpan, at may balak na pabalikin ang tao sa buwan at paratingin sa ibang planeta. Presyo ng gasolina, patuloy na tataas, at tataas na rin ang presyo ng bigas. Natuklasan, ilan pang nakatagong bilyong dolyar ng dating diktador Marcos at pamilya nito. Nanganganib malipol, mga gubat sa bundok at mga isda sa dagat. Makakatulugan niya ang samot-saring balitang alin sa hindi na niya mawawaan, masundan, mahagip ang ugat, puno t dulo, o kaya y dati na niyang naririnig panahon pa ng Amerkano t Hapon. At kung anong pagkasasama ng mga balita tungkol sa mga nagaganap sa kasalukuyan, ay siya namang pagkasasaya ng mga awitin at tugtugin tungkol sa himagsikan, sa kalayaan, sa pagmamahal sa Inang Bayan, sa mga pangyayaring naganap sa Filipinas sandaang taon na t mahigit ang nakalilipas. Ngunit ang masakit sa lahat, sa pagdaraan ng maraming taon, ay ang kaniyang mga nababalitaan, o nauulinigan na lamang sapagkat ayaw ipagtapat sa kaniya ng mga kasambahay, tungkol sa nangyayari sa kaniyang mga anak at mga apo, ngunit anuman ang kanilang kahinatnan ay sila pa rin at sila lamang ang dahilan kung bakit, sa kabila ng kaniyang pagnanais na sana y kunin na siya ng Poong Maykapal, ay ibig na ibig pa rin niyang apuhapin sa umaga ang bahagyang liwanag na hirap nang makapaglagos sa kaniyang mga mata. Bahagyang liwanag, upang kaniyang mabanaagan ang mahaharot na anino. Dudukwang siya upang abutin o kausapin ang mga anino, kung bakit madalas ay bigla na lamang tumatalilis ang mga ito. Masaklap rin ang pangyayaring wala na siyang panlasa, at ang natitirang ngitngit sa kaniyang umiimpis na buhay ay dito nabubuhos. Na wala na siyang panlasa, at magtatalo sila lagi ng tagapag-alagang igigiit na ang kinakain niya y 2 3

3 ang pinakamalinamnam na talakitok o lapulapu, pinakamasarap na siyarsado o sinigang na karneng ubod-lambot at hinimay-himay pa para sa kaniya. E sa talagang wala na ngang akong panlasa! Hindi niya mapigilang mapaasik. Sa mga pagkakataong ganito y maaalaala niyang muli ang matandang palaisdaan sa lumang Malabon. Noong minsang bumagyo t umapaw ito ay nag-alsahan ang bangus at tilapya, at ang buong baryo y nagpista sa isdang kanilang pinaghuhuli sa mga buslong kawayan. Hindi pa nagaaral si Boy noon, at ang apo y tuwang-tuwang ibig tumulong sa panghuhuli ng isda, ngunit nagmuntik-muntikanang malunod sa apaw na tubig. Ilang araw ding kahit ang mahihirap ay kumain hanggang masandat. Magugunita rin niya ang kanyang kabataang lipos ng pagkaraming kakaningdagat, sugpo t hipon, talangka t tatampal, tahong at halaan, alimango t alimasag, dalag at talabang kanilang pinagpapasasaan sa bayan ng Binuangan malapit sa look ng Maynila, at ang bantog na patis-malabon ang paboritong sawsawan, gayundin ang sariwang pagkaing-bukid sa mga baryo ng Batangas, ginisang patola t hibi, malunggay kalabasa t bawang, murang dahon ng bagó, at laging kasabay ay tulingan o tambakol na isinaing sa tuyong kalamyas. Masakit isiping sa huling yugto ng kanyang buhay, inunahan pa siyang mamatay ng kaniyang panlasa. Ngayong umaga, tulad ng maraming umagang nagdaan, masasal na naman ang kaba ng kaniyang dibdib. Kay-samang panaginip! TEYP REKORDER AKO BA Y gagawan mo ng libro, ha, Boy? Sana y mahawakan ko bago ako mamatay. Taunan kung umuwi ang panganay na apong si Boy mula sa pangingibangbayan. Nakarating sa Hawaii, nag-aral at nagtrabaho doon, pagkatapos ay sa Europa, ilang panahong nagsilbi sa isang embahada, at ngayon ay sa Canada na nakatira. La, Canada ho ang pinakamainam na bansang matitirhan ngayon, pasama nang pasama ang buhay sa Filipinas wala na hong pag-asa tong bayan natin! kaya doon ko ho balak magtungo balang araw, pero dadalawin ko pa rin kayong palagi, tanda pa niya ang sinabi ng apo maraming dalaw na ang nakalilipas. Ku, tong apo kong to, di mo na ako aabutang buhay pagbalik mo ang kaniya namang laging isasagot dito. Ganoon lagi, sa tuwing pagdalaw, at sa pagpapaalaman. Pagdating na pagdating ni Boy, pagkatapos nitong magmano, humalik sa noo t magkabilang pisngi niya ay maghapon na naman siyang kukuwentuhan at papagkuwentuhin, nakaumang lagi ang ga-kasapuwegong teyp rekorder. Mas maraming tanong kaysa kuwento. Taon-taon ay hinihintay niya ang pag-uwi ng apo, bagama t alam niyang pipigain na naman nito ang kaniyang isip, buong panunuyong pagugunitain siya ng mga pangalan ng kanuno-nunuan, na di na niya matandaan paglampas sa ina ng kaniyang ina, mga pook na pinasyalan nilang dalawa, mga kaiga-igayang pangyayari sa isang naglahong daigdig ng bait at kawalang-muwang sa hiwaga t lupit ng buhay, at hihingan siya ng mga kuwento tungkol sa mga himagsikan at digmaan, mga giyerang ayaw na niyang maalala pa. Yang rebolusyon laban sa Kastila, wala akong alam diyan, at nang ipanganak ako y Amerkano na ang nasa Filipinas. Kung buhay lang ang ingkong mo, yun, yun ang makapagkukuwento sa yo Aapuhapin niya, hahaplusin, ang magaspang na mukha nito, masasalat ang bigote t balbas at mahabang buhok. Nagsusulat daw ito para sa isang magasin sa Isteyts, kahit sa Canada na nakatira. Lagi niyang ipinagmamakapuri si Boy sa lahat ng makakausap. Marami-rami na rin itong premyo sa pagsusulat noong dito pa nakatira sa Filipinas, nakulong dahil sa pagiging aktibista noong panahon ni Marcos, at nang makalaya y bumalik sa kilusan. Walang makapagsabi sa kaniya ng buong pangyayari, ngunit may nagawa raw itong malaking kasalanan kanino kaya? walang magsabi sa kaniya kaya t napilitang lumikas ng bayan at magpakalayo-layo. Laging malungkot ang boses nito, at kung kaya lamang mapapasaya ito nang bahagya ay kapag may maaalaala siyang pangyayari sa buhay nito bilang paslit, isang kapilyuhan o isang kagiliw-giliw na ginawa, na siya lamang bilang lola nito ang makatatanda sa kabila ng kaniyang nanlalabo nang gunita. Matagal nang hiwalay si Boy sa kaniyang asawa, at di na nito halos nakikita ang mga anak, na dalaga t binata na rin. Mahigit na itong limampung taon ngayon, at Boy pa rin ang tawag. Madalas itong umiyak noon, tinutukso ng mga salbaheng kalaro. Boy baboy, matabang baboy. Mga salbaheng kalarong bobo na naiinggit sa talino ng kaniyang iyaking apo. Ano ng pamagat ng libro, ha, Boy? Ano ba ng libro ang ginagawa mo? Ewan ko po kung makakasulat pa ako ng libro. Gusto ko lang pong naririnig ang boses n yo, kahit nasa malayong bayan ako. Gusto ko lang pong marinig ang inyong mga kuwento t alaala tungkol sa aking kabataan Ang aking kabataan ay laging susundan ng ilang sandaling pagtahimik, at aywan niya kung ang naaaninag nga niya y aninong nagpapahid ng matang anaki y napuwing. At saka po nahilingan akong sumulat para sa aming magasin sa San Francisco. Tungkol ho sa mga Filipinong sandaang taon na o higit pa, kasi nga po y Sentenaryo ngayon ng ating Kalayaan. E kayo lang po ang kilala kong sandaang taon na o higit pa... Biglang sigla ang kaniyang naramdaman sa pagkakabanggit nito ng kaniyang apo. Totoo bang namimigay sila ng premyo sa mga taong umabot na ng sandaan, ha, Boy? Narinig ko sa radyo. Me taning yata e. Sabihin mo kay Belen, ibigay ang pangalan ko. Sabi sa radyo, narinig ko sa radyo. Ilang beses ko nang ibinilin, di pa rin yata ibinibigay ang aking pangalan. Mahigit na akong sandaan, sabi ng Tiyo Pedring mo. Nakita raw ang aking papel de bautismo. Me kalabuan, para daw nakasulat e mil otsosiyentos nubenta y tres o nobenta y singko, at hindi nobenta y otso. E di mahigit na nga akong sandaan! Pera daw ata ang papremyo. Ilang libo 4 5

4 rin. Mantakin mo yun. Arimuhanan din. Baka nga dagdagan pa kung mahigit sandaan... Nangako ang apo, nang huling dumalaw noong sinundang taon, na magtatanong ito tungkol sa papremyo, ngunit hanggang nakaalis ito y wala nang nabanggit tungkol sa kaniyang inasam-asam na gantimpala. Nilibang na lang siya nito sa araw-araw na pagpapakuwento sa kaniya, nakaumang ang gakasapuwegong teyp rekorder, dinig niya t aninag ang mabilis na paglandas ng lapis sa kuwaderno nito, at pinapagkuwento na naman siya hanggang manuyo ang kaniyang lalamunan, ngunit kailanma y hindi siya tumangging magsalaysay o nakiusap na papagpahingahin na lamang siya, sapagkat napadalang nitong dumalaw, at bago pa man ito nangibang-bayan ay may ilang taon noon na di sila nagkita, nang ito y bata-bata pang aktibistang nagtatago sa mga sundalo ni Marcos, at may panahon pa nga noon na buong akala nila y di na nila ito makikitang buhay, sumama raw sa pangkat ni Sison, pati ang asawa, at napabalitang kapuwa nadakip ng mga sundalo sa isang malayong prubinsiya, iyon pala y bumalik at nagtago sa Maynila nang magkawatak-watak ang kanilang pangkat, ngunit dinakip pa rin ng gobyerno at ikinulong nang ilang taon, pinaghiwalay ang dalawa sa kulungan at ginawan ng kahalayan ang babae, at magpahanggang ngayo y wala pa ring makapagsabi sa kaniya kung bakit nakalaya na t lahat at namamayapa na sa piling ng apat na anak ay saka pa nagkahiwalay ang dalawa. ANG TABAKERO ITINAGO AKO sa may ilog, sapagkat papatayin daw ng mga Amerkano ang lahat ng batang may bulutong! Ba t ka mo? Ewan, basta t yan ang kuwentong nakalakhan ko na mula sa Nanang Entang mo, ang aking ina. Ewan kung bakit gustong patayin ng mga Amerkano ang mga batang may bulutong. Wala, wala akong ibang natatandaan sa pagdating ng mga Amerkano, pero nang ako y dalaginding na, tila naaalala kong madalas na may takbuhan noon, takbuhan at habulan, at kung minsa y may mapapabalitang sunog sa bayan, o kaya y ilang kalalakihang pinagpapatay, tinugis hanggang Bulakan, at laging umuugong ang bulungang babalik daw ang mga insurekto upang ipagpatuloy ang giyera, pero sabi-sabi lang naman yun, at pagkatapos ay natigil na lang bigla ang kaguluhan, may paminsan-minsan na lamang balitang may gumagalang sandatahan at mga tulisan, pero marami nang kostable noon, kaya natahimik din ang bayan. Ang mga Kastila ka mo? O e ano ang mga Kastila? E di nanahimik na ring lahat. Me dugong Kastila tayo, baka akala mo? Ang Lolo Inocencio mo y mestisong Kastilang taga-batangas, lamang e hindi mayaman, at mga sampung taon ang tanda sa akin. Basta na lamang sumulpot sa Malabon noong ako y nagdadalaga na, at naging kilalang tabakero sa amin, ahente ng tabakong Reloba, espesyal na tabako ito at malaki, yun bang panregalo. Lagi siyang nakakamisadentrong puti, me kurbata, at nakapantalong maong, o kaki ba? Di ko lang matandaan, taga-batangas daw siya at palaki ng pastor, disiotso na ako nang siya y lumigaw sa akin. Mabait? Ala pa akong nakikilala hanggang ngayon na kasimbait ng lolo mo, magalang sa nanang, palausap sa mga taong di-kilala, at ni minsa y di mo mariringgan ng pagmumura, kahit na nung marami na kaming anak. Ang nanang ka mo? Inabutan mo nga pala ang nanang, ano? na talaga namang napakahilig magmura, putang-ina, putang-ama, walanghiya ka, lalo na t nagagalit sa mga bata, sanay magmura ang mga taga-malabon, pero ang lolo mo, ni minsan! E di lumipat nga kami sa Batangas nang magsawa siya sa pagiging tabakero, at nagsusukal na raw ang kaprasong lupang mana niya, kaya doon, sa liblib na linang sa Kupang, doon kami dinala, ako at ang mga anak namin, hindi na nga nakapag-aral ang mga anak namin at sa parang na lang lumaki, natutong manahi, natutong magtanim, pero yung parang na yun ang nagpahina sa lolo mo, mag-isa niyang hinawan, tinamnan ng maraming puno, at kahit lupaypay na ang katawa y ayaw pa ring tantanan ang trabaho sa bukid, namumutol ng kawayan, naghuhukay, naglilipat ng mga tanim, nagpupunla. Maski saan manggaling, may uwi laging butong itatanim. Ala ka nang makikitang gayong karaming prutas kahit saan, dinadayo pa nga ng mga kaibigan at kamag-anak ang balitang prutasan ni Inocencio. Kakaw, kape, manggang kalabaw, makopa, sinigwelas, duhat, at atis, naku ang atis namin! Halika, Orang, tingnan mo ang atis, sasabihin ke Orang na panganay namin, kapag malalaki na ang atis sa puno, at tuwang-tuwa ang lolo mo sa Tiya Orang mo t sumasayaw-sayaw na ito kapag me nakikitang atis sa puno, siya ang paborito nami t napakabait po namang bata...paborito din naman namin ang sumunod sa kaniya, ang Tiya Pining mo, at kelanma y di nag-away ang dalawang panganay...ano ka mong ikinamatay ng dalawa? Hindi ko matandaan, parang tuberkulosis ata, o lagnat, di ko lang mala an, pero kapuwa sila dalagita nang mamatay, magkasunod lang nang ilang buwan, at pagkatapos nama y ang bunso naming si Turing, paslit pa lang nang tumirik ang mga mata, kumbulsiyon ata, at pagkaraan lang ng isang taon e ang Lolo Insiyong mo na nga ang sumunod, masyadong pinagal ng gawaingbukid ang katawan, at labis na nalungkot sa pagkamatay ng dalawa niyang dalaga at bunsong anak. Hindi, hindi ko maalala kung anong sakit ang biglang dumapo. Wala pa ang mga Hapon noon, pero malapit na ang giyera. Pa no ka mo kami nabuhay? E di nanahi, nanahi kaming lahat, ako t ang mga dalaga t binata ko, naging modista t sastre, at nagsimula na rin akong magbiyahe, paroo t parito, Malabon at Batangas, Laguna at Quezon, Bulacan at Nueva Esija, nagtitinda ng banig at kulambong isahan, dalawahan, tatluhan, apatan, mamimili ako ng banig sa merkado ng Bauan, at hahatakin ako ng mga tindera run, Ka Kuwan, Ka Kuwan, ako naman ang bil an n yo! at yun ang ibibiyahe ko, pati na alahas na gawang Meycauayan, sapiro, singsing, hikaw, kuwintas, tumatanggap ng tahi, nakapageskarsiyon pa sa San Pablo, dun sa asyenda ni Don Escudo na kinatatakutan ng kadalagahan at balitang may panggayuma raw, hanggang sa dumating nga ang mga Hapon. Sa n ka mo kami tumira? E di natira kami saglit sa Kalumpang, iniwan na namin ang linang sa Kupang at nagsusukal nang muli t wala nang makapag-alaga. Doon kami nakitira sa kapatid kong si Ploring, na asawa ng Biktor na kampiyon sa arnis sa buong Batangas. Naku, sana y inabot mo! Mantakin mo yung sako-sakong bigas at tangkal-tangkal na manok na ibinabayad sa kaniya ng mga tinuturuan! Tawag sa kaniya y Mestro, Mestrong Estokador. Yun e pagkatapos 6 7

5 na nung giyera. Nung giyera y ingat na ingat kaming lahat, at naglipana ang mga Hapon. Takót? Takót ka mo? E di laging takót, at ni ayaw naming tumuntong sa poblasyon ng Kalumpang. Kapag di mo nayukuran, e makakatikim ka ng sampal. Lahat ng magagandang dalaga sa nayon, kinukuha, kaya nga yung mga anak na babae y pinagdadamit-matanda, o kaya y pinapagtatago, nang di mapag-initan. Ang siste mo y lalong naging mabangis nang dumarating na po ka mo ang mga Merkano. Naku, walang habas kung pumatay ng tao ang mga Hapon! Labanang walang puknat nang dumating na nga ang mga Merkano, doon kami natutulog sa manggahan, malapit sa agbang, naglalatag na lang kami ng banig sa damuhan pag gabi, kahit mabasa ng ulan, at yung mga litrato ko, yang Ingkong Sebyo mo y litratista nung araw ku, dun ka ata nakamana sa hilig magkukuha! ala pang giyera, nakabuo ako ng album, panay po naman litrato ko t ng mga kaibigan, e naitapon na lamang sa tambakan sa pagtakbo namin! o sa kulungan ata ng manok napatapon, di ko matandaan, sayang yung mga litrato ko, alam mo bang nagreynareyna pa ako sa karnabal ng Malabon? Doon ata ako unang nakita ng Lolo Insiyong mo, tabakero yun, magandang lalaki, mestiso, parang empleado t laging puti ang suot, magalang, mabait, sayang at maagang namatay, sana y me nakasama kami nung giyera, talaga po namang pagkahirap-hirap ng buhay namin nung giyera...pagkatapos ka mo ng giyera? E di yun, nagsipag-asawa na yung mga natitira kong anak, liban dun sa isang lalaki, ano na nga bang pangalan, na nayakag ng mga kapuwa binatilyo na sumama sa, saan ba yun? Yuhesneybi? Dalawampung taon bago ko uli nakita yang... yang Tiyo Narding mong yan, palibhasa y me ugaling lagalag, e di na nga nakauwi t sa Amerika na nga namatay sa kanser, nakapag-asawa ng puti. O, e di kami na nga lang dalawa ng nanay mo ang naiwan sa Batangas, kaya t naisipan kong bumalik uli sa Malabon. Wala, nangaglayasang lahat. Yung ikatlo, yang Tiyo Pluting mo, e sa Mindanao napadpad at namimigay daw ng malalawak na lupain ang gobyerno nung panahong yun. O anong nangyari? Ala rin. Namasukan daw sa taniman ng pinya, pero napilitang bumalik sa Malabon nang mabaril ng sundalo at malumpo, o ayun, at lahat pa ng mga anak e me kani-kaniyang mabibigat na problema. Asan na nga ba yung tatlo pa? Di man lang nadadalaw dito sa Maynila, ilang taon na. Me sakit daw sa pulmon ang Tiyo Pilong mo, nasa Isabela daw, nagtayo ng tindahan ng tela pero nagumon sa sugal. Ang nalagay lang sa mabuti-buting estado e yang nanay mo, kahit di nakapag-aral e umasenso naman sa negosyo, maigi nama t yang tatay mo ang napangasawa. Mabuti ka pa t kahit nasa Merika ka a, sa Canada ka mo? e naiisip mo pang dumalaw. Yang mga anak ko, mamamatay na lang ako y di man lang ako silipin dito. Tingnan mo nga, Boy, itong mga bisig ko, nasasalat ko na ang buto, laylay nang lahat ang kulubot na laman, at kung minsa y ayaw ko nang kumain para madali na ko. Ala naman akong panlasa, e bakit pa ako kakain. Naku, kung buhay lang ang lolo mo, di ako nagkaganito, laging walang kasama, laging walang kausap, e ke tagal-tagal ko nang nabubuhay na wala siya, napakatagal na ng aking ipinagtiis. Masaya kami noon sa bukid. Mabait yung lolo mo, magalang, marangal, at napakakisig nung una ko siyang makita, isang tabakero... SA DILIM NG AGBANG MATATAGAL ang patlang sa mga pangungusap ng kaniyang Lola Soledad, at higit pa sa tiyaga ng paring kumpisalan ang pakikinig at pagrerekord niya sa lahat ng sinabi nito, kasama na ang dalahit ng ubo, ang manaka-nakang paghikbi, maging ang mga sandaling pilit nitong inaapuhap ang mga hibla ng nakalipas sa madilim na yungib ng alaala. Ubos na ang teyp ay patuloy pa rin ang pagkukuwento ng matanda. Hindi niya ito pinahinto. Tatandaan na lamang niya ang mga dati na t bagong siwalat na kaalaman tungkol sa kaniyang buhay, tungkol sa kanilang buhay na maglola, sapagkat siya, bilang panganay na apo, ang laging kaladkad noon sa lumang baryo ng Kupang, kaladkad sa kahabaan ng parang, hanggang abutan ng dilim sa kanilang pagtahak sa kanluran patungong Kalumpang. Ilang taon nang tapos noon ang giyera, at siya y nasa elementarya sa Maynila, at Kupang ang kanilang bakasyunang magkakapatid, kung hindi sila dinadala ng mga magulang upang magpalamig sa bulubunduking siyudad ng Baguio. Hindi kalansay ang pagkakatanda niya sa kaniyang lola, na bagama t patungong animnapu noon o higit pa ay masigla pa rin kung bumagtas sa matigas na pilapil, lumusong sa madilim na agbang, tumawid sa lukong ng ilog na tuyo kung tag-araw, umahon sa kabila ng pampang, sumagasa sa damo t amorseko, umiwas sa siit ng nagkakapalang kawayan, habang akay siya, nakagoma t nakakorto, panganay ng magulang at panganay na apo, mutyang supling at pagasa ng buong angkan na inakala ng lahat ay tatanghaling dakila balang araw. Magsisimula silang maglakad pagsilay ng araw sa silangang kawayanan, tutuntunin muna ang maigsing bahagi ng aspaltadong kalsadang humihiwa sa Kupang, at pagdating sa ilaya y papasok sila sa isang looban na siyang lagusan patungong landas na marahil ay ilandaang taon nang ginagamit ng mga sinaunang tao upang maglakbay mula sa kanilang lumang baryo patungong Kalumpang, o kung ano man ang dating tawag doon, at ang lagi niyang matatandaan ay ang malayungib na lamig ng pinakamalalim na agbang, di halos tagusan ng sinag ng araw sa kapal ng daho t sanga ng balite t mangga, kakawati, kawaya t akasyang nagkukubli sa sinapupunang yaon, ang walang-tigil na sirit ng yayay at manaka-nakang kaluskos ng bayawak, dagling paglitaw at paglalaho ng musang, at biglang pag-ulan ng dahong tuyo paghihip ng hangin mula sa parang. Hiwaga sa kaniya ang batong adobeng ilang milyong taon na marahil ang tanda, adobeng dingding ng makikipot na lagusan sa agbang o ahunan sa tuyot na pampang, at doon marahil nagpapanagpo ang mga insurekto o nagpapahingalay habang patungo sa malalayong larangan ng digma. Sa lumang pawid na kubong kaniyang nagisnan, may mangilang-ngilang rekwerdo ng yumaong pag-aalsa, mga kupas na larawan, luma t di na mabasang kasulatan, gulanit na uniporme, at bago namatay ang kaniyang mamay na ama ng kanyang tatay, wala itong naikuwento tungkol sa kaniyang paglahok sa Katipunan noong ito y kinse anyos kundi isang kaprasong labanan sa bayan, at sa halip na alamat ng kabayanihan ng lahi ang mamutawi sa labi y laging iminamaktol na pagkabibigat ng lintik na baril. Isang buong araw ang kanilang paglalakad, at minsan lamang silang hihinto 8 9

6 nang matagal-tagal, sa isang kubong biglang tatambad paglabas nila sa isang makapal na kawayanang pinamumugaran, sa naghuhumindig niyang pakiwaringbata, ng sawa t bayawak at ng sari-saring tiyanak, ayon sa mga kuwento ng tagaroon, bagay na lalo niyang ikinatakot bagama t mahigpit siyang akay ng kaniyang lola. Ang kaisa-isang kubong yaon sa gitna ng parang, ligid ng makapal na halamang tampok ay mga balag ng upo t taniman ng kibal, kamatis at kung ano-ano pang gulay, ay isang munting kuta ng katiwasayan, tahanan ng isang mag-anak na masayahin bagama t hiwalay sa kabihasnan, ang mag-anak ni Ka Tansing na kapatid sa ama ng kaniyang lola, isang pook ng tiyak na pahinga, mainit na kanin at sabaw, umuusok na tinolang manok o kung mapalad sila y inihaw na pugo, sinaing na tulingan, matapang na kapeng barako para sa kaniyang lola, at limonada para sa kaniya. Hindi nawawalan ng pasalubong ang kaniyang lola sa mag-anak na ito, kung hindi damit para sa mag-asawa y mga kakaning galing sa bayan para sa mga paslit, at mula sa sulok ng kaniyang mata y tila napansin niyang laging may pagkakimi, pagkahiya, ngunit anaki y may lihim na pagkatuwang nagnananakaw ng sulyap sa kaniya ang isang magandang pinsang singgulang niya. Pagkaraan ng ilan pang tag-araw at nagsisimula nang manghina ang kanyang Lola Soledad, hindi na sila magagawi sa parang, sa katunayan ay bihira na siyang mauuwi ng Kupang, at minsan ay naalala niya ang magandang pinsang yaon, at naisip niya kung ano na ang kinahinatnan nito, nakapag-asawa kaya ng magsasaka sa karatig na lupain, o nakapag-aral sa Maynila at naging nars sa Chicago, kasama sina Corazon Amurao na tagaroon lamang sa kanugnog na Anilao? Nasaan na nga kaya ito sa malawak na planeta ng mga Filipino? Ipinanganak siya sa maliit na kubong nayuyungyungan ng dambuhalang punong manggang tuwing tag-araw ay hitik sa bunga, na binabalibag nilang magpipinsan at magkakalaro. Ang pamumuti ng mangga at larong beysbol na gamit ay mumunting lukban ay ilan lamang sa mga libangang pambatang di mo makikita sa Maynila, kung kaya t lagi niyang inaasam-asam ang pag-uwi sa Kupang pagsapit ng Marso. Nasa itaas ng isang paltok ang kubo t punong yaon, at pagbaba ng dahilig ay naroon naman ang gripong igiban ng lahat mula ibaba hanggang ilaya. Nang siya y malaki-laki na t kakaunti na lamang ang gunita ng kamusmusan, kukuwentuhan siyang lagi ng kaniyang Lola Soledad, kung paanong siya y halinhinang inalagaan nito at ng kaniyang ina, habang ang kaniyang ama y kasama ng ilang taga-baryo na nagpupukpok sa Muzon ng mga bombang di-sumabog upang kunin ang pulbura nito t gawing dinamitang ibebenta naman sa mga mangingisda hanggang Kabisayaan, kung paanong siya y bigla na lamang binitbit pagdaka ng kanyang lola at dinala sa loob ng kahuyan, habang humahabol ang kaniyang inang nanginginig, sapagkat biglang may sumambulat bandang ilaya na malakas pa sa sanlibong kulog, at pagkaraa y umuwing sugatan ang kaniyang amang pinalad na di madamay sa mga kasamahang nagkahiwa-hiwalay ang lasoglasog na katawan nang sumabog ang isang bombang pinupukpok na nagdamay ng iba pang bombang nakatalaksan sa likod ng paaralan, mga nangamatay na Filipinong lumaban sa Hapon, walang naprobetso pagkaraan ng digmaan, at napatay pa mandin hindi ng sandata ng kaaway kundi ng mga bomba at punlong itinambak na lamang at sukat ng mga nagsilisang Amerkano, at kung paanong bata pa siya y kinamalasan na ng di-pangkaraniwang katangian, tulad ng walangsablay na pagtukoy niya kung anong sasakyan ang dumarating mula sa ilaya patungong kabisera, sa tunog lamang ng kanilang makina, at natatandaan niya kahit ngayon, na ang labis niyang nakagiliwang tunog ay ang matipunong singasing ng pulang bus ng B.T.Co. na lumang modelong Ford, kaya t tuwing sasapit ang bakasyon ay kinasasabikan niya ang pagsakay nila rito sa Divisoriang paradahan, sapagkat batid niyang dalawang buwan na naman siyang mananahan sa Kupang, sasakay sa pulang traysikel na tatak Columbia na matagal nang sira ngunit napepedal pa rin sapagkat pinaghugpong-hugpong ng alambre ng kaniyang yumaong mamay, mamamaybay sa mga sanga ng duhat at sinigwelas, mamumuti ng mangga, hihiga pag gabing mabituin sa mainit-init pang aspalto ng makitid na haywey na pagsapit ng dilim ay wala nang bumibiyaheng sasakyang panlalawigan, at higit sa lahat ay aakayin ng kanyang lola pabagtas sa mga parang habang sunong nito ang nakabigkis nakatiklop na mga banig at kulambong paninda, sa lukbutan nama y mga alahas na gawang-meycauayan. Ang lumang kubo y nabili ng kaniyang mga magulang sa matandang Alipio, at ang pinakamaagang mga alaala niya roon ay ang nagsasayawang mga anino sa apat na dingding pagkagat ng dilim at nasindihan na ang kaisa-isang gasera, na kalauna y napalitan ng mas maliwanag na Coleman. Sa kaniyang pagtanda at paglalagos sa iba t ibang yugto ng buhay, magtataka siya t tila ba halos napawing lahat ang alaala ng kanyang pagiging utal at-at sa salitang Batangan isang sakit na tinaglay niya hanggang siya y labintatlong taong gulang, at ang matingkad na alaala sa lahat ay ang laging panunukso sa kaniya ng mga nakatatandang pinsan sa Kupang, kakaladkarin pa siya ng mga ito habang sila y nagtatawanan at siya nama y umiiyak na magpupumiglas, sapagkat siya raw ay dadalhin sa isang bahay na labis niyang kinatatakutan, pakakagatin sa puki ni Ka Ulay!, isang matandang mahilig magnganga at naglalako ng isda sa kahabaan ng provincial highway, upang magamot na raw ang kaniyang pagkautal, na nawala rin namang biglang-bigla nang siya y maglabintatlo, matapos na siya y buong giliw na pakagatin sa manamisnamis maalat-alat mamasa-masa mabuhok-buhok maburok-burok bagama t bubot pang rambutan ni Jocelinang kaniyang kaeskuwela sa grade six sa mababang paaralan ng Concepcion sa Malabon, at magiging kasintahan hanggang hay-iskul, hanggang bago ito gahasain ng isang mayamang maton at mapilitang pakasal dito at sumamang maging migrante sa San Francisco, California. Sa pagdaraan ng mga taon, sa patuloy na panghihina ng kaniyang lola, at paisa-isang pagpanaw ng matatandang kamag-anak sa Kupang, kasabay ng sunodsunod na paglikas ng mga pinsan sa malalayong sulok ng Filipinas, sa Saudi o sa Amerika, dumalang nang dumalang ang kaniyang pagdalaw sa baryong nagisnan, hanggang isang araw, may sampung taon na ang nakararaan, ay madatnan niyang ginapok na ng anay ang kubo, giba na t napabayaan ang gripo dahil nakarating na pala sa nayon ang Nawasa, iniangat nang isang talampakan ang sinementuhang haywey kaya t bahagyang napantay ang paangat na saltang pailaya ng daan, lipol 10 11

7 na ang mga pultahang dati y may mga kawayang upuan at nalalambungan ng mayayabong na bugambilya, at karamihan sa mga bahay na kahoy at pawid at ilampung taon ring nakatayo sa kanilang matitigas na haliging mulawin ay nahalinhan na ng mga bunggalong ipinatayo ng mga sumapi sa US Navy, o kaya y nangontrata ng trabaho sa lupain ng mga Arabe, o kaya y lumikas sa Maynila, California, New Jersey, Ohio t saan-saan pa, at nanagana bilang doktor at inhinyero, akawntant at ahente ng seguro, nars at contract worker, etsetera, at sa daigdig ng matatayog na kawayang silanga t kawayang kanluran ay naghuhumindig na ngayon ang mga antena ng telebisyong ang tanging nanonood ay matatandang kamag-anak ng mga lagalag nilang tagahango-sa-kahirapan, samantala nama y unti-unting ginagapangan ng mga subdibisyong may paupahang-bahay para sa mga naglilingkod sa dayuhang repayneri ng langis na namumutiktik sa baybayin ng Batangas o ng mumunting mansiyong pagreretiruhan ng ilang makakaisip pang umuwi sa kanilang pagtanda sa ibayong dagat, ang malalawak na lupaing noong unang pahanon, sapul pa noong maaagang dantaon ng Batangan at sinaunang Kumintang, ay araruhin o gapasan ng kumpay, sinapupunan ng buhay sa digma t kapayapaan. Nang huling dumalaw si Boy sa Kupang bago lumipad patungong Canada, walang nasa isip niya kundi ang mga yumao niyang mamay at lola, at ang natitira niyang Lola Soledad na unti-unti nang nanghihina, nabubulag, hindi na halos mailakad ang dati y matitibay na paa, binti at hitang di sumuko sa lusong-akyat ng mga agbang, siit ng dawag, init ng bukid, at tigas ng pilapil, at nagsisimula nang mabilanggo sa kaniyang sulihiyang kama sa loob ng bahay na kay-raming sulok na dapat niyang apuhapin at tandaan kapag naiisipan niyang tumayo sa sarili t hanapin ang banyo, habang manaka-nakang tumatama ang araw sa talukap ng kaniyang mga mata kapag nakakalusot ang kapirasong sinag sa madilim na kabahayan. Mga ilang buwan bago siya umalis, nagawa pang akay-akayin ni Boy ang kaniyang lola sa malapad na kalsada sa tapat ng bahay sa magara nilang sabdibisyon, at noon nga nagsimulang magkuwento nang magkuwento nang walang puknat ang matandang itong kay-agang namatayan ng anak, nilisan ng iba pang anak, at nagbibilang na lamang ng madidilim na araw sa daigdig. Akala ko pa nama y hindi ka na babalik sa Isteyts. Canada ho. Baka pag-uwi mo uli rito y di mo na ako abutang buhay. Hipuin mo nga to, o, butong-buto na ko. Hindi na nila ko dinadalaw rito. Ayoko na ngang humaba pa ang buhay ko, kung bakit di pa ko kunin ng Diyos, e sandaang taon na ko, higit pa. Di naman kasi dapat pinaaabot pa ang matatanda ng sandaang taon. Napakahirap! Magkikita pa ho tayo, La, magkikita pa ho tayo. E sana nga, kahit manawari, pero hirap na hirap talaga ko. Ni ala akong malasahang pagkain Napatanaw siya sa nagbabagang pulang araw. Kumurap-kurap siya upang maibsan ang panghahapdi ng kaniyang mata. Masuyo niyang hinagod ng tingin ang kaniyang Lola Soledad. A, anong dakilang nilalang sa lupa, na kahit anong buti ng kalooban at kaluluwa y pinagsuplingan pa rin ng mga sanggol na walang hihinting ginhawa sa buhay, at naging ninuno ng mga apong minarkahan ng trahedya at kamatayan. PAALAM, KAMUSMUSAN NAGPAALAM ba ka mo sa akin? Ala akong natatandaang nagpaalam sa akin kahapon. Bakit ganito ang memorya ng isang matanda? Wala talaga akong matandaang nagpaalam sa akin kahapon. Natatandaan ko lamang e me kumakausap sa akin. Sino ba yun, si Turing? O si Narding? Bakit parang kaboses ni Pluting? Ano ka mo, si Boy? Ay, diyaske, oo nga pala. Yung lagay na yun ba y nakaalis na? Di man lang nagpaalam Simbilis ng kidlat, may biglang sasagila sa liblib ng utak, oo nga pala, nagpaalam sa akin si Boy kahapon, yung panganay kong apo na matagal ko nang di nakikita. Ngayong nakaalis na ito, sino pa ang magtatatanong sa kaniya, bubuhay sa naghihingalong hibla ng mga alaalang ngayo y nagkakandapulu-pulupot na t parang kangkarot na sumasayaw sa kaniyang utak? Ba t di niya matandaang lahat ang pangalan ng kaniyang mga anak? Ano na nga ba ang itsura ng mukha ni Inocencio? Mestisong Kastila, magandang lalaki, e bakit ke labo at ayaw magpakitang ganap? Dumadaan ang mga araw at buwan, ayaw pa siyang kunin ng Diyos. Ni hindi tumatawag si Boy mula sa Canada. Dati y nakakaapat na beses santaon kung ito y tumawag, at kanyang idinadaiti nang husto sa taynga ang awditibo upang marinig ang boses ng apo. Ilang buwan na ang nakararaan ay wala pa ring tawag. Ibig niyang pagtatanungin uli siya nito, nang matigtig ang kaniyang mga alaala, at marahil ay sa kaaasa niyang tatawag uli ang apo, pilit niyang pinababangon sa masapot nilang libingan ang halo-halo t tagni-tagni t sari-saring-kulay na alaala. Ano nga kaya t buhay pa pala ang nawala na lamang at sukat na si Regina Chua, ang matalik niyang kaibigang anak ng mayamang Intsik sa Gagalangin, na siya niyang kasa-kasama sa mga lakaran at piging, na noong kapuwa sila dalagita y nagpapahiram sa kaniya ng magagarang kasuotang nakikita lamang noon sa alta sosyedad, kaya siya lamang marahil sa buong Maynila ang manghahabi t mananahing nakatira sa isang eskinita sa Malabon na may gayong kasuotan, at silang dalawa ang laging tampok sa mga pista t pasinaya sa Malabon, Dampalit, Tonsuya, Navotas, Tundo, at mga karatig-pook hanggang Bulacan at Laguna, wala ngang korona y itinanghal namang mga reyna ng kani-kanilang tagahanga, yun nga la t kung anong pagkakahilig ni Regina sa sayaw ay siya namang pagkamahiyai t pagkakimi niya, sapagkat di niya maatim na makipagbanggaangtuhod, makipagkiskisang-ilong at makipagdikitang-noo sa di naman niya kaanoano, kaya t si Inocencio nga lamang ang unang nakahipo sa anumang bahagi ng kaniyang maselang katauhan. Ay, kabataang pumanaw na sakbibi ng saya! Huwag ka y kahit kainitan ng habihan at may pedidong may-taning ay di maaaring di siya pakaladkad kay Regina, susunduin siya nito sa magarang karwaheng hila ng dalawang kabayong kastanyo, 12 13

8 at ilang araw din nilang gagaygayin ang sunod-sunod na pista sa buwan ng Mayo at Disyembre, lalo na t kapistahan ng Imaculada Concepcion kapag a-otso ng Disyembre, at doon na siya patutulugin sa magarang bahay ng Intsik sa Gagalangin, kaya t pag-uwi niya ng Malabon ay kakatkatan siya ng mura ng palamurang Nanang Entang, ngunit lahat iyo y pinalampas niyang lahat, sapagkat minsan lang siya magdadalaga, at hindi siya papayag na bawiin sa kaniya ang laya t layaw ng kabataan, ngayon pang nakatagpo siya ng tapat na kaibigan, ng mayamang kaibigan, kay Regina Chua ng Gagalangin. Mulang manakop ang mga Hapon hanggang makabalik ang mga Amerkano y wala na siyang nabalitaan tungkol kay Regina, at mga bandang mil nuwebe singkuwenta na nang may taga-gagalanging nakapagsabi sa kaniya na nasunog ang bahay ng mayamang Intsik noong Liberation, at si Regina nama y itinuring nang patay sapul nang dukutin ng Kempetai at dalhin sa kanilang himpilan, at sa digmaang yao y ano na nga lang ba ang magiging kapalaran ng isang bihag na Filipinang simputi ng labanos at mukhang artista sa puting tabing? Isang gabi, mga ilang buwan pagkaalis ng apo, pilit na bumangon si Lola Soledad. Umungol ang tagapag-alagang alangang tulog at alangang gising, ungol ng pagtutol, sapagkat akala y hihingi na naman siya ng pagkain o magpapaabot ng arinola sa unang oras ng madaling-araw, ngunit walang narinig sa kaniya kundi impit na hikbi, at naupo siya sa gilid ng kama habang pinapahiran ng isang dulo ng manipis na kumot ang sulok ng mata t balisbisan ng luha. Parang binibiyak ang kaniyang dibdib sa kirot. Kay-samang panaginip. Diyos ko po, ipag-adya N yo po ang aking apo, ang aking mga apo, tama na ang isang apong namatay sa karahasan ng ibang tao Madalas ang masamang panaginip niya tungkol kay Boy, na di niya matandaan pagkagising kung ano, at sa lamig ng madaling-araw ay mauupo siya sa gilid ng sulihiya, hugot ang malalalim na paghinga upang lumuwag ang dibdib, at ipagdadasal ang lahat ng apo. Diyos ko po, kahit manawari y dinggin N yo ang lahat kong panalangin! Para kay Pepe, si Pepeng ilang taon nang namamayapa, si Pepeng inutas ng sindikato ng bawal na gamot sa Malabon nang pumayag itong maging saksi sa kasong kinasangkutan ni Totoy Gagamba, kilabot ng bayan, anak ng isang mataas na opisyal na napabantog bilang beterano ng digmaan. Para kay Pinay, tin-edyer pa y nagsayaw na sa Hapon sa pagnanais kumita ng pera, at matagal nang di sumusulat sa kanyang mga magulang. Para kay Dyunyor, na mula nang maging unyonista y naging palasama sa mga welga t demostrasyon, at hanggang ngayo y di pa nakikita mula nang magkadamputan noong presidente si Cory. Kabaligtaran daw ng panaginip ang mangyayari sa katotohanan, ngunit bakit labis pa ring masasal ang kaba ng kaniyang dibdib? Bakit may ibig humulas sa kaniyang kalooban na palaki nang palaki t ayaw makahulagpos gayong sasabog na halos? Ayaw na siyang dalawin ng antok. Ayaw nang gumaan ang kaniyang pakiramdam. Pakiramdam niya y humuhulas na ang laylay niyang lamang bahagya na lamang nakakapit sa kakalog-kalog niyang kalansay. Hihintayin na niya ang pagsikat ng araw nang nakaupo. Ano kaya t magmilagro ang Diyos pagdating ng umaga, buksan Nito ang talukap ng kaniyang mga mata upang muling tumambad sa kaniya ang kulay ng daigdig? At bumalik ang kaniyang panlasa? At muli niyang marinig ang maya t kilyawan na mula sa parang? At nasa harap niya ang magandang lalaking si Inocencio, lamang ay uugod-ugod na ring gaya niya? O biglang lumitaw si Boy at hawak ang ga-kasapuwegong teyp rekorder? O kaya y magdaratingan silang lahat pilit niyang inisa-isa ang pangalan ng mga anak mula panganay hanggang bunso, ngunit talagang di na niya matandaan ang pangalan ng ilan. Hatinggabi nang biglang magkagulo sa buong kabahayan. Una rito y ang nakatutulig na kiriring ng telepono. Sinundan ng impit ng sigaw at mahabang panangis ng kaniyang anak na si Ligaya, at paulit-ulit na pagsambit sa pangalan ni Boy, ang kaniyang apo. Napabangon siyang bigla at nabigo ang bantay niyang siya y pigilang mamaybay mangapa sa dingding, patungo sa pinanggagalingan ng tangisan at pananawagan sa Diyos, at nangangatal ang kaniyang tuhod at tinig. Boy Ligaya Boy bakit ba Sa sumunod pang mga araw, habang hinihintay ang mga abo ni Boy mula sa Canada, halos di maubos-ubos ang balong ng luha sa nagmumuta niyang mga mata, habang pinipilit niyang makunan ng anumang paliwanag ang mga kasambahay. Ang tanging nasabi ng lupaypay niyang anak ay nagbaril sa sentido ang panganay na apo, nag-iwan ng sulat sa mga anak at sa kanilang ina, at sa sulat ng pamamaalam ay hiniling na sunugin ang kaniyang katawan nang di na siya mag-iwan ng malaking abala, at sunugin na rin daw lahat ang mga katibayan ng sari-saring premyong natanggap nito nang ito y buhay pa, pati na ang katibayan ng kaniyang kapanganakan. Yun lang, ngunit sa pira-pirasong pabulong na kuwentuhan sa kaniyang paligid ay napaghabi niya ang larawan ng isang nilalang na gadaigdig ang dalahin sa puso, lamang ay di niya maintindihan kung bakit sa isang iglap ay sasabog na lamang at sukat ang isang utak na siksik ng talino, puno ng pangarap sa buhay, at tigib ng masasayang alaala ng isang kabataan. Isang gabi y naramdaman niyang biglang umangat ang malaking bato sa kaniyang dibdib, at buong payapa siyang nahiga sa sulihiyang kama. Mabigat man ang talukap ng kaniyang mga mata, ayaw pa niyang maidlip hangga t di siya nakakapanalangin, dalanging simpayapa ngayon ng kaniyang paghinga. Panginoon, patulugin Mo ako nang walang masamang panaginip, patulugin Mo ako nang mapayapa, patulugin Mo na ako nang walang hanggan. Ipag-adya Mo po ang kaluluwa ni Boy, ang kaniyang mga anak, at bigyan Mo po ang lahat kong maiiwan ng isang mapayapang buhay. May kumalat na liwanag sa hinawang parang. Nandoon sa gitna si Insiyong, matikas, matipuno, nakasandal sa matandang mulawin, puti ang kamisadentro, makulay ang kurbata, matalas ang liston ng pantalong kaki, at nagkikislapan ang malaperlas na ngiping may palamuting ginto. Sa buong kalupaan, masasaya t kanikaniya ng gawaing-bukid ang kanilang mga anak na nagdadalaga t nagbibinata, at kung bakit sa kalupaang iyon ay naroon din si Boy, nakamameluko t gupit- Igorot ang buhok, pagkat sinukluban lamang ng bao ng niyog at ginunting paikot ng barbero sa As-is, at bagama t maamo ang mukha ay ayaw silayan ng ngiti ang 14 15

9 mga labi. Liwanag ng anghel ang nakabalot sa katauhan ni Boy habang patakbotakbo ito sa dawag ng diris at taniman ng sintunis at kalamunding, at mayamaya y lumukob na ang dilim sa kanilang parang, ngunit patuloy pa rin ang kasayahan nilang lahat hanggang maglitawan ang milyong mga alitaptap sa lupa at milyong mga bituin sa langit, nang biglang humihip ang malakas na hangin, at ang liwanag-anghel ay biglang umangat pumaimbulog papalayo sa kanilang lahat. Hinabol niya ito, at nasumpungan niyang hinihigop siya sa kalawakan habang walang katapusan ang kaniyang pagtawag sa pangalan ng apo. Hila-hila siya ng liwanag hanggang ito y maglaho t lamunin ng langit. ~o0o~ Abdon M. Balde Jr. Portál NOBYEMBRE 30, 2006, HUWEBES, 1:30 NG HAPON. CAGSAWA, DARAGA, ALBAY Nang gumiray-giray ang tatlong palapag na hotel sa tabing ilog at humapay sa makapal na kawayanan ay naisip kong ito na ang katapusan ng aking mundo. Bumalikwas ako mula sa pagkakadapa sa pasamano. Nagkumahog na lumusot sa pagitan ng mga taong nagsiksikan sa veranda. Nagsimulang tumili ang mga babae, saklot ng sindak ang mukha. Kailangang makalikas. Ngunit saan ako pupunta? Lampas-tao na ang rumaragasang baha sa kalsada. At napakalakas ang haginit ng bagyong Reming, na ayon sa radio kanina y 265 kilometers per hour na! Umiilandang sa hangin ang mga palapa ng niyog, sanga ng kahoy, plywood, plakard, kaldero, kawali Ang dambuhalang punong akasya sa harap ay baliw na hinahagupit ng mga sanga ang pinakapintuan ng Agra Lodge. Nasalubong ko sa pasilyo si Mam Taz, tumatakbo, nasisindak, sumisigaw John! John! D yos ko! Pagdaka y yumakap sa akin. Joohhnn!!! Gusto kong sabihing hindi John ang pangalan ko, ngunit niyanig na kami ng unang kalabog Bog! 16 17

10 galing sa ilalim ng bahay. May dambuhalang bumunggo sa mga pundasyon ng bahay. Niyakap ko na rin si Mam Taz. Muli kaming niyanig ng dalawang kalabog: Bog! Bog! Pagkatapos ay bumukas ang malaking bintana sa dulo ng pasilyo. Blag! Bumalibag sa dingding. Sumabog ang salamin. At ang pasilyo y pinasok ng nakatutulig na sirit ng hanging namumuti! Para kaming sinabuyan ng gatas! Ito na nga ang Bagyong-Ugis! Saglit akong nabulag. Magkayakap kaming bumalandra sa dingding, dumausdos sa sahig. Gumulong ako upang pumailalim, nang di madaganan si Mam Taz. Noon ko narinig ang sunod-sunod na kalabog sa ibaba, sa ilalim ng bahay. Nagsanib na ang sirit ng hangin at ang mga dagungdong na walang patlang. Nakahandusay na kami sa sahig ay dumadausdos pa rin kami! Joohhnn! Joohhnn! Panay pangalan ang isinisigaw ni Mam Taz, na di naman totoo. Patuloy na humihigpit ang yakap sa akin, kumakayod ang mga kuko sa likod ko. Tumagilid kami ako sa kaliwa, siya sa kanan parang magkalaguyo. Sumaboy ang malamig na tubig sa mukha ko. Tubig baha! Bumabagsak sa tubig ang buong bahay! Dalawang palapag na bahay ito. Isang malakas na agos ang tumangay sa amin ni Mam Taz. Para kaming nilingkis ng sawa, inangat sa sahig at ipinatong sa ibabaw ng balustre ng hagdanan. Lalong humigpit ang yakap namin sa isa t isa. At noon ako nagising sa katotohanan. Ibig kong maiyak. Bakit palaging ganito? Nabubulagan sa umpisa, at pagdating sa laot ng matinding panganib sa huling sandali bago maghiwalay saka lamang magigising sa katotohanan? Siniil ko ng halik si Man Taz. Saglit na namilog ang kaniyang mga mata bago naunawaan ang nasa mukha ko, pumikit siya. Naramdaman ko ang init sa loob ng kaniyang bibig, galing sa dibdib. Kinagat niya ang dila ko, sa panggigigil. Patuloy na nayayanig ang paligid. Muli kaming tinangay ng alon, ng maduming tubig na may kasamang putik at buhangin. Napuwing ako t napapikit. Isa pang napakalakas na agos ang humaplit sa amin. Humulagpos sa yakap ko si Mam Taz. Nang dumilat ako y nakita ko sa ilalim ng tubig na may sinasabi siya, makapal ang bulang lumalabas sa bibig niya. Nahawakan ko ang pulsuhan niya. Pilit siyang lumalapit sa akin, inaabot ng unat na mga daliri ang aking dibdib, kumakawag, nagpipilit abutin ang bahagi ng dibdib kong magdadala sa amin sa ibang panahon, at kung sakali ay sa kaligtasan. Pinilit kong lumapit sa kaniya ngunit bigla akong hinila ng kung anong lakas pailalim. Ngitngit ng kapalaran! Dumausdos ako pababa ng hagdanan. Napakalalim ng nilubugan ko. Pinilit kong dumilat. Nakita ko ang pira-pirasong pader na dingding, ang malalaking batong nag-uumpugan, humahabol sa akin. Ginamit ko ang lahat ng galing ko sa paglangoy at pagsisid upang makaiwas. Ubos-lakas akong tumadyak upang makaahon. Ngunit napakaraming malalaking batong gumugulong, umiilandang. Hindi ko na nakita si Mam Taz. Nakaramdam ako ng paninikip ng dibdib. Kinakapos ako sa hangin. Kailangan kong umahon, sumagap ng hangin. Isa pang tadyak na ubos-lakas. Saglit akong lumutang, saglit lang. Wala na ako sa loob ng bahay. Malawak ang tubigan. Maraming batong rumaragasa, humahabol sa akin. Muli akong sumisid. Umiwas. Lumutang uli. Naaninaw ko sa malakas na buhos ng ulan ang mga bubong ng bahay at mga yerong inaanod. Sumisid akong muli. Wala nang kakahuyan sa paligid ko. Nasa dagat na ako? Sinubukan kong lumangoy paibabaw. Malapot ang tubig sa kapal ng putik at buhangin. Noon ko nakita ang mga taong kasama kong inaanod lulubog, lilitaw. Ngunit wala akong marinig maliban sa sirit ng hangin at dagungdong ng nag-uumpugang bato. Tinangka kong iligid ang tingin sa direksiyon ng agos nang maramdaman ko ang matinding palo sa likod ng ulo. Nagdilim ang paligid. Ang sabi, sa huling sandali ng buhay bago malagutan ng hininga nagbabalik na parang sine ang nakaraan. Kaya siguro nang sandaling iyon, habang dumidilim ang paligid ko y nagkakahugis naman ang iba t ibang eksena sa buhay ko. Unang Tagpo: Madaling-araw, malamlam ang sikat ng tamad na araw. Sangandaan. May puno ng akasya at sa tabi nito ay ang signboard: WELCOME TO CAGSAWA RUINS. 500 M. AHEAD. Bumaba ako ng Pantranco. Naglakad sa masikip at pababang kalsada. May backpack sa likod, nakapamulsa ang dalawang kamay, magaan ang pakiramdam. Sinisipol-sipol ang La Vie En Rose ni Edith Piaf ngunit ang nasa isip ko y ang salinawit ni Pete Lacaba, Nang ibigin mo ako, nagbago ang mundo. Ito y nagkulay-rosas Sa init ng yong halik, yakap na mahigpit, mundo y nagkulay-rosas Pangalawang Tagpo: Ang umuusok na kape y impiyernong gumuguhit sa lalamunan ko. Sa harapan, nakapila ang mga kaldero ng nilutong ulam, amoy ko ang asim ng paksiw, maasim pa sa mukha ng matandang nakasungaw sa ibabaw ng mga takip ng kaldero. Ang sagot ng matanda na siyang may-ari ng tindahan sa tanong ko kung saan tumatanggap ng kasera, Tatao ka mag-bikol, mangangasera ka, dai kang paryentes digdi? Sabi ko, ipinanganak ako sa Oas, pero baka di na ako welcome doon, dahil nag-away-away ang Itay ko t mga kapatid niya sa hatian ng minanang lupa kaya mangangasera na lang ako. Inginuso ng tindera ang tatlong palapag na gusaling kongkreto na tantiya ko y malapit na sa ilog na tinatawid ng spillway papasok ng Cagsawa Park. Ang sabi, Ayon, Vista Hotel, bagong gawa, magayon, moderno, pero mahal Meron pang isa, ayon Agra Lodge. Maraming nangangasera d yan, maliliit ang kuwarto, pero mura, kung di mo gusto ang pagkain, digdi ka kumain, espesyal ang minudo ko Pangatlong Tagpo: Signboard: Agra Lodge dalawang palapag na kongkreto, tipong boarding/pension house, may veranda sa itaas. Maamo ang mukha ng babaeng manager/may-ari ng Lodge, tuon sa mukha ko ang mapupungay na mata sa kabila ng makapal na salamin, palagay ko y mahina ang mga mata. Mukhang may-edad na, nakapuyos ang buhok, at wala sa uso ang tabas ng damit. Sabi, ang Lodge ay sa pangalawang asawa ng yumao niyang ina isang Bombay na nadale ng trak sa labasan habang nagmamaneho ng motorsiklo. Sumalangit nawa. Sinabi kong nagre-research ako tungkol sa sinaunang Cagsawa. Three days-two nights lang ako, Miyerkoles babalik na ko ng Maynila. Nagkasundo kami sa presyo, mura, sa second floor ang kuwarto ko. Isang kama na dumadaing ang spring, 18 19

11 isang munting na tokador na may malabong salamin, may naglalakad na ipis, bentanilyang nakasilip sa Mayon, gumigiwang na bentilador sa kisame at limang pako sa dingding, sabitan ng hanger. Lima ang kuwarto sa second floor, pinaghihiwalay ng isang masikip na pasilyo. Common toilet and bath sa second floor. Yes, kung may chicks, libre silip. Dalawa ang kuwarto sa ibaba. Sa ibaba rin ang kainan at munting salas, may seksing maagang nagbabasa ng Vogue. Apat na kuwarto lang ang okupado. Panlima ang sa may-ari. Kailangang magpalista kung mag-aalmusal, manananghalian at maghahapunan, para maisali sa pagluto. Miss Felicitas Montas ang pangalan ng manager, Mam Taz. Mga Sumunod na Tagpo: Nilalakad ko ang daan patungong Cagsawa Park. Nagbabalik sa isip ko ang kaibang kaligiran noong huli akong makarating dito, field trip sa high school, sampung taon na yata ang nakaraan, di ko sigurado. Tinitingnan ang mga bago sa paligid: ang 1814 Restaurant, ang mga souvenir shop, ang parking area. May museum pero sarado. Nagbukas ang bakal na pintuan ng Park. Kasama ako sa mga unang pumasok. Una kong nilapitan ang bakal na marker sa kanan ng nilulumot na kampanaryong bato na nagsasabing ang Cagsaua ay sakop ng Camalig noong 1587 This church built after 1724 by Fray Francisco Blanco, O.F.M., was buried by rocks and lava during the eruption of Mayon Volcano, 1 February 1814 Naglakad ako sa likuran ng kampanaryo, halos magtinikling sa mga tipak ng bato, bumaba sa mga guho ng lumang simbahan, sa damuhang nakakalatan ng malalaking tipak ng bato, karamiha y mula sa Mayon Volcano. Pagkatapos ay umikot ako sa tagiliran, tungo sa gawing likuran ng lumang simbahan. Iisa ang inaasahan kong makita at naroon nga, nasa tagiliran ng batong dingding na nakaharap sa silangan ang matandang puno ng balete! At kaagad kong narinig ang higing ng mayuming tinig: Maghahalat ako sa dating tagbuan Sa puon-balete, sa gilid-simbahan Kun bangging tuninong, pagbilog kan bulan Kantahan mo akong sabay sa Amihan. Maghihintay ako sa dating tagpuan sa punong balete sa gilid-simbahan. Kung gabing tahimik at bilog ang buwan, awitan mo ako sabay sa Amihan. Nasa isip ko lang ang tinig na iyon, at ang awit, ngunit di napigilang sagilahan ng matinding lungkot dulot ng alaala ng isang unsiyaming pag-ibig, mula sa isang panahong matagal nang lumipas. Kinapos ako sa hangin at nangatal ang labi ko. Pinilit kong ibaling ang pansin sa paligid bago malusaw sa luha ang daigdig. May swimming pool sa tabi ng dating simbahan. Naglakad ako sa tagiliran nito, namimigat ang mga paa, patungo sa Administration Building. Tinanong ko ang sekretarya kung anong oras nagbubukas ang museum. Ang sabi, habang nakangiti t nakalabas ang tatlong sungking ngipin, Pag-abot po ni Ms. Pita Pacres, an Administrator and Tourism Officer. Siguro before lunch. Babalik na lang ako, sabi ko. Ibig kong idugtong, Magbabalik si mo sa hapros nin duros. Ngunit walang tinig na lumabas sa bibig ko. Nasa tabi ako ng guho ng dating Ayuntamiento, na nakukubabawan ng mga punong kahoy, may mga nagtitinda ng orchids sa paligid. Sabi ng tinderang pinagtanungan ko tungkol kay Tata Indoy, Ay, maluwas ka uli ng Park, tawid ka ng tulay, kumaliwa sa highway, me mga harong este, bahay sa gilid ng tulay ng Busay, doon mo ipagtanong si Manoy Indoy na para-santigwar nanggagamot. Sumunod na Tagpo: Nasa silong kami ng matandang puno ng pili. Banayad ang hangin. Mapusyaw ang liwanag ng araw sa maulap na langit. Ang mukha ni Tata Indoy ay tila sintanda na ng guhong simbahan. Malalim ang mga ugit ng panahon sa humpak na pisngi. Matamlay kumurap ang mga mata. Mamad ang labing pinanggagalingan ng mababang tinig na nagsasalaysay ng suanoy na istoryang una kong narinig sa aking Lolo: Noong unang panahon, may magkasintahang nagsumpaan sa altar ng simbahan sa Kagsawa na hindi maghihiwalay dito, hanggang sa kabilang buhay. Ngunit naging malupit ang kapalaran. Nagustuhan ang dalagang magayon ng Kastilang may-ari ng asyendang sinasaka ng ama ng dalaga. Hindi man gusto ng dalaga, pumayag na rin nang napilitang ipagkasundo siya ng kanyang mga magulang na makasal sa Kastila. Nang itakda ang kasal ay may buhay nang naipunla ang binata sa sinapupunan ng dalaga. Hatinggabi, bisperas ng kasal, ang magkasintahan ay lihim na nagtagpo upang magpaalaman sa gilid ng talon ng Busay. Sabi ng dalaga, habang nakatanaw sa kampanaryong bato, Pagharap ko bukas sa altar, ang sumpa ng pag-ibig na bibitiwan ko ay para sa iyo, hindi sa Kastila. Sagot ng binata, Ako y maglalayag at babaunin ko ang gunita ng ating pagliyag. Kung ako y mapadpad sa laot at mawalan ng palad, magbabalik sa iyo sa hanging banayad. Sabi ng dalaga, Upang di ka mawala sa laot, tanawin mong lagi ang bulkang matayog. Isipin mong palagi akong narito sa paanan, may pusong tumitibok para sa iyo lamang. Sa mga bathala ay aking dalanging maging kakambal ng Bulkang Magayon ang aking damdamin. Sa gayon ay malalaman mong ako y may panimdim kung ang paligid ng bulkan ay makulimlim. Sakaling magbago ang ating kapalaran, hanapin mo ako sa dati nating tagpuan, sa lilim ng balete sa tabi ng simbahan. Kung gabing tahimik at bilog ang buwan, umawit ka t baka sakaling ang awit mo y dalhin sa akin ng hanging Amihan. Nagdurugo ang pusong lumisan ang binata. Nagbubukang-liwayway nang lumusong sa Ilog-Yawa at naglayag patungong mga pulo ng Rapu-Rapu at Kagraray upang mangibang-bayan at baka sakaling makalimot. Nasa laot siya nang biglang lumaki ang mga alon, lumakas ang ihip ng hangin. Nang lumingon sa pinanggalingan ay natanaw ang lambong ng maitim na ulap sa ibabaw ng bulkan. Sa gitna ng lambong ay may kumikislap-kislap na liwanag. Kinabahan ang binata, naalala niya ang dalangin ng kasintahan. Walang ano-ano y bumuga ng apoy ang bulkan. Hindi na nagdalawang-isip, sumagwan ang binata pabalik sa pinanggalingan. Pag-ahon sa pampang ay naramdaman niya ang pagyanig ng lupa habang dumadagungdong ang bulkan. Sumasayaw ang mga puno. Umuulan ng abo. Nagpapanakbuhan ang mga tao at hayop, hindi malaman kung saan susuot. Tumakbo ang binata patungong simbahan ng Kagsawa, umaasang mararatnan 20 21

12 ang kasal ng kasintahan. Ngunit ang dinatnan ay ang mga magulang ng dalaga na kasama ng mga taong tumakas sa ulan ng abo at nagliliyab na bato at nagkanlong sa batong simbahan. Ang sabi ng ama ang kasal ay kanselado. Natuklasan daw at palihim na nasaksihan ng Kastila ang pagtatagpo ng magkasintahan kagabi sa Busay. Nalaman pati na ang tungkol sa sekretong supling. Kaninang madaling araw, anya, ay dinukot ang aking anak at dinala sa Budyaw. Hindi ininda ang lindol at mga pagsabog, sumugod ang binata sa kuta ng Kastila. Ngunit sa tarangkahan pa lamang ay nasalubong na ang Kastilang tumatakas sa papalapit na agos ng apoy. Kaagad na sumugod ang galit na binata sa Kastilang mayroon palang bitbit na pistola. Pinaputukan ang binata at ang Kastila y tuluyan nang tumakas. Nagulat sa putok, lumabas ng kuta ang dalaga. Nakita niya ang malaking sugat sa dibdib ng minamahal, ang malakas na pagbulwak ng dugo. Agaw-buhay ang kasintahan. Ngunit hindi nasiraan ng loob ang dalaga. Pagdaka y binalot ng kumot ang binata, isinakay sa kareta at hinila palabas ng lagwerta, patungong simbahang kanlungan. Nakalulunos pagmasdan ang dalagang tumatakbo sa mabatong daan, hilahila ang karetang kawayan. Hindi alintana ang ulan ng abo at bato. Nasa likuran lamang nila, humahabol ang agos ng lusaw na batong nagliliyab. Habang tumatakbo y patuloy nananalanging sana ay makarating sa simbahan. Sa lambong ng usok ay natanaw ng dalaga ang simbahan ng Kagsawa. Nabuhayan siya ng loob nang makitang bukas pa ang pinto. Binilisan ang takbo, kahit nagkakandarapa. Subalit natanaw ng mga tao sa loob ng simbahan ang papalapit na panganib: ang agos ng nagliliyab na lusaw na bato ay nasa likuran lamang, humahabol sa tumatakbong dalaga. Dali-daling isinara ng mga tao ang pinto. Pagdating sa harap ng pinto ay katok na walang humpay ang ginawa ng dalaga hanggang magkasugat ang kamay. Nagmamakaawa na buksan ang pinto, papasukin sila at nang maligtas ang kaniyang minamahal. Nanawagan sa Poong Maykapal at sa lahat ng santong iginagalang. Ngunit ang langit at ang tao ay nanatiling bingi sa kaniyang pagsusumamo. Ang pinto ay hindi nagbukas. Ayon sa mga kuwento, noon daw nanawagan ang dalaga sa ibang Bathala. Biglang lumitaw, galing kung saan, ang dambuhalang Sawa, na ayon sa matatanda y siyang pinanggalingan ng pangalan ng bayan. Lumapit sa magkasintahan, pinasakay ang dalawa sa likuran nito at saka gumapang patungo sa punong balete. Bago inabot ng buhos ng apoy ay bigla na lamang naglaho ang Sawa at ang magkasintahan. Ang nagliliyab na agos ng lusaw na bato ay hindi rin napigilan. Pinasok at tinupok ang buong simbahan, ang Ayuntamiento at ang Casa Real. Hindi rin nakaligtas ang mga taong nagkait ng awa t kaligtasan sa magkasintahan. Dapithapon na nang humupa ang pagsabog ng Mayon at namayapa ang kaligiran. Kahambal-hambal ang mga labi, mga sunog na katawan ng taong nagpatongpatong sa loob ng simbahan. May mga naghanap sa labi ng magkasintahan, ngunit kailanman ay hindi ito natagpuan. Sabi ni Tata Indoy, Halos dalawang siglo na mula nang mabaon ang Kagsawa. Guhong kampanaryo t batuhang lupa na lamang ang labi ng lumang simbahan. Pero dito, kahit ngayon, patuloy ang mga kuwento tungkol sa magkasintahan. Sabi ng iba, kung gabing tahimik ay may naririnig na mga langitngit ng karetang hinihila sa mabatong daan. Kung minsan daw ay may batong bigla na lamang tumitilamsik. May naririnig ding mga agrangay panaghoy sa paligid ng simbahan. Kung kabilugan ng buwan at may hangin, ang sabi y may maririnig na mga boses, kasabay ng pagaspas ng mga dahon ng balete sa may simbahan, may boses na kumakanta Habang nagsasalita siya y naririnig ko ang awit na kinakanta ng yumao kong Lolo: Nasa puso ko pa sa paglalagalag ang mga gunita ng ating pagliyag; sa laot, sa bundok, saan man mapadpad, nagbabalik sa yo sa hanging banayad. At ang kasagutan, na pilit niyang ipinakakanta kay Lola: Narito lang ako sa dating tagpuan pinagyayaman pa ang ating suyuan; tahimik ang gabi at bilog ang buwan dinig ka sa awit ng hanging Amihan. Tagpo: Loob ng museum. Iba t ibang retrato at guhit ng simbahan ng Cagsaua. Isang pamphlet, sinasabing ang Pransiskanong fraile na nagtatag ng visita ng Cagsaua ay siya ring punong misyonero na naging martir sa Nagasaki, Japan noong 1597, naging San Pedro de Bautista noong ika-8 ng Hunyo Kung ganoon, siya ang amo ni San Lorenzo Ruiz. Isa pang Pransiskanong nanilbihan sa Camalig, si Fray Francisco de la Parilla ay naging santo rin. May mga santo palang naglalakad sa Bikol noong araw. Sumunod na Tagpo: Gabi. Loob ng Agra Lodge. Magkaharap kami ni Mam Taz sa munting salas sa ibaba. Katatapos naming maghapunan. Kinumusta niya ang research ko. Ikinuwento ko ang mga natuklasan ko sa loob ng Park at sa museum. Inilihim ko ang tungkol kay Tata Indoy at sa kaniyang istorya. Tinanong niya ako kung nakausap ko si Ms. Pita Pacres. Sabi ko, Nang bumalik ako sa Park, nakita kong bukas na ang museum, pumasok na lang ako. Sabi niya, Di kompleto ang research mo kung di mo siya makausap. Marami siyang naka-file na mga research papers tungkol sa founding of Cagsaua and Daraga. Puntahan mo bukas sa Munisipyo, may office din siya roon. Habang nagsasalita siya y nakita kong may hitsura pala si Mam Taz. Mukhang may-edad lang sa unang tingin, dahil sa makalumang salamin, sa ayos ng buhok at sa pananamit. Ngunit may tagong kislap ang kaniyang mga mata, matamis ngumiti, makinis ang balat at mapipintog ang dibdib. Patay ako sa mga may magandang hinaharap, wika nga. Tagpo: Dumilat ang mga mata ko. Loob ng kuwarto sa Agra Lodge. Umaga na, may liwanag ng araw na lumulusot sa bentanilya. Naasar ako sa sarili. Ang plano ko y gumising nang hatinggabi, mag-abang sa langitngit ng kareta sa daan o mag-usyoso sa puno ng balete sa gilid ng simbahan, alam ko na ang daan papasok ng Park sa tabi ng Ayuntamiento. Ngunit naging tuloy-tuloy ang tulog ko

13 Napanaginipan ko pa si Mam Taz na kayakap ko habang inuugoy ng alon. Sa dagat? Lampas alas-nuwebe ng umaga. Martes, November 28, ayon sa kalendaryo sa loob ng munisipyo ng Daraga. Ang sabi ng isang clerk na lalaking mahinhin kumilos ay maagang pumasok si Ms. Pita Pacres, pero umalis din, may pupuntahan yata. Usually, bumabalik siya after lunch, bumalik ka mga two mamayang hapon, baka sakali dugtong pa, nakataas ang kaliwang kilay, malagkit ang tingin sa dibdib ko. Lampas ikasampu ng umaga. Umuulan. Nasa loob ako ng Legazpi Museum, sa Old Albay District, tanaw ko sa labas ang bagong Peñaranda Park. Sabi ni Ms. Linda Belleza, ang Curator ng museum, May ilan kaming books at pamphlets tungkol sa Daraga at Cagsawa, diyan sa Bikol Section, pero karamihan ay by dead writers Goyena del Prado, Merito Espinas, Luis Dato at Jose Calleja Reyes. May mga bagong libro sina Merlinda Bobis, Marne Kilates, Godofredo Calleja, Abdon Balde pero literary, hindi historical. Nanood na lang ako ng mga lumang retrato at artifacts. Eksaktong alas-dos ng hapon. Munisipyo ng Daraga uli. Dinatnan ko si Mahinhin, nasa computer, naglalaro ng Text Twist. Ang sabi, idinampi pa ang dalawang palad sa pisngi habang nanlalaki ang mga mata, Ay! Sabi ko may pupuntahan si Ms. Pacres? Pumunta pala siya ng Manila, Manila, hindi Maynila. Sumakay sa PAL kaninang eleven, sori Nanlambot ang tuhod ko. Tagpo: Hatinggabi. Ang langitngit ng gulong ay sinundan ko hanggang makatawid ng spillway. Ako lang ang nasa kalsada. Hindi ko tiyak kung ang langitngit ay nasa kalsada o nasa isip ko lang. Naudlot ang pagsunod ko malapit sa gate ng Park. Maliwanag ang ilaw sa magkabilang poste at ayokong makita ng guwardiya. Kumaliwa ako sa tagiliran ng mga tindahan ng souvenir at sumuot sa dating palayan, na ngayon ay bitak-bitak ang lupa sa kawalan ng patubig. Nilukso ko ang mababang pader sa gilid ng Ayuntamiento at pumasok sa mabatong paligid ng lumang simbahan. Mahahaba ang anino ng mga guho. Maingat akong naglakad patungo sa likuran ng dating simbahan. Nilampasan ko ang grotto ni Santa Maria. Umihip ang hangin, pumagaspas ang mga dahon ng balete. May maputing bagay na wumawagayway sa puno, sa likuran ng malalaking baging. Damit ng babae? May mukhang sumungaw. Inaaninag ko ang mukha nang may sumirit sa paanan ko. Pagdukwang ko y kumislap ang mga kaliskis ng napakalaking ahas. Sagitsit na nakapangangalisag. Napaigtad ako. Pag-urong, natisod ako sa isang tipak ng bato at bumulagta. Matindi ang bagsak ng ulo ko sa matigas na bagay at biglang nagdilim ang paligid. Sumunod na Tagpo: Tunog ng tikatik na ulan sa bubong. Pagaspas ng mga dahon. Pagdilat ko y mapusyaw na liwanag ang sumalubong. Nakahiga ako sa aking kama sa Agra Lodge. May naramdaman akong sakit sa likod ng ulo. Nakadukwang sa akin si Mam Taz, ang mahabang buhok ay nakalugay sa maputing balikat. Nagising ka rin, sabi niya, Inihatid ka rito kaninang umaga ng mga namamasukan sa Park. Natagpuan ka sa likod ng lumang simbahan. Basangbasa ka ng ulan. Wala kang malay, may dugo sa ulo. Nabagok ka? Nang hinipo ko ang likod ng ulo ko y nakapa ang benda. Agad hinawakan ni Mam Taz ang kamay ko upang ilayo sa ulo. Kalilinis ko ng sugat, may konting putok, pero mababaw lang. Nilagyan ko ng Betadine at Bactroban para di ma-infection, huwag mo munang gagalawin. Habang nagsasalita ay amoy ko ang sariwang sabon at kung anong mabangong ipinahid sa katawan habang naliligo. Sa lapit niya sa akin, noon ko nakita ang tago niyang ganda, ang yumi ng kilos, ang tamis ng tinig. Tumayo siya. Hindi ako makagalaw sa pagkakahiga, mata ko lang ang sumusunod sa banayad niyang imbay habang naglalakad palayo sa akin. Magpahinga ka muna, hindi ka makabibiyahe pabalik ng Manila ngayon, malakas ang parating na Bagyong Reming, kabababa lang ng Typhoon signal number three sa Bikol. Ngumiti siya, tumalikod, humakbang palabas ng silid, sa may pintuan ay muling lumingon, Ipaaakyat ko na lang ang almusal mo. Pagsara ng pinto ay saka ko nakapa ang hubad kong katawan sa ilalim ng kumot. Sumunod na Tagpo: Nakaupo sa gilid ng kama ko si Mam Taz. Taas hanggang dibdib ko ang kumot, pero may shorts na akong suot. Ang tingin niya y tuwid sa aking mukha, ang tanong niya, Ano ang ginawa mo sa likod ng simbahan at doon ka inumaga? Tanong din ang isinagot ko, Sino ang nagpaligo sa akin? Hindi ko masiguro kung ngiti ang sumungaw sa gilid ng kaniyang mga labi. Nang idating ka y wala pa ang dalawang lalaking katulong. Si Toyang, na nakakilala sa iyo sa labasan, ay naging abala sa kusina. Dumudugo ang iyong sugat. Pinunasan lang kita t may mga putik ka sa katawan. Hindi niya inaalis ang titig sa mukha ko, parang hubo t hubad pa rin ang pakiramdam ko. Pinalabahan ko na tuloy ang mga damit mo. May dryer naman dito, mamaya, plantsado na iyon. Ano ang ginawa mo sa likod ng simbahan? Ikaw mismo ang nagpunas sa akin? Huwag kang mag-alala, marunong ako magtago ng sikreto. Hindi ko masiguro kung ang sekretong tinutukoy niya ay ang pagpunta ko sa simbahan o ang mga nakita niya sa katawan ko. Muli siyang nagtanong, Bakit ka pumunta sa simbahan? Ikinuwento ko na ang istorya ni Tata Indoy. Inamin ko na rin ang ginawa ko kagabi: ang pagsubaybay sa langitngit sa kalsada, ang pagpunta ko sa puno ng balete, ang nakita kong malaking ahas. Di ko maipaliwanag kung bakit naakit akong bumalik sa puno ng balete Nagsalubong ang aming mga mata. Naniwala kang totoo ang istorya, sabi niya, alam kong hindi niya kailangan ang sagot. Tagpo: Dapithapon ng Miyerkoles, patuloy ang paglakas ng ulan at hangin. Pinakikinggan ko sa radyo ang pagbaba ng Typhoon signal no. 4. Ang super typhoon na Reming Durian ang pangalang internasyonal ay inaasahang mananalasa sa Bikol mamayang gabi. Pero hindi ako takot sa bagyo. Supertyphoon din ang nakaraang Milenyo, may mga napinsala pero mabilis namang nakabangon ang mga Bikolano. Lumaki kami sa mga bagyong tulad nito. Kahit anong buwan ay bumabagyo sa Bikol, dumadalas pa taon-taon. Kanina, nang sumilip ako sa bentanilya, nakita kong binura ng madilim na papawirin ang Bulkang Mayon. Bumukas ang pinto ng silid at pumasok si Toyang, may dalang pagkain, ang sabi, Sabi ni Mam dito ka na lang sa kuwarto maghapunan. Maaga kaming nagluto at baka mawalan ng koryente mam ya. Katatapos kong kumain nang kumatok sa pinto si Mam Taz, pinatuloy ko, hinatak niya ang upuan, itinabi sa kama ko at 24 25

14 umupo paharap sa akin. Sabi niya, Nang dumating ka noong Lunes ng umaga, nabigla ako, parang namukhaan kita Hindi ko na narinig ang iba pa niyang sinabi dahil ang ilaw ng iisang bombilya sa loob ng silid ay dahan-dahang lumamlam, kumurap, at namatay. Brownout! Hinabol ko ng tingin ang tila lumalayo at naglalahong mukha niya sa namuong karimlan, Mam Taz! bulalas ko, ngunit tinangay na siya ng dilim, ng ganap na karimlan Blag! May tumama sa likuran ko. Biglang may kumislap na liwanag! Isang saglit lang. Nawala. Kumislap muli. Dumilat ako. Puputok ang dibdib ko. Ibinuka ko ang bibig. May nahigop akong hangin. Pagdilat ko y nakita ko ang mga sanga ng kahoy. Naharang ako sa tubig ng malaking punongkahoy. Ang pinaka-puno at mga ugat ay nasa pampang, ang mga sanga ay naharang ng malalaking bato. Umaapaw sa mga sanga ang maputik na agos ng ilog. Nasasala ang inaanod na mga dahon, nipa, kahoy, yero at ako! Buhay ako! Ngunit nananakit ang buo kong katawan. Maraming hiwa at sugat sa magkabila kong braso. Patuloy ang hagupit ng malakas na hangin, kasabay ang malalaking patak ng ulan. Mahina na ang dagundong ng malalaking bato. Mabuhangin sa paanan ko. Nakarinig ako ng mga tinig ng tao sa pampang. Palapit ang mga tao sa punong natumba. Narinig ko ang lagapak sa tubig ng malalaking lubid. May tumama sa ulo ko. Muling nagdilim ang paligid ko. Ang mga sumunod na pangyayari y di ko na maalalang lahat. Tila nakabalik ako sa Busay. Nakasakay ako sa trak. Nagising ako sa loob ng isang silid. Ospital? Nakita ko ang mukha ni ama. Naiidlip, nagigising ako sa malayong biyahe. Tuluyan akong nagising sa ugong ng bentilador. Natanaw ko ang hanay ng mga bintana. Sinubukan kong gumalaw ngunit namimigat ang buo kong katawan. May mga pilat sa braso ko. Pinilit kong tumagilid. Nasa bahay ako ni Itay. Sabi ni Itay, Napulot ka ng mga tao sa Rawis, sa sabangan, malapit na sa bunganga ng dagat, lampas alas-singko ng hapon. Inanod ka ng baha, mahigit walong kilometero mulang Cagsawa. Akala ng mga nag-ahon sa iyo sa Ilog-Yawa ay nasiraan ka ng bait. Sugat-sugat ang katawan mo, pero nagpilit kang tumayo. Naglakad ka sa pampang ng ilog pabalik. Muli kang bumagsak sa putik, nawalan ng malay at iniahon ng mga tao paakyat sa kalsada sa Kilikao. Sa tantiya ko y nilakad mo ang kalsada mulang Binitayan, patungong Bañag, Culiat, hanggang madapa ka sa paanan ng tulay sa Busay. Doon ka dinampot ng army, Biyernes ng madaling-araw, isinakay sa six-by-six, kasama ng mga patay at dinala sa Daraga Park. Ibinaba ka sa Plaza. Isang volunteer na naglalagay ng apog sa mga bangkay ang nakapansing may pulso ka pa. Isinugod ka nila sa Albay Provincial Hospital, dalawang linggo ka roon. Nang matiyak na ligtas ka na sa panganib, ibiniyahe kita patungo rito. Nang palagi kang natutulala ay ipinasok kita sa Las Piñas Medical Center. Kahapon lang kita inuwi rito. ENERO 6, 2007, SABADO, 4:30 NG HAPON. CAGSAWA, DARAGA, ALBAY Pagbaba ko ng bus na nanggaling sa Pasay ay nakita kong naroon pa rin sa sangandaan ang signboard: WELCOME TO CAGSAWA RUINS medyo nakahilig na sa puno ng akasyang tila nalapnos, nawalan ng dahon. Pagtapak ko sa maputik na kalsada ay narinig ko ang kalabog sa loob ng aking dibdib. Ibig kong tumakbo ngunit masakit pa ang kaliwang paa ko t umiika-ika ako. Nasa kaliwang balikat ko ang bagong backpack dahil may nananakit pa sa likuran ko at nakasaklay sa leeg ang camera. Kung karaniwang biyahe ito, dapat nakarating ako rito, kanina pang umaga. Ngunit ang bus ay naputulan ng timing belt sa Tagcawayan at tuluyang tumirik. Naghintay kami ng mga kasunod na biyahe, lumipat. Maraming kalsada at tulay na sinira ng bagyo na di pa nakokompone. May baha pa sa Camarines Sur. May detour sa Guinobatan. Kaya ang dating labindalawang-oras na biyahe ay naging mahigit dalawampong oras. Habang daan ay naglalaro sa isip ko ang mga retrato at report ng diyaryo, ng telebisyon at ng internet tungkol sa malawakang pagkasalanta ng Albay, hindi lamang dahil sa bagyong Reming kundi dahil sa mga dambuhalang agos ng putik, lahar at malalaking bato galing sa Bulkang Mayon. Maraming baryo ang natabunan: Maipon, Travesia sa Guinobatan Padang sa Legazpi at sa Daraga pilit kong iwinawaksi sa alaala ang mga pangalan ng pook at ang mga tagpong tila bangungot sa isip ko. Naghambalang sa bukana ng kalsada ang mga traysikel at dyip. Ang mga tao ay paroo t parito. Nasa magkabilang panig ng kalsada ang pansamantalang mga tindahan ng kamiseta, pulseras, kuwentas, banig, banga, sculpture na bato, retrato, kending pili, tabak, gunting at kung ano-anong abubot. Nakipagsiksikan ako sa mga tao. Nang makalusot ako sa hanay ng mga tindahan ay nagimbal ako sa malagim na tanawing bumulaga sa akin. Wala nang kalsada sa likuran ng mga tindahan! Napakalawak na animo y disyerto ng maitim na buhangin at malalaking bato ang pumalit sa kinalalagyan ng kalsada, ng mga bahay, ng tindahan ng mga pagkain, ng tatlong palapag na gusali, ng Agra Lodge Nawalan ng lakas ang mga tuhod ko. Nakakita ako ng malaking tipak ng bato at iika-ikang lumapit, umupo sa ibabaw nito. Ginalugad ko ng tingin ang kaligirang nagsisimulang mamula sa tila nagdurugong araw na lumulubog sa Kanluran. Wala na ang dating mga kabahayan, kaniyugan at kakahuyan ng Cagsawa, Busay, Culiat, Bañag at tantiya ko y hanggang Binitayan. Wala na rin ang kumpol ng mga bahay sa tabi ng tulay sa Busay, wala na ang bahay ni Tata Indoy. Hindi maabot ng tingin ang hanggahan ng buhanging nakakalatan ng mga dambuhalang bato. Sa pagitan ng mga bato ay nakausli ang kalansay ng malalaking bahay: wasak na bubong, baling haligi at soleras, yupi-yuping yero, balu-baluktot na rehas ng bintana at bakod, tablang dingding ito ang mga labi ng malalaking bahay. Ang 26 27

15 di mabilang na mga kubo at bahay na katamtaman ang laki ay wala nang lahat, walang bakas na makikita sa buhanginan; binunot ang pundasyon, inanod, pinagulong-gulong, itinapon at ayon sa mga diyaryo winasak sa tagiliran ng mga burol ng Culiat at Lingyon at isinuka ng Ilog-Yawa sa dagat, halos sampung kilometro mula sa kinauupuan ko. Alam ko, nasilip ko sa ibabaw ng agos, noong ako y inaanod, kung paano pinaglaruan ng agos at ng malalaking bato ang mga bahay at ang mga taong nasa loob nito dilat ang mga mata, bukas ang mga bibig, nasisindak, aywan kung may sigaw na lumalabas sa lalamunan, ang mga kamay ay kumakaway, hindi ko matiyak kung humihingi ng saklolo o namamaalam. Tiningala ko ang matayog na Bulkang Mayon na ang dulo ay namumula rin sa sinag ng araw. Ang walang pingas na napakagandang hugis nito y nakakubabaw sa kaligiran. Natanaw ko ang maitim na guhit ng abo at mga batong nanguyapit sa mga dalisdis milyon-milyong tonelada ng lahar na ibinuga ng mahigit anim na buwang pag-aalma, naghihintay lamang ng ulan upang itulak, padaluyin pababa patungo sa batong kinauupuan ko, katulad ng hapong iyon Bago ko namalayang nagkaroon ng lambong ang kaligiran, nalusaw ang tanawin sa aking mga mata; nang pumikit ako y may luhang dumaloy sa aking pisngi. Ginitla ako ng kalabit sa braso ng isang batang may hawak na mga retrato, ang sabi, Bili na, Sir, Cagsawa pagtapos kan baha. Pinahiran ko ng likod ng palad ang pisngi at tiningnan ang retratong inaalok sa akin. Sabi ko, Niloloko mo ako, eksaktong ganyan ang retrato sa mga postcard, bago bumagyo. Sabi ng bata, Tama, Sir. Kasi di man naano ang Cagsawa. Milagro! Iniwasan ng baha. Mabilis kong tinudla ng tingin ang malayong kakahuyan, na akala ko y bahagi ng gubat sa paanan ng Mayon. Noon ko nakita na may mas malapit na kakahuyang kawayan, talisay, dangkalan at ilang Indian tree, at kung titingnang maigi ay masisilip ang nilulumot na tuktok ng lumang kampanaryo! Nabuhayan ako ng loob. Tumayo ako t nagmamadaling naglakad, sumabay sa prosisyon ng mga taong bumababa sa tagiliran ng isang bahay na haligi t bubong lamang ang natira. Lumusong ako t tumawid sa isang mababaw na agos na nalalakdawan ng maikling tulay na gawa sa kabiyak na katawan ng niyog. Sa gitna ng tulay ay nilingon ko ang bahay sa buhanginan at nakitang dalawang palapag pala ito, ang una y lubog sa lupa, ang malalapad na bintana y nabilaukan ng buhangin. Muntik kong maipagkamali sa Agra Lodge ang bahay. Hawig ang tegulang bubong at kongkretong haligi sa mga illusional drawing ni Escher, ngunit nagkanduduling man ako y wala akong makitang illusion sa paligid. Makatotohanan ang nakita kong trahedya. Kinunan ko ng retrato ang bahay. Iikaikang nilampasan ko ang mga taong naglalakad sa buhangin, umiiwas-iwas sa malalaking bato. Kaunti na ang nakakasabay ko, karamihan ay pasalubong sa akin, pabalik sa highway. Ang ibang kasabay ko ay hindi na tumutuloy, tumitigil sa gitna ng buhanginan at kontento na sa pagkuha ng retrato ng salantang paligid. Nang tumagal ay ako na lamang ang naglalakad patungo sa kakahuyan. Lahat na y kasalubong ko. Kinabahan ako. Baka nagsara na ang Cagsawa Park, dahil bumababa na ang dilim. Binilisan ko ang lakad, hila ang kaliwang paa. Wala nang dalawang metro ang natira sa dating kongkretong spillway, ang ibang bahagi ay natabunan ng buhangin. May mababaw na agos ng tubig. Tinalunton ko ang dating daan. Sa kanan ay wasak ang 1814 Restaurant, parang sinabunutan ang bubong na anahaw. Warat-warat ang sawaling dingding. Sa kaliwa, sabog-sabog na bubong at wasak na dingding ang natira sa mga souvenir shop. Bahagyang nakabukas ang bakal na bakod ng Park. Walang tumatao sa takilya, may kahon sa tabi ng bentanilya, sa isang tabi ay nakasulat ang DONATIONS. Buo nga ang Park. Himalang nakaligtas sa baha. Walang ano mang bakas ng bagyo. Walang tumbang kahoy o nabaling sanga. Kahit ang damuhan ay lungti pa rin. Naroon pa rin at iniuugoy ng banayad na hangin ang mga lumot at damo sa ituktok ng bahagyang nakahilig na kampanaryo. Sa kumakalat na karimlan ay nakita ko ang mangilan-ilang tao ng mga tindahan sa loob ng Park na tapos nang makapagligpit ng paninda at magkakasunod na lumalabas. Naglakad ako patungo sa guho ng Ayuntamiento, na siyang unang dapat ay inabot ng baha. Noon ko naaninag na ang baha ng buhangin at mga dambuhalang bato, sa di-maipaliwanag na dahilan, ay nagsanga pagdating sa likuran ng Ayuntamiento. Ang agos sa Hilaga ay umikot sa mababang bakod, iniwasan ang grotto ni Santa Maria, umikot sa likuran ng lumang simbahan, sa tagiliran ng swimming pool, ng Administration building at kumanan upang muling makisanib sa agos na bumaba ng Timog na namaybay sa mga tindahan ng souvenir, umapaw sa spillway, sa gilid ng 1814 Restaurant at nang muling magsanib ang dalawang agos ay kumanan palapit sa highway, kinubabawan, inanod at tinabunan ang mga barangay ng Cagsawa, Busay, Culiat, Bañag, Binitayan hanggang sumanib sa Ilog-Yawa patungong dagat. Dahan-dahan, patay-malisyang naglakad ako patungo sa mga guho ng simbahan. Kanina ko pa pinipigil ang pananabik. Nilampasan ko ang grotto ni Santa Maria. Sumuot ako sa guho ng panlikod na dingding ng simbahan. Nang lumabas ako sa dating pintuan sa tagiliran ay nakita ko ang puno ng balete. Karaniwang puno ng balete, katulad noong Lunes ng umaga. Sa lumalamlam na liwanag ng papalubog na araw, ang puno ay hubad sa hiwaga. Animo y namimilipit sa sakit ang mga baging na nakikipagtalad sa panahon. Hindi pumapagaspas ang mga dahon. Bagama t nararamdaman ko sa likod ng tainga, ang hanging Amihan ay matamlay, tila prusisyon ng mga tamad na kaluluwang napipilitan lamang tumugon sa hindi inaasahang tawag. Kasintamlay ng Bulkang Mayon, na ang walang pingas na hugis ay nagsisimulang magkumot ng ulap, tila isang higanteng hapo sa trabaho at nais nang maidlip. Umupo ako sa kapirasong bato, ibinaba sa lupa ang saklay na backpack, inunat ang nangangalay na kaliwang paa at humilig sa batong dingding. Gumaan ang aking pakiramdam. Naging panatag ang kaligiran. Hindi ko namalayan ang pagbigat ng talukap ng aking mga mata at dahan-dahang pagidlip, aywan kung gaano katagal. Walang ano-ano y nakabalik ako sa loob ng aking silid sa Agra Lodge, nakaupo sa kama, nakasandal sa mga unan, hawak ko ang kumot hanggang leeg, dahil naka-shorts lang ako. Ang malamlam na liwanag ay galing sa isang kandilang nakatirik sa ibabaw ng tokador, sa harap ng salamin. Nakaupo sa tagiliran ng kama si Mam Taz, nagsasalita, hindi ko naulinig ang mga unang salita, ang 28 29

16 nagsabing may darating sa buhay ko, isang lalaking matagal nang nasa aking puso, na nahiwalay lamang dahil sa paglalaro ng tadhana Kaya hindi ka nag-aasawa? tanong na hindi ko dapat itanong, ngunit naitanong din. Sa halip na sagutin ang tanong ay nagpatuloy sa kaniyang sinasabi, Nang gamutin ko ang sugat mo sa ulo at hugasan ang iyong katawan, may nakita akong isa pang sugat wala sa loob na kinapa ko ang pabilog na balat sa kaliwang dibdib ko. Birthmark pagtutuwid ko, ngunit hindi rin niya pinansin ang sinabi ko. Nakatuon ang mga mata niya sa mukha ko, ngunit tila wala ako roon na nang dampian ko ng palad ay nagdugo nagdala sa akin sa ibang panahon, sa ibang kaligiran nagpahiwatig na kailangang iligtas kita sa kamatayan, kailangang lunasan, ibalot ng kumot, dalhin sa ligtas na kanlungan May hanging pumasok sa maliit na bentanilya, hinipan ang kandila t biglang nagdilim ang buong silid. Tinangka kong bumalikwas, ngunit naramdaman ko ang mabilis na pagtayo ni Mam Taz, ang di-nagmamadaling yabag, ang kislap na sinundan ng tunog ng pagkiskis ng posporo, ang muling pagsabog ng malamlam na liwanag. Pagkatapos maibalik ang posporo sa bulsa ng kaniyang palda ay walang pagmamadaling lumapit at muling umupo sa tagiliran ko, sa kama. Hinawakan ko ang kamay niya; ramdam ko ang init na galing kung saan. Nang kabigin ko y saglit na nagbantulot ngunit nagparaya rin, bagama t naroon pa rin ang pagaalangan. Ang unang tangka ko y halikan ang malambot niyang kamay. Ngunit sa kung anong dahilan, nagbago ang isip ko. Ibinaba ko ang kumot sa dibdib hanggang tumambad sa liwanag ang mabilog kong balat. Dinadala ko ang palad niya upang muling idampi sa balat nang bigla niyang hinaltak, binawi ang kamay, nasisindak! Umiling-iling. Garalgal ang tinig nang magsalita, Ibibigay ko ang buhay ko makabalik lamang tayong muli sa panahong iyon ngunit muli ka na namang mawawala sa akin Humagulgol siya. At naalimpungatan ako Una kong naramdaman ang malamig na batong dingding, lamig na naninigid sa buto, at ang pamimitig ng kaliwa kong paa. Bumalikwas ako t hinagilap ang backpack, pahablot na hinugot ang dyaket at nagkukumahog na isinuot ito. Bago ko tuluyang naisara ang zipper sa harap ay naulinig ko ang pagaspas ng mga dahon, ang higing ng tila nananaghoy na tinig. Nang sulyapan ko ang punong balete ay nakita ko ang puting damit na kumakampay sa hanging Amihan, ang nagkakahugis-babaeng anino mula sa likuran ng puno, ang marahang imbay ng kamay na kumokompas sa mga paang humahakbang palapit sa akin at ang maamong mukhang naaaninag ko sa sinag ng namimilog na buwan. Nagmamadaling hinubad ko ang dyaket, ibinukas ang harapan ng polong asul at inilantad sa liwanag ng buwan ang balat sa aking dibdib kahit na naninigid sa buto ang lamig ng hatinggabi at nagsisimulang dumausdos sa punong balete ang dambuhalang Sawa ~o0o~ Angelo R. Lacuesta Jubilee Someone told me once, I can t tell you who, that every man needs a brother at one time or another. And though I don t trust aphorisms much my grandmother s favorite: there are no atheists in foxholes that thought brings to me an ancient unpleasantness, like the feeling people must get when they visit the same graves year after year, or attend the same old family rituals. These are the things, oddly enough, that never wear out. But here it was, sticking out like a very fresh gravestone among the eternally unfamiliar, his name in large type held up to me by two curlicues that s what they call them, I think, when they re without denomination of any sort, when they really mean nothing more than things to hold up the things they hold in between. As it happens, there were two dates below them, the first startlingly close to the date of my own birth. I remember now that we were both under the same water sign. The clue to that or what it was this clue led to was that he had turned out to be a champion swimmer as we grew up together. He was also quite the handsome man, and I remember how each of these qualities quite powerfully enhanced the other, so that in our minds he stood head and shoulders above us

17 Broad-backed and deep-dimpled, dark skinned enough to seem regularly and irrevocably tanned at those Mediterranean beaches everyone s parents took them to in the summers, Raymundo let us call him was a miracle man, the much awaited and much prayed-for only child of parents whose fortunes in life were, in every other way, as they had been then, and as they had turned out even now, prolific and prodigious. Regarding the details, memory fails me. Of course. I am at the age where we cannot be relied upon to remember details. But where we curiously find ourselves lapsing into the things that even the longest, most richly-led lives could never obliterate. We are also at an age, I confess, where we are too old to die young and too young to die without the intervention of some strange circumstance. A tragic accident, a disease left undiagnosed for too long, even a grievous crime, any of these might have had a hand. Besides the second date below his name, startlingly quite recent, I have no clue. And though this is not the usual age for death by natural causes, I confess we both of us, as if by silent agreement knew he would not amount to much, not that he would ever need to. Remember that this was way before the theory of evolution was ever accepted or even discussed in school. But we didn t need to know much about genetics to know that heredity would always play a much greater role in his fate than any sort of personal endeavor. Still, the sight of his name on the obituary, written out in the formal way we had all been accustomed to in school, brought me back to those days when we knew each other at first by those names, long-winded and very necessary, stitched in blue thread on the cloth patches above our pockets, laboriously written in longhand on our papers, or called out to us by the instructors and the professors who would attach our faces to them in perpetuity. And if I told you when and even roughly where these events took place, it would take mere moments for you to be able to triangulate and pinpoint with a finger. While I don t mean to be coy, I must confess I believe that the reader is ultimately more intelligent than the writer. Now I find myself relying on and thus, distrusting not only your sharpness, but most especially, the kind of moral wisdom that every sharp reader is inexplicably endowed with when he reads and, in the end, must rely on in return. Relations come by chance, friends by choice, it s been easily said. There s another witticism that s so easily debunked. Everyone knows what the real truth is: friendships are formed by seating arrangement. Though we first shared nothing more than the first letter of our surnames, we would learn to whittle down our double- and triple-first names to single entities: soon Raymundo sufficed, as a challenge to a quick handball game in the hallway or a challenge to a quick pencil duel between bells. It was in between these in-between times that we demonstrated our friendship for each other. I digressed from our game of shooting stars and drew him one of my artistic specialties, beginning with the outline of a profile, a bump for the eye, another bump for the flared nostril, a delicately drawn curling lip. I filled in the details and the shadows, producing a well-rehearsed horse s head whose neck trailed away into an intimation of a well-formed body. In return for my masterpiece, he drew me one of his, tearing a piece of paper from a pad and reproducing on it the outline that suggested an erect penis. I smelled my favorite eraser and remarked how the fragrance reminded me of the Belgian chocolate my grandmother prepared for me from scratch over the weekends. He bit half of it off and opened his mouth to show me the pulverized bits. He snapped his mouth shut into a satisfied smile, swallowed, and proudly showed me a spotless tongue, like he was a magician showing the audience his empty hands. My shortened single name, which is also the name of my father, my many brothers and many sons, became a shortcut, too, to Raymundo s invitations to mischief. It heralded my first cigarette, my first glance at a woman s naked body, held in a faded photograph I can still remember after all this time. My name, said sotto voce in the middle of an exam, also became a cry for help. We had our usual bag of tricks. We wrote crucial passages on the soles of our shoes, etched them on the edges of desks. We suffered the unwieldiest of mnemonics and attempted to commit to their nonsense some semblance of logic. At our most desperate we relied on our untrained memory to retrieve famous and infamous names, scientific procedures, moral principles, writing them in our special shorthand on paper money, saved from our allowance and crumpled into pieces small enough to flick across the aisles when the Brother wasn t looking. Psychologize the answers, I told Raymundo one day as we were about to take a multiple choice test in literature. We d been promising ourselves to study all night all that week, and if it weren t for the various errands the Brothers always had him performing, or the preparations we needed to undertake for the visiting international girls school, we would have been able to memorize those lines from Dante, Baltazar and Rizal. Answer the ones you re most sure of and randomize the rest. It turned out to be brilliant thinking, of course, but of all subjects it was mathematics where randomness didn t work. In his anachronistically formal attire and with his stiff posture, horn-rimmed glasses, greasy moustache and thick lips, Mr. Castello shall we christen him lent himself just as easily to caricature. We had it down to a minimum of pencil strokes. I don t know who had started it, but soon his image adorned the flyleaves and the margins of mathematics books all throughout the school even of those who had never had him as their teacher. Through the quick curlicues that became his glasses, the thick scribble that was his moustache, the dangling figure-eight that meant his bowtie, he became everyone s mathematics instructor. In this manner he haunted us with the power of a storybook creature, so that even his exams acquired a mythical nature. There was no psychologizing them, first of all. Algebra took chance out of everything, and the fastest way I had learned how to get past the problems was also the most legitimate: memorize the quadratic formula, that one magic formula from which all algebra, it had seemed, could be derived, where x and I am surprised to find that I can actually remember it now is equal to negative b, plus or minus the square root of b squared minus the product of 4, a and c, all over 2a

18 When the exam results came Raymundo seemed to have performed another miracle. I caught sight of the mark on his test paper, a figure so improbably high I remember it until now. I could not have attributed it to hard study, or even diligent cheating. Childhood friendships, as I remember them, are marked by hidden competition and vast chasms of insecurity. They also hold shared confidences. Raymundo s scintillating performance in exam after exam was also, perhaps, the first test of our friendship. When I pressed him for his technique he kept his silence. As I saw my own marks falling right under me and my very name on my own papers I began begging him, with a certain degree of anger, and reminded him of everything that I had done for him all those beers I had paid for and the secrets I had kept. He turned his sharp nose and his deep eyes toward me and sighed as though he had been underwater and had just emerged to breathe. He told me about remedial classes after swimming practice. He told me the things he had told him, words of guidance, words of soft encouragement, taken to mean this way or that. He told me it was nothing serious, nothing to be alarmed about. The man had seen that he was suffering and he would help him. After all, he had taken a liking to him. A boy with a young man s face I suppose it was easy. There might have been an embrace. There might have been some touching, some rubbing. It might only have been his dark moustache brushing against his tender lips or his closed eyes. Or something more what can a boy know or remember? To him it might have brushed across him faint and forgettable as a shadow, to be recalled only as a shadow, or an outline, or as someone else s memories. We were only fourteen then. Maybe younger. Things like these happen up to now, of course, in schools, in homes, in the most sacred of places. Even then it was almost common lore that it happened from time to time. Professors were often lonely, and students were the gentlest of creatures. Most of them, at least. I can t be bothered to remember what I exactly wrote, but I do remember tearing out the piece of paper from my composition pad, and the childish mix of certainty and overconfidence I felt, and the matter-of-factness I employed, when I informed Mr. Castello, in the uniform penmanship of our school, that I knew what was going on and that I needed help on my exams, too. I folded my letter once, twice, and playfully marked the outer flap with a caricature of Mr. Castello, rendered flawlessly from months of imitation and practice. When we think of information it is pieces of paper we think of, or remember hardly ever the information that is on them. Information as material, information as evidence. The proof of Raymundo s passing was a full-page piece of newsprint, a page that might have been entirely blank except for his name, in large and small capitals, and the two dates that contained him. But like his formal name, scrawled across the top of his test papers, it would have contained everything we needed to know about him. Like I said, he had natural good looks and excelled at swimming. He poured his body soundlessly into the pool, propelled by limbs that arced like natural waves of water, thundering by without seeming to break the surface to take a single breath, until he was done, and he was gone. I had thought, as well, that the little more that I knew about him disappeared with him, but memory is one of the things you just can t trust. One morning, just as we were about to begin our prayerful reflection for the coming week, Mr. Castello stepped forward and cleared his throat. It was all he needed to do to bring the room to silence. He squinted at us behind his hornrimmed glasses and his voice shook with anger as he spoke. Before we begin, I would like to take a few minutes of your time to announce that one of you one of you has done something gravely disappointing and unbecoming of someone from a school such as this. As he said these words the lines deepened on his face and a bright red vein appeared on his forehead. I saw him, for the very first time, as if in close up. I noticed the hair on his temples, prematurely gray, and the loose skin under his jaw. Mr. Castello raised his voice so that it threatened to squeak. I will ask the young man to now step forward, identify himself, face the class, and face up to what he has done. Come forward! He spread his gaze across the class, and when our eyes crossed paths I made sure he saw nothing but my resolve. I did not move, not for the many moments his command hung in the air. He finally said, to no one in particular: No matter. I have forgiven you. The events of the weeks and the months that stretched out after that elude my memory now. But as far as I know, as far as I am concerned, there was no grand happening to end it all, no great revelation, no violent confrontation. Those incidents simply ceased occurring and our lives returned to their quiet academic subsistence. As usually happens to campus athletes, Raymundo gradually lost interest in his sport. On graduation day, dressed in identical shirts, ties and togas, we said goodbye to Mr. Castello. We must have appeared like an army of men come to haunt him one final time before we and he disappeared. I never saw Raymundo again, not even at the oral exams that also served as college entrance interviews. By that time I was seventeen and already in the middle of my final preparations for university abroad. My papers were in process and I was happy to put my youth behind me after this quick academic formality. But there he was, sitting at the far end of the faculty panel. His hair was grayer, his face longer and older, but on the card in front of him bore that name, the name I thought I would forget. He hadn t forgotten, of course. When it was his turn to ask, Mr. Castello asked me a question I would easily have answered had they been put to me by anyone else. It was the simplest of textbook questions, really. But as he spoke I saw him the way he had always been in my mind the glasses, the scribble of a moustache, the bowtie, the thumbnail sketch we carved on our desktops. This is how he is in that one class photo I kept standing without expression beside his boys, beside him. When the recess bell rang again Mr. Castello called us to the big tree for our yearly photograph

19 No great consequence hung in the balance. But then it was not my future that made me nervous. The short of it: I lost my composure. I lost my bearings. The answer, and all of the answers, froze in my memory and grew stale behind my tongue. I could not find my voice until decades later, when I visited my alma mater on a Jubilee year. Perhaps I had been asking for it, coming round again, quite out of my way. In a strange way, despite all that had happened, I was quite drawn to the old school. Mr. Castello was a bent figure coming at me slowly in some passage or corridor when I turned from looking at photos of the old class. He had turned into an old man standing feebly in my path. How I had known him before hardly mattered. His hair had turned white and sparse, he had given up his horn-rimmed glasses for steel-wire ones, and he had lost the moustache. He was shorn of his old telltale features. I almost did not remember him, and I didn t think he would remember me, either, after all that time. Are you an architect now? he asked me. Not quite yet, I told him. You failed those orals, didn t you? he asked. Yes I did. I never thought I would see the day, Mr. Castello said, with a voice so faint it was almost like a breath. Then he turned and walked away. As for Raymundo, I could not find him at the Jubilee. I never bumped into him at any of the rare chance reunions I have had over the years. I only heard of his exploits and his failures through others, and learned of his death through the papers. He died younger than a man of his natural gifts should, but older than he ought to, considering that I can only guess what he had really gone through. Old age, for men like me, is merely wasted on the act, or should I say, the art, of pure remembering. Today s paper, today s memorial on the page, this evidence, would constitute the whole proof and the rest would be immaterial. After all the graduation revelry, before our parents to claim us one last time, Raymundo and I made promises to schedule a rendezvous at one grand city or another. It was the first time in a long time I had really taken a good look at him, his expression worn down, his manner softened since our first days in school, his shoulders narrowed and his muscles slackened since his last days as a champion swimmer. The next, and the very last time I saw him was as a much younger man, in the complete silence of the class photograph I discovered in the pile of old school junk I d been promising to sift through and sort before leaving for university. The sleeves of his sweater are tied around his neck. He wears a scowl to protect his eyes from the sun. The shadows of the afternoon show his high cheekbones, his sharp nose. I have just met him here, I think, and we have just sneaked a cigarette, one of many in my youth. ~o0o~ Charlson Ong The Vet ou don t understand, Dr. San Diego, this is an emergency. She s feverish, her Y eyes are turning blue. It s a usual reaction to the drug, Mr. Legazpi. Google is doing fine. Bring her to the clinic in the morning. What if she goes blind? She won t go blind. I had a Japanese pitch that went blind. We fed him tuna. His eyes turned blue. She won t turn blind, Mr. Legazpi. How can you be so sure? Her eyes look blue. I m her doctor, Mr. Legazpi. Your dog is fine, nothing to worry about. Don t panic. I m not panicking and she s not my dog. She s Luisa s dog! She s her pet! Her first! She s only ten years old, doctor. She s five months old, Mr. Legazpi, a difficult but manageable age. I m talking about Luisa, I m talking about my daughter

20 I m sorry sir, but it s three o clock in the morning and I have a full day ahead. Please, you must hang up. I can t hang up! She s feverish. What if Sir, if you don t hang up I will have to report you to the police. Please, I will attend to you and your dog in the morning. And what s the worst that can happen, Doctor? She won t turn blind. They ll put me away? Lock me up? You think that s the worst that can happen to a man? No Mr. Legazpi. I m not reporting you I don t want to, just hang up, please. And what good will that do? I will be able to sleep. Will the world be safer for vets if they put me away? Will the children stop crying over their dogs that may go blind? No one s going blind. I m hanging up Mr. Legazpi. Please don t call back. Get some rest. You need to sleep. How? How in the world can I sleep with all this? Try valium. I m sorry, I m not supposed to You have a doctor, sir? You see a psychiatrist? Valium? I m sorry. I shouldn t have.i treat animals sir, I mean lower forms, I mean non-human forms. Dogs. Cats. Once, a monkey. I did work in a stud farm, though, as a resident. You lived in a farm? Trained at one for my degree. I grew up in a farm. My father worked as a farm hand. He helped raise poultry, and pigs, ducks. We never saw a vet. At least I never did. It wasn t in vogue then, I guess. That s why many of the animals died or caused diseases to people. Like me? I m sorry, I didn t me to insinuate You re right. It must have all started out back then some infection, a microbe, a virus from a pig. You should see a doctor, sir. I m not competent. You are a doctor. A veterinarian. I m not licensed to treat people. Why not? I didn t train for that. What s the difference? A lot I presume. Like what? What makes us so different? It s a matter of the law, Mr. Legazpi. I m not allowed to prescribe medicines for you. My wife used to take valium. My ex wife. Luisa s mom. We re not divorced. I mean, they don t allow it here. It s a matter of the Law, too. I guess. We re separated. She lives with her folks now. I live in the shop where I sell balloons. I don t need a shop really. People can just call me up to blow helium into them the balloons, I mean, and deliver them to the parties. I pick up Luisa every other Saturday and take her to a party with clowns or to bring Google to you, she s always sick, the dog, that is. There s nothing wrong with the dog, sir. I think the problem might be elsewhere. Where? Its not for me to say. Who should? Who should what? Say? What? Where? Where? The problem is? I don t know, please. Who does? What? Know? Your pastor, your shrink, a spirit medium, I don t know. Call up someone else, please. I deal with animals, lower forms, that is. That guy who gives advise on broken hearts or something, his phone number is in the papers. Where? I don t know. I m not sure. You don t know a whole lot do you? For a doctor. I m a vet. You say that like it s a curse. You are behaving badly, sir. You re a good client but Google is. Who? Google s your patient. The dog is. I know but you pay the bill. You ve done a lot for my practice Mr. Legazpi. You were my first, Buena mano. It was Google. Okay. And I do want to help but I don t how. I m not equipped to. What would you need? For what? Equipment? What would you need? God, I don t know. You need some kind of counselor, I guess. Marriage counselor perhaps. I m separated

21 Well maybe you need to get back together. Why? I don t know. I m just saying. You sound How? Doctor? Like. Well, like you re lonely. You re panicky, somehow. You re an animal shrink? No! I m not a behaviorist. But you do know animals, right? Lower forms. Sometimes I can tell when they need to be put under. Under what? Anesthesized. Put to sleep. It helps. Who? Me. Makes my job easier. Maybe I m closer to Google than you think. I don t understand. I think I m really a lower form. A trans-specie. A dog trapped in a man s body. Is there a cure for that, doctor? A drug? Some operation? Sir, you re stressed. And you re infecting me. So its infectious? No. I mean, I wasn t This really isn t my field, Mr. Legazpi. Once I took a pill you prescribed for Google. NO! Don t do that! You should never do that! Made me feel great after a while, really smashing. I realized then how close I was to Google. What was it, Mr. Legazpi? What did you take? Do you remember? Something blue. No, red. Blue and red, I think. Calmex? Best thing I d had in a long time. Anti-depressant was it? Nicotine? Morphine? Anti-flea. Really? So you try to get the fleas drunk or high? The drug does contain a small dose of toxin that kills fleas. Not enough to hurt a human, unless you took a bagful. But you really shouldn t do such things, Mr. Legazpi. Don t play with your health. Why not? Maybe I ll get myself some more. No! Please, I m warning you. Promise me you wont do that, sir. You have to promise me, Mr. Legazpi. Or what? Or I ll have to report you. To whom? To the authorities. To the Board of Veterinary Medicine? To the Department of Health? To the Secretary of Lower Forms? This is no joking matter you sick man! I don t give a shit what you do with yourself but don t drag me into this. Don t die on me. Go drown yourself somewhere. And what would be the point of that? What would the papers say? Man slips, drowns in pond? Who d care? Who d know that the dead is trans-specie? But, Balloonist overdoses on anti-flea drug, now, that s a winner, right? What do you think? Is that how you re called? What? Balloonist? Not balloon maker? Balloon blower? You don t fly do you? Now you re splitting hairs. Balloon man should do it. Up, up and away in my beautiful, my beautiful ballooon. I m glad you re feeling better, Mr. Legazpi. How do you know? You sound better. You have a good singing voice. Think so? You sing? No. I m terrible. You should. You have a good voice. Really? You can tell? Used to be part of a group. Satyagraha. Ever heard of it? Before your time, I guess. We sang mostly jazz, but also did pop covers, OPM, Had some gigs in hotels, front acted for the Lettermen once. Had a stint in Tokyo. It begins to tell round midnight, round midnight Wait. Was that the group with the fat guy with distended earlobe? And the bald girl with an eye patch? Okay, okay, we belonged more to the circus. I was the one in red beret. Lasted three years. God, I remember now. My dad loved you guys. Your dad? How old are you? Don t tell me. Twenty seven. Time flies. So why d you stop? Distended earlobe got knifed. Eye patch married a Yakuza member. Our lead guitar overdosed on something or other and I moved in with the back up singer. I wouldn t have guessed you were in a band. Why? What did you think I was? A black balled cop? Insurance broker? No I bet, memorial plan broker. I mean, the ancient Cadillac- I got that from my father- the dark shirts- masks the paunch- thin hair. No rock star hair, for sure. Banker, I guessed. Some business executive. Really? That s not so bad. You don t look bad. Thank you. You re welcome.hope you feel better

22 I told them it would never work. What? Satyagraha. Who the hell calls a band that? Something to do with Gandhi, right? Soul something. Non violent resistance. So why a vet? What? Why d you become a vet? I d have guessed lingerie model or swimsuit model. Flattery will get you everywhere Mr. Legazpi. Well, I guess it was my father. Your dad was a vet? No. But he wanted me to become a doctor. Any sort of doctor. Dr. Maribel San Diego, he d call me ever since I was a child. He d buy me books, stuff I couldn t read, test tubes, science kits, a telescope. He d sit me on his lap and whisper into my ears: My little doll is going to be a doctor, someday and heal her old man. Was he sick? I m sorry, is he still? Dead, Mr. Legazpi. Overdosed on some dog medicine I prescribed Mr. Legazpi, Mr. Legazpi, are you still there? Yes. Yes. It just came as a surprise I was joking, Mr. Legazpi! I wouldn t kill my own father? Would you? I didn t say Aneurysm. Burst a brain vessel. He was 54. I m sorry. You miss him? You miss your wife? Sometimes. You think separation will end the anger, the bickering, the blame mongering. But it doesn t. You still go home to the same accusation and guilt every time except that there is no face, no body to hang it on. He drove me to school everyday, Mr. Legazpi, everyday of my life, of his life. No school buses, or taxis, or public transport, or car pools for his unica hija. He drove me from my first day at nursery to my last day at vet med school. He drove me to take the board exams and drove me to my oath taking. He took me to my junior prom and my graduation ball. He drove me everywhere. He drove and he drove. And he never taught me how to drive. He said it was too much for me to worry about such things when I was studying to be a doctor. I m not even sure if he did anything else other than drive me, wait for me then drive me there, here and everywhere. Anything for my one and only, anything for you dear, he d say when I felt I was imposing, that he was driving me too much, too far. Anything for you, sweetheart. That s what we do, doctor. That s what fathers do. We drive our daughters, drive them to school, drive them to the mall, drive them and their pets to the vet, wait for them to heal, to grow so they can feed us poison. I didn t kill my father, Mr. Legazpi. I said it was a joke. If you say so. I see you ve made up your mind about me, sir. I don t know you Dr. San Diego. I don t know you at all. I will you see then, tomorrow, sir. At ten? Yes. Good night then, Mr. Legazpi. Or should I say, good morning. In any case, please get some sleep. Things always seem better after a good sleep. If you say so, doctor. If you say so. ~o0o~ 42 43

23 Luis Katigbak Dear Distance Imeet Jenn5 for the first time in New Makati, at a club called Distance. I m there to check out the place for a new buy-blast campaign. If nothing else, it s appropriately named: low-level perception distorters make random objects and people appear closer or farther away than they really are. Borderline annoying, really, but at least it s something new. Further sensory bombardment is provided by wall-sized projections of so-called art-flix: the night Jenn5 and I meet, it s playing some derivative cyborg softporn. Chrome and skin. Tears and oil. The slink and jerk, smack and crash of half-robot bodies. Distance also utilizes a set of repurposed sonicscream emitters ostensibly a pest control invention for keeping small vermin away, it has been calibrated to keep larger, bipedal undesirables out of the club. A century and a half after the Spaniards colonized us Filipinos, and class distinctions are alive and well in New Makati. I attune my hearing modifications to the special frequencies. Anyone without the latest mods would only hear a high-pitched, thoroughly irritating whine. As my apparatus homes in on the proper wavelengths, a world of soundwash and breakbeat opens up inside my head: glorious amped-up samples from forgotten songs, melded with body-moving rhythms. I already had a brain-buzz going from 45

24 a vasopressin cocktail I downed earlier; the music just pushes everything up another notch. I start to sway slightly, almost imperceptibly: my limbs ache to try out their new enhancements but my mind murmurs, be cool, be cool. Time enough to show off later. I work my way deeper into the club, somewhat uncertainly at first, as my optics try to compensate for the illusory distances cast by the distorters. Some gentle bumping into strangers is unavoidable; thankfully, the only consequences are good-natured apologies, and some insincere laughter. The disorientation is all part of the cover charge, after all. I see a vision standing near the bar. She looks fragile and invulnerable at the same time. Little-girl face, with a perfect white-toothed little smile and a little comma of a nose. Bright sparky Fil-Chi eyes. Her petite body, toned and perfectly shaped, is free of any obvious enhancements and modifications, as far as I can tell. I do a quickscan and her public profile reveals no more than her nom: Jenn5. She looks so young. They d never let a high schooler in here, I assure myself. She s got to be at least 20. Or I remind myself she could be 30, or 40, or even in her 50s, like me. It s almost impossible to tell, body ments and mods have gotten so seamless and sophisticated. And then, of course, there s the DNA revisions basically, anyone could end up kissing a crone or a geezer like myself without knowing it, these days. Was it only two decades or so ago that obvious enhancements were the inthing? When teenagers and youthseekers alike got grafted with microprocessorsaturated ridges, talons, horns, second spines (or, as sarcastic tongues would wag, first spines), and exoskeletons? I myself had helpful bioelectric tendrils installed along both forearms, that heightened both my capacity for pleasure and my defensive capabilities in case I was ever attacked. Many was the time I actually hoped someone would try and mug me, as I staggered home from an all-nighter at Big Sky. I wondered how frying someone s synapses with a jillion volts would feel. And then of course, five or six years ago, smartcells became all the rage. To be more accurate, it s really smart bacteria but as anyone in advertising can tell you, it s sheer hell to market bacteria. Smartcells made perfection easy, changing people from the inside out, allowing everyone to enjoy the previously-uncommon benefits of supermodel DNA. Slogans like Back to Beautiful became commonplace and notions of attractiveness swung back to 20th century standards. Obvious enhancements went out of style; all the neosurgeons who made a fortune grafting all that stuff on made another fortune removing it again. I kept my tendrils luckily, they can retract fully into my arms, leaving just the slightest of bumps on my skin s surface. Good thing too; these days, most people agree that the best thing to have is a hybrid of both the perfection afforded by the DNArevising bacteria, and the obvious mods of a decade ago. Still, I touch my tendrilbumps somewhat self-consciously as I walk up to the bar. Jenn5 is sipping at a neon-green drink. She s either very close to me maybe one or two feet away or on the other side of the bar, close to the washroom entrances. It s hard to tell, as my optics are still haywiring, and the uncertainty is thrilling and a little frustrating, as most uncertainty is. She has a short black dress on, made of some new miracle of materials science that seems to shimmer darkly. I can t help staring. Youthseeker Central, someone behind me chuckles, apparently to his companion. Was that my imagination? Are my motivations and true age so easily perceived? I force a smirk. Who gives a shit. My optics adjust. As far as I can tell, she s maybe two, three steps away from me. I move towards her. Accusations of youthseeking be damned. I thought I would grow older gracefully. As a teenager, I remember hating my youth, the way it limited my opportunities, prejudiced people against me. I wanted to be 30, or 40, or better still 50: established, respected, hopefully feared, in whatever profession I had chosen. But as my twenties faded away I felt a quiet but growing panic within me: I remember 25 as the turning point, the exact year when I realized media was no longer selling to me. Ads and movie trailers and billboards and buy-blasts zoomed over my head: I felt excluded, out of the loop. I became determined to chase down and wrestle the elusive and mutable popculture beast that was running away from me. My mechanical body modifications were just the beginning. When the first legal smartcell injections became available, I wasn t exactly first in line, but I wasn t far behind. I was living with a girl named Kami when I got my tendrils. She hated them. She wouldn t let me touch her after I got them. As I take that first step towards Jenn5, a sharp memory floats up from somewhere deep in my brain. The grinning denizens and art-flix walls of Distance seem to fade away for a second, as I remember the morning after the last time Kami and I made love. We were staying on the second floor of an old house in San Juan; the aging widow who owned the place was renting rooms just to make ends meet. I remember the segmented sunlight that made its way into the room, through the dusty jalousies, across the wood-tiled floor, to describe a pattern of light and dark on our bodies. Kami, being a typically underpaid schoolteacher, didn t even have a bed at the time; we made do with a secondhand mattress on the floor. I was sitting up, with my back resting against one of her room s dingy yellow walls. Kami was lying beside me, still asleep, one arm flung out as if in welcome, the other resting peacefully on her belly. Her dream-fuelled tossing and turning had worked the blanket down to her waist, exposing her naked torso. I was staring at her with a mixture of reverence and lust, a slightly disconcerting mixture, like being turned on by the roof of the Sistine Chapel. The deep rich brownness of her skin seemed so right, somehow, as if God had set aside an extra day at the beginning of Creation, just to make sure He got that exact shade. I remember imagining myself shrunk down to the size of a pinky finger, the world s luckiest explorer, roaming across the expanse of her skin, 46 47

25 climbing up the swell of a breast, to plant a kiss on its dark nipple. I smiled at the silliness of the image. The smile quickly faded as I thought about our argument of the night before. She couldn t understand my need to mutilate myself, as she put it. It wasn t mutilation, I tried to explain. It was transformation. We have to transform or we ll get left behind. Left behind by what? she wanted to know. She couldn t understand. Our lovemaking that night had been fierce, unbridled; I know she was trying to get me to see that things couldn t be any better than what we already had. I got myself modified the next day anyway, and she left me soon after. It was just as well. Kami was a natural girl to the bone. You knew that just by seeing her on the street: innumerable pieces of ethnic jewelry hanging from her neck and on her wrists. Dark shirt, long skirt with a wild tribal pattern, scuffed and well-traveled leather sandals on her apparently well-traveled feet. She would never get mods, or smartcell injections, or anything of the sort. And eventually, I probably would have broken up with her anyway, embarrassed by her obsolescence. As I stare at Jenn5, she seems to me to be a girl who would never go out of style. She seems impossibly new. I take another step in her direction. And another memory rises to the surface. So vivid. It must be the nootropic cocktail I guzzled before coming here goes straight to the brain, it does. Or maybe it s just nostalgia, engulfing an old fool. Something about Jenn5 s eyes and lips reminds me of Noi, my last longterm girlfriend. Sometimes I think she s the one I was closest to, which is funny in a way because she was also the one I never actually touched. A girl of Thai descent who was based in the States, she was someone who shared my penchant for bodymods and keeping up with the ever-accelerating times. (She would eventually get little data-spines installed in her long, delicate fingers: functional and fashionable.) We met online, exchanged URLs and addys, and ended up spending an obscene amount of our hours instant-messaging and ing each other, sharing links and sites, strolling through virtuworlds together. I discovered Noi through a site for digital artists. In her online photo, her unruly hair was held back by a wide elastic headband, and she was wearing a ratty Decoder Ring T-shirt. A pair of thick black plastic-framed eyeglasses covered half her face; on a set of lesser features, those glasses would have engulfed the whole face, devoured it and left the observer with no impressions save a memory of heavy black frames. On her, though, it was the glasses that suffered transformation; they seemed little more than minor obstructions to an observer s enjoyment of her eyes, her subtly shaped cheeks, her slightly parted lips. On anybody else, those glasses would have been unflattering, I thought. That was the beginning of my falling for her: this belief in her as an exception to a rule. Noi was against contact lenses and surprisingly, considering her openmindedness about self-alteration laser eye surgery. Although she was up to date on all the legal and illegal methods of body modification, she also liked the idea of modifying yourself by wearing something as simple, as primitive, as eyeglasses. She even liked the idea of imperfect vision. Nearsighted people have to invent at least thirty percent of their worlds, Noi once messaged me. Life is a haze, a guessing game of recognition. We fell in love online, had arguments and made up and made love online. We were overjoyed when the ThoughtComm technology emerged; though it was essentially just instant messaging with the middleman removed (no typing, just words emerging onscreen thanks to electrodes interpreting neural activity), it was the closest thing to telepathy and we were early adopters. Most other people were wary of such unrestrained intimacy these days, it seems no one even subscribes to it anymore but we thrived on it, at least until our relationship ended. We lasted for three years and I doubt that I was ever that happy with anyone I had been with face to face. It ended, predictably enough, when she met someone else, in a coffee shop in Portland. Score one for the real world. I snap back to the present. Though the sensory swirl makes distance hard to judge, I m about 80 percent sure I am well within an arm s-reach of Jenn5. And contact. Turns out she s only about two feet away. My fingers touch lightly upon her shoulder. She glances up from her drink, not startled, not apprehensive, as if she had been waiting for me. She gives me a look, expectant, maybe even a little mischievous. I say something, I m not sure what something casual, something about her drink maybe, or the art-flix cyborgs. It must have been something at least mildly amusing, because now she s smiling. A smile that begins modestly enough, but that soon spreads across her face in a fantastically charming arc, as I follow joke with wry observation with compliment. We talk about her favorite books, films; she doesn t name anything that s more than three or four years old. She liked the latest quark_junior flick, the newest Rashel Rxn starrer. She downloaded that 1-Tamad series last week, and thinks it s hilarious. I can t get over how young she seems, and it fills me with guilt and excitement. I think: she must be about as young as Trina was when we got together. And just like that, a fresh school of memories starts to swim upwards. I protest inwardly No, not now, I tell them but they will not be denied or delayed. Trina, the first girlfriend I ever had. Trina, who effortlessly combined literary aspirations with corporate ambitions; cream-skinned, laugh-eyed, lovely Trina, who for all her cutting wit possessed a body that while fairly slim seemed to have no edges, no bones that jutted ungraciously, not even a sharp chin. This was in the days before quickscans, before virtuworld and ThoughtComm, before friendnetworks, hell, this was even before cellphones and text messaging. In those days, love depended mostly on circumstance, coincidence and geography. Trina was a classmate of mine, and we both lived on the sprawling University campus she stayed in the freshman dorm while I rented a house with some other students. We got to know each other when we were grouped together and had to do a report on Jose Rizal s love life; I m not kidding. It seems almost bizarre now to think of our courtship. We always met face to face because there was no other way to meet or talk; our house didn t even have a landline yet. I would visit her at the dorm, sometimes bringing small gifts. 49

26 We d sit in the front lobby, and talk about what the future might possibly hold. Not much had changed from Rizal s time up til then, it seemed. We never even had sex we felt too young for it, unready. With all the hand-holding, the pleasant sigh-strewn silences, the tentative kisses and romantic pronouncements, it took us months before we realized that we didn t have all that much in common and that we would probably eventually get sick of each other, that in fact, we were already getting somewhat sick of each other. Being a pair of idiot romantics, these were not facts we dealt with easily. I remember arguments, I remember raised voices and tears, God, I remember letters we used to write letters to each other all the time, even though we only lived a short walk away from each other. The vasopressin in my system squeezes Trina s last letter to me out of my memory, word for word. The letter she delivered weeks after we had decided not to see each other any more. I still dream about you, she had written. Sometimes it s a good dream you re back with me and we re hanging out and enjoying ourselves and sometimes it s a bad dream, where we re arguing and shouting at each other. And when I start thinking of us, it seems that everything in my life stops and I can t study and I can t do anything except get into nasty pointless arguments with friends who don t even know what my problem is. It s strange to think about when we first started going out. Remember that? When we were so happy? I felt then that in some strange way, we d always known each other. I loved you so much that you became part of my whole life: present and past. When I would think about my childhood, about growing up, about my teen years, it s weird; I d see you there, with me. Like being in love had given me memories of times we never had, retroactive memories. Trina had ended the letter with: So sad to think of how close I felt to you then, and how far apart we are now. Hey, Jenn5 says. Mission control, requesting update. She can tell that I m not entirely there, that part of me is lost, wandering. Sorry, I smile, and she smiles back, warmly. She s perfect, I think but then again, they re all perfect, aren t they? They re perfect at the beginning and they re perfect after the end. As soon as I have that thought, something like despair threatens to engulf me, so I take Jenn5 s hand, and ask her to dance with me. She s a little surprised, a little hesitant at first, but she goes with it. As we walk to the raised platform by the far wall of Distance, I observe my perfect Jenn5 some more, and I can t help questions from drifting into my mind. How old are you really, Jenn5? And who are you, really? That last question, I know I may never find an answer to. Have I ever really known anyone? Jenn5 and I have reached the other side of Distance. At first, we just stand there, facing each other, a handspan apart. Then she closes her eyes, begins swaying slightly from side to side, letting her aural mods thrum the music through her entire body. I do the same, feeling the song as it fills me. Jenn5 sways her head to and fro, and the movement seems to ripple downward: her shoulders rock, her hips grind, her feet shift back and forth in time to the beats. I echo her motions, and as we dance, the music seems to get more intense, more frenzied. Soon we re jumping up and down, wide smiles on our faces, thoroughly possessed by the rhythms, our limbs like eloquent whips, our bodies describing the concept of elation in the air. Now, I think, now! I activate my new enhancements: I concentrate, still moving with the music, and My skin grows a city. Streets and stairways snake and stretch across my back, and buildings and bridges burst and burn their way through neofiber and warpweave. The tiniest towers and skyscrapers nudge their way upwards through my arms. It s the newest thing: temporary nano-engines can construct an entire metropolis on your body. It doesn t hurt at all; I m still dancing, my movements allowing for the new structures that are sprouting all over me, none of them more than a fraction of a millimeter tall. My old tendrils extend, as if they were monsters about to devastate the capital, and they spark and sway with me. The patterns of my city are beautiful, electric, and one by one, the lights come on in every streetlamp and building: my skin-city is a dazzling 3-dimensional tattoo and I am incandescent. Gasps of admiration fill the club. Jenn5 is grinning, lovelier than ever. She turns her back to me, and I notice three pairs of metallic ridges slowly rising through slits in her shimmery dress. They push up and out, and grow. They begin as shards, then shape themselves further until they resemble swords, then expand, downwards, outwards, row upon overlapping row of shiny leaf-like protuberances, and I realize that what they are is wings. Glorious steel wings sprouting from little Jenn5 s back. More sounds of admiration from the other clubgoers. I am ecstatic. Some people seem to crowd in closer, some seem to be moving away, and in this place, it s hard to tell which is which, really, and after a while, hard to care. Jenn5 spreads her wings, turns to face me again, and we continue dancing, our movements unusual and mesmerizing, a city and a seraph engaged in the oldest of rituals in this newest of places. We dance and laugh and little else matters for now. We will never really know each other, Jenn5, though eventually and briefly we may imagine we do. Whether you are too young and I am inexcusably elderly or vice versa, there will always be things we have in common, and things we will never understand about each other. In the end, distances and surfaces are all we can ever be sure of, and this is no sad thing. In a world that has accelerated almost beyond recognition, it may be the only comforting thought of which I am still capable. ~o0o~ 50 51

27 Mookie Katigbak Three Poems Gold He d mix his man s drink after a hard week, Five whiskies stiff as the collar he wore Five days out of seven. The liquid burned Amber in the glass, half whisky, half water. Then he d sink into the couch, mumbling After another fix. I d amble to the kitchen And water down his drink until the fourth Of whisky in the glass resembled the murk Of standing pools I d steal tadpoles from As a child. In the dark, he couldn t tell a con From daylight as he downed glass after glass, And whispered words his stupor Licensed him to say. Soft words To wrong a hard man in his right mind. Darling, he d say, Darling, if I saw you Drive by in a car along the highway, My life would be a crawling toward yours. As I took his mouth with the mirth Of a rogue, who for an avalanche of luck, Only half-believes his gold. 53

28 Sleights It was the summer before girls, the summer We escaped from our fathers as we would A burr of worry in our minds, the plots of our lives Like the plots of serialized novels, short enough To keep our attention but long enough to keep The story going. It was the summer of gaffes and tricks, As you labored nightly over how to twist an ace Face-up in the space between two cards, a trick that took A simple wrist-flick for all but the ace of spades That took a snap and a flick from you, as I watched amazed. On a phonograph, the Cure sang Show me, show me Show me how you do that trick As I played the willing skeptic and you flicked Each down-turned ace until it came face-up, Now the clubs, now the diamonds, In the slow summer heat. Outside, the lampposts Burned low and orange, and in their halo we wore Our sweat as second skin, exactly like second skin. In a year we d turn to other things, The wild release of sex, the sharp, gunmetal pride Of our fathers that we took as proof of ourselves But as you flicked that ace in a quartet of cards And by summer s end I knew that with each tap You meant to turn the ace ink-heavy with its spade, The less I believed in the trick than in magic. And though we labored in time For harder proof, it was then that we knew It was the real that was marvelous. Hum I think the point of their lives Is to goad me these wasps that buzz and thrive On my nighttime terrors buzz and fly As an unsolved heart might, late into the night, All disproportions hanging in the balance, Like the fates of young girls watching The delicate, spun threads of their lives. What dangers are they led to, or do They lead themselves, nightly nesting On the bathroom bulb above the shower head? Come morning, they ll litter the floor, Hours dead for all their nocturnal noise Untrain my ear, father. I fear The slurs of wings in the dead of night That recur and recur. As a child, What play we made of their warble. Contriving an old jar into a trap, You took two wasps buzzing their last On the kitchen floor. And I heard my life Like never since, in the hum of the glass

29 Marne L. Kilates Beauty Hankering for Memory (Poems after Seven Filipino Paintings) At the Carenderia (after the painting by Jose Honorato Lozano) God is always with us. We wear Him constantly on our breasts, On our stiff backs slung with the scapular We kiss before leaving for work To feed the hungry, or helping at church To feed the hungry reverend Padre, Or as our fellow devotee sits At our street-side stall, and before We go to sleep to keep us from harm And bad dreams. Among us He abides By our industry and selfless devotion, After our sins and our confessions, And among the least of us: our barebacked Men on a break from the obras pias, Our well-dressed men fresh from the cockpit And philandering. We are blessed By the fragrance of white rice, newly Harvested and supplied on credit By the Chinese trader, my husband s Compatriot in exile. We are blessed With as much rice as we can eat From three large earthen pots, with viands 57

30 From four huge wooden bowls Of caldereta, bringhe, and arroz A la Valenciana for the moneyed and finicky, Plates of sweet glutinous rice cooked In coconut milk, and dried salted fish To taste. I dip from two tapayan Of sweet water to slake our thirst, And they never seem to dry up. O God of our Lords, the Friars, Please do not allow our blessings To run out, spare us from them And we shall bring scented oils At your wounded feet, spare Our land, our daughters, and our harvest, And we shall have enough to eat. (April 26, 2007) 58 59

31 Tampuhan 1 (after the Luna painting) Was it a time of grace, of smooth And even things? How long ago Was it, how far away that seldom We make a visit, even in our dreams? Sun on the floor of a varnished afternoon Before Christmas, lace on the pasamano, Curve of elbow under gossamer sleeve, Hand as delicate, missing its abanico, Vines around the branches of talisay Beyond the wooden balustrade Of the ventanilla, brocade saya On the polished planks of narra, Velvet on slipper carved with flowers Under the step of tender maiden heel Hid behind the folds of skirt, now perhaps Cold in the tropic heat like a heart. Curled back of batibot chair, burnt Rattan cane more like eyebrows Than mustache, unable to comprehend The afternoon s sudden gloom, Window of capiz-shell beyond the shoulder Of camisa-de-chino, and two faces averted After the pusuelos of hot chocolate, Rice cake and suman have been taken away. How long ago was it? How long before Or after the Parisienne, when men In coats and stove-pipe hats sat whispering In a café, on the eve of another Dream? (April 25, 2007) 60 61

32 Hidalgo s Vendadora (A Legend of the Lanzón in Unrhymed Dionas 2 ) Carnal land You must be redefined Mystical land I unclose the years Of your unyielding quiet Rio Alma 1 In the late Makiling light She treads softly from the slopes Of the goddess s orchard. Take from my brimming basket The cool, sweet juice of the hills, She asks the two men she meets On the brown path fresh with rain. The air was fragrant, newly Washed, the two men stare at her. One is a priest, the other A painter. Each must have a taste From the bunches quite heavy On the round shallow basket Sitting on her head. She curtsies To put down her tray of gold. Pale as the sunrise behind The mountain, the yellow skin Enwrapped the soft pearl within. Take, she said, peeling the one And then the other, which she Smiling handed to either

33 2 The friar then raised his hand And blessed the fruits, for they were God s, he said, the rain s sweetness Risen from roots, guided by Him Through stem and leaf and bud and Flowering: translucent pearls! And then he bit and chewed and spat The bitter pit, Accursed dew, It s the Devil s nectar, phew! Flinging the fruit aside, he said What good, indeed, could ever Come from this forsaken land! In a tempest, the friar stomped Like a child, and she, saddened, Watched him vanish down the path. 3 The painter took his pearl and Looked at the girl for guidance. Part the sections tenderly 4 Maria of the cloudy slopes, My mistress, sent you this. Sometimes you will have to taste The bitter sap, the better Way to find the sweetness, her Only way to touch your heart, Whatever faith or purpose Takes you through the world. But you, You understand beauty more All its turns, like life, of which The bitter sap is part; like light Whose color is shadow too! Come then, and with your wiser Eyes, bless my land, make it shine In the colors of your art. (April 30, October 26, 2007) Like you would a garlic s cloves, Then eat but avoid the seeds, For you ve seen the friar s fate. But the painter bit into The bitterness that now filled His mouth. Still he kept his peace, Held his tongue and did not spit The bitter pit, but took it In his hand and kept it there. Again he ate the half-moon Part without the seed, and his Face was filled with rare delight

34 Recollections of Paradise (after the painting by Alfredo Roces) In my memory, green bottles Meant oil or medicine kept by grandmothers For that slight fever or bout Of indigestion, perhaps from eating Too many guavas filched from the neighbor s tree At the other side of the fence; Or for that sprain after a rough game, Or for herself, her swollen knees And elbows: it meant a soothing liniment. Or this bottle. Inside, a miniature Tableau of the suffering Christ And the grieving Mother (and John, And the Magdalene?): Did he remember Paradise Before he thought for a moment He had been abandoned by the Father? Or was it the Paradise he promised The repentant thief whose copy Is nowhere to be seen in this bottle? We had similar bottles at the other altar Grandmother kept in another part of the house, Not at the main shrine of the Sacred Heart That watched over our household. They contained sacred oils blessed By the Spanish priest at the Paschal hour, (Beside the blackened statue of San Roque With his faithful dog beside him, A piece of bread in his mouth), Old sacramentals like the faded novenas Replaced by prayer books and scapulars With words in English. We did not have This icon bottle. I thought of guavas, I see apples (and one glass marble), In this Filipino Catholic still life. What Have we replaced in our old faith? What have we given up? A Paradise Remembered in still another tongue, Like our faith of Sundays, Our innocence of catechumens, The scent of apples, a game of marbles, The liniment of holy oil that our grandmothers Rubbed us with to hasten our convalescence? What ails us? What is the name Of our disease? Because we cannot utter it, It is something we cannot conjure or cure. It is the memory before this Paradise That is the darkness of our soul. (September 25, 2007) 66 67

35 The Huntress by Bencab Dusk in the azotea, swain whistling From the shadows, for she couldn t See him without chaperone, These seem what the whole languid Posture of her betrays: far from the huntress With her escopeta, sash gripping Her waist like a bandolier of shots, Unlikely accoutrements she could never Use against the fawn at her feet, Much less guard against the advances Of timid young men, frightened as she was Of the father that dominated her household, Gentry stalwart, upholder of the status quo, Owner of the wood that stretched just beyond The walls surrounding the bahay na bato, Where she grew up with novenas and scapulars, And family dinners with the cura parroco. Tones and deepening tones of brown And indigo, the vermilion sunsets Of our race, our pleasant masks Of tenderness and constant ease, leave us Such pained beauty hankering for memory. (June 1, 2008) But what makes her dream so blithely Of danger in the moor where she leans In provocative whimsy against The twisted bole of a dead tree? Whose incarnation was it she fancied Herself to be: In her delicate barò and saya, The crinkly panuelo hung from her Shoulders like a Capuchin cowl pulled back To reveal her fragile half-smile In pique for a thwarted tryst, As she hurried back and found this tree To rest her dainty feet and shins All wrapped in leggings against Thorn and amorseco clinging to her saya From secret paths of cimarron and insurrecto? Was she protector of the hunt Or hunter herself, the Makiling goddess haunted By the young man crying her name Before the fusillade of Mausers, Or Sinukuan handing out retribution For the violators of her sacred wood? 68 69

36 Delotavo s Diaspora They take good care of their luggage, The contents and the bags. The contents because those are what they are, Including what they ve left, The bags because those will take them places. We do not see their eyes, Not because they ve turned their backs on us But only because they must look ahead And get where they re going, Or death would mock us, if they never left. Beyond the glass panes of pre-departure We follow them with our eyes. They walk alone or in two s, Glad for the company, or they leave As whole families, taking with them everything, Roots, branches, memories, If they have not abandoned them, If indeed they had chosen to become Their destinations. For then they will shed Everything, luggage and all, and the past is a blur. Ingat, be careful, we intone As we send them off. We have never been Where they are going, where time and life, And even God, is different. They kiss our hands, We give them rosaries, scapulars, anting-anting. Between them and us, a widening Gulf, no matter how we cling to memories Like flotsam. For we do not know, Of refuse to know who, between them and us, Are the survivors of a wreck. (April 29, 2007) 70 71

37 Junkscape (after Ang Kiukok s Junkscape: Dove) Tahimik ang gabi, tulog na ang mga aso Ito ang iyong siyudad, ito ang iyong sementeryo Radioactive Sago Project All this flap-flapping To clean up after The tantrum of brats: Canon of brickbats Blind turning Of batty SALT & MAD Either you re with us Or against us, says The demented diplomacy Rising from Ground Zero: terror versus Dementia praecox All is hardware & toxic double-talk The Dove is old- Fashioned, tired Of flying over flotsam From Mesopotamia To Iraq: too much To handle & all of it Babble & junk (June 24, September 22, 2008) Notes 1 Lovers quarrel 2 Old Tagalog verse form of seven-syllable rhymed tercets

38 Rowena Tiempo Torrevillas Generic Dreams & Other Poems Generic Dreams ii It s over in a second. Falling From sleep to waking, worlds Bridged by a gasp and The long sliding darkness. They say it s only memory Jerking its primordial tail, Plunging to redemption on The waiting branch, the forked tree. So reach down, Icarus, Son of the Morning, Two-footed brother, put out your hand Its thumb (opposing, as they say, But to what?) wondrous as a wing, Shaped like a wing As we fall together, thrashing Up from the long dream of water Cleaving air, on our way earthward. 75

39 xi Daphne and Apollo Safety lies on the far side Of the dusty old gorge Or in the grove of trees You ve just emerged from The pursuer s faceless, Gaining on you Breath by breath, a futile game, like Racing in ancient ocean deeps: Legs are caudal fins on land, Arms longing to turn to wings Earth is the alien element now: Fear holds you rooted, boneshell to bark Fear propels you, cave to mountaintop, or down From the forest s sheltering clasp: to stand alone Scenting the wind, thighs bare in the long grass, Thoughts swifter now than the legs of the hunter Victory s crown: turning round from the oldest choice, (Fight or flight); defying terror is, finally, to stand still Is it the god forever behind, relentless, that makes The leaves spring green from your head? xii It s not as easy as it seems (Fistful of fairy dust, second at left, And straight on till morning). Pursuit Sets it off, or simply, mere despair. The man with the hole in his heart Takes small, buoyant leaps; the paraplegic Drops his wheels; the throbbing shape Underneath the pregnant woman s heart Turns into a balloon; the aged ballerina Gathers her withered memories, Lifts them off into a final grand jeté Defying the logic, grave, ineluctable, That holds the planets steady in timeless Dance. World without end, we were meant Only for this: tightening of sinews in shoulders And chest, higher and ever higher; the legs shed Their final function, kicking through the alien Emptiness Your hands are clumsy to the end, Seeking to shape feather tips or rudders, till, Swimming past treetops and upturned faces, Earth falling away, you learn the air s end lesson: To let go, effortless at last (the heart, yes, Is made for more Than breath). Verily, nothingness is Our element, and consummation lies Upward where we plunge, Into the light. 77

40 Bookim Danno Quickly, inexorably dropping into statelessness, the overstaying Filipino watches Barney Miller and Hawaii Five-O on the late-night reruns with his little daughter in their basement apartment. It s their first winter in the Midwest. He watches Hawaii Five-O, he thinks, to catch glimpses of the sea and sand and mountains and vigorous men in outriggers, now fictitious shores that will be denied him to see again for he doesn t know how long, as he is even now beginning to realize. We re frozen here, a rerun, not on the run. As long as at the end of each increasingly numb day, with no word yet from Omaha, he can hear Jack Lord, famed forelock dripping over his otherwise time-proof pompadour, say, Book im, Danno, the world is safe for one more day. Laging Handa Forty-two years now three months Before Kennedy that plane crashed en route To Marathon. Never quite A playmate the height and three years Advantage, the luck of the draw, Made him unapproachable. Eyes alight with certainty, That was Scout Magbanua: his grieving parents Claimed his remains, identifying the ring, Making his room, the memory of his fourteen years, A shrine. Now his name s a street. In midlife, I wonder about the man He would have been, Spared the wrong choices, the body s sly Betrayals. Then, my mother said: Perhaps God took him, so he would be Pure and strong forever

41 One Sea No solace here. Deaths rising past 70,000 says The New York Times online. The women In saris and sarongs wail, the father stares mutely Upon his child s still, sandy foot. The word the newscasters use is Japanese: A three-story wave, its relentlessness unimaginable. Is the women s grief made more bearable When other women beside her carry it too? Or is it magnified, monstrous as the wave itself, Since all are kindred in the village, now gone? The child s teeth leave bloody tracks on the bright blue Sweet he s been given by the soldiers from far away. The Astronauts Remains A torso falling from the sky, A skull, a thigh bone and imprinted Within them, the DNA sequence, Immortality s code Stretching across the ages, Orbiting past the fields Of gravitation, of winter wheat, Of computer binaries replicating themselves. Now plunging back to join Pithecanthropus, Australopithecus, Lucy, the footprint of Eve: Burning the barrier, this Humanness, incandescent In our fall, our flight. The Asian woman living in Nebraska sees his face On the evening news. She thinks: Maybe his mother flung him Onto the sand as the waters wrapped big hands round her, The dark god not to be denied. No. She shuts the bottle of little white pills, Reaching for one more day. No

42 Ronaldo Carcamo Makabagong Hapunan at Ilang Tula Mag-aalboroto Ano kaya t paggising natin bukas ng umaga Ang lahat ng tao ay malusog, masigla? Wala ni sipon o pantal na iniinda, Anumang sakit kaylanman ay di na bibisita. Ang mga doktor ay tiyak na mag-aalboroto Pagkat mawawalan agad sila ng trabaho. Ano nga kaya t sa paggising din natin Ay masisimot nang todo ang krimen? Walang magnanakaw ng kahit halik o tingin, Ni walang mag-iisip ng masama sa kapwa rin. Ang mga pulis at sundalo y tiyak na mag-aalboroto Pagkat mawawalan agad sila ng trabaho. At ano nga kaya t pagdating din ng bukas Ang mga tao ay magiging santo nang lahat? Bawat isa y matututong magbigay ng pagpapatawad At wala na ni isang kasalanang magaganap. Ang mga pari t pastor ay tiyak na mag-aalboroto Pagkat mawawalan agad sila ng trabaho. Patunay lang ito na pag ang mundo y tumino t umayos, May mga tao pa ring tututol at sisimangot. 83

43 Makabagong Hapunan Bihirang larawan na ngayon ang isang mesang Pinaliligiran ng buong miyembro ng pamilya: Nasa magkabilang dulo ang ama t ina At nasa tabi nila ang bunso, ate t kuya. Walang mangangahas na lumasap ng pagkain Hanggang hindi natatapos ang pananalangin. Mga bata ang mauunang sumandok ng kanin, Kumurot ng ulam, at saka pa lamang titikim Isang Pask asko sa Payatas Umaga ng Pasko, nagising ang paslit, Inay, bakit walang laman itong medyas?e ang sabi, di ba, ang batang mabaittulad ko y may handog mula kay Santa Klaws? Hindi namalayan ng patpating nanaykapwa mata niya y may sabit nang luha.lumapit sa bunso at ito y hinagkan,hinaplos, niyakap at saka nagwika: Anak, dumating nga kagabi si Santa,Nangakong dadalhin ang yong aginaldo Kapag gumaling na ng kanser ng yong amaat makahanap s yang muli ng trabaho. Ang mga magulang. Habang sabay-sabay Nilang pinagsasaluhan at ninanamnam Ang umuusok at sariwang lutong-bahay, Lumalahok naman ang masasayang huntahan Ukol sa mga naganap sa bawat isa mula umaga. Ipagyayabang ng mga bata ang grado sa eskuwela, Imumuwestra ng ina ang mga bago n yang ibinurda, Ibabalita ng ama ang papuring natanggap sa opisina. Nahihigitan ang kislap ng kubyertos at pinggan Ng kinang ng magkakaapelyidong kasiyahan. At kahit miswa t pritong tawilis lang ang ulam, Tila sila bumisita sa engrandeng kapistahan. Bihirang larawan na ngayon na sa iisang mesa Nabubusog nang sabay-sabay ang buong pamilya. Nang sumulpot ang mga Jollibee t McDo sa kalsada, Namoda na kasi ang kumain nang kanya-kanya

44 Wala raw Umiibig Bisperas ng Bagong Taon, itong si Lito Dahil sa sobrang kalasingan ay hilong-hilo. Hawak sa kaliwa ang matabang Super Lolo, Tangan sa kanan ang may sinding Zippo. Sabay-sabay, bumilang ng tatlo ang barkada At pinahalik ang apoy sa buntot na may pulbura. Pero tila sinadya ni Litong di ihagis sa kalsada Ang paputok, wala na raw kasing umiibig sa kanya. SLN Lahat ay nangangarap Makarating sa langit, Ngunit walang may balak Na hininga y mapatid. Kablam! Tumigil ang lahat, at itong bida natin Katawa y namanhid at lumabo ang paningin. Isinugod s ya kaagad sa ospital. Nang suriin, Dalawang kamay niya ang dapat nang putulin. Nagbago ang buhay ng binata. Bawat galaw at imik Kailangan ang alalay ng mga nasa paligid. Ngayon, alam n yang sa kanya y may mga umiibig Kapag sa kubeta y nagpapahugas siya ng puwit

45 Communio Kristian Cordero Sanctorum Kamatayan ni Fray Diego Matapos nilang kainin ang utak ng estranghero, isinunod nila ang pinutol na dila na tatlong araw nilang pinausukan hanggang sa maging kakulay ito ng balat ng kalabaw. Nilagyan nila ng anghang. Sa palibot ng amak, isinalaysay ng babaylan ang buhay ng mga sinaunang bayani at ang epiko kung paano nila natuklasan na nakakapagpaningas ng apoy ang kanilang dugo. Pinagpapasahan-pasahan ang lambanog. Samantalang palutang-lutang sa karagatan ang katawan ng prayle na walang ulo: pinagpiyestahan ng mga isda na ayon sa alamat ay biglang tinubuan ng pakpak at tumulis ang mga ngipin at bibig, naging mga gulok. Nilusob ng armadong isda ang piging ng mga hentil. Binigyang katarungan ng langit ang kamatayan ng ating kapatid. Ganito isinalaysay ng pari ang kadakilaan ng kasamahan at sabay-sabay nilang kinain ang katawan ng kanilang diyos. 89

46 Ang Bisyon ni Sor Purificacion sa Impiyerno Nadama niya ang matinding init sa loob ng abito. Dinadarang ang kaniyang buhok at nangangamoy ito Nang parang bigla siyang binuhusan ng malamig na tubig na parang lasing na kailangang maimsawan at makabalik sa sarili. Nakita niya ang isang gusgusing bata Hindi ito anghel na maaaring magdala ng balita ng pagdadalang-tao. May batubalani itong hawak at iniabot sa kaniya Nagsalita ang bata: susi sa impiyerno. Kinuha ito ng mongha at agad nabuksan ang impiyerno. Sinalubong siya ng mabining liwanag at parang may pumana sa kaniyang puso. Walang demonyo o kaluluwang sinusunog tanging mga busáy lamang na nagsisilbing lagusan. Malakas ang ragasa ng tubig, simputi ng trahe de-boda at parang mga bagong bigas na lumalabas sa molinuhan. Pumasok siyang nakabuka ang kaniyang kamay binasâ siya ng kakaibang init at dalisay na pag-iisa. Dito nag-iigib ng tigib na kalungkutan. Eskapularyo Laging ito ang natitira tuwing mag-aalis ako ng damit at hubad na matutulog sa mga gabing mas malamig pa ang sariling hininga kaysa panahon na para bagang gusto kong tuluyang pumasok na sa loob ng sariling katawan. Minsan, tinanong ako ng huling nakasiping kung anong kawing daw itong nakasabit sa leeg ko. Hindi ko siya pinansin. Sa halip itinuro ko sa kaniya ang balat sa aking hita at doon ko ipinahanap ang sagot habang kagat ko ang dalawang piraso ng eskapularyo. Matagal ko na rin itong tinangkang alisin, ngunit kinasanayan ko na ang kawalang lasa at ang maliit na timbang na naidudulot nito. Maghihintay na lang uli ako ng makakasiping na unang papansinin ang balat sa aking hita. At hindi siya magtatanong ng kung ano-ano dahil nababalisa ako sa mga mausisa. Kusa siyang maghahanap ng sagot na parang marahang ahas na gagapang paakyat upang buwagin ang tali ko sa leeg. Maaaring magalit ako at bigla na lamang ipagtabuyan ang katalik sa biglang pagkawala ng banal na hagkus o baka muli akong makatulog sa gaan ng pakiramdam nang walang mga alintana o alaala ng parusa maliban sa tahimik na halik sa aking napapangas na noo

47 Laberinto Batid ng monghe ang pagdating ng ganoong panaginip. Pumapasok siya sa isang silid na may samyo ng pandan. Noong una, pakiwari niya y isa itong molinuhan ngunit walang butil ng palay o apa sa sahig. Sa adobeng pader, nakasulat: Ibigay ang hilig. Napapayuko ang monghe at isinisilid niya ang kaniyang mga daliri sa malalim na bulsa. Mahahawakan niya ang kaniyang ari na ngayon lamang niya nasasalat: isang umbok na laman, bulbol na nalalagas at ang buhol-buhol na rosaryo na ibinigay ng isang kasama. May ilang halinghing na nanggagaling mula sa itaas. Sinasambit ang isang berso mula sa sagradong libro ngunit natutunaw ang bigkas ng bawat salita sa dulo. Tumatagos sa isang siwang ang liwanag na tinatahak ng mga papasok na anino. Kusang bumubukas ang pinto. Matagal niya itong tinitigan upang buuin ang anyo ng nasa labas. Maraming ulo at nababakbak na pintura ang kanilang balat. Isang hukbo na nasa akma ng pagsubo sa kaniyang buong pagkatao. Magkakasabay itong susulong sa paglusob. Maninigas ang kaniyang ari sa pag-abot nila: isang pamilyar na mukha. Relikwaryo Malaon nang tinanggap ng mga mongha na iniligaw na ng kamatayan ang kanilang kasama pagkatapos na magkulong ito at latiguhin ang kaniyang sarili dahil sa takot sa purgatoryo. Kung kaya matapos ilibing nang limang taon muli nilang ipinahukay ang bangkay. Walang bahid ng pagkakabulok. Iginalang ng mga uod ang kaniyang pagkabirhen. Kinuha nila ang puso at inilagay sa relikwaryo. Dumami ang dumayo sa kumbento. Matapos mapatunayan ang kaniyang pagiging santa, muli nilang pinabuksan ang kabaong. Nangangamoy insenso ang katawan; may tila bukal na sumibol mula sa bibig ng bangkay kaya kinuha nila ang kaniyang dila at inilagay sa altar. Makalipas ang limampung dekada tuluyan nang humaba ang pila upang makita. ang dila ng mongha at bumaha ng piso sa kumbento upang masilayan ang milagrosong puso. Naging minahan ang kaniyang katawan ng kabanalan, ng kabalbalan. Sa bahaging ito, nagigising siya upang patayin ang bombilyang madalas na niyang maiwang bukas

48 Jerusalem Sasalubungin ako ng mga anghel na mistulang magkakamukha. Kung dahil sa labis na galak ng aking pagdating ay kaya nakabukadkad ang kanilang mga pakpak, na parang nakatirik na ari, hihingin kong itikom ang mga ito nang panandalian dahil sadyang hindi ko gusto ang balahibo. Sa aking pagpasok, tatayo sila nang sabay-sabay at magsisibaba ang mga birhen na iisa ang tabas ng itim na buhok, kulay berde at asul ang mata, at sila y aawit kasabay ang koro ng mga kerubim. Maghahalo-halo ang tunog ng gitara na ipinagbawal patunugin sa mga katedral, mga biyolin na yari sa bahay ng pagong, at isang di pangkaraniwang instrumento na wala pa sa mundo. Magpipiyesta ang langit sa aking pagdating. Isang makasalanan. Sa piging paliligiran ako ng iba pang banal na sabik na marinig ang aking kuwento. Kung paano ko napagtagumpayan ang tukso ng puso, ang kapritso ng laman. Hindi sila maghihikab dahil sagrado ang hapag. Pipilitin nilang idilat ang kanilang mga bagot na mata sa pakikinig sa aking kuwento na parang pelikulang napanood na naming lahat sa mga lumang sinehan. Wala sa kanilang tatayo at aalis bilang paggalang sa akin na bagong dating at kapag nasagad ko na ang alak sa kalis, ibibigay nila ang bago kong damit, na yari sa tae ng isang insektong mula sa isang lumubog na isla lamang makukuha. Bibihisan ako ng mga birhen sa itinakdang silid at sabik na titingnan nila kung may nadala akong bahagi ng aking katawan mula sa lupa. Maaaring mag-agawan sila ngunit mananaig ang puspos na pag-ibig at maghahawakan na lamang sila ng kanilang mga pisngi, buhok at suso sa aking harapan. Aakayin nila akong palabas sa silid, samantalang magliligpit na ng aming pinagkainan ang ilang santa na panandaliang ititigil ang paglaro sa mga bagay na ginamit upang gawin silang mga martir: gulong, itak, isang maliit na tore. Mag-eensayo na muli ang koro, at ang mga anghel na sumalubong sa akin ay magsisimula nang maghabi ng mga bagong damit. Sabay-sabay silang magsasalita at aatasan nila ako na pumunta sa bukana: Magbantay sa pagdating ng nobyo. Mula roon, makikita ko ang isang mahabang pila ng kawalanghanggan Katiyakan Sa harap ko ngayon ay ang kulay asul na langit na maaaring kulay itim ngayon sa Maynila dahil sa nagbabadyang bagyo. At malamang pula ito sa ibang bahagi ng mundo na umuusok pa rin ang huling bombang pinakawalan at ang yapak ng kombat na nag-iiwan ng parang kalansay ng isang suanoy na hayop. Nakakatuwang isipin na ang katiyakan sa akin ngayon ay mistulang mga ulap na lamang na naghuhugis laruan, salamin, sugat o kaya y mukha ng birhen malamang sabihing isa itong aparisyon at naghahangad na ibaba ang tuwisyon sa kolehiyo. Tiyak na mapapangiti tayo sa ganoong uri ng himala na hitik sa bayang nakikita o nagpapakita ang banal sa takong ng sirang sapatos sa kinakalawang na yero, sa sahig, sa isang tansan at maging sa tubig ng isang inidoro sa isang bahay-aliwan. Maaaring hindi ito sang-ayunan ng pilosopong santo itong kontradiksiyong nararanasan, sasabihin kong umuulan sa aking kanan, samantalang ang lupit ng sikat ng araw sa kaliwa. Himala na nga ba itong matatawag? Hindi man malinaw sa akin kung ano ang katiyakan Inaamin ko naman na tanging pananabik lamang ang katapat na gamot sa sugat na dala ng pagbabago sa mundo. Hinihintay ko pa rin ang paghahalo-halo ng pitong kulay sa bahaghari

49 Phillip Kimpo Jr. Talà at Iba Pang Tula Talà Nahiwagaan siya. Tinanong niya tuloy sa kaniyang guro kung bakit sa matataas na lugar itinatayo ang mga obserbatoryo. Light pollution daw. Nilulunod ng labis na mga ilaw ng lungsod ang liwanag ng mga talà. Lalo siyang nahiwagaan. Pagkatapos ng klase sa umaga at isang buong hapon ng halikwat-basura, inakyat niya ang pinakamatayog na bundok ng mga plastik, lata, karton, burak at iba pang kalabisan ng lungsod. Umupo siya sa tuktok at doon ay pinagmasdan ang mga talà. 97

50 Salamin May salaghating hatid ang salamangka sa salamin: Ikaw na matagal ko nang hinahanap sa aking nakaraan at pilit kong kinakalimutan sa aking hinaharap ay nasa aking harapan lamang, at mayroong Kaya naman walang maiuusal na salamat sa salarin sa salamin: Inang salawahan sa sariling dugo t laman, salo-dapâ sa saliw ng nahuhulog na salapi. Kung puwede lang sanang bumalik itong salamin sa pagiging buhangin at liparin sa malayong disyertong katulad ko ay salat. buhok na kasing-itim at kintab ng krudong pumapawi sa uhaw ng mga bago mong anak, mga kilay na kasinsalubóng ng dalawang espada sa sagisag ng bagong bayan ng paninilbihan, mga matang siksik sa silakbo at init at bagsik ng bagyo ng buhangin at alabok, ilong na may tangos at tayog ng mga koronadong tore ng mga naglalakihang moske, mga labing nagkukubli ng ngiti na kasinrikit ng pantasmang oasis. Ako ay mariwasa sa iyong mga ipinamana ngunit ako pa rin ay maralita, mayaman sa mukha at sa loob ay dukha. Marami kang isinalin ngunit walang isinilid, kahit gatas mo ay iyong ipinagkait

51 Ambahan ng Isang Grade Schooler (Hango sa tunay na karanasan.) Kami y mangangalakal, Tycoon, mamamahayag, Mandirigma at lakan. Pagkaalis ni títser Paninda y nilalabas: Papel, ballpen, Staedtler, King Gino, Queen Adolfo, Lord Lucas na Malakas, Der Führer John, Gat Leo. Kami y mangangalakal, Tycoon, mamamahayag, Mandirigma at lakan. Naghámag at nahamág. Gagamba, relong sira, Teks, krusipihong basag, Pati lunchbox na giba. Heto ang aking alok: K wintas mo sa king sintas, Kung di y may libreng suntok! Gumawa din ng d yaryo (Sa Oslo inilimbag), Para ang imbentaryo Ay aming ipagyabang. Dito rin inilahad, Panlansag sa karibal: Mandurugas si Peter, Benta ay sobrang taas, Palibhasa y squatter! Negosyo y naging bansa, Sakop ay aming balat. Pag nakikipagdigma: Rambol, sipa, at kalmot, Hindi pantasyang dahas. Titulo naming suot:

52 Saranggola Napadaan ako sa Santo Domingo. Mula sa simbahan, aking natatanaw: Tatlong saranggola na pinasasayaw Mula sa overpass na pinta pa y bago. Mayro ng tatlong bata, maruruming Mago, Sa langit ang tingin, at napapasigaw Pag iniaangat ng usok ng Sarao Ang mga laruan na nagpapandanggo. Pag di sumisigaw, parang bumubulong. Nagdadasal kaya, Sana y makatiba, Sana y makalaya ng pangarap na kulong? Nang saglit mawala ang trapik sa baba, Tatlong guryon: bagsak! At ang mga gulong Ng dumagsang Sarao ang siyang gumiba. Fast Food Maghahapunan kami sa Jalibi, walang bayad, walang pila, halukay lang sa gabi. Eto, jakpat. May karne pang nakakapit sa butong makatas sa laway. Malamán, pero Tsikenjoy na naman? Tinapon ko sa aking kapatid, ang gusto ko, Berger Isteyk

53 Ang Naulilang Kalesa Nakapagpaalam na ang kalesa sa tatlong kabayo. Ang una y nabundol ng humaharurot at umuutot na kabayong bakal na humihiyaw ng A-ha-hahaaaaaaaw!, at ang kabayo ng dugo t laman ay humandusay sa gitna ng daan nang isang oras, binubulyawan ng mga nakapaligid na kotse, humihingal ng dugo sapagkat basag na ang mga baga at ang sariling mga tadyang ay nakatarak sa sariling laman, namahinga lang nang pakiusapan ng bagsak-balikat na kutsero ang isang pulis na barilin na lang ang paghihirap ng hayop. Ang ikalawa y nangayayat kasabay ng pagpayat ng pitaka ng kutsero, ng apat na anak ng kutsero, at ng kutsero na ubo nang ubo ng dugo, kaya bago silang lahat ay maging buto ay ipinakatay ng halos-mangiyak na kutsero ang kabayo at naging isang bangkete ang gabing iyon para sa apat na anak na pumalakpak sa galak samantalang ang matanda ay di ginalaw ang mainit na tapa at nagtiis na lang sa báhaw at kangkong. Ang ikatlo y isang puting kabayo na may ginintuang buhok at nagliliyab na mga paa na nagdala sa kutserong humahalakhak papalipad tungo sa bumabángong araw, isang tahimik na bukas-liwayway. Sa Isang Munting Bunggalo Patuloy ang sanggol sa kanyang pag-iyak Sa loob ng munti t barnisadong kuna. Patuloy ang ulan sa kanyang pagbagsak. Sa TV, si Kobe ay dakdak nang dakdak, Kakampi ay hindi inaalintana. Patuloy ang sanggol sa kanyang pag-iyak. Sa sopa y handusay ang polong pamparak, Sa mesa y serbesa, kilawín at tuna. Patuloy ang ulan sa kanyang pagbagsak. Sa dingding, may wedding picture na may bitak, Basâ t hinahampas ng pulang kurtina. Patuloy ang sanggol sa kanyang pag-iyak. Umaalingawngaw ang mga tsak! tsak! tsak! Hanggang sa kusina, hanggang sa bukana. Patuloy ang ulan sa kanyang pagbagsak. Sa sahig, babae y sabik sa pagsaksak, Duguang lalaki y katay na balyena. Patuloy ang sanggol sa kanyang pag-iyak, Patuloy ang ulan sa kanyang pagbagsak

54 Corpus Carlos M. Piocos III Mga Pangkaraniwang Lungkot Marahil ito na ang aking huling liham. Pagkatapos mo itong mabasa, mangyari lamang na ito y lamukusi t bilutin at saka ilublob sa lalim ng ilog nang ito y matunaw, magsatubig at umagos. Bukod sa pangalan, lagda at lunan, kalakip ng sulat na ito ang lahat ng aking mga pangkaraniwang lungkot: lukot-lukot na ulap, isang itim na balahibo ng uwak, isang pinggang may pingas sa labi, larawan ng matandang simbahan, tatlong itinuping bulaklak, at isang pares ng natuyong pakpak ng paruparo. Ito na lamang ang naiwan, at ang lahat ng ito y ipinauubaya ko na sa iyo. Ganito marahil isinulat ng mga pantas ang kasaysayan. Nagsisimula muna sa mahal kong patlang, bubuntonghininga, at susundan ng maligayang pagbati, pangungumusta at pag-uusisa sa kasalukuyang kalagayan, bago maghalungkat ng nawaglit na kasulatang nadaganan sa ilalim ng punda ng kama, o di kaya y tantiyahin sa panginurin ang mga posibilidad ng mga nagbabagang balita. 107

55 At kahit hindi hinihingi ng mambabasa, babalik silang lahat sa kanilang silid upang magsulat, sa kani-kanilang sarili bilang sentro de grabedad ng lahat, katulad na lamang nito: Ako? Maayos naman ako. Kahit na sa kalaliman ng gabi, gabigabi, ay dinadalaw ako ng matinding sikat ng liwanag at isang mabangis na anghel sa tatlong pangalan: Labis-Labis na Alindog, Labis-Labis na Pusok, Labis-Labis na Libog. Nililimas niya ang lahat ng kanyang mahawakan, mula sa aking antok, pawis, panis na laway, tsinelas at saplot, maging ang aking alaala at bungang-tulog ay sapilitan niyang kinukumpiska t isinasalin sa wikang tanging mga kuliglig lamang at gagamba ang nakapapangusap. Hindi lamang iyon. Humihingi ako sa iyo ng paumanhin, konting panahon at pasensiya. Ipagdamot mo ang ilan ko pang balita. Nais kong banggitin na ang aking mga kasama y naglaho nang lahat, nilamon ng hamog at usok. Na binubura ng takot, gutom at tutok ng baril ang buong lungsod. Na naulol ang historyador sa pagbibilang ng mga lumulutang na katawan. Na nagnanaknak na langib ang siyudad sa katanghaliang-tapat. Na umaalingasaw ang lamang-loob ng sementeryo kapag bilog ang buwan. Na kailangan kong maligo bago matulog upang maalis ang libag, langis at lumot ng maghapo t magdamag sa aking balat. Higit sa lahat, nais kong sabihin na ako y hindi makatulog sa labis na pag-aalala. Ngunit hindi ko matandaan ang sanhi ng aking mga pagkabalisa. Kaya naiiwan akong mulagat at nilalagnat sa madaling-araw hawak-hawak itong sulat at ang hungkag kong pagkapuyat. Iyon laman naman at nawa y nasa mabuti kang kalagayan. Nawa y naramdaman mo ang nakapapasong halik na nagtikom sa sobreng ito, bago mamaalam, Bago ang nagmamahal o lubos na gumagalang, Bago matapos ang lahat sa iisang pangalan. Ang Pagitan I. Ganito iyon: Kung makikinig ka nang mabuti, mauulinigan mo ang aking alingawngaw na parang hanging umuuwi sa kabilang pampang, hampas ng tubig sa malalaking bato, o tinig na humihingi ng saklolo mula sa pinakailalim ng bangin. Kapag inilapit mo pa ang iyong tainga, baka marinig mo ang paggaralgal ng aking boses na parang hinahalong inumin sa loob ng pitsel, nanlalagkit sa gasgas ng pagkaaligamgam at duro ng mapaglarong dilang-kutsara. Kapag lumapit ka pa, sige, halika lumapit ka pa, mawawala ang tunog, garalgal, gasgas at sagasa ng mga salita mula sa aking bibig patungo sa iyong tainga. Sapagkat hahalikan kita at saka mo pakinggan ang mga sinusukat mong akala. II. Ganito iyon: kung lalayo ka ng tatlong hakbang mula sa aking kinauupuan, magkakaroon ng mesa at puting-puting mantel at sabihin na nating may mataas na kandila sa pagitan natin. Sinisigurado ko na hindi kita papasuin. Kung lalayo ka pa ng sampung hakbang maaapakan mo ang basag na pinggan sa sahig ngunit tulad ng maraming lumang pelikula, wala kang maririnig na tunog ng pagkawasak, kahit ang iyong hiyaw sa hapdi sa sugat ay magiging mga salitang sinakmal ng saknong sa ilalim ng eksena: Sumigaw ang Lalaki. Kung lalayo ka pa ng limampung dipa, nasa labas ka na ng bahay na pinanglaw ng dilaw na dilaw na ilaw, iisipin mo kung tama bang pitasin pa ang rosas sa hardin ngunit magdadalawang-isip ka, katulad ng maraming pagdadalawangisip, kung tutuloy ka pa bang pumasok, sapagkat patay ang ilaw, dilaw na dilaw at napakadilim ng bahay

56 Kung lalayo ka ng isandaang hakbang nakaupo ka na sa loob ng bus, sa iyong kanan ay ang bintana: ang kalsada, ang lungsod, ang gabi, ang mga tala at pagkaantala. Sa iyong harap, isang pagod na konduktor, ipinamasaheng pagkakataon at isinukling pagkaligta. Kung lalayo ka pa ng ilang kilometro, isang milya, Tutunog ang katabi mong telepono sa loob ng opisina, at sa ganito kalayong distansiya, ibubulong ko kung natatandaan mo pa ba ang pangalan ko? Ang Makata Ngayong tag-araw natuto tayong magmahal sa mga bagay na simple, musmos at pangkaraniwan na sa pangkaraniwan. Tulad ng pagtunaw sa dilim ng ating mga katawan. (mula solido patungong anino) Tulad ng paglambong ng lambot ng hamog sa parang. (at ang unang pag-usal ng pag-ibig sa tunog ng pangalan) Tulad ng pagtalunton ng konstelasyong Orion sa madilim na bubong na maabot lamang ng pagtingala t pagbibilang ng kisap ng matang-langit. (mga bituin sa yerong binutas ng sanlaksang titig) Ngayong tag-araw ang unang pagtuklas sa pagbalikwas ng mga batas ng pangkaraniwan na sa pangkaraniwan. Ang unang paggagap sa mga simbolo t sagisag, na hindi maangkin ng anumang salita, na hindi mapapangalanan ng anumang kataga, Kung saan mananatiling nasa dulo ng umid na dila ang unang linya ng tula, at sa pagitan ng saglit ng buntonghininga at halik at bugso ng mga subersibong mata, ang lahat ay nagiging makata ng mumunti t pangkaraniwang daigdig. Ngayong tag-araw, naiwan ko ang kalahati ng tula at ang titulo ng akda sa iyong bibig

57 Ganap Ang mga susunod na tagpo ay maaari lamang makita sa iyong pagpikit. Ganito, ipagpalagay mong may isang labing tikom na lumulutang sa isang basong tubig. Tunghayan ang himala sa pagbuka ng mahiwagang bibig. Tingnan ang garalgal ng lalamunan mula sa ilalim ng lalagyan, ang piyok ng rabaw sa bawat kilapsaw, ang lunok ng ngalangalang lumalangoy sa laway. Masdan kung paano pinagkakasiya ang lahat ng iyong hiling sa isang baso: isang bibig sa isang dangkal na likido hindi umaapaw at hindi napupuno. Ilublob mo ang iyong daliri sa tubig at haluin ang timpla ng panaginip. Haluin nang haluin hanggang magbuhol ang dila sa sarili nitong bibig, hanggang malunod ang labi sa sarili nitong halik. Ipagpalagay mong may isang basong tubig sa iyong harapan: isang bibig na lumulutang, isang pares ng labi, dila, ngipin, gilagid, ngalangala at lalamunan. Ipagpalagay mong maaaring maangkin sa pag-inom ang isang tinig umaalingawngaw paulit-ulit: pag-ibig, pag-ibig, pag-ibig. 1 Mga Tala sa Balarila Paano nahahawakan ng mga labi ng lapi ang mga bagay na kaydulas sa kamay? Paano nahuhuli ang diwa ng pandiwa, anong galaw? anong pagkilos? anong pag-abot? Paano inangkin ang Ngalan sa isang pangalan, paano ito naisilang, naipakilala nang may buong kasiguraduhan, tawagin at amuin, tawagin at palapitin, tawagin at pasunurin? At paano ito isinawalang-bahala, paano ginawang anonimo t nawalan ng mukha-katauhan-kaluluwa at ibinura ng mga kawalang-katiyakan, ng mga bagay na panandalian, ng mga kinaligtaan at sa halip na malirip at maalalala sa isang tabi sa isang silid sa isang gunita, ay ipinanghalip ng palayaw ng mga pangkaraniwang pangngalan? * Bakit kaydami ng salitang Ito, ang Ito at ang mga Ito, upang buong katiyakang ipanduro sa mga bagay na hindi naman sigurado, may bigat ang iyong bigkas na tila ba y ika y tiyak na tiyak. At tatantiyahin ko ang mga Ito t ito Bilang ang aking Lahat: absoluto at ganap. Uulit-ulitin ko ang mga salitang ito hindi dahil ito Lamang ang mayroon ako, ngunit sa kayamanan Ng mga pantig at sa karukhaan ng mga pintig Itinatatatak ko sa iyong isip ang kalabisan ng titik, Ang lubhang kalabisan ng pag-uulit-ulit. * Bakit kaylapit ng salitang halika sa halik? Ngunit bakit sa tuwing ikaw ay tatawagin ko Sa aking tabi, halika sa aking tabi, Sapagkat nanginginig ang kama sa titig ng gabi, Halika, sapagkat nais kong sabihin ang halika Nang paulit-ulit, halika, halika, hayaang mapuno Ng halika itong madilim na silid Sasagot ka ng katahimikang bitbit ang buong daigdig At tila isang uniberso ang pagitan ng ating mga bibig. 1 Ang huling linya ng tula: pag-ibig, pag-ibig, pag-ibig, ay mula sa huling linya ng tula ni Romulo Baquiran na Tatlong Hiling sa aklat na Onyx

58 Otro Genesis Tinatawagan ng pansin ang lahat ng nakapag-iwan ng anumang gamit sa loob ng silid na ito. Tinatawagan ang lahat sapagkat sinasabi ko na sa inyo na wala na kayong babalikan pa. Nilamon na ng nakaraang panahon ang lahat ng dahilan upang kayo ay lumingon, kahit man lang tantiyahin kung hanggang saan na kayo naliyo t nakalayo mula sa silid na ito. na ito sa simula pa lamang, tulad ng dati o wala lang talaga ayon sa nakasanayan, hindi inalala, hindi rin kinaligta, at hindi mag-iiwan ng bakas, kahit ako, ay dadalhin ng Sandali, isang malakas na bigwas ng hangin, at mawawalang parang bula. Hindi nagpaalala, at hindi nagpakaligta. Sapagkat ang lahat-lahat ay binalot na ng iba t ibang anyo ng alat: dinildil na asin, tinunaw na kandila, nanigas na luha, sinalikop na butlig ng pawis, mumo ng kaning panis Pati ang mga baluti t balat ng mga nangahas pang isalba ang kakarampot nilang natitira ilang kasulata t dokumento, manuskrito ng tula, matatandang aklat, damit, retrato, rekwerdo, panaginip, alagang aso. Sinaklot na silang lahat at saka ibinilad sa tanghaling-tapat upang makita kung paano lapnusin ng tag-araw ang bawat isang talipandas sa alaala. Ito lamang ang tiyak naglaho na ang lahat-lahat, mismong ang silid na ito ay mawawala ilang saglit pa. Huwag kayong lilingon Sapagkat hindi ito maglalaho ayon sa inaasahan: pagbubukbok ng inanay na dingding, paghila ng grabedad sa mga agiw, kasabay ng pinagsabitan nitong butasbutas na kisame at pagguho ng lahat sa pagsabog ng alabok. Hindi. Maglalaho ito na parang wala

59 Limang Batas sa Pagbabantas. Eklipse ng katapusan Sa sulok ng lagdaan May signos ng paalam Ang paglulon ng buwan, Ang sang pitik, sang pilik, Pag tumapik sa isip Hitik ng alumpihit Ang susugat na impit ( ) Ika y isang panaklong Na sa labi y nagtikom Kay lan natin pupun an Ng salita ang patlang Rules 3, 4, 5 and 6 cover the most important principle that govern punctuation. They should be so thoroughly mastered that their application becomes second nature. William Strunk and E.B. White, The Elements of Style? Nakasabit sa kawit Ang iyong bawat tinig Sa dulo y nakasipit Ako ay nanliliit! Himlayang paimbulog Ako y darang na bubog Ang kidlat ng yong dulog Sang tarak sa king pusod

60 ni Rolando B. Tolentino Ang Kahon ng Hapon sa Aking Isip K apag sinabing kahon, ibig sabihin ay makitid ang pag-iisip. Pero kung ito ay nasa isip, paano ito kikitid? Nasa Singapore na ako nang bigla kong ma-miss ang Japan. Noong nasa Osaka ako nang dalawang taon, naiinip ako. Nasisikipan ako sa paulit-ulit na tahimik na ritmo ng buhay ko roon. Maging ang mga larawan na kuha ng mga kaibigan ay parati lang namang magkakatulad sa loob ng mga restoran, labas ng shopping mall, loob ng tren, mga labas na kuha ng iba t ibang mukha ng buhay at kaligiran sa Japan. Lahat ay may itinakda nang angkop na gawain sa bawat bagay. Pati ang kulay ng suot ay nakalaan na, bumabagay sa panahon: pastel kapag spring, matitingkad na kulay at puti kapag summer, kayumanggi kapag fall, at itim kapag winter. Nagpunta ako sa Osaka University of Foreign Studies para magturo sa kanilang Philippine Studies program. Oo, mayroon silang dalawang pamantasan para matuto at magka-degree sa pag-aaral ng Filipinas. Ang isa ay sa Tokyo, at ito na ngang sa Osaka na puwede kang mag-aral ng wika, kultura, ekonomiya, kasaysayan at politika ng 25 bansa. 119

61 Nalayo sa Japan matapos nang dalawang taon, bigla kong nami-miss ang tunay na pagiging first world na impraestruktura ng bansang ito kilala sa postmodernong disenyo, tulad ng matarik na panloob na piramideng estruktura ng Kyoto Station, ang bullet trains na kayang kunin ang layo ng Manila-Bikol nang dalawang oras lamang, ang hotel capsule na pang-isahang taong kuwarto t pinagpatong-patong pa, at mga indoor theme park na binubuo ng ilang palapag ng iba t ibang uri ng sauna. Walang sekretaryang maalipin ang mga departamento sa Osaka University, pero lahat ng gamit at kakailanganin sa pagtuturo at pananaliksik ay kayang ibigay at naibibigay. Kanya-kanyang xerox ng lecture notes, libro at manuskrito, at puwede pang ibind sa nais na uri. Mababait ang mga estudyante, at tunay na may pagkilala sa kahalagahan ng guro, kundi man dahil isinalpak lamang sila ng kanilang nakuha sa pangkalahatang examen sa mga kursong kanilang kinukuha sa kolehiyo. Mababait sila kahit parati silang nakatungo, hindi nagtatanong, at kahit anong isulat mo sa blackboard ay handa nilang kopyahin. Bakit nagbago ang aking pakiwari sa Japan? Tulad na ba ako ng pamahalaan at mamamayang halos maluha sa galit at sama ng loob kapag ginugunita ang mga karahasan ng military ng Japan noong nakaraang pandaigdigang digmaan, at ngayon sa dinami-rami ng overseas development aid na ibinigay nila at oportunidad makapagtrabaho, ay bigla na lamang, mabait naman pala sila e! Naalaala ko pa ang kuwento ng aking lola sa kanyang henerasyon, lalo na ang mga sanggol na itinatapon sa hangin at sinasalo ng bayoneta ng mga riple ng sundalong Hapon, o ang milagrong pagtago sa panganib ng kanyang asawa sa loob ng tuyong troso nang magmartsa ang mga Hapon palabas ng bayan. At sa aking henerasyon nagsimulang maagnas ang kolektibong alaala ng kalupitan ng Japan. Dinala ito ng bagong teknolohiya ng kahon. Bata pa ako, bagong luwas para mag-aral sa Maynila, at parating nayayamot kapag pinagagayak na ng mga magulang para magsimba sa gabi. Makakaligtaan kasi ang palabas sa telebisyon, Shintaro the Samurai. Naaalaala ko pa ang simula ng palabas. Nagiisa si Shintaro, nakakimono, plantsado ang pagkabilog ng mahabang buhok at tila nakayapak, maingat na tangan ang kanyang samurai habang patagilid na kumakaripas sa walang taong kalsada ng piyudal na Japan. Matapos ay magiging dalawa ang pigura, tatlo, apat hanggang sampu yata. Ipinapakita ang kakayahan ng mga samurai na magkaroon ng pakiiisang layon kapag nagipit ang kapuwa. Linggo-linggo ay ipinagdarasal kong sa pang-alas-siyeteng misa na lamang kami pagayakin para mapanood ito. At mangyayari nga ito, kahit madalang lamang. Alas-sais magsisimula ang palabas, at kahit pa hindi namin ito matatapos ng magkakapatid ay masaya pa rin kami para tupdin ang susunod na obligasyon sa pamilya. Nakapunta na rin ang magulang ko, kahit stopover lamang sa Japan, patungong Amerika. May kuha ang kanilang sightseeing group, nakatipon ng dalawang hanay, sa ilalim ng magentang Tokyo Tower. Naka-laminate ang pumutla nang kuha nito at nakadispley sa aming sala. Siyempre pa ay hindi lamang ako saksi kundi kasapi pa ng imahinaryong kolektibong sumubaybay sa unang henerasyon ng robot na superhero mula sa Japan. Bago pa man ang Transformers at Power Rangers, nauna na sina Mazinger Z at ang kanyang love interest na si Aphrodite (na ang kapangyarihan ay ilunsad ang boobs na missile), at siyempre ang pinakasikat sa lahat ng tropang ito, si Voltes V sa huling bahagi ng 1970s. Kasama ako sa Voltes V generation, ang namuong subhenerasyon ng martial law babies na lumaki, nagkamuwang at inakalang si Marcos lamang ang masasaksihang pangulo ng bansa. Sa conspiracy theory, ito ang henerasyong nagkaroon ng politikal na kamulatan dahil sa pagban ni Marcos sa kinasasabikang huling dalawang episode ng Voltes V. Nabuo ang pagkamuhi at nang mabigyan ng pagkakataon sa unang People Power ay masaya lamang na mapabilang para makaganti sa abusadong ama ng bayan. Itong Voltes V generation ay ang kasalukuyang taste-makers at cultural gatekeepers, kasama ang anak ng may-ari at naging executive rin sa Channel 7, ang orihinal na estasyong pantelebisyon na pinagpalabasan, at siya muling nagdesisyong ipalabas sa kabuuan ng serye, ang gitnang uring angas ni Jessica Zafra at ang askal na anggas ni Eli Buendia ng dating miyembro ng Eraserheads na depinitibong sumunod na henerasyon ng Manila Sound, pawang mga panatiko ng serye at saksi sa paglapastangan ni Marcos laban sa ninakaw sa kanilang kamusmusan. Araw-araw ay may iba t ibang robot na palabas kapag alas-singko ang Channel 7. Tuwing Biyernes ang Voltes V. Kaya araw-araw, maagang nagsisiuwi ang mga bata para subaybayan ang mga ito, lalo na kapag Biyernes ng hapon. Naalaala ko pa na kahit walang nakakaintindi ng Hapong theme songs ng Voltes V mabilis ang sa simula na muling ginagamit kapag makakabangon na muli ang robot sa kanyang katuwang na kalaban, at ballad ang sa closing titles ay parati itong inaawit. Sablay siyempre pero sounds like naman. Hanggang sa kasalukuyang karaoke may pagpipilian na Hapon o Tagalog version ay madalas ko itong napapakinggang inaawit ng mga kahenerasyon ko bilang pledge of allegiance sa kolektibong karanasang ilang dekada nang nabuhay. At itong sandali sa huling bahagi ng dekada 70, tulad ng naunang kolektibong tigatig sa kawalang-katiyakan sa diktadura ni Marcos (tila lumalakas ang ekonomiya gayong politikal na naghihirap ang mamamayan), ang naghudyat ng unang yugto ng paghulma at peminisasyon ng overseas contract work (OCW), at pati na rin ang pagpasok ng multinasyonal na negosyo sa bansa. Kung ang mga lalaki ay nagtratrabaho bilang construction worker, driver at iba pang mababang uri ng gawain sa oil boom na mga bansa, ang unang mga migranteng manggagawa bukod sa mga tituladong nars na sa lahat ng lupalop ng mundo nadestino na babae ay nagtungo sa Japan. Nauna ang pioneers, mga batang-batang babae at di lalampas marahil sa edad 30 anyos. Ilan nga rito ay nagtratrabaho, kundi man nananatili, pa rin sa Japan. Ito ang paghihiganti ng underclass na kababaihan sa limitadong akses sa yaman sa bansa. Nabuo ang imahen ng Japayuki (Japan-bound), isang peyoratibong katawagan sa mga sex worker na nanggaling sa Tsina at nagtrabaho sa Japan: nakasuot ng makikintab na leotards o stocking, malalaki t magugulong naka-spraynet na buhok, malalaki t kompletong alahas, mga maluluwag na blusa

62 o sweater (isipin ang batang Madonna), o dili kaya ay prim-and-proper na nakadamit, high heels, at nakatugay ang diretsong buhok na babae. At kung paano sila gumanti! Sila man ay nakakapag-uwi ng higanteng Hello Kitty (na kay mahal sa Sanrio outlets), Garfield at ilan pang generic na karakter, kundi man ng higanteng balikbayan box na laman ay ang bagong giant screen na telebisyon, usong walkman na naging CD player at ngayon ay MP3 player at I-pod, digital camera, gamit pambahay at iba pa, at ang pinakamahalagang pasalubong, ang lapad (malapad kasi ang 10,000 yen na salapi sa Japan). Kasama rin nilang umuuwi ang kanilang mga boyfriend, asawa o magiging asawang Hapon. Kompletos rekados! Entertainers na naging GRO (guest relations officer) ang mga babae sa Japan. Sabi ng aking kaibigang lingguwista, tama ang punto ng mga Filipinang nagtratrabahong entertainer, pero garalgal ang uri ng Hapones nila kompara sa iba pang mas pormal at aral na Hapones. Kalakhan sa kanila ay walang pormal na pag-aaral sa wikang Hapones. Pero mautak ang mga Pinay, epektibo nilang natutuhan ang wika sa gabi-gabing pakikisalumuha sa mga lalaking Hapon. Integral ang mga Filipina, kahit mababa ang pagtingin, sa hirarkiya ng trabaho. Patayan ang pagtratrabaho sa Japan, kabilang ang lumalaking hanay ng executives na may malalaking representation allowance at ng regular na salary men, mga mababa pero may seguridad na uri ng gawain na umaabot hanggang gabi at Sabado t Linggo ang pagtratrabaho. Marami sa mga lalaki kong estudyante ay hahantong sa ganitong kapalaran, ang mga babae ay malamang nag-aral para magtrabaho pansamantala, madalas mababang uri ng trabaho o mas mababa ang sahod sa lalaking gumagawa ng katulad na trabaho, pero magtatapos para tumaas ang panlipunang status para makapag-asawa ng kapantay kundi man ng mas mataas na uri, at kung gayon ay hindi na kakailanganin pang magtrabaho. Kapag patayan sa trabaho, patayan rin ang paglilibang. Kahit mahal ang gastos ay tumutuloy pa rin ang lalaking Hapon para maglibang sa clubs at bars sa entertainment districts ng mga siyudad sa Japan hanggang hatinggabi para lamang pumasok nang tamang oras sa kanilang mga trabaho. Sa dekada 80 ay lalong sumigla ang ekonomiya ng Japan. Tila hindi matatapos ang sigla. Nagtaasan ang halaga ng mga lote, renta, mga investement ng mga tao, pati ng bilihin pero malaki naman ang halaga ng yen. Ang sa Filipinas naman ay nagsisimula nang bumulagta. Mas marami ang lumalabas ng bansa, kabilang na ang patungong Japan. Walang krisis roon, o kung mayroon man, tila hindi hayagan. Tumagal ang walang tulugang party sa Japan hanggang pumutok ang bubble noong 1990s. Gayunman, nagpatuloy pa rin ang Japan bilang destinasyon ng mga naggagandahang batang babae na gustong kumita ng malaki sa entertainment work. Pambampira ang gawain, trabaho sa gabi at sa araw natutulog. Nagsisiksikang matulog at mabuhay sa mga apartment (at tunay namang maliliit ang mga tirahan) para makatipid. Para itong ginagawa ngayon ng mga nagtratrabaho sa ShoeMart, magkakasamang umuupa at nagsisiksikan sa bahay malapit sa mall para makatipid sa gastos sa biyahe. Pahingahan at tambakan ng gamit, lalo na ng iniipong ipapadala sa Filipinas, ang mga tirahan. Sa panahon ni Gloria Macapagal Arroyo, dahil sa pagpirma ng Japan sa global na kasunduan laban sa trafficking ng kababaihan, lalong humigpit ang pamahalaang Japan sa pagrekruta ng entertainer mula sa bansa. Ang idinawit ni Arroyo ay nars at care-givers kada taon sa isang limitadong panahon sa pinagkasunduang Japan Free Trade Agreeement (na ang kapalit naman ay ang kakayahang magtapon sa atin ng toxic waste ng Japan). Nagbabago ang larangan ng gawain ng kababaihan sa Japan, pero hindi pa ganap. Marami pa rin ang nakakatungo sa Japan kahit pa dumarami ang tinatalong hadlang para sa pangako ng pagkita nang malaki kaysa magkatulong sa ibang bansa, at kahit pa kakaunti ang kakayahan. Basta maganda at bata-bata, pati nga beteranang kababaihan, bakla at ilang lalaking nagtratarabaho bilang hosto (lalaking katumbas na GRO) ay nakakaluwas pa rin sa Japan. Tiyagaan lamang. ANG ESPASYO SA LOOB NG KAHON Sapat lamang ang espasyo sa Japan. Kung gitnang uri ka sa Filipinas, para itong maliliit. Kung galing ka sa barumbarong sa squatter, tama lamang. Isang medyo malaking kuwarto ang ordinaryong apartment na pang-isang tao. May maliit na kusina, katabi ng washing machine, kaharap ng banyo. Magkahiwalay pangkaraniwan ang toilet at shower. Matapos ay ang kuwarto mismo, espasyo para maging lugar ng kainan, tulugan, lalagyan ng telebisyon, at sala-salahan. Parating may maliit na veranda na ang pangunahing silbi ay sampayan ng mga nalabhang damit. Walang gaanong kaibhan ang mga apartment na bilding. Maliliit pa rin ang mga kuwarto, kasiya lamang ang kama at tokador para sa damit at iba pang taguan ng gamit (halimbawa, winter clothes at comforter kapag summer). Tamangtama lang kaya wala sa kultura ng Hapon sa pangkalahatan, ang mag-ipon ng gamit. Peryodiko itong nagtatapon ng gamit, at mayroon pa ngang pista para maglinis ng bahay at magtapon ng lumang gamit. Kundi man, paratihan ang bazaar (tiyangge). Kahit winter ay may bazaar. Dito ay uupa sila ng maliliit na espasyo para itinda sa murang halaga ang mga gamit na hindi na nila gagamitin gayong hindi pa namang pinaglumaan at puwedeng itapon, at maging ang mga regalong natanggap nila pero hindi naman ginamit. Ang Japan ay isang bansa ng regalo. Kapag dumalo ka ng kasal na ang katumbas nito ay pagbibigay ng ilang lapad bilang regalo sa ikinakasal, ang makukuha mo naman ay regalo rin na marangal na kape at set na tasa o mga bowl. Kapag naglakbay ka, nagpapasalubong ka, tulad sa atin. Mas mataas ang posisyon mo sa trabaho, mas de-kalidad ang regalong matatanggap at ipamimigay mo. Kaya naiipon ang mga gamit sa bahay, at dahil tamang-tama lamang ang dekahong bahay, itinitinda ito sa presyong halos ipamigay na ito. Dito ako nakaipon ng gamit sa panahong nagtratrabaho ako sa Japan. Mayroon rin isang maliit na NGO (nongovernmental organization) sa aming tirahan na tumatanggap ng donasyong gamit para ibenta sa murang halaga para makalikom ng pondo para sa mga batang may mental disability. Ang pormulasyon

63 naman rito, mas mayaman ang komunidad mo, mas marangal ang mga gamit na ikinakawanggawa. At dahil ang mga kababaihan ay nasa bahay madalas, mayroong oras sila para maging aktibo sa iba t ibang aktibidad at causa sa komunidad. Uso ang voluntary work. Ang nagtuturo ng Nihonggo sa aming dayuhan sa parang barangay na branch ng city hall ay isang volunteer. Maraming aktibidad ang branch na ito, lalo pa t maraming dayuhang nakatira sa lugar. Bukod sa mga walong antas ng pag-aaral ng Nihonggo, may international cooking, buy-andsell at serbisyo na bulletin board, iba t ibang causa para sa may kapansanan, kaligiran, pagtitipid sa koryente at tubig, at kung ano-ano pa. Kaya ang isang kuwarto sa tinutuluyan kong apartment ay napuno ng mga kahon. Karamihan ay hindi pa tinatanggal sa pakete ang mga regalong ibinebenta sa bazaar at friendly-neighborhood NGO. Ang pinagtiyagaan kong i-hoard ay mga plato at gamit sa pagkain na tradisyonal ang disenyo, pati tatlong Japanese dolls sa malaking salamin na eskaparate na sa aking utak ay parang quintessential na souvenir ng bansang ito, o naalaala ko lang kaya ang Japanese doll na souvenir ng aking magulang sa kanilang biyahe at unti-unting naagnas hanggang sa nagmukha na lamang manyika ng mangkukulam? Kung nasa kultura ng Hapon na magregalo, bahagi rin ang presentasyon ng regalo. Bawat hopya, cookie, minatamis, at kakanin ay indibidwal na nakabalot, parang tradisyonal na kulay ng malasutla pang tela. Bawat balot ay may pakete ng puting mumunting mothball para ipreserba ang laman. At bawat balot ay maayos na nakalagay sa kahon na babalutin muli sa angkop na pambalot, depende sa okasyon at sa pagbibigyan (kaya balot pa lang ay alam na kung mahal o tsipipay ang laman). Ang nakabalot na kahon ay ilalagay sa papel na bag, hindi puwedeng plastik dahil masisira ang porma ng ayos nito, at pati bag na pinaglalagyan ay indikasyon ng tunay na halaga at prestihiyo ng produkto at ng binilhan nito. Para kang bata tuwing tumutunghay ka sa mga pagkain na pasalubong at regalo sa Japan; namamangha ka pa rin sa ganda at paraan ng pagkaayos ng mga ito. Pribadong bagay ang tahanan sa Japan. Hindi ito ang lugar para mag-entertain ka ng bisita. Hindi lamang maliliit pero malalayo rin. Hindi puwedeng magpahatinggabi dahil wala nang bus, tren at subway. Mahal ang taxi. Ang kinse minutos na biyahe ko mula sa estasyon ng subway hanggang bahay kapag naubusan ako ng bus ay isang libong piso ang katumbas. Kaya rin tahimik ang mga apartment unit. Iginagalang ang mga pribadong espasyo. Kaya nga raw puwede kang magpatiwakal (pero hindi binabaril ang sarili dahil ilegal ang baril sa Japan) at malalaman lang na patay ka na kapag hindi ka dumalo ng pulong sa departamento o opisina mo. Hindi nga nangangapitbahay at lubhang madalang na makarinig ka ng kahit anong tunog mula sa kapitbahay mo. Hindi nga ba ito ang bansang nag-imbento ng portable appliances at instant noodles? Portable para madala mo at makapagmantene ka ng sariling espasyo habang nakikinig sa walkman dati at MP3 player ngayon. Lahat ng kabataan ay may sabit na earphones sa kanilang mga balikat. Kanya-kanyang pribadong mundo lamang tayo rito. Hindi magkakarinigan kahit pa naka-full blast ang volume. Ang mga bata naman ay may sariling game boy habang nagbibiyahe o nag-aantay ng masasakyan. Pero hindi tulad sa atin na maingay at ipinaparinig sa mga katabi, dito ay tahimik dahil muted ang volume. Lubhang pribadong mga tao ang mga Hapon. Nagugulat nga sila kapag ginagawa ko ang pakikipag-usap katulad sa Filipinas. Unang pagkikita pa lamang ay naitatanong mo na kung saan nakatira, ang ang trabaho ng mga magulang, ang problemang kinakaharap at ang angkop na payo, kung may girlfriend o boyfriend o asawa na ang kausap mo. Ni hindi mo ito maitatanong sa kaopisina mo. Sa estudyante, puwede pa pero napapatahimik sila nang ilang sandali bago makasagot. Kahit pribado sila, ayaw nilang umangat kaysa grupo. Kaya ang klase ay parating tahimik, walang eager-beaver na gustong mag-summa cum laude. Wala ngang naggra-graduate nang may honors. Parating nakikibagay sa nakararami, parating sumasang-ayon sa nauna nang kalakaran. Ang isa sa mga unang mahahalagang pangungusap na matututuhan ng dayuhan sa Japan ay sumimasen (sorry). Lahat na lang rito ay hinihingan ng kapatawaran. Mauuna ka pa lang sa paglalakad at gusto mong tumabi ang nasa unahan mo, sumimasen. Papasok ka pa lang sa mga opisina, para makuha ang atensiyon ng kakausapin mo, sumimasen. Magtatanong ka ng presyo ng bilihin, sumimasen muna. Lahat ay pinapangunahan ng paghingi ng tawad sa inaakalang pagkaabalang mangyayari. Ang ikinamamangha ko sa Japan, kahit nagsisiksikan ay hindi nagkakasalatan ang mga tao. Tulad ng rush hour sa bus o tren, nagigitgitan sa pagpasok o paglabas pero tinitingnan na hindi puwedeng masalat at sumalat ng kapuwa. Nakatayo ang ipinaketeng parang sardinas na pasahero pero walang nagkakadantayan, maliban na lamang sa madalas mangyaring panghihipo ng mga lasing o matatandang lalaki. Naalaala ko minsan na naisipan kong pagsabaying bumili ng groseri at limang-kilong bigas sa rush hour. Nakipagsiksikan ako at natagpuan ang sariling nakatayo, hindi binibitawan ang mga dala at tinitiyak na hindi rin makakadantay sa iba pang nakatayo, tulad ng regular na gawa ng Hapon. Tumagaktak ang pawis ko sa maling desisyong ito. Kaya pala bawat malalaking kanto sa siyudad ay mayroong groseri (supa sa Nihonggo, tulad ng supermarket). Puwede mong araw-arawin ang groseri para sa pangangailangan. Mananatiling sariwa (dahil nga maliliit ang bahay ay walang gaanong maisisiksik na pagkain sa ref at de-lata sa tokador) pa ang mga ipinamili. Dapat pala ay sari-sari store mode ang pag-iisip, hindi konsepto ng groseri ng gitnang uri sa atin na hindi naman regular na magawa kundi sa peryodikong may sobrang kita lang. Sa tuwing may pangangailangan saka lamang tutungo ng groseri at para sa partikular na aytem lamang. Hindi namamakyaw at mag-iimpok ng gamit. Kamatay-matay itong iuwi ng apartment. Lahat ng groseri rin ay may seksiyon ng lutong pagkain. Dito naman namimili ang mga maybahay na ayaw nang maghanda pa ng sushi, sashimi, at tempura. Nandito na ito at hindi naman kamahalan. Tumutungo na lamang ang karamihan dito bago maghapunan, lalo t uuwi ang kanilang asawang lalaki. At kapag alasotso, kapag ang karamihan ay nakauwi na at nagsisilbi ng hapunan, hanggang sa pagsasara, unti-unti nang bumababa ang halaga ng luto at simpleng ihahandang pagkain, hanggang sa umabot nang kalahati ang diskuwento

64 Sabay-sabay nagmamadaling maglakad ang mga tao pero malinaw ang kalakaran. Kailangan nakatabi ka sa labas ng kalsada kung mas mabagal kang maglakad at nang makadaan ang gustong mauna. Kailangang tumabi ka sa kanan sa escalator kung nasa Osaka area ka, kaliwa kung Tokyo, para maunang makaakyat at makababa ang mas nagmamadali. Walang salatan, wala ring parinigan ng kuwento dahil tahimik lamang ang kuwentuhan. Tunay na tahimik na mamamayan. May dalawa lang akong insidente na naalaala na nalabag ang konseptong ito. Kapag pauwi na ang bus at nagsisiksikan na ang mga estudyante pababa sa estasyon ng tren, malakas na ang kuwentuhan at kantiyawan. Kapag umaga ay hilong talilong sila, inaantok pa kaya karamihan sa kanila ay tulog. Inaantok sila dahil sila ay nagpuyat sa albeito (part-time work) na uso sa mga kabataang Hapon, karamihan ay umaabot rin ng walong oras. Naghahabol sila ng tulog sa bus, tren, at subway. Natutulog sila sa klase at sa library. Ito ang bansang kulang sa tulog at kung gayon, isang bansang naghahabol ng tulog. Kaya sa paggabi ay buhay na muli sila dahil magsisimula na naman silang magtrabaho kaya matindi ang buskahan sa bus, lalo na ang bus na shuttle sa university at estasyon ng tren. Ang ikalawang insidente ay ang pagtunghay ko sa henerosong sale sa isang department store. Gusto ko ring mamili sa Japan sa panahon ng sale dahil umaabot sa kalahati o lampas pa ang diskuwento sa maraming mga bilihin, lalo na, yung seasonal, tulad ng damit, banig, gamit panluto at pambahay, at iba pa. Minsan ay may dinadampot akong huling pirasong teflon na kawali at iniinspeksiyon ang kondisyon at presyo nito sa isang kamay. Ang isa kong kamay ay may bitbit nang unang pinamili. Habang pinagmamasdan ko ito at pinag-iisipan kung sulit, bigla itong dinampot sa akin ng isang matandang babae at dali-daling inilagay sa kanyang basket. Sa pagkatulala ko ay hindi ko na ito nakompronta. Napangiti na lang ako na tunay silang seryoso sa kanilang sale. Hindi nila kailangan ang pagninilay-nilay pa sa ganitong diskuwento. Handa sa giyera at nanggigiyera. Nakikipagpatayan para makasakop ng ibang espasyo. ANG PANAHON NG KAHON Pana-panahon ang buhay sa Japan, pati ang siklo ng buhay. Apat ang panahon, at apat na uri ng damit at kulay ang kinakailangang isuot. Hindi puwedeng nagiisang naka-pink kung ang kulay ng lahat ay itim. Ang pinaka-tip na maipapayo ko kung bibili ng gadget ay bilhin yaong nakaraang modelo, na sa loob ng isang taon ay tila dalawang bagong modelo ng digital camera o computer, halimbawa, ang lumalabas. Mas malaki lang ang memory ng susunod na lalabas, o mas maganda ang dating ng itsura. Malaki ang diskuwento kapag pinili mong mahuli ng isa o dalawang modelo. Mayroon pa ngang modelo na sa Japan lamang ibinebenta dahil tunay na abanse ang features ng mga ito. Mahirap nang maghanap ng isang henerasyong modelo. Hindi uso ang mahuli, maging ito ay sinisimangutan dahil naiiba na naman. Madaling magpalit ng modelo sa Japan at nahihimok nila ang kanilang mamimili na bumili ng pinakabagong modelo. Hindi nauubusan ng paraan para mamili. Mayroong pointo card (point card) na nag-iipon ng puntos kapag regular kang namimili ng gamit sa groseri, department store o tindahan ng appliance. Habang bumibili ka, nakakapag-ipon ka ng puntos para sa pamimili sa hinaharap. At nagmumukhang mura ang nais na bilhin na bagong modelo dahil mayroon nang naipong puntos na pambawas sa presyo. Tila hindi lang sa lutong pagkain, gulay at karne kailangang ang batas ng sariwa ang manaig. Pati sa mga produkto ay hinihimok ang peryodikong pagpapalit ng mas sariwang modelo. Kapag sinabing pana-panahon, ibig sabihin ay may pag-aangkop. Sabayang umaangkop tayo sa kahilingan ng panahon at ang panahon ay umaangkop rin sa kolektibong kahilingan. Hindi madalas mangyari ito, pana-panahon nga. Kaya lahat ng aspekto ng buhay sa Japan ay pana-panahon. May panahong magpursigeng mag-aral sa loob at labas (cram classes) ng klase para makapaghanda nang lubos sa sentralisadong eksaminasyon sa kolehiyo at nang lumaki ang oportunidad na makapasok rito at tunay, tulad ng pinapangarap na lamang sa atin, na umangat ang kalagayang panlipunan pagkatapos. Sa kolehiyo, dahil nakapasok na sila, pabandying-bandying na lamang dahil, kung pumapasok ang estudyante, parang may di nakasulat na alituntuning hindi sila puwedeng ibagsak. Malupit ang sistema dahil kapag may dalawa silang sabjek na ibinagsak, parang high school, uulitin nila ang ibinagsak na taon sa kolehiyo. Nag-aalbeito na nga sila kaya wala rin sa pag-aaral ang kanilang lubos na fokus. Sa kolehiyo rin nagsisimula ang aktibo nilang explorasyon ng kanilang heteroseksuwalidad. Dahil nga sila ay nanggaling sa iba t ibang lugar ng Japan, may kanya-kanya silang apartment na tinutuluyan. Walang hassle, hindi ba? Kung mayroon man, mayroong tinatawag na love hotel na tulad sa atin, motel ang katumbas. May pagtanggap sa pagpapalit-palit ng karelasyon dahil nasa kolehiyo pa naman sila. Magseseryoso sila sa relasyon kapag sila ay lumipat na ng trabaho, kalimitan ay nangangailangan rin ng paglipat ng siyudad. Malawak ang Japan kaya malaking bagay itong paglilipat-lipat sa ngalan ng mas magandang trabaho, kahit pa Tokyo at Osaka ang pinakamalalaking siyudad. Ang sistema pa ng kolehiyo sa Japan ay hindi naman mahalaga ang undergraduate sa pagpasok sa trabaho. Ang dahilan ay muli naman tinuturuan ng kaukulang skill ang graduate para sa naturang trabaho. Ang isang graduate ng Philippine Studies ay natanggap maging piloto sa isang airline. Ang mahalaga lang, kung ganoon, ay makapasa ng kolehiyo. Matapos nito ay uusad naman sa paghahanap ng trabaho. Third year pa lang sa kolehiyo ay nagsisimula nang maghanap ng trabaho ang mga estudyante. Medyo gender-bias rin para sa kalalakihan ang pagkuha ng trabaho dahil malalim pa rin ang paniniwala ng maraming employer na mag-aasawa lang naman ang babae. Hindi ito magtatagal sa trabaho. May alam nga akong kaso, tatlong magagaling na babaeng estudyante ang hindi natanggap sa ilang aplikasyong kanilang ipinasa para sa trabaho. Ang isang umulit ng isang grado na lalaki, atleta naman, ay nakakuha ng tatlong alok dahil lalaki siya

65 Sa kolehiyo, dahil sila ay nakakakapag-albeito, nagkakaroon sila ng ipon para makapagbiyahe sa ibang bansa. Ang isang oras na albeito nila ay katumbas ng isang araw na minimum wages ng manggagawa sa atin. Pinapaboran ang mga part-timers, dahil tulad ng mga nagtratrabaho sa fastfood at malls sa atin, hindi sila kailangang bigyan ng iba pang benepisyo maliban sa suweldong per hora nilang kinikita. Kaya naman bukas ang ekonomiyang sistema sa kabataang manggagawa, at bukas rin naman ang kabataang manggagawa. Dahil sa isang summer nilang pag-aalbeito ay maaari na silang makapagbakasyon sa Europa nang mahaba-habang panahon o mabili ang gusto nilang branded na bag, sapatos o damit. Brand conscious ang maraming kabataang Hapon. At sa pamamagitan ng kanilang kita sa albeito, dagdag pa ang peryodikong diskuwento, anong ligaya ng pamimili ng buhay! Eksakto ang oras at panahong Hapon. Alam kung kalian opisyal nagsisimula at nagtatapos ang mga season. Importante ito dahil may alituntunin kung ano ang dapat na temperatura ng heater kapag winter at aircon kapag summer sa publikong gusali at sasakyan. Pati ang mga iskedyul ng mga sasakyan ay eksakto. Nakasaad, halimbawa, na ang ruta ng kaisa-isang bus palabas ng komunidad ko sa Onohara-Higashi, patungo sa mga estasyon ng tren sa Kina-Sentri at subway sa Senri-chuo ang talaan ng eksaktong oras at minuto ng pagdating nito sa bus stop. Halimbawa, 7:43 ng umaga ang skedyul na gusto kong habulin. Apat na minuto ang kailangan kong panahon para maglakad mula sa apartment building ko hanggang sa bus stop. 7:39 ako aalis ng bahay. Anim na minuto kapag winter dahil mas mabagal ang lakad. 7:37 ako aalis ng bahay. Kapag ako ay napraning pa at napabalik sa bahay, hindi ko na maabutan ang 7:43. Aantayin ko na ang susunod na bus sa 7:58. At mula sa iskedyul na ito, malalaman ko rin ang pagdugtong sa tren at subway. Sinasabi kung ilang minuto pa bago dumating at umalis ang tren. Mahalaga ito dahil kailangang en punto ang pagdating sa mga pulong at appointment. Naalaala kong napaaga ang dating ng Chancellor ng UP Diliman sa kampus ng Osaka Gaidai nang kalahating oras dahil maluwag ang trapik mula sa kaniyang biyahe sa Kyoto. Winter noon. Kailangan niyang mag-antay sa loob ng kaniyang sasakyan dahil una, wala pa ang presidente ng Osaka University dahil nga mayroon pa itong ibang pinagkakaabalahan; ikalawa, hindi rin siya makaakyat sa lugar ng pulong dahil hindi pa nahi-heat ang kuwarto. Kailangan ng 15 minuto para ito uminit. Pero mas kahiya-hiya kung mahuli sa mga pulong sa Japan. En puntong nagsisimula ang mga pulong. Mainam nang maaga. Maganda rin itong pagiging eksakto ng panahon sa Japan. Natitiyak mo ang plano ng iyong buhay. Alam mo ang puwede mong gawin sa loob ng isang araw. Hindi katulad sa atin na puwede kang mangatok ng iba t ibang opisina sa iba t ibang lugar, sa Japan ay simple lang ang buhay. Paisa-isa lang ang objective for the day: maka-canvass ng computer, pumunta sa Philippine embassy para kumuha ng OCW exemption sa pagbiyahe sa Filipinas, dumalo ng isang pulong ng NGO sa Kyoto, at ito na ang accomplishment for the day. Minsan nga dahil maraming oras sa labas ng pagtuturo, napapatanga na lamang ako. Kaiba itong pagtanga sa Japan dahil nakaka-harass. Hindi katulad ng pagtanga sa atin, masaya dahil ang isang meryenda sa umaga ay mauuwi sa pananghalian hanggang pagkakape, pati panonood ng sine sa gabi o pag-inom ng beer. Walang nangyayari pero masaya ang daloy ng kawalan, kahit pa paulit-ulit ang kuwento at kakuwentuhan. Isang anyo ng bonding ang pagtanga. Sa Japan, lalo pa t nagiisa, nakokonsumi ka sa pagtanga dahil nauubos nito ang oras na dapat ay inilaan mo sa hindi pagtanga, sa paggawa ng mga dapat gawin pero hindi mo nga magawa at kaya ka nga tumutunganga. Ang nangyayari, tila bumibilis ang oras, bigla na lamang umaga, magsisimula kang magtrabaho pero walang lalabas at tanghalian na. Magsisiyesta ka at paggising mo, hapon na, matumal na ulit at ilang sandali pa, gabi na at wala ka pa ring natatapos kahit isang araw kang tumanga. Wala ring gaanong diperensiya kung lumabas ka na lang ng bahay at sa labas tumunganga. Matatagpuan mo naman ang sarili mo na may bitbit na supot o mga supot matapos ng pagtanga sa sandamakmak na puwedeng mabilhan. Mahirap naman tumunganga sa templo dahil wala ka rin namang puwesto roon. Natatagpuan ko ang aking sarili na nagkakaroon na rin ng ordinaryong ritmo ang buhay sa Japan. Alam na ang oras ng pagising, ang almusal, ang mga gagawin kapag may pasok o kung wala, saan kukuha ng pananghalian, saan uubusin ang hapon matapos magsiyesta, at saan kukuha ng hapunan bago magpaantok at matulog. Bigla ko na rin nalalaman kung anong araw ako maglilinis ng kung anong bahagi ng bahay, kung anong araw maglalaba at mamamalantsa. Pati ang mga kakatagpuin kong tao, kapag Hapon ay two week scheduling na hindi na kailangan ng kumpirmasyon; kapag Filipino, puwedeng one day s notice pero kailangan pa ring i-confirm. Minsan nga, akala ko ay hindi tuloy ang aking pagkikipagkita sa isang Haponesang propesor dahil hindi naman ito tumawag para magkumpirma matapos itong maitakda isang buwan na ang nakaraan. Gayon pala, nakaset pa rin ito. Nasa bahay ako nang tumawag ito at nagtatanong kung bakit hindi ako makakapunta. Naplaplantsa ng mga tao ang kanilang buhay sa Japan ilang buwan o taong abanse. Gayunman, mabagal ang proseso ng burukrasya ng mga Hapon. May inimbestigahang kaso, halimbawa, at ang bawat okasyon ng pag-iimbestiga ay okasyon ng pagtunghay hindi sa kung matatag ang kuwento batay sa ebidensiya o kung may nadagdag pa nga ba. Ang tinitingnan pa ay kung matatag ang nagkukuwento, ang iniimbestigahang akusado o ang nag-file ng kaso. Aabutin ng siyam-siyam dahil hindi puwedeng magbigay ng hatol hanggang walang nalilikom na kabuuan. At kapag hindi dumating ang kabuuan, tulad sa atin, ang nangyayari ay walang nangyayari sa kaso. Sa labas nitong extra-ordinaryong pangyayari na hindi naman dapat naganap sa OC (obsessive-compulsive) na buhay sa Japan ay ang clock-work na presisyon ng buhay. May supot ng basura na kailangang gamitin. Hindi puwede ang supot sa groseri. May araw ng koleksiyon ng basurang tuyo at basa, at kailangang ilagay ito sa umaga ng mismong araw. Lalagyan ng net buong designadong lugar ng basura para hindi ito mapasok ng ligaw na aso, pusa, raccoon, at uwak. May ibang araw ng koleksiyon ng recyclables. Ibang araw pa rin ang koleksiyon ng mga plato, baterya, bakal, baso, bombilya, kutsilyong sira dahil sa ibang lugar ito iniimbak. Kapag may malaki kang bagay na itatapon, tulad ng lumang appliances o gamit sa bahay, kailangan kang tumawag sa isang opisina ng city hall para

66 magpaiskedyul ng oras ng pick-up at pagbayad ng resources sa pagkuha nito. At dahil alam mo ang araw ng pagtatapon ng maliliit na appliance at gamit sa bahay, maraming mga Filipino, kasama ng iba pang dayong tao, ay umiikot sa mga lugar ng basurahan para tingnan kung ano ang puwedeng i-recycle sa kani-kanilang apartment. Tuwing Linggo ay may mga simba, at kung saan may simbang Katoliko, nandoon ang mga Filipino. Matapos ng simba sa isang Linggo bawat buwan, ang lahat ng may kaarawan sa naturang buwan ay nagpapakain. Umaapaw ang pansit at lumpiya, mayroon may dalang sariling lutong puto at dinuguan, adobo at sinigang siyempre, at ilang kakanin. Hinahayaan ng pari na magdiwang ang mga Filipino, kasama ng kanilang mga asawang Hapon, at mga anak sa mga okasyong ito. May sariling Christmas party ang mga Filipino. Dapat sanang nagsisimula matapos magsimba sa umaga pero sa hapon na ito makakapagsimula. Mahuhuli ang pagkain dahil ipina-cater pa ito at naligaw ang Filipino na caterer. Magsisimula ang programa na nilalahukan ng pagsasayaw at ilang awitin na kontodo-national costume ang may mga bilang. Itutuloy sa raffle hanggang sa dumating ang pagkain at wala nang puwedeng gawin pa. Nagbayad naman kasi ang mga dumalo sa Christmas party. saturista. Tunay naman silang interesadong matutotungkol sa Filipinasatsa kultura ng ibang mga bansang kanilang pinagtutuunan. Peroilankayaangtutuloy safilipinas para ibalik ang kaalaman atkakayahan roon? Malakibaitong kahon naaasahan sa kanila? D umating ang mga kahon ko mulasajapan kulang nang isang buwan matapos itong iluwas ng barko. Kay raming kahon, kumitid na ang daanan ng aking maliit na apartment sa Quezon City. Kay daming mga kahong bubuksan. Atakoay nanghina dahil ang mga ipinalagayko sa bawatisaay isa-isa korin ngayong bubuklatin. ~o0o~ KAHONG HAPON SA AKING UTAK Ang Chineseboxay isang kabalintunaan, kahon sa loob ng isang kahon. Ano ang kahong Hapon,at ang utakko ba ay naging kahon na rin sa paglagak ng kahong Hapon? Patuloy pa rin ang mga mukha at buhay na nakadaupampalad ko. SiVirgie sa Nagoya na nagpapasimuno ng Santac ruzan sa loob ng co m munity hall, at pinagsalitaako kung ano ang koneksiyon ng ritwal sa Mayo sa pagiging Filipino. SiCesar na nag-oorganisa ng co mputercla ses, gamit ang iilang lumang co mputer na nahingi kung saan-saan atinayos muli, para matuto man lamang mag-internet at iba pang officeskills ang mga single parentnafilipina, ang lumalaking profile ng mga FilipinasaJapan. Mayroon ring dumalong isang NG O na hapon sa aming N G O na Philippine- Japan Solidarity meeting sa isang kapehan sa Kyoto. Ang pinag-uusapan aytungkol sa eksploytasyon ng malaking hanay ng Filipino at kinukumbinsi kaming pangunahan ang transgender agenda sa Kyoto. Ang mga m ukha ng mga estudyanteng Filipino na binulyawan ng matandang Hapong securityguard dahil nagkakaigihan sa madalang na pagkakataong magkita-kita at mag-party. Naingayan ang guwardiyaat lumampasraw sa itinakdang oras. Hindi kayang pababain ang kanyang presyon ng paulit-ulitna sumimasen ng maykaaraw an. Naalaala ko ang mga estudyanteng kumukuha ng Philippine Studies,at ang kanilang dancetroupe na nagsasayaw ng tinikling at maglalatik nang hindi nauunawaan nang lubos ang koneksiyon ng tikling na ibon(bamboo dance ang tawagnilarito), at ang pagpupugay sa niyog na pinanggalingan ng mga sayaw. Mismo sa atin nga ay wala nang nagsasayaw nang ganito maliban na lamang para

67 Cristina Pantoja Hidalgo Living The Clichés In Washington D.C. Not since the Vietnam War had America been so unpopular in the rest of the world. But it was a different face of America that I saw when I went there in The purpose of my visit would probably have inclined me to love the place even if it had been in the middle of the Bible belt. As it happened, it was in one of the prettiest parts of Washington D.C. And I was there as part of that cliché the Pinay parentcome tovisitachildingraduateschool. Anna and I tookthetrainfrom New York (where she had joined me forthe weekend while the conferenceiwasattending was winding up), and she insisted that I must not doze off or I would miss the countryside. It was mid-october, and the landscape was indeed picture-book pretty gleaming rivers,thickly woodedareasbordering broad highways,leavesjust beginning toturn.iknew thatitwasgiving my daughter pleasureto beproviding me withthis pleasure. ButasIgazed and admired obligingly,the opening bars of thatsong keptplaying in my mind O beautifulfor spacious skies andtheirony wasnotlost on me. Shetold me she loved trains,andirealizedthatididtoo.perhapsbecauseof the memory of myfirsttraintrip I wasinhighschool, and my mother and her sister,my Tita Pacita,decidedtotake me along fora girls weekend in Baguio, 133

68 and nothing that had happened in mylifetillthen had made me feelsogrown up and important.there wasalsothe muchlater memoryofthe many pleasant hours her father and I had spent on trains in Europe,chatting over sandwiches and coffee, and gettingfugitive glimpses of manyroads we would nevertake and manyscenes we would neversee again. D.C.struck me asacozylittletownco mparedto New York City. Neat,clean avenues,sleek monuments,elegant shops,smallcafes and restaurants. Not much traffic. No sk yscrapers. And Anna slittlecorner of it wasquitedelightful Newark Street,off Connecticut Avenue.Iasked her if Cleveland Park wasatown, and she said, no, it wasjust her subwaystop. H er neighborhoodreminded me a bit of Pelham (in Westchester County) where we had livedfor the near ly two ye ars that Ton y sp ent in U N ICEF headquarters in New York. Old houses with gables and chimneys and attics, flower beds and toweringtrees withbirds singinginthem and squirrelss cur rying about,flagged paths,frontporches withrockingchairs and swings and climbing vines,children playinginthe gra s,pedigreed dogsbeing walked, a main street with small shops,apostoffice,aflower shop, a couple of grocerystores,a pharmacy,alibrary Thatfirstafternoon, she took me toherlittlevillagegrocery.she had warned me that she would havecla sesalldaythe next day, and I would be on my own. SoIpicked up some fruit,cheese,bread,tabouli and hummos,acouple of cups of yo ghurt.iwasallset. No. 202 was a two-storybrick house,atleastahundred yearsold,probably older, withafrontporch and a shady backterrace with a barbecue grill,anda basement which was Anna s home. Largerthan the condo on Katipunan Avenue that she had livedinbeforeleaving Manila, and verycomfortable carpeted and furnished, downtobed linen and cutlery.she had her own entrance, and a tiny vestibule with hooksonthe walsforcoats,andalaundryroom acro sthe vestibule which she shared with her landlords.the only things she had investedin, she informed me, were a TiVo (which she referredtoaffectionately,asthough it wereaperson), a printer, a small microwave oven and an inflatablebed. Thelast two she had ordered on line and they had been deliveredthe daybeforesheleft for New Yorkto meet me. Iasked her why she had done that. The air bedisfor me, so you can havethe double bed, shegrinned. And I thought you mightwanttocook or warm up some food. H erfridge was empty savefor bottles of water,anapple and some leftover pasta.she had boughtsome tea bags(knowingthatilikedtea), but no coffee. Though she had beenlivingthereforaround four months, she had not usedthe oven or the coffee makerorthe crockpot. And it didn tlooklike she plannedto. I don t now recall how she had found the place on the Net?withthe helpof an old friendfrom college whosehusband had been postedto D.C.for a while? Anyway, she had obviously lucked out.her landlords a marriedcouple, white, activistsfrom thesixties,around the same ageasherfather and me ( Theyremind me a bit of you guys, she said) had helped her move, driving over toherfirst apartment (which she had found on the Net when she was still in Manila), and actually helped her haulherstuff. Icouldn trememberevere ven thinking of doing thatforthestudents who had been our tenants the agen took careofthem. So muchfor our muchvaunted Pinoy hospitalitytoward strangers.their b eing Democrats w as importantto Anna.It was an election year, and it lookedlike George W.Bush had a good chanceofgettingre-elected. Thatfirstevening, we had an early dinner atalittle Greekrestaurant,sitting outdoorsevenifthere wasachillintheair. And then we returnedto her placeso she could hit the books. By midnight she said she neededtocatchsome sleep. So,though I wasfarfrom sleepy,iturnedoffthe TV and wenttobedtoo. By 5:15, I was wideaw ake, obv iouslystillfollowing my New Yorkconference timetable. At 7:30, Anna stumbled out of her airbed and intothe shower with her eyeshalfshut, and wasoutofthe place in 15 minutes, hoping tocatch her 8 am classatjohns Hopkins. AfterI deaten a bit of breakfast and made the beds,irealized with a shock that I hadleft my blo od pressure maintenance pills in my Ne w York Hotel! A franticsearchthrough my luggageiconfirmed myfears not only had I left my pillsbehind but I had alsolostthe hotel scard.ididfindareceiptfor my hotelbil and so wasabletocallandaskifhousekeeping had turned in a small plastic bag withpills.iwastoldthatthey dring backassoon assoon asthe nextshiftcame inataround eleven. Unabletojustsitstillandwait,orwatch TV or have another cup of yoghurt, Idashedtothe drugstore,though I knew thatthere was no waythey dsell me the stuff without a prescription. (So why did I bother to go? Maybe because that s another cliché frantictouristtrying toconvince a grim pharmacistto breakthelaw.)idecided on a cup of coffeeatstarbuckswhileifigured out what to do nextandtriedtocontrolthe anxiety whichiknew would wreck havoc on m yblood pressure.despitethe graynessofthe daytheflowers werestillblooming bravely, whichitook as a messageto me from the Universal Forcefor me to do likewise. And the air sme ledsoclean and fragrantthat it almost worked. Almost.But I would havetofind a doctortogive me a prescription, which would beexpensive. I did a quick mentalreview of myfinances. I had no choice. Wheretofind a doctor? Surely not in a hospital emergencyroom as suggested by the woman in the pharmacy. Anna wouldn thave had time to meetany doctors. Besides, she was in superb health. Maybe her landlordcould help? Mysisterin H ouston? Then I remembered myoldfriend from high school, Reme, whom I had plannedtolookupififound the time shelivedinthe D.C.area. At11a.m. shar p,the Beleclaire Hotelrang.Nopills. Another ag itatedsearch through mystuffyielded Reme s phone number.idialedit, and hallelujah, she w as home! She lived in Virginia,shetold me, just acrossthe bridge, and had some busine stotakecareofatthe Philippine Emba sythatafternoon anyway; so,yes,she d help me find a doctor.a Pinoy preferably,asthey wereeasiestto talkto. And relax, she added. T herearepinoy doctorseverywhere

69 Anna decidedtocome home foraquick nap and tocatch up on her reading. W hynottakethe subway with me to DupontCirclelater, Ma? she asked. There wereacouple of bookstoresshethoughti d enjoy. Wecould meetupfor dinner after her cla ses endedat8pm. DupontCircle?Isn that where AnnetteBenning keptgettingstuckintraffic when she wasthe girlfriend of MichaelDouglas and he wasthe presidentofthe UnitedStates? Yup, Anna laughed. But don t worry.thereisn tanytraffic. Books a Million had a caféattachedtoit, one half of which consisted of che stables.this partoftheroom wasoccupied mainly by elderly and middleaged black men who seemedto beregulars,coming in withtheir own che s piecesinpaper bags.the other partoftheroom wasjustaregularcoffee shop sellinganasortmentofpastries and beverages.people weresittingatthe small tablesreading or writing over theirfood and drinks. Ifound an idiot sguide to wines, and picked up a lot of usefulinformation over a delicious lemon bar and a steaming cup of coffee.atthetablebeside mine an attractive young Hispanic woman wasgiving a bespectacled, slightly older man in a suit a Spanish le son.(igatheredfrom thebitsofconversationthathe wasrussian.) It didn tseem likelythat he would learn Spanish too quickly.he would ask her whatsome of the words meant, and she couldn ttell him because her English wasquitepoor. Maybethe pointwasn ttolearnspanish? The other bookstore wascalled Kramerbooks and had its owncafé,alarger one called Afterwords,crammed mainly withstudents, all engaged in spr ited conversation. Anna and I orderedclam chowder and crabcakesandjoinedin the general animation. IrealizedthatIcouldn trecalthelast time we had done this.she had been living on her ownfor some years now, and even when she was stillliving at home, had been working in Makati, and washardlyeverinthe house. Because she wasastudent again, my mind keptflashing backtothe days when she was an undergraduateinthe College of Mass Com, and we were sharing a Honda City in the UPcampus. And it seemedso strangethatallofthatwas over, had b een over for a while now. Later,Itook out the old travelbook I had brought with me. I must have bought it when Tony and I were planning a tr ipto D.C.withthe k ids another lifetime ago(frommer s Washington, D.C. and Historic Virginia on $40 a Day, edition, by Rena Bulkin), and looked up Kramerbooks. Kramerbooks and Afterwords, a Café, 1517 Connecticut Ave. NW, between Dupont Circle and Q St., is the kind of congenial place you go for a cappuccino at 11 p.m. after movies, for an intense personal discussion about your love life over a plate of fettuccine, or to linger over a good book and a cognac [both of which can be purchased here] on a sunny afternoon. There s indoor seating at butcherblock tables with wrought-iron chairs under a low, beamed ceiling a light and pleasant café atmosphere additional seating in the upstairs balcony overlooking the bookstore, at the bar, in a glass-enclosed solarium hung with colorful banners, and best of all, outside at street café tables. W e wereliving in Westchester County, and had decidedtojust makethat daytripto D.C.Itwas August,acoolday withoccasional dr izzles and burstsof sunshine. I remember how that time, too, D.C.seemed small and pretty and quiet,co mpared with New York City. Wedidthe usual sights,took eachother s photosinfrontofthe White House,the Lincoln Memorial,the Washington M emorial,the Veterans Memorial. And since we had time for only one museu m atthe Smithsonian, we pickedthe Museum of Natural History. Anna and Carmen then 15 and 9 thoughtitwasthe bestpartofthetrip.(lara,22,said she preferred New York s Met.) Myfavorite partofthattrip was Georgetown. Maybethefactthat, once upon a time, I had been acceptedintograduateschoolat Georgetown University (though I never did go, opting for marriageinstead) had something to do withit. Ilikedthelittle shops and pubs and cafes,the university town ambiance. And Tony enjoyedthe comedy club on L Street. After supperatafterwords, Anna and I walked brisklytothe Metro. The night hadturnedreallycold, and I was glad I had brought mycoatdespite Tony s warning thati dlookfunny in a woolen overcoatatthe beginning of autumn. It surprised me tosee homelesspersons sitting or lying on parkbenches in what seemedlike such a clean, orderlycity, andjust a stone sthrow aw ayfrom the White House.Icouldn tremember if we had seen any duringthatvisitin 89.But they must have beenthere.iknow they wereeverywhere in New York City. I wokeupthe nextdayfeelingco mpletelystresed out certain now thati d havetospend a small fortune on medicalfees; worriedthati d miss myconnecting flightto Manila from L.A.becausetheflight would depart only two hours after myflightfrom DC would come in but then changing myticket would mean yet another expenseicouldillafford My head wasthrobbing with whatiknew had tobe mounting blood pressure. Of coursethere w as still Reme. I de cidedtogo downtown with Anna while waitingfor her call, andcheckoutthe Philippine Emba sy, which she said was rightacrosfrom her school, on Massachusetts Avenue.Ifeltthatifthings didn t work out with Reme, I mightbeabletogethelpfrom my emba sy. The chancery was impressive, locatedrightthere on emba syrow, along withalotofother embassies,think tanks,foundations, lobby groups,etc. A pleasant young man, who introduced himselfasbambi, attendedto me. I asked to speaktothe Cultural Affairsperson. The attaché s name was Grace,Bambi said, and the headofthe cultural division wasjoi,butthey weren tinyet,soi d haveto waitinthe vestibule. ButafterIintroduced myself,hecalledinsomeone called Ramon, who said I could wait upstairs. And as he wasleading me up, Bambi popped up again and told Ramon he wastotake me tothe Deputy Chief of Mission instead. Alreadythings werelooking up. Iwasbroughtintoaconferenceroom, wherethe DCM, Evan Garcia,greeted me cordially and chatted with me untilramon returnedto announcethatjoi had arrived and would see me now. Joiturned out tobeafriend of Reme s,andthesortofperson one is happy to have representing one scountryinforeign lands elegant,articulate, high

70 powered.she had alsobeen a Fulbrightscholar, and had gone to SAISinJohns H opkins,theinstitutethat Anna wasenrolledin.shetold me about Heritage2, aphilippineliteraryfestiv al, whichthe Emba sy and Our Own Voice,the on-line literary magazineedited by Reme, had organized.it had been quite a succes,joi said. They helditingeorge Washington University,anditdrew a goodcrowd. The idea,joi said, wasto make Philippine and Filipino-American contemporaryliteratureaccessibleto mainstream publishers and readers alike. Linda Nietes (whom I knew from the old UST days) who r uns the online bookshop, PhilippinesExpressions, had broughtovercopies ofawidevarietyof booksby Pinoy authors.theaffairinclude d paneldiscussions,booklaunches,a tour of the Philippine collections of the Library of Congres, a martialarts presentation, musicalnumbers,akeynotelecture by Bino Realuyo, author of Umbrella Country. T his wasthe e ventthatiknew wasgoing on in D.C. while PreachyLegasto and I wereatthe Performing Ethnicities Conference in New York.Ihadfelt bad thatthey had not scheduledthe two eventsatdifferent timesso we could havegone toboth. Joi showed me the small Filipiniana library she had started and said that, yes,she dbevery happy toreceive book donationsfrom the UP Pres,butthatI d haveto donatethem tothe Foreign Ministr y in Manila, andthey dtakecareof distributing them to whichever embassiesthey decided should getthem. When I mentionedthat Reme wastrying tofind me a Pinoy doctor, she laughed and said, Oh, she lfind one. But if she doesn t,ican call mine. Don t worry. Thestupid thing about being an anxious sortisthatoneispreventedfro m having a good time, even when one is actually having a grand time. And the worryingisanawful waste,because,asal Pinoys know,everything worksoutin the end. The correctattitudeis bahala na. The Lord alwaysprovides. H owever,ithelpsto havesomeone like Reme working by His side. Shefound, not one, but two Pinoy doctors. I phone d one of them and gotthe doctor s w ife (who happenedtoalsobehisnurse), and she fixedeverythinginafew minutes finding the medicine sgeneric name, asking me togiveherthe phone numberof the nearest pharmacy,etc. Reme had been myeditor-in-chief in our high school paper, had written lovelylyricalpoems,writingthem out likecalligraphy on softly shaded paper, had playedthe guitar and sung ballads in thestyleofjohnny Mathis,hadseen me through many an adolescentcrisiswith her gruffhumor and her music. Where wasitwrittenthat she would come to myrescue yet again a whole lifetime later? Tocelebrate,Itook Anna for lunchatdupont Grill,which wasarealtreat for her.she had beentryingto live on her Fulbrightstipend (whichcovered her rent and verylittleelse),andsome savingsfrom freelance work she had done for an international women s NGO.Intur n, she prop osed t aking me to the Smithsonian. She had figured,correctly,thatiwasn tlikelytogoifihadtodoit by myself.ihadtold her from the verybeginning thatiwasn tintending toplay thetourist I had come justto spend time with her. Mostparticularly,Ididnot wanttodisrupt her schoolschedule. But she wasinsistent. Knowing how sorelylackinginsleep she was,ipretendedto havethe energy forjust one of the Smithsonian s many museums.so we wenttothe National Gallery,tolookfor myoldf riends the Impressionists. And thereifound them afinecollection of Manets,Degas, Monets(including one of thefamous Japanese bridge),gaugins, Cezannes,afew Van Goghs, one ToulouseLautrec. And then I announcedthatiwasfading and neededtogo back home. Soafterstopping by the Museum Shop togetsome pasalubong, we headed backto he pad in New ark. And while Anna napped,ipotteredaboutblissfully, cookingsome pastafor us, straightening up a bit,writing in myjournal. Beforesheleftforschoollaterthatevening, Anna got on line and found the toll-freenumberfor American Airlines.Theysaidtheycouldn thelp me because m yticket had been bought in Manila, buttheygave me PAL stoll-freenumber, and I wasableto move myreturnflightuptothe morning.this gave me a 6- hour wait in the L.A.airport.B ut b etterthatthan the r isk of missing my connectingflightto Manila. Another problem solved. The daysstayed wet and graythe whole time I wasinthe city, but nothing could spoil my sunshinyfeeling once my anxiety was out of the way.ispenta glorious morning in Second Story,another bookstore Anna took me to.itwas awfullycramped and a bit stuffy, but whattreasures, and at such low prices!i wentabitcrazy, dragging a small stepladder all around theroom to makesurei didn t miss anything on the upper shelves.ifound Um berto Eco ssix Walks in Fictional Woods, Czeslaw Milosz A Treatise on Poetry, Sea mus Deane sreading in the Dark, aterrificanthologyofessaysedited by PhilipLopate, and an anthology of women sautobiographicalnarrativesedited by Susan Cahill not to mention althestuffbythe youngerlatin Americanfictionists whom I hadn teven heard of! And all the while there wascool music playing softlyinthe background Mozart,jazz,reggae I met Anna for lunchat D.C.Café on P.Street and then went with her to Chevy Chase, on the Maryland side, in search of some of her youngersister, Carmen spabilin Angels or Devils by Dishwalla, and a particulartype of bra. On the waythere, we stopped by Niman Marcus (in the Mazza Gallerieat W isconsin and Western Avenues)justto sightsee.itwasabitoffantasyland for the fashionista in me tall, slender saleswomen in little black dreses and chignons,ascool and elegantas mannequins, white butterflies suspendedfro m the ceiling withinvisiblestrings which made them looklike snowflakes And then Hecht, which,accordingto myoldguidebook, hadapparentlybeen around for morethan a century.they were having a sale of women s underthings, and we found the Calvin Klein bra we werelookingfor. Aftercoffee and designer cheesecake at anotherf anc y place called The CheesecakeFactory (where,as Anna observed, our waiterlooked sortakinda like Tom Cruise ), Anna had togoofftoclass and a late meeting. Allthis time, whenever I would look ather, I would feelthisgreatwaveof tenderne s partnostalgiaforthe childthat she had been, partregretfor whati felt I had been unableto do for her when she needed me most,having b een a

71 working mom most of mylife;mixed in with pr ideinthe young woman she had become; and a wistful wishthaticould go on doing some thingsfor her.butit wastoolate.it was she who waslooking after me now crossing the street, catching a train. When I stubbed mytoe and came crashing down on the pavement,shehelped me up, and then, her voicefullofconcern, said, Ma,please, you havetolook where you walk.your eyesare bad! Was myjob as her mother over then? I rang Reme tothank her forfixing my meds problem, and wasinformed that she had arrangedfor me to meetwith threeorfour other Fil-am writers the next day. Which Anna thoughtwasreallycool. Bythis time I wasbeginning tofeel moreat home in D.C., and wishingthat I had arrangedtostay longer.during quiet momentsthethoughtthat I would soon beleaving Anna would suddenly hit me, and I would find myeyesclouding over. While she wasstayinginthe Prince David Condo on Katipunan in Loyola H eights, she wasstilltoacertainextent under our roof. No longer. The daybefore my departure,icleaned up her place,wantingittobeasspic and span as when she had welcomed me intoit.ialsobought her two bottlesof drinking water,four rolls of toilet paper,abottle of skin lotion, some basic medicines cold pills,headache pills,antacid which she didn tseem to have any of. Obviously gettingsick didn tfigure in her plans. Anna s landlord had left a message,inviting us for drinks on Sunday,soI phonedtothank him and tellhimthati dbegone by then. Heseemedgenuinely disappointed. He and his wife had not knownthatiwasintown; Anna had not toldthem. They loved Anna! he exclaimed. And they did so wantto me et me. Could I perhaps makeitthat nightinstead? ButIhadthatprevious appointment with Reme and her friends.so he contented himselfwithtelling me what an absolute delight Anna wastothem, and how I had reasontobeproud of how you have brought her up. And in the glow producedbythatconversation,ibravedthe metro by myself forthefirst time, and arrivedatdupontcircletofindthatthe day had cleared anditlookedlikethe sun wasactuallyfinallygoing to makeanappearance. A good-looking young man in preppy typeclothes,stopped me atoneofthe streetcorners, andasked me if I wantedtosend Bush backtothe mentalasylum. His co mpanion, a long-haired young woman, wasearnestlyexplaining something to an elderlycouple. Icaughtthe words healthcare and Iraq. O ver lunchataplacecalled Taiphoon(on Connecticut and S), Anna and I relaxed over some rather bland Thaifood,talking about everything,from her cla ses with SAIS sburma expert,tothe American brand of democracy,to Buffy the Vampireslayer.Atthetable nextto us,agentleman, fortyish and pin-striped, was obviously intrigued by our conversation, but his manners prevented him from staring openly atus. Thatlastafternoon we spent doing last-minute purchases and browsing in morebookstores. And when Anna left me tocatch her nextcla s,isankintoa quietcorner in Books a Million besidethe chessplayers,to haveastrong cup of coffee,readthe International Herald Tribune and waitfor Reme. Everyone else had shedtheircoats,including the elderlychessplayers.butihuddled in mine, feelingreallycold. M oreabout Iraq and the insurgency the U.S. admitting now tha the core group mightnumberas manyas 12,000 the Americansoldiers going on trial fortorturing and humiliating Iraqui prisoners thefluscare(flut shots were being raffled offbecausethe demand far outstripsthe supply!) the new G oogle desktop searcher, stillbeing perfected the opening of the fall antique shows floods devastating Tokyo bearstaking over far-flung areasinjapan becauseofthe dwindling and ageing human population And then Reme walked in and gave me a bearhug.she had hardlychanged, hadjustbecome an older version of her high schoolself same bob, same sparkle behind the black-rimmed gla ses, same slightlytubby figure, same purposeful stride. Shetook me to a placecalled Teaism (on Connecticut and R), a prettylittle 2-story place with small tables and shelvesfiled withjapaneseteasets and herbal soaps and scents,greatveggie dishes,freshfruits. A New Agekind of place. We werejoinedtherebythreeother ladies, hergoodfriends:carlene,the author of abooktitled Autobiography of a Stranger (published by TimesInternationalin Singapore),Yolanda who hasbeen includedinbooksedited by Nick Carbo (among them Babaylan, of which I wasalso a part), and Cookie who worksfor a P.R.firm. Ithink the only time I had seen her since we graduatedfrom high school w as when she f lewto Manila toreceivethe Palancaaward she had won fora1- actplay.but we had barelyexchangedafew words.she had beenliving in D.C. for quite while, had retiredfrom thelawfirm where she usedto workbecause her mom (who was pushing 90, I think) neededlookingafter.she usedtobea paralegal. Now she was doing free-lance workasdirector,writer,editor. Infact, she w as sup er busy.asidefrom editing Our Own Voice, an on-line magazine whichfeatures mainly writing by Filipino-Americans, she was organizingforums,discussions,readings,bookfairs. Oh, I worktoo,foraliving I mean, she grinned. Igetcontractsfrom the World Bank,the National Federation of Filipino American A sociations (NFFA), stufflikethat. She had also published a poetrycollection, Baring More Than Soul (Dorrance, 1997). Itstruck me again how muchlikethe Reme of old she still was a liberal,an activist,energetic,sensible, confident,fullofgood humor and enthusiasm. Allfour women spoke with muchsatisfaction about Heritage2. Itwasthe second time they had done it, andthey meantto make it a tradition. And asi listenedtothem I thoughtisaw the ghosts of CarlosBulosan and Ben Santos hovering over our shoulders, anditseemedto me theyexchanged a smile. Ifound Reme sfriends ver y simpatica, apparentlycontent withtheirlivesas a whole, but with none of that smug,patronizingairthat one getsfrom some Filams. Maybe it wastheir maturity.savefor Cookiethey were my age or even older. Atthatpoint in one slife when the lesons have been learned and the inclinationtofooleither oneselforothers has long sincegone. They wereeasyin their skin. Marginalization issues didn tbotherthem. They had found their place, and werecoolaboutit

72 W etalkedabout publishing in the Philippines,about the UP Writers Workshops.Iwassurprisedthattheyallknew aboutit,thatthey had kept up withtheliteraryscene back home. But why should I have been surprised,given the Net?Atsome pointitoccurredto Reme that it mightbeagoodideatoinvite some of us over torun a workshop likethatfor Filipino writers.therestagreed. Ithought, whyspend tofly us over when there was a whole bunchofexcellent Fil-am writers basedrightthere? But I didn tsayso, not wantingtothrow cold waterontheir enthusiasm. When Anna came topick me up atabout 8, we parted with promisestostay intouch, etc., but the knowledgethatthis was improbable lent a tinge of sombernessto our parting. And yet,with and the Net, wht not? In the train,ichecked out the c ard Reme had left with me. It was purple and had the figure of a dancerontheleft.under Reme s name wasthe word W ordsmith. For our last dinner together, Anna and I wentto a Thai/Indonesian place calledivy splace,rightthere in Anna s village. She had nasi goring and I had crispy vegetarian wontons. And Anna waspleasedthatthe waitrestook her for Indonesian and commented on her good accent when she found out that she wasn t.(she wastaking bahasaasherforeign language and regularlyproducing komposi.) I had hopedtostay up late, and chatsome more with her, but couldn t manage. The pac king had tir ed me out. I wasreally sleepy. Where was my insomnia the bane of mylifesince adolescence when I neededit? My ownfrailtydisgusted me. I wished angrilyforastronger, youngerbody, recalling how disturbed I was when I first notedthesechanges in my own mother the possibilitythat she might no longerbeableto manage on her own. When myfather die d, mysisterpersuaded herto spend a year in Oklahoma with her. And then I a sked her tocome and stay withusfor a while in Seoul. When she emergedfrom the plane, I had tocatch mybreath.she washeartbreakingly thin,herfacesolined,herstep unsteady. Of courseiwasn tthere yet,itold myselfresolutely. I would keep on managing on my ownforafew moreyears.butthe decline wasclear. My timidity during thistrip wasthefirstsignofitfor me. I usedto love traveling by myself, managing everything by myself theairport,the hotel,therestaurants,the shops.infact,it exhilarated me. I would leave my hotelroom, go shopping,walkabout,eat(or not eat),sleep(or not sleep)asipleased. Never werethere mishaps. NeverdidI losethings,forgetthings,slip,trip. This time there had been stupid mistakes, narrow escapes forgetting my money,losing my medicines, misplacing addreses and phone numbers,tripping and almosttwisting myankle.(w asthisyet another cliché?) Ihadfinishedreading AnitaBrookner sthe Bay of Angels, whichihadjust boughtinsecond Story,nottherightkind of book when spending a short holiday with one sgrown daughter.forinitthe mother dies, andthe daughtersettlesfor an arrangementwith a man, an arrangement whichissofarfrom her ownearlier romanticvisions,thatitfellike a pall upon my own incurablyromanticspirit. Butatleast it did not havethe horrorofthe arrangementaccepted by another daughter in J.M. Coetzee sdisgrace, which I had read in Manila beforestarting onthistrip. D uringthosefive daysthatiwas in D.C., Ihadwatchedtheflowers wither and die asthe daysgrew morechillyandthe drizzlerefusedtoletup. But mylast morning wasbright and breezy. Anna said sunlight had beenforecast;the cold spellwas over. Another one of life slittlejokes.butihadlittlecauseforco mplaint. T his had been a happy time. The shuttlethatwastotake me to DullesAirportarrived on the dot 7:45 a.m. Wecongratulated ourselves on our ef ficienc y.butjust asthe dr iver w as loading my bagsintohisvan,irealizedihadleft mylittleblack pursebehind,the one which containe d all my e sentialstuff money,passport,cell phone, etc. Another disasteraverted. Isee now whysome of myfriends do not travelwithout one of theirchildren intow.iusedtothink it wasinordertoexposethe young persontotheexperience, tothelarge worldoutthere. Now I realizeit sprobablyto havethe young person lookafterthem. Asthe van drove on the smooth,sleek,wide superhighw ays,through the clean, sunny,sleeping towns and the ma sesoftreesjust beginning toturnred and gold and lemon yellow,ifeltgladthatthings hadfalleninto placefor Anna, gladthat she was where she wantedtobe.but myeyes burned and something hurt unbearably in mythroat. In May 2006, I was back in D.C.toattend Anna sgraduation. This time, her landlords, Mark and Lee Rosenman, insistedthat I should be their houseguest. I would have preferredto hole up again in Anna sbasement, but Anna said she didn tknow how torefuse when they made the gracious offer. Besides, Mikey wascoming over as well, and would need a placetocrashintoo. You llbe morecomfortable upstairs,youknow, she said. And after a while I saw that she wasright. Mark metusonhisfrontporch and brewed us a potofteainthe kitchen. As Iwasdrinkingit, MaryLee walkedinfrom her tennis game and stayedtochata while. Then she wentto shower and Markcarried my bagsupto m y room and showed me m y bathroom. Theroom was straightoutofthe novels in whichiusedtolose myselfasa girl thefour-posterbed, dainty wallpaper, wooden chest of drawers,writing table,lace curtains. The houseitselfseemed straightoutofastorybook.like another housein whichispentsome of the mostblissfuldays of mylife Honeybottom in Oxford, home to oldfriendsfrom Korea, Naomi and JerrySher w ood. It probably wasn tasold, butthefurniture,the grandfather clock,the paintings and prints and fade d old photographs in the dim livingroom, the warm cozykitchen, the abundanceofflowers and plants and trees allofitstruck me asverylikethebit of England I had seen in Oxford. Theyputthis delightful haven attheir disposal,urging me to usethestudy

73 to watch TV or when I couldn tsleep; and the kitchen, wheneveripleased; and, ofcourse, whattheycalledthe frontroom. Marytold me I could also use her laptop whene ver I ne ede dto do or whatever. Theyapologizedfor having a sparekeyonlyforthe back door.but I didn t mind. The kitchen seemedthe mostlivedin, brightestroom in the house. At nigh they dleave a lamp on for me a thefootofthestairs, and one in the upstairs hallas wel. Ilikedthem immediately.they had been surrogate parentsto Anna those past two years, Anna said. Ithelpedherjusttoknow they werethere while she wasslavingawayatherstudies and her parttimejob. They wereidealhosts,actually.they ne ver imposedtheir presence on me, and yet when I did sit withthem, they wereextremely warm, even talkative.it helpedthatthey wereinteligent,liberal, activistsfrom the 60s, and staunch Democratsofcourse. They were very upsetabout all the talk about policingthe borders and prosecutingillegals. America was built by immigrants, they said indignantly. When talkturnedto 9/11, asinevitablyinthose days,ithadto,theyboth saidthatitwasaterriblething,ofcourse,buttheycould understand what had ledtoit.they werequiteappalled by George W.Butthey weren tgreat admirers ofhillary Clinton. Billisanother matter, MaryLee said, and Mark noddedhis approval.they had bothcampaignedfor Bill Clinton. MaryLeeisasocial worker, and usedto workforthe city, but now hasa private practice with two or threeother women. (Once, when she was much younger of course, she had been a taxi driver.she had wantedto he ar her pa sengerstalking abouttheirlives,butto her disappointment,shefound that they only wantedto hearabout her and why she wasacab driver.) Markusedto bevicepresident of a university and a U.N.consultant.Heisretired now,butstill doing some consultancy work. W alking with Anna downthe main road of her prettyvillage,after a light lunch inherfavor itedeli,ifeltsheerjoy.(after writingthat phra se,iremembered mysister using thosevery wordsto describeto me how she feltwatching RJ, her youngestson, when he was small, singing and dancing on stage duringaschool play. And his brothers, who werejust a bit bigger,hadlaughed and laughed ) It was a lovely spring afternoon people sitting outside in the sparkling sunlightandafresh breeze blowing and theflowers preening; and Anna telling me of how well she had done in her orals and everything she had tolookforward to. Wetalkedabout Carmen s sudden decisionto pack up and come tothe US on atourist svisa,adecision which wasgiving me anxietyattacks. But Anna was optimistic about thattoo, and determinedto do what she could to help her youngersister. And I lo okedat her and thought,thisremarkable young woman is my daughter, and if she ha sturned out this way, and she loves me, maybe I didn t do so badly as a mother.butitwasreallyjust whistlinginthe wind. Thatfirstevening we had ThaifoodinSpices,rightthereinthe village. And then I watched TVfor a while, curled up in her basketchair, while she did some work on her ne w ibook. And then we said good night and I went upto m y room totry and getsome sleep. The nextday was another gorgeous day. We had verygood springrolls,and aplatteroftofu and chicken with vegetablesfor brunch in anotherlittle Asian restaurantinthe village (a Vietnamese one this time;) then went shopping in Chevy Chasefor Anna s graduation blouse whichiinsisted on payingfor.she didn tneed anything else,shea ssured me; she had already rentedatoga,andthat wasthe importantpart. She was moving out of her place two daysaftergraduation, and her newflat wasco mpletely unfurnished,so what she needed wasbed sheets and some crockery.so we gotthose. And then we had to haulthestuffback,viathe metro and up her littlehill.thisreminded me suddenly,sharply, ofonereason whyi hadn tparticularlylikedlivinginthe U.S. Igue si m justlazy, and spoiled, Isaid. Nope,you rejust a bit older, Ma, shesaid. After a shortrest,wesetof for dinner in WoodleyPlace one stop away by M etro where we werejoined by Karen, Anna ssingaporean classmate, and Jennifer, a Canadian girl, with whom Anna had stayed when she wentto Vancouver toget her U.S.visaextended. Myinsomnia wascatching up with me, soicould barelyfollow the conversation, whichseemedtoconsist mainly of a rapidexchangeofjokesbetween Karen and Anna.ButIsensed a sadnessbehind thelaughter. Karen wasreturning tosingaporesoon. And the memoryofallthose partings we had inflicted upon our kids duringthose 15 years when we kept movingfrom one countrytothe other made me feelbadas we l.jennifer, who was morelaid back and languid, must havegue sed mythoughts,becauseshetouched myarm and murm ured, Yes,it sboth a happy time and a sad time, isn tit? While Anna wentabout her regular busine s, I would walktothe village, buy a bagelandacoffee,andsitinthe dazzling sunlightinoneofthestreetcafés, reading f rom Jeanette Winterson, or watching a young Latinocouple withtheir babyinits pram, a blonde girl and a thin blackboy with dreadlocks,having a half-serious, half-flirtatious conversation aboutthe collegesthey were entering inthefall,aschoolmarm y woman writing out notesinprettystationery. Sometimes I would sit withthe Rosenmans in the kitchen. I suspectedthey had noticed how tense and anxious I was mostofthe time and had sethemselves outto make me relaxabit.other times, I would watchalittletv and catch up on . Mikey arrivedfrom Conncecticut, lo oking ver y dapp er in a c risp, white, long-sleevedcotton shir t andtan-colored slacks;andafteraquick lunchatspices, we gotintoacab and headedfor Dupontforthe graduation, Mikeycarrying a tote bag with Anna srentedtoga (which she hadn tbotheredto press) and my high-heeled pumps. Iwas glad I had optedfor my dark bluesilk-and-woolsuit.the other parents wereall very welturned out,the women wearingjewelr y. And thef aculty in theirrobesonstage were impressive

74 The 200 or sograduates,amix of races, wereflushed withtriumph and in high spirits. The guestspeaker was Mohammed ElBaradai, holder of a Nobel PeacePrize and headofthe UN Atomic Energy Commission. Tony had calledtocongratulate Anna and totellmethatishouldtake Mikey and Anna toagood dinner ashistreat. Anna optedforthe Firefly, where one of herfriends and her family had made reservations.itwasvery in thatseason, and knownforitsexcellentchef. So our party was made up of Anna Lise, a gorgeous WA SP girl very Vanilla, as Mikey put it; her husband, als o ver y W ASP-y,andclearlybesotted with her; her dad, who actuallylookedabitlatino, and wasagenial man, veryfunnyinaquietsortofway; a male collegefriend of Anna Lise s;karen, and Karen s dad, a smallish, neat, quietgentleman. As we walkedtowardtherestaurant,heco mplainedto me that he washaving problems making out whatthe waiters and salespeople were saying. Such accents! he exclaimed. Of coursethey,inturn,clearly had problems with his accent.asthey did with mine. He workedforthis big Singaporean investmentco mpany,based in India ; and wasfrustratedabout how Singaporethinking was alwayssofirmly inside the box, about how tradition-bound the country was. When I remarkedthatthe countryseemedtobedoingallrightdespitethat,heshrugged, meaning,isuppose, thatitcould do better. The young aredifferent anyway, he said. I glancedat Karen, and he smiled and said, I havefaith in her. The cheflived up tohisreputation. I had optedfor two appetizers a salad and a duck paté knowingthat I would never managetofinishthe entrée, which would surelybe monstrousinsize; and Anna ordered lamb. Both wereexcellent. And the conversation, wasinteligent and wittyinagood-humoredsortofway. The young peopletalkedaboutthejobsoffersthey had received Anne Lise, from the U.S.Department of Defense. Karenfrom a think-tank in Singapore, Anna from an inter national aid agency.they made me think of athletes,t aut but confident,poisedfor action, bright-eyed, glowing. W eallagreedthatthe wearingoflaurelcrowns by the graduates who had done a yearinitalyto distinguish themselves forthe locals (those who had stayed in D.C.the whole time) wasabitoverthetop. Everyone knows thejokes about Americans having an inferiorityco mplex whereeuropeisconcerned.but whatthis wastelling us wasthatthose weren tjokesafterall. Every now and then, I would look at Anna and think: her newlifebegins. She wasabouttoturn32,exactlythe same age Tony was when he embarked on hisinternational career and changed our lives.she was high. The worldlayat her feet. And once,icaught Karen sfather seyes,observing his daughter, and readthe same thoughtsthere. Igot Reme on the phone and we made a tentative datefor lunch or coffee, but she had tocancel,because her mom had justbeenthrough another episode. A big chunk of Reme s time was now spenttakingcare of her mom. Otherwise, she would havecome to mylectureatthe Old Dominion University in Virginia, she said. One morning,idecidedto walktothe cathedralinthe village, which Anna had promisedto show me but had not found the time todo.igottoseethe other par tsofthe neighborhood,allthe wayto WoodleyPlace lovely housesstanding amidst old trees and such an abundanceofflowers,people jogging, a woman walking a Siberian Husky.Itwasthe husky who reminded me suddenly of home and thefamily. And I realizedthatpart of mystress was missing Tony and Lara and Carmen, even while I had beenso happy with Anna;andfeeling again thatitwassucha pity we couldn taffordto havethe whole family come over forthis milestone in herlife. Alittlegirlinred shorts and a pink balloontiedto her plump wrist,tumbling inthe gra s,reminded me of the manychildren sparties we had organized over the years in Bangkok and Beirut and Seoul and Rangoon and New York and thetripstothe mountains in Korea,tothe beach in Burma the driveto Disney W orldinflorida And I remembered yet again, with a sharpnessthatsurprised me, thatthere would never again be anyofthatfor us,that we would never again haveallourchildren with us. And the pain of it made me turnaround and head backforthe Rosemanns without havingfound the cathedral. Another morning I spentacouple of hours with Morena, my hosts Latina cleaning lady. When she discoveredthaticould speak Spanish, she presed me to sit down and chat with her a bit while she did her ironing. We sharedstories about our families. Her husband who had been in the military in Nicaragua, became a handyman and gardener in D.C.;butwasback in Nicaragua now because his mother had cancer and neededtobelookedafter.this didn tseem to upset her.she herselfwasfrom Guatamala,hadcome tothe U.S. on a G visa(perhaps as maid for a diplomat?), and had stayed on. And now she had papeles, shetold me. The everso precious papers! And she wastryingtobecome a citizen, but unfortunately, she had failed one of thefourtests,the written one. Este pais esta abierta, sabe usted, she said, unaw areperhapsthat she w as echoing one of the oldestclichés of all. One only ne ede dtobe willingto work, she said. Shetold me about her daughter, who had justboughtaprom dres,and had decidedtogoto work in a pizza shop, over Morena s objections. Morena wantedthe girltoconcentrate on her studies.she had justfinished high school and had been admittedintoaco m munity college.but,no,the girl had decidedto goto workasawaitres. Quiere vender pizza! sheexclaimed in obviousdistres. But when she spokeabout her son,the creasesvanishedfrom her forehead, her voicebecame gentle.the boy was only 13, but knew how tocook,andlikedto prepare a sandwich and coffeefor his mother when she came home tiredfro m work. He wasafinestudent.ah,that one would makeit, Morena said, witha deep sigh. Itold her about my Carmen s decision tocome over and she nodded her approval. She truly didn tseem to understand why I wasso worried. Lo importante es que venga, shesaidto me. When we parted me togo downto Mikeyinthe basement and she togo backto her work she gave me an impulsive hug

75 Mikey and I took the train for Dupont Circle and had lunch at Kramer s, sitting out in theterrace with sunlightstreaming across our table. I had been wanting toeat American food instead of oriental, whichseemedto bethe preferred cuisine hereeven if it wasn tquite up to par.soi orderedaturkey sandwich. But even that was fusion. The gravy wasa chutneygravy. It did come with mashedpotatoes and cranberrysaucethough. And forthefirst time sincearriving in D.C.,Ifinished nearlyeverything on myplate. Back at home, we joinedthe Rosenmans for drinks on the backterrace. Their neighborsfrom acro sthe street,aretiredcouple weretheretoo. They told me abouttheir daughter who lived in Brazilwith her Brazilianhusband; and we talkedabitaboutjorge Amado. They were planning to live in Montanafora year,justto be outdoors,they said. Markthreatened never to speaktothem againiftheydid. There wasabout their light banterthefeel of many hours spenttogether, overgriledsteaks and potatoes, overcoffee and brandy,sitting on cushions by a blazingfire or on deckchairs under tallarching trees. Theyreminded me of my own parents and theirfriends,the Hernandezes and the Zabartes,with whom theyusedto spend a lot of time afterthe men had retired and the children had married and left home. The men regularly metfor golf;the women went shopping together. Oftenthey all metfor dinner,ortogo toaconcertoraplay.ithink mostoftheir marriedchildrenlived in Manila, and spentsundays withtheir parents. Only mysister and I had leftthe country.oris m y memoryfailing me, and weretheir children likethoseofthe Rosenmans and their neighbors scatteredalloverthe globetoo? Mikey slastday in D.C.wasspentpacking Anna sstuff,helping me withthe cleaning, and actually helping Anna move. I thought her timing wasquite mad, but of courseitcouldn tbe helped.she had beenso busy withexams and work and lookingfor a new place,that she hadn t had time to payattentiontothis part ofit. Mikey and I could only dumpeverything in the cardboardboxes which he then taped up and pushedto one side of theroom working quickly and efficiently. In between boxes,hesqueeze d in an hour at hisibookto do a bit of work and it tohisoffice. When had thischildren who, back home had seemedtobe mainly goofing off,kidding around, laughing together become soco mpetent?ihadtoremind myselfthatthey had been on their ownforsome time now,first in Manila, and then here. The movers were supposedto arriveat2pm. One lone fellow arrivedat past 4. Mikey and Anna leftinacabtoreceivethestuff in Kalorama St.,leaving me to waitforthecleaning lady.she didn tcome. So muchfor Americanefficiency, Ithought. Since I didn t want her landlordsto be disappointed in Anna, whom they otherwiseseemedto have such a good opinion of, I decidedtocleanthe oven and fridge, and vacuum the carpet. But Anna and Mikey had packedthe cleaning fluids,soicouldn tgetsome of thestubbornstainsoff, which must have been all of2yearsold. There wastimeforalate dinner atthe Daily GrillandBar in Georgetown. Anna had wanted me tosee morethan just Dupont and Newarkthis time. And she and Mikey had gone tosome trouble selectingtherightplace. Mychicken marsala wasactually superb.it would have been nicetostop by a bar and just lean back in our chairs.butallthatpacking and cleaning had wiped me out. In 04 I wasastonishedat our havingswitchedroles,at how my daughter m y sunny, curious, curly-hairedkid had somehow morphedinto an efficient, independent young woman, and was now taking care of me. Well,here was another cliché. ( I don t remember growing older when did they ) This time, I simply acceptedit.being in a place which was strangeto me, but now utterlyfamiliar to her, waspartofit.she had thissetofskilsthatinever had occasiontopick up and mightnever actuallyacquire.this wasabitalarming. M y mother had refusedtolearnto usethe co mputer,being content withthe electrictypewriterthat mysistergot her when we learned she was working on her memoirs, still using a manualtypewriter.she was 80 yearsold. Anything Anna neededtoknow she found out by going on line. Practically anything she neededto buy she orderedthrough the Net.She paid her bills on line, checked herselfintoairports,paidforeverything with her creditcards,had an I.D. issued by her of fice which automatically changed her account pa swordeveryday. I was a bit baffled by all this.butisaw that whatatfirstseemedterribly co mplex actually made life simpler. The gap wasgenerational rather than geographic. My UPstudents would beperfectlyat home here,ithought. Thatdayinthe summer of 2004, when TonyandItook Anna totheairport, and watched her walkingintotheterminal, withallthethings she would needto survive in a strange land acrossthe ocean in two largesuitcases,ithought,with a sinking heart: when shall I see her again? She had beguntogoawaythen. And no matter how many times we saw her again afterthat, and no matter how often we shall continuetosee her in the future, she willhave movedfarther and farther awayeach time. And thatisnotquiteacliché. ~o0o~

76 Romulo P. Baquiran, Jr. Singkulay ng Buhay Panayam Kay Edgardo M. Reyes Isa si Edgardo M. Reyes sa pangunahing kuwentista at nobelistang Filipino. Popular ang kaniyang Sa Mga Kuko ng Liwanag hindi lamang sa Filipinas kundi maging sa ibang bansa. Ang bersiyong pelikula ng nobelaay isa sa mga ikonong produksiyon ng pelikulang Filipino. Kabilang si Reyes sa pangkat pampanitikan noong dekadasisenta mga manunulatna Agos na bumago sa developmentat kasaysayan ng pagsulat ng kuwentosafilipino. Sasariling paglalarawan,siyaay isang layas, palaboy,propesyonal na tambay, salamatat hindi umabot sa pagigingtaong-grasa.atsoy rin, piyon sa konstruksiyon, tubero, manggagawa ng poso,officeboy, mensahero,bodegeroat kung ano-ano pa.halosgradweyt lang ng high school, nagtapos nang pinakabobo sa buong klase (pasang-awa)sa eskuwelahang matagal nang nagsara,ewan kung dahil sub-standard. Naging kuwentista, nobelista,editor ng magasin atdiyaryo, manunulat sa pelikula at telebisyon,reporter,photographer,kolumnista,cartoonist,komentarista sa radyo, direktor sa pelikula.propesor sa unibersidad, tagapaglektyursagraduateschool ng Ateneo,atsaU.P., sa mga estudyanteat sa mga miyembrongfaculty. Palanca atfamasaw ardee, U.P.writer-in-residence,[at]bestsellersaJapan (salin sa Nihonggo ng Sa Mga Kuko ng Liwanag.) Dinayosiyasakaniyang tahanan sa TaytayRizalnoong 17 at 22 Hulyo 2008 ng pangkat ngeditoratkasamang editor ng ikalaw ang is yu ng Likhaan Journal na binubuo nina Dekano ng Kolehiyo ng ArteatLiteratura VirgilioS. Almarioat Prop. Carmelo V.E. Nadera,Jr.Kabilang din sa nakipanayam sina Prop. Romulo P.Baquiran,Jr.at makatang Rogelio G. Mangahas

77 Likhaan Journal: Ano bang aksidente ang nangyarisainyo? Edgardo Reyes: Nabangga ang kotseko.iyong kotseko nabasag ang salamin. Ang engine pumasok sa paanan ko. Bumagsak sa paa ko. Dinala ako sa Medical City. LJ: Kailan po iyon? ER: Noong 17 Hunyo Doon sa Imelda Avenue corner Ortigas Avenue nangyari.aba t ang sabi, mayroon akong crackdito(ituturo ang kanang pisngi). Ang daming tumitingin sa akin. Kasi nakita nila sa kotse na kilalaako. Palabas ang isa kong pelikula at saka nalaman nilang aw tor ako. Akala mapera ak o. Napunta pa akosasuite.biro mo MedicalCity,tapossuite. Kasi dinampot ako ng pulis. Dinala ako sa Marikina Hospital. Mabuti nakalagaysakotseko Incase ofaccident, na pleasecal. Tumawag sa anak ko. Nang makitaako, para akong baboy.itinambak lang ako ng pulis doon. Sakakinuha ang cellphone atrelosko, kinuha ang pera ko,kinuha lahat ng mga mahahalaga sa akin. Iniwan na ako. Naputolito(ituturo ang hintuturo ng kanang kamay).tanggal maliban sa balat. Tinahi sa Marikina Hospital.Tahing sako. LJ: Tahing sapatos. ER: Oo, iyon bang madalang. Madalang,taposito(ituturo ang daliri)patay. Ang patay pala pagka ganoon ay natatanggal. Hindi maikilos. Walaakong kontrol. Basta nakakabit,nakaganoon, pero patay. Kuha sa isang room sa Country Lodge, Baguio City. Mga year Nagsusulat ng screenplay with my old reliable typewriter. The place, would you believe, e pag-aari raw ng mga Macapagal! ~ EDGAR GARDO O MATA A REYE YES LJ: Naayos? ER: Oo,inayos doon. Alam mo itong kapirasonaito, ang operasyon niyan ay P30,000. LJ: Kung patay paano napagalaw? ER: Mayroon akong crackdito(ituturo ang pisngi). Ang sabingisa, Anyway, its only cosmetics. D ok,angtotoo baka iyong pagka-crack ng mukha ko pumogi pa nga ako. Tapos alam mo nagkakagulo doon. Kasi nang dinala ako sa sa Medical City, walang room. Doon pa sila malapit sa St.Francis Church. Sa may San Miguel. Sa maybrewery doon ako dinala. Walang room. Ipinasok ako ng anak ko sasuite. Dinalaw ako ng mga taga-pelikula artista,direktor, ganoon. Akalanila big time. Nagkagulo ang mga doktor sa akin. Nakapila ang titingin sa akin

78 Titingnan ako sa mata,titingnan akosabone. Pinapa-brain scan ako.tiningnan kung may mga bali ako. Tiningnan kung may diperensiya ako sa ulo. Sabiko, Dok,iyan ang siguraduhin mo kasiiyan ang pantrabaho ko. Pero mukhang wala naman. LJ: Ilangtaon na kayo? ER: 72 ako ngayon. Matibayako. Hindi ako namataysaaksidenteperosabiko sakanila,ewan kung magsu-surviveakosachargesaakin. Nang lumabasako ng ospital,naubos ang ipon ko. Pampatayo ko ng bahayiyon. LJ: Magkano lahat ang ginastosninyo? ER: Sabihin na lang natin na nahubuan ako,karsonsilyo lang ang natira. Pagkataposngthree months, ibalik mo sa akin,sabi ng doktor ko. Nakaplaster iyan. Taposbabalik akosaospital. Babanatan na naman ako ng singil. Mayroon akong mga pang-pedicure, maliit na gunting. Ginupit ko ang mga tahi diyan, ginupit ko ang mga tahi, pagkataposbinunot kongtiyani. Sibat na ako. Ang mga anak ko, nakapag-aral ang mga iyan. Hindi kagayangtataynilatalagang dumaan sa hirap. Wala naman akong narating. Kaya lang, ang narating koay mukhang mataas dahil ang baba ng pinanggalingan ko. Sabiko, Kayo nanggaling sa lupa, ako galing sa hukay. LJ: Bakitninyo nasabing galing kayo sa hukay? ER: Hindi naman kami mahirap na mahirap. Sa kalye namin sa San Juan, San Ildefonso sa Bulacan, kami nga lang ang bahay na yeroattabla. Ang tatayko bridgeforeman. Ang kapitbahay namin puro magsasaka.siya ang nagtayo ng mga tulay doon. Patitulay ng San Miguelsiya ang nag-supervise noon. Ang problema, ang mga kapatidko nakapag-aral; ako hindi. Wala na kasiakong tatay. LJ: Ilankayong magkakapatid? ER: Pito. Ako ang bunso. Ang sinundan kopitong taon ang tanda sa akin. Kaya hindi ako nakaramdam na ako y maykalaro. Nang nag-aaral na ako, may mga asawanasila, nag-iisa akong bata. Atito naiwan sa akin ang isang oldmaid kong kapatid,isangkapatidnalalaki na medyo sakitin,at ang nanayko. Ako ang bunso, atfourteen, ako ang bumubuhaysakanila. LJ: Ano ng ikinabubuhay mo, pagsulat? ER: Hindi. Hindi pa ako marunong magsulatnoon. Gumagawaako ng poso. Mano-mano. Oo hihilahin mo, may bumobomba rito. Maytripod na kawayan, maykalo doon. Noong araw kasilahat ganoon. LJ: Saan ka nag-aaral noon? ER: Bagama tlagikong sinasabing high schoolgraduate lang ako,angtotoo y nakapagkolehiyo rin naman ako. Dalawang beses pa nga.sadalawang magkaibang kurso,atsadalawang magkaibang unibersidad. Nakatapak ng kolehiyo pero wika nga, paa lang. Hindi pareho. Nagtaposako ng hay-iskul (1956) sa Bohol Central College (sa Recto ngayon, harap ng Odeon) nang pasang-awa,pulos 75 liban sa Filipino na isang kumakalabog na 70. Pinapagaralako ni Tiya Dely.Ku muha ako ng Komersiyo sa UE. Nakadalaw ang buwan lang yataako,ayoko na.tumigilako. Makalipas ang pitong taon, o noong 1963, nakatuwaan kong bumalik sa kolehiyo. Medyo writer na. Isa nang nobelista ng Liwayway.Kayako nang pag-aralin ang sariliko. Sakasatropa namin noon sa Bagong Dugo, ako lang ang maygayon kababang pinag-aralan. Pinili kong sa U ST mag-aral. Klaseng sikatnoon ang mga taga-philets. Panahon nina Jingjing Pantoja,KitTatad, Bayani de Leon at iba pang nangakilala.filipinoeditor ng The Varsitarian sirogersicat,kamanunulat, mataliknakaibigan (kalauna y naging dekano ng Kolehiyo ng ArteatLiteratura sa U.P.)atnoon ayaktuwalna sa haybol namin nakatira. Ang problema walaakong transcript.at sarado na noon ang Bohol Central. Nagkataong ang may-ari niyon atngfareastmilitary Academy (FEM A) sa Balintawakayiisa.Kasama ko si Roger, nagbakasakali kami sa FEM A.Suwerte, nakakuha akoroon ng kopya ng transcript ng pagtataposko sa hay-iskul. Akala ni Roger, yabang ko lang ang sinasabikosa kaniya kung paano ako nakagradweyt ng hay-iskul. Nang makitaniya ang gradeskosakopya ng transcript,noon lang siya naniwala.pasang-awa. Sumalida na kami sa UST.Palistahan na noon para sa bagong schoolyear. Hindi pa uso noon ang pagkuha ng entranceexam. Sinunodko ang noo y sistema roon. Isinabmit ko ang aking transcript. Naghintayngtawag para mainterbiyunifather Paniso na adviserng The Varsitarian at mataas ang katungkulan sa UST.Ayon kay Roger,nakasalalay sa magiginginterbiyu kung tatanggapin akoroon o hindi. Sa sariliko, walaakong kaba na baka hindi ako matanggap. Dahil hahatulan ako hindi sa mga gradesko kundi sa magiging impresyon sa akin pagkaraan ng interbiyu.saloob-loob ko, paano ako aayawan? Kilala nang nobelista. Marami-rami nang literaryawards. Nasa mga libro na, pinag-aaralan sa mga kolehiyo at unibersidad. At magugulatsilasa mga maririnig sa akin sa orasnginterbiyu. Ang kaso y iyon ang hindi dumating,anginterbiyu. Mandi y nadismaya ang naturang pari nang mabistahan ang aking transcript.gayong mga grades,kalakas-lakasngloob na mag-enrol sa UST! Ni hindi akotinawag para mainterbiyu.basta ipinabaliksa akin ang aking transcript. Hindi makatinginsaakinsiroger. Parang nagigiltihan na awang-awasaakin. Nanaogkami sa hagdan ng bilding na iyon, walakaming imikan, bagsak ang mga balikat.pagsapitsaground flooray tumigilako,napatigildinsiroger.tiningala koangitaas ng hagdan. Sabiko kay Roger: Dito ba nag-aral si Rizal? Darating ang araw, magsisisiang unibersidad na ito, hindi ako tinanggapdito! Sa ibang unibersidad ako

79 bumagsak.tinanggihan atitinaboy ng UST, buong init na tinanggap sa MLQU. Pinagm ukhang kawawa sa paaralan ni Rizal, paniwalaan-dili,instantcelebrity sa wikanila y Unibersidad ng Mga Loko sa Quiapo. Sa MLQU,kasasaltako pero parang datinaakong tagaroon. Teritoryo ng mga kabarkadang manunulat na sina Ave PerezJacob, Rudy Salandanan, Efren Abueg,Dominador Mirasol at Roger Ordoñez. (Ang hulingtatloaykasama sa mga bumubuo ng Mga AgossaDisyerto katipunan ng mga piling katha na ang dalawa pang iba pa aysirogersicatat ang inyong lingkod.)tagaroon sila dahil umano, iyon ang unibersidad ng mga proletaryo at ng mga rebolusyonaryo. Walang pakialam ang MLQU kung saan ako nagtapos ng hay-iskul,basta pasado kahit pasangawa.tanggap agad akoat hindi lang iyon, noon din ayginawaakong Filipino editorng The Quezonian. Maytuntunin na bago magingsection e ditor, may residence na dapatay hindi kukulanginsaisangtaon. Inisang- tabi muna para saakin. Edgar Reyesyata! Nobelista na ng Liwayway. E university organ lang iyon. (Perosatotoo lang, alam kong brinaso ni Roger Ordoñez para nga magingeditor agad ako.) Kailangan ko palang magpalistasaro TC. Nag-fillup akongform. Mayproblema. Wizkotayp na sumaludo kaninuman. NagprisintasiRogerSicat, siya raw ang papapelna ako. Siya ang sasaludo. Pagtawag ng opisyal na iyon ng RO TC sa pangalan ko, lumapitsirogersa mesanito, umatensiyon at sumaludo. Sabi: Cadet Edgardo Reyesreporting, sir! Nakahalata ang opisyal,sinukat ng tinginsiroger mulang paa hanggang ulo. Maykatangkaran akoat mga five-six lang si Roger.Tanong sa kaniya nitong opisyal: Are you five-nine? Gayon ang nakasulatsaform. Inamin ni Roger na nagkamali lang siya,nagsori. Binago ang nasaform, ang five-nine ay ginawangfive-six.saloob-loob ko, sa sandaling akonatalaga ang pumapel bilang ako mismo, patay na naman! Lalabasnafive-six lang ang taasko! Inisponsoran naman ako ni Roger Ordoñez upang karakaay maging miyembro ng prater nidad nila roon, ang TO M MA TU M BA ZU K A. Ano tkailangan? Iyon ang sosaytingkinikilalang mga intelektuwaldoon,atgayundin, ng mga lokoroon. Sa palagayyata ni Roger O,taglayko ang dalawang katangian: may kukote na ako,loko pa. Isa sa mga sikat noon sa ka mpus si Roger O.Basta nakainom, pinag-uusapan ng mga kolehiyala.sinasabiraw : SiRoger Ordoñez, lasing na naman! Okey lang k ay Ro ger O na masabing la sing liban lang daw sa pabuntot na mga salitang na naman. Bilang miyembro ng naturang sosayti, mapapasama akosasirkulo ng mga intelektuwaldoon. Atgayundin, ng mga lokoroon. Sa kahulugang walang makagagalaw sa akin.atbasta mayroon akong napag-initan doon, ni hindi kokailangang kumilos.sila na ang gugulpi para sa akin. Ang inabotko na lang doon sa tinukoy kong mga taga-mlqu, una nga si Roger O,noo y nasakolehiyo ng Engineering.AtsiEfren Abueg,na noo y nagtatapos ng kaniyang M.A. Ako naman bale noo yfreshman, firstyear sajournalism. Itong dalawang Roger, malakiangkabataan sa akinkaya nagsisipagkolehiyo pa. MagingkayEfren, mas matanda ako nang ilang buwan. G ayon sila kaabantesaakin sa pag-aaral. Kasingaaypitong taon akong napatigil.perotuloy-tuloy,tapos na sana kahit pagdodoktor ng Medisina. Ang ginawako, matataas na subject ang kinuha ko gayangjournalism 4 atng Journalism 6 nang sa gayon,third yearatfourth year ang mga kaklaseko.pero kahitsila, malalakiparin ang kabataan sa akin.at hindi ako nakalibre, kailangang dumaan ako ng English A atspanish 1. At sa mga ito, pulos mga nene attotoy ang nagingkaklaseko. Ako ang bukodtanging mama na. LJ: Nagtagalka ba sa MLQU? ER: Nakaisang s emestre lang ako sa journalism sa MLQU. Dyahi pa kung aaminin. Sa maikling panahong iyon na hinawakan ko ang pagiging Filipinoeditor ng The Quezonian, may naisulit din naman. Inilabas koroon ang maikling kuwentong TataSelo ni Roger Sicatat Sa Bagong Daigdig niefren Abueg, inilahok namin sa Palancaat nagkamit ng pangalawaat pangatlong gantimpala sa gayong pagkakasunod. Nalungkot pa nga ang grupong Agos na hindi namin nakopo ang lahat ng premyo sa kategoryang iyon. Gayon katindi ang paniniwala namin sa aming sarili sabihin nang yabang nang mga araw na iyon. Nakatutuwa ring banggitin na noon ay si Roger Sicat ang siyang Filipino editor ng The Varsitarian ng UST.Kung doon lumabasang TataSelo, sana y nakapagbigay ng karangalan sa schoolorgan nila.pero mayproblema kung bakit hindi puwedeng doon ilabas. Ang naturang kuwentoay sumasalisod sa pagmamalabis noon ng mga prayle sa atin na mga Indio. Kung bakit minabuti k ong tumigil na ng pagkokolehiyo, masyadong nabagalan ako sa proseso. Walaakong kaalam-alam sa pagsusulat,natutuhan ko ang pagkukuwentoatpagnonobela. Ano tkailangan kong mag-ukol ng isang semestre para matuto ng news writing na kayakong matutuhan sa loob ng diyes minutos? At mas madali, ang pagsusulatngfeatures. M a kasusulat akongtungkolsakahit ano. Ang bottomline, dapatay masulatko nang kaaliw-aliw,at may maisaksak sa kukote ng babasakahit paano. Hindi ko maintindihan kung bakitkailangan naming pag-aralan ang tungkol sa isang Captain Blood. Samantalang ako y naroon na kinastendhal, Dreiser,Ibsen,Joyce, Kaf ka. Dalaw ang araw lang sa akin ang Walden ni Thoreau,tatlong araw ng Brothers Karamazov ni Dostoyevsky. Kapapasok tuwing umaga sa banyo para lumuklok sa trono nang dala ang Das Kapital ni Marx,nataposko. Para balanse, isinunodko ang The Wealth of Nations niadam Smith. Sa anumang pagtutuos, times one hundred ang matutuhan ko kung ang panahong iniuukol ko sa pagkokolehiyo ay maitututok sa pag-aaral sa aking sarili.angtanging mawawala, ang s ertipiko ng pagkakapag-aral o ang diploma.saloob-loob ko noon, hulinghuli na ako para ambisyunin pa iyon. LJ: Hindi ba tumira kakay Dely Magpayo? ER: A,oo.SiTiya Dely,asawa ng kuyako iyon. Minsa y binabanggit-banggit niya.leony Reyes kung tawaginniya,leony.leonor iyon perolalaki. KasiLeonora ang nanayko. Akala ng nanaykoeleonor ang lalaki

80 LJ: Pang-ilan iyon? ER: Panganaysalalaki. Pangatlosiya.Hanggang sa dumating nga ang kuyako, doon na lang daw ako sa kanila. Pag-aaralin ako ni Tiya Dely. Sakagustuhan kong mag-aral, tumira ako sa kanila.dumating ako isang umaga sa inuupahan nina Tiya Dely(buong ibaba ng isang bahay),dalako sa isang kahong karton (ng gatas) ang akingkaunting personal na mga gamit,kinabibilangan ng isang laspag nang karsonsilyo (brief ). Na ang ikalawaay suot ko. Apatkami. Silang dalawa ng kuyako. Saka ang anak sa una ni Tiya Dely,siVee(Violeta) na dalaga na noon. (Matanda ako nang kaunti.) Nagkataong sila y walang maid nang mga araw na iyon. Walang pag-uusap, nagkaintindihan na doon, hindi ako isang bakasyonista. Makikitulong-tulong sa mga gawain. Mula sa araw -araw na paglilinis ng bahay hanggang pagluluto. Hindi ko alam kung nasaan na ako sa larangan ng panulatan. W alasaakin ang paghusga.bahala na ang panahon. Pero bilang isang houseboy nang mga araw na iyon, ibig kong maniwalanatalagang magaling ako. Tipong perpeksiyonistaako(virgo)saaking mga pagsusulatat sa iba pang gawain. Maging sa pagiging isang houseboy. LJ: Saan ba sila nakatira noon? ER: Sa kalye Josefina sa Sampaloc, malapit sa Welcome Rotunda. Sa buong Kamaynilaan, maaaringsapook na iyon binuksan ang kauna-unahang supemarket na kung taw aginaysunshine. Kalingkingan kumpara sa mga mall sa kasalukuyan ngunit noon, parang napakalaki. Ang gagawin mo lang,tataw agka, Dalhan mo kami ng dalaw ang ganito,tatlong ganoon. Darating sa bahay mo ang inorder mo. Saka mo pa lang babayaran mo atbibigyan ng kaunting tip ang cartman. Hindi puwede ngayon ang gayong sistema ng transaksiyon. Aandar ang mga kalokohan gaya ng mga pekeng tawag. Maaaring bihira ang nakaaalam na si Tiya Delyay may passion sa mga sapatos. Hindi singgrabe ni Imelda perotuwing ikalaw ang linggo yata, mayroon siyang bagong pares.ipinagsasadya sa noo y kilalang Saldaña sa Escolta. Nang mulasajosefina ay lumipatkami ng tirahan, ang salansan ng mga kahon ng kaniyang mga sapatosaykalahatiyata ng karga ng hakot ng trak. Ang nilipatan namin, sa makalampas ng AyalaBridgepatungong San Marcelino sa Maynila.Apat na pinto,primera klaseng apartment.doon kami saitaas. Pagkaluluwag ng mga kuwarto pero kaso, dadalawarin. Mabuti atsa likod,saitaas ng mga garahe, maykani-kaniyang kuwarto para sa mga drayber. Ang isa para sa amin. Doon ako lumagay.atleast, may privac y. Sa aming bagong tirahan, nawala ang kakombinyentihan na tatawagka lang para makapag-grocery. W alang ibang gagawa saakin natoka ang pamamalengke. Dalawang beses isang linggo. Nagigingtatlokapag nagkakaroon kami ng mga bisita. Bibigyan akoni Tiya Delynglistahan ng mga bibilhin, atngpera,atlalakad na ako.kung hindi sa Legarda,saQuinta market sa Quiapo. Depende sa mga bibilhin. Nakagawa agad ako ng suki sa magkabila. Mabilisakong mamalengke. Hindi iyong pabalik-balik. Sa isang pasada,nabibiliko ang lahat ng nasalistahan. Walasaakin si Mar Roxas. Sa editorial ng Abante with Mia, na noon, padispley-displey pa sa bida. Ang manok (native)aybinibilinoon nang buhay,hindifrozen. Atlagina,kailangan kong bumili ng manok.tinatalian ang mga paa, gayundin ang mga pakpak. Isinisilid ko sa isang hiwalay na shopping bag na yari sa papel. (Mula sa mga supot ng semento. Wala pang plastic bag ng mga panahong iyon.) Ang ibang pinamili, sa isa pang paper bag. Isang umaga,pauwinaako sa isang pamamalengke sa Legarda. Sa bus biy aheng Paco, nakalag pala ang t ali sa pakpak ng buhay na manok. Nakalipad, nakalabas ng supot. Nagkagulosaloob ng bus. Nadampot ng isang lalaki, naibalik sa akin. Hagalpakan ng tawa. Pumara ako paglampas ng tulay ng Ayala. Hindi ko alam, ang puwitan ng isa pang paper bag ay namasa pala atnababad ng binili kong mga isda. Nang bitbitinko dahil bababa na ako, lumusot. Nagkalaglag at nagsabugan ang mga pinamalengkeko. Naggulungan sa loob ng bus ang mga sibuyasatkamatis.riot sa ugong ng tawanan. Pero nagsitulong sila. Kani-kaniyang dampot,kani-kaniyang abot sa akin.itinupi ko ang ilalim ng

81 nasirang supot saka sinalo upang mailagay uli ang mga laman. Nakababa na ako, taw anan pa r in sila nang taw anan. At kumikilos na paalis ang bus, inihabol pa ang isang babaeng pasahero. Sabi: Eto pa! Iniabotsalabas ng bintana isang patola.iyon ang mga sandali na nahiling kong sana ytamaan ako ng kidlatat maglaho sa mundo. LJ: Paano ka naging writer? ER: Naging writer ako na wala akong alam sa writing. Wala akong alam. Ni hindi ko alam ang mga metaphor,simile,hyperbole. Hindi ko alam ang pointof view.pero noong araw pa,natatandaan ko nang maliit pa akong bata, nagbabasa na ako ng Nancy and Hugo. Ako ang tagabiling Liwayway sabayan na pag-uuwi koay binabagalan ko ang lakad dahil pagbigaykosakanila,taposko nang basahin. Taposko na ang Banaba, pati ang Kulafu. Tapos makikinig pa ako sa pagbasa ng kapatidko. Nakikinig silang lahat.kaya noong nag-aral ako medyo marunong na ako. Ang kuyako, nag ex-bataan, ex-mindanao campaign, Korean war. LJ: SiLeonor? ER: Ha? O o,leonor. Ex-Korean. 10 th BCTsiya. Kauna-unahan sila. ER: Alam mo ba ang warlibraryseries para sa mga G.I.? LJ: Pocketbook. ER: Oo,pocketbook. Alam mo western din iyon halos. Maykaunting mystery, ipinadadala iyon sa mga sundalo. Gusto nila puro kabayanihan. Doon ako nakapagbasa kasi mayrasyon ang kuyako dahil napuntasiya sa giyera. Kaya kilalang-kilalako si Hemingw ay.at mayroon akong isang portable Hemingw ay na hindi ko alam kung bakitnapasama. Na-introduce ako sa mystery. Agatha Christie. ErleStanley Gardner. Nakabasaako ng ibang klaseng manunulat,bilib na bilib ako sa Ingles. Hindi ako marunong ng Ingles.Bago dumating ang noun, tatlong adjective ang ginagamit. Diyan ko narinig ang infinitesimal,braggadocio, mga ganyan.siaugustaj.evans.iyon pala napaka-corny sumulat. Ang ginawa ko, tuwing may Ingles na hindi ko maintindihan,ililistako. LJ: Nagka-college na pokayo noon? ER: Hindi. Tumigil na nga ako. Nag-collegeako mga 17. LJ: Pero nag-mlqu pokayo. ER: Oo. Tapostumira sa Morning Breeze. Popular iyan sa mga isinusulatko. M orning Breeze. LJ: SaCaloocan. ER: Oo, likuran namin ay MC U. Popular iy an sa mga isinusulat ko. Nangungupahan kami ng isang entresuwelo na beintepesos. LJ: Sino ang mga kasama mo? ER: Nanay koat ang k apatid kong lalaki. Saka iyong old maid namin. Nagtutubero ako para kumita. Nagkasama-sama nga uli kami. Naglalaro na ako noon ng che s. NakasalinaakosaSecond NationalJunior sa che s,at muntikna akong maging finalist.doon sa Morning Breeze, champion ako sa che s. Nagtuturo ako ng che s.iginagalang ako doon dahil kahit lahat ng mga kasama ko y nag-aaral, hindi naman sila manalo sa akinsascrabble. Halimbawa,naglalaro ako ng che s. LJ: Ano ang paborito ninyong opening? ER: English. Anyway, ang punto, hindi na ako makabayad. Beintepesos na nga lang pinalayaspakami. Ang kuyakong nasaarm y pinadalhan kami ng sixbysix. Nakakuha kami ng isang bahay na nakagilid satabingilog ng Pulilan. Anytime magigiba.sakaykami ng six by six. Malungkot din ang mga kaibigan kong tu mulong magbuhat. LJ: Talambuhay Caloocaniyan a. ER: Wala pa ang North Expresway.Dumaan kami diyan sa Monumento ni Bonifacio.Simbolo ng siyudad iyon. Kapag nakita mo si Bonifacio para ka nang nasa Maynila. Minura kosibonifacio.perohindi talaga si Bonifacio ang minura ko kundi ang city. Nandun ako sa loob, umiiyak ako. Sabiko, Putang ina mo, babalikan kita,putang ina mo! Kasi sumurender akosacity. Ang tagal-tagalko na sa city. Nagtiis naman ako. Nagtubero ako.isinulatkoiyansa Sa Mga Kuko ng Liwanag.Tapostumapon pa rinakosa... LJ: Pulilan. ER: Nang nasa Pulilan na ako, nakahagilap ako ng isang Liwayway. Wala na akong trabaho. Kasi paano ka magtatrabaho sa dating trabaho, sa tubero? Sa pamasahe pa lang lugika na.atsakaaaliska ng madaling-araw. Sa sakay ka ng Baliwag Transit,daratingkasatrabaho mo laspag ka na. LJ: Hindi pa Baliwag Transit noon. ER: Oo,atsaka ang suweldo ko kuwatropesos. LJ: Anong yearpoito?

82 ER: Nagsulatako mga Anyway nang mataposako sa probinsiya mga Nakahagilap ako ng isang Liwayway. Nagbasa ako. Sa kawalan ng magagawagumawaako kuwento para sa Bagong Dugo. Hindi ako nagpadala sa Bagong Dugo mismo. Nagpadala akosa Liwayway talaga. Ang unang istorya ko nagustuhan ni Liwayway Arceo na siya mismong sumulatsaakin. Kasikapag bagong aw tor ipinapasok sa kaniya. Hindi ko alam ang Bagong Dugo. Basta lumabasako doon. LJ: Makinilyado o sulat-kamay ang ipinadala mo? ER: Makinilyado. Perolapis ang ipinansusulatko. LJ: Muna. ER: Alam mo may paraan akosalapiskasi hindi ako makabilinglapis.paikli nang paikli ang lapis hanggang sa hindi mo na mahawakan. Rorolyohan ko ng papelsakatutupiin ko doon sa dulo, ididikitkorito. Okey na iyon. Pagdatingko sa Maynila,tataypin ko. Hindi ako nahihirapan sa pagsusulat. Kung magsulat ako, ako ang bida sa kanilang lahat. Nakitako ang barkada ko na inabutan ko riyan sina Roger Sicat,Efren Reyes,Ave PerezJacob, Dominador Mirasol, Rodolfo Salandanan, Aurelio Dacanay,at kung sino-sino pa. LJ: Pero 1960 ba iyon? Mas maaga pa yata. ER: Hindi, 1960 iyon. LJ: Parang nababasakokayo hay-iskul ako. ER: Firstaw ardko sa Palanca is Ako ang kauna-unahang bagong dugo na nanalo sa Palanca. LJ: Parang nabasakita bago pa iyon. Parang 1959 nabasa na kita. ER: Thatwas in Alangan namang kapapasok ko lang ngayon, afterayear nanalo na ako sa Palanca.Ewan ko. Pero ganoon. LJ: Ano ang titulo ng una mong isinulat? ER: Unang Patak ng Luha. Ito ng magandang parte ng pagsusulatko. Pagdating koroon lahat sila pa-impres. LJ: Sino posila? ER: Lahat sila na mga co-writerko. Kapag nag-uusapsila, mga Steinbeck,O Hara. Kung sino-sinong mga lintik na hindi kokilala. Mayroon silang mga sym bolism, stream of consciousne s,flashback. Hindi ko alam lahatiyan. May batteryof editors headed by Agustin C.Fabian. Ang nahalatako,technicalities lang sila. Hindi ako nagsusulatako nang tulad nila na puro katayugan. Ako para lang magkapera. Halimbaw a nagkarera ng bangka, ang manalo napangasawanipetra. Taposna. Paano mo kukuwestiyunin iyon. Sila mga katayugan, hindi naman sila nagkakapera. Kapag nagkaperasasabihin sa akin ni Ave, Nakakatulogka ba? Di ka ba sinisingil ng pinagputahan? Sabi ko, Ave, nakikiinom karin sa pinagputahan ko. Ganoon kami. Tapos mag-uusapsilang An American Tragedy, The Sun Also Rises.Kung ano-ano ang mga dala nila. Wala akong dala basta kapag nagsulatakot apos. Nakakasingilako. LJ: Firstbatch ba kayo doon? ER: Oo,firstbatch. Makikita mo doon sa mga typewriter nila kung sino-sino ng nakalagay.sina Borges,Pasternak, mga ganoon. Ako ang inilalagayko Zane Grey. Kung minsan naroon sina Amado V.Hernandez, Andres Cristobal Cruz,Pacifico Aprieto. Kung sino-sinong mga guest, matitindi. Nagko-commentsila.Tapos magbabasa kami. Susulat si Roger Sicattungkol sa isang inang buntis,at paghihintay sa panganganak.sasabihin sa kaniya ni Mr.Fabian, Bakit nagbuntis ka na ba? Ako,ayoko ng manggaganoon. Sasabihin sa akin ni Mr.Fabian, Si Edgar ang champion dito. Puwedeng ipagpatayo ng monumento. Kasi ako, susulatako sa umaga,satanghali naliligo na ako. Nakaisangistorya na ako noon. Sila nagpapakahirap pa. Ang isinusulat nila ilang araw nang revise nang revise hindi naa-approve. Kung minsan pupuntakami babalik kami sa Maynila wala silangistoryang na-approve. LJ: Baka naman inom lang ng inom sila sa gabi. ER: Nabubuhayko na noon ang pamilyako. Nakalipatnakami sa Quezon City. Okey na kami. Alam mo ang ginawako, di ba katakot-takot ang nabasa nila? Tinutukan ko ang pagbabasa. Siguro isang bahay nglibro ang nabasako. Hindi ako naniniwala na mayroong sinuman sa mga co-writerko na mas mahigitang nabasasaakin. Minsan isinama ako ni Celso Car unungan. Ipinakitasaakin ang bahayniya sa may TaftAvenue. Sabiniya, Alam mo ba na withthesenumberof volumes,icould open a college? Sabiko Ako y hindi nakatapos ng college. Ang sabi ng kasama ko, si Doming Mirasolyata, Nababasa n yo ba sir lahat yan? Aniya, Hindi lahatperokaramihan diyan nababasakokasi marunong ako ng speedreading. Sabiko. Cel, kung magbasa ako ninanamnam ko iyong sayaw ng lengguwahe. Binibigkasko sa isip ko ang bawatkataga. Kasisaakin hinahanapko sa lahatngarte, musika. Kapag walaakong nakikitakahitsatula, ayaw ko. Hanggang ngayon ganoon ako. Ninanamnam ko. Hindi ako bibili ng abridged. Gusto ko unabridged. Alam mo si Hemingw ay,lahatnabasako. Alam mo pinag-aaralan ko kung anong dapatkong basahin. Mga review about the

83 authors.sihemingw ay, ang isa sa mga condemned na libro niy aaygreenhills of Africa. SiHemingway mahilig iyan sa deepseafishing atmountainclimbing. Ngayon, doon daw sa Greenhills of Africa, nag-experimentsihemingw ay kung puwedeng pag-asawahin ang fictionattrue experience.iyon daw ang failureniya. Pangitdaw iyon. Naghanap ako. Ibigkong malaman kung paanong sumulatng pangit ang pagkaganda-gandang sumulat. Nang basahin ko ang Greenhills of Africa bilibnabilibparinako. Ina-appreciatekasinilaangistorya. Ako ang inaappreciateko ang lengguwahe. Ang istorya is alwaysthere. Appreciate-in mo iyong lengguwahe. Halimbaw a mayroon siyang baril na hindi masyadong ginagamit kasi naaasiwasiyang kalabitin.sakaniyang librokapag may dumarating na horrible hindi niya iyon ginagamit.idini-describeniya ang gatilyongripleng iyon. Mahirap mag-describenito. Eksaktong-eksakto. Sabi niya, Itislikethe lastturn opening a sardine can. Kung marunong kang magbukas ng abrelata, ang kakapiraso na lang ang pinakamahirap. Huling-huliniya. Nang magbasaako talagang sa isang bahay ang binasako.lahat ng philosopher athistorian, binasa ko. Alam mo ang isang bagaysaakinkahit saan akotu muro,intenseako. LJ: Saan ninyo nakuha ang pagigingintense? ER: Satatayko. Ibang klaseangtataykopero alam mo kung hindi kayo magagalit sa akin. Ito naman inaamin ko lagi. Ako ang pinakamasayang tao sa mundo nang mamatay ang tatayko. LJ: Bakit naman po? ER: Pagtatluhin mo si Hitler, iyon ang tatayko. Halimbawa,tag-ulan. Um uulan. Kapag sinabingtatayko na umaaraw, maniwalaka. LJ: Kaya imaginativeka. ER: Hindi. Ang sinabiniya walang nakakabali doon. Lagiakong binabatukan at hindi ako makakibo. Mahal na mahal niya ang sinundan kong kapatid na babae. M ayitsura iyon. Tapos nagtanan. Sa higpit niyaayaw niyang paligaw an. Nagtanan. Pagdating sa bahay,ako ang unang binatukan. Ano ng kasalanan ko. Sa hapag kainan, ang da best ibibigay sa nanayko. Walang makikialam doon. Ang balun-balunan, sa tatayko iyon. Ako, hindi makakuha ng ulam. Halimbawa dalaw a ang ulam. Ang maypribilehiyo aytataykoat nanayko,saka iyong malalaki. Kapag kumuha ako ng dalawang ulam, titingnan ako ng tatayko. Mamimili ka lang ng ulam na gusto mo. Ang pangalawahuwagkang kukuha noon. Pagkakain, dadapa ako. Tatlong palo. Pang! Sinturon. Papangaralan ako, pang! Papangaralan ako, pang! Nang namatay ang tatayko, alam mo forthefirst time nakapagpagupit ako nang hindi nagpapaalam. Bakit naman hindi ka magiging masaya niyan? Ako y pupunta lang diyansalabas,iihilangako, nagpapaalam pa ako.kung tawagin ako noon Gardo. G ardo, hindi uulitin iyon, Nasaan ka.tinawagkita. Hindi ko puwedeng sabihing hindi ko narinig. Ibigsabihin malayo ako. Huwagkang lalayo sa akin. Dumapa ka. Ganoon ang tatayko. Pero anyway,hayop magtrabaho iyon. Walang sinabi ang foreman. Ang galing ng utak. Pulidong-pulido magtrabaho, doon ko minana iyon. LJ: Ituloy mo ang istor ya ng kabataan mo. ER: Sa Liwayway ako ang kauna-unahang nag-palanca.ako ang kauna-unahang nobelistaroon. LJ: Ano ang una mong nobela? ER: Nakalimutan ko na e. Kami nina AnghelFernandez at Mr.Fabian. LJ: A ganoon ba? Nagsama ba kayo? ER: Oo,pero ako ang sumusulat. Nakalimutan ko na. Anak ng Bohemyo. Isang pangitnaistorya.sabikokaypete(pedro Ricarte) hindi ko alam ang Palanca. A t naggagaw aansilangistorya. Nanalo na pala si Pete. Sabiko, Pete,pabasa nga ng Kuwentong Estero kasi nanalo na iyon. Ibig kong makita kung ano ba ang porma ng istoryang nananalo sa Palanca. Kung ako ang judge na humatol doon, sasabihin kong hindi nakakaintindi ng mundo ang sumulat. SiPete Ricarte, u muuwisiya sa isang lugar na may bar kung saan mayestero. Atdiyan nga dumadaan siya sa isang estero na laging maygulo. Supposedtobesym bolism daw ng future. Laging ganoon. Atsatuwing dadaan siya doon, nagbabatuhan ng bote, nagsusuntukan. Walang ganoong lugar. LJ: Nanalo iyon? ER: Oo. ER: Su mulatako.pointofview ng bata. Pam-Palancaitoa, sabi ni Bienvenido Ramos. Gusto mo, bigyan mo ng title? Hindi Maabot ng Kawalang-malay, sabi ni Ramos.Dapatakong maniwala sa mga beterano. Naniniwalaakosakaniyang pam-palanca. Binasako ngayon sa loob.itwasnever meantnaparailathala ng Liwayway. Pero binasakosaloob dahil ibig kong malaman kung sasabihin man lang hindi pang-liwayway. Ibigkong malaman nila na ako y sumusulat ng bago ngayon. Naroon silang lahat. Naku wala pang kalahati,nagkomento na si Agustin C.Fabian. Parang tatayko iyon e. Naka-swivelchairsiya. Sabiniya, Itwasa long, long storyabout nothing. Binalikan ko si Mr.Fabian. Sir, ano ba ang susulatin natin? Ang talagang dapat nating sulatin. O ang inaakala nating magugustuhan ng mambabasa? Tiningnan ni Fabian si Kara sig, Mayibigsabihin itong batangito,a

84 LJ: Ilangtaon kayo noon? ER: Mga 19, 20. ER: Ngayon nag-awaykami ni Mr.Fabian. Hindi ako nagsulatsa Liwayway. Nagsulatakosa Bulaklak. Ang bayad sa akin sa una beinte singko,sahulisisenta pesos. LJ: Sir, nanalo na kayo. Umalis ho muna kayo bago nanalo ng Palanca? ER: Hindi. Hindi koisinaliiyon. LJ: Umalis na kayo? ER: Hindi pa. Papunta-punta lang. Pero hindi ako nagsusulat.hanggang sa nanalo. LJ: Porke nanalo na kayo. ER: Kauna-unahang Bagong Dugo na nanalo sa Palanca. Nagpupuntaakosa Liwayway kahit hindi ako nagsusulatdoon, dumadaan akosakaniya.si Mr.Fabian, mataas na lalaki.kung tawaginsiya Tangkad. Isang araw dumating ako doon. Nakitaniyaakosalibrary. Putsa,biglangtumigil. Andito k a pala. Halika nga. Pumasok akosaofficeniya. Sabiniy a, Pinag mamalakihan mo ako e. Hindi mo alam na gagawinkitang nobelista. Alam mo ang ginawa? Doon sa opisina niya, nandoon si Andres Cristobal Cruz,siCelso Carunungan atsakasil audico. May pinaalis sa mesa. Ang iniwan ni kuwan na puwesto, doon ako inilagay. LJ: Nagkaroon ka ng mesa. ER: Oo. LJ: Saloob pa. ER: Ako y manunulatng Liwayway pero wala akong suweldo. Parang guest writer ang papelko. Kapag maysingilnababayaran ako. Kaya nagpuntaako doon. Sabi sa akin ni Mr.Fabian, Alam mo bumababa ang sirkulasyon ng Liwayway. Nagugustuhan nila ang mga sinusulat mo. Pakikinabangan ko ang husay mo. Puwede ka bang magingeditor? Sabiko, Editor saan? Sa lahat. Nawalan ng puwestosiesperanza Cr uz, si ManuelCar.Santiago.Lahatngistorya, dumadaan sa akin. Sabi ni Mr.Fabian W ag n yong lalagyan ng pangalan baka matakotsi Edgar. Alam korin iyon. Kung tawagin ako doon,the supereditor. At20, ako ang supereditor. Si Amado Hernandez dumadaan sa akin, pati iyong Ibong Mandaragit. LJ: Niyarininyo iyon? ER: Oo. Inabotko pa si Caravana.Dumadaan lahatsaakin ang nobela. Susana de Guzman. Lahat sila dumadaan sa akin. Wala naman akong dinis-aprub. At naire-revisekosila. Kaunti lang para lang ma-exercise naman ang pagka-editor. Alam mo ang sabisaakin ni VirgilioBlones? Siya ang tumawag sa akin. Alam mo supereditorkarito,lahatngtaorito galit sa iyo. Alam mo ba na si Mr.Fabian e magre-retire na nextyear? Pag nag-retire yang boss mo, mag-retirekanarin. Noong mag-retire si Mr.Fabian, tumatakbo na ang nobela naming Anak ng Bohemyo. Tinawag ako ni Mang Basyong,Gervacio Santiago,at ang sabi Ang mga bida mo pag-aw ayin mo. Tapos na iyan. Pinag-aw ay ko ang bida at kontrabida, pagkatapos ng dalaw ang kabanata,taposna. Lumipatakosa Kislap. LJ: Anong yearpoiyan? ER: Mga Kayakami nagkasundo ni Tony Velasquez (ng Kenkoy fame), kasi iyon ang hindi takot sa akin. Lahat ng na-meetko na taotakot na ako y m ukhang matayog. LJ: Insecure. ER: Iwassettingthe standard na kapag pinatulan nila, sila ang unang-unang hindi maka-aabot. Ganoon ang nangyarisa akin kung bakitnireject nila ang Bagong Dugo. Nagse-setkami ng standard sa writing na kapag tinanggap,sila ang unang-unang hindi makakaabot. Nagmiting kami nila Ave diyan. Baguhin natin ang lengguwahe. Ang dami naming inalis.kapag nagkaroon ng problema ang protagonista, ang sasabihin Parang pinagtakluban ng langitat lupa. Wala naiyan. Wala na ang Du mungaw,tumanaw nang malayo, Bu muntong-hininga, o Kumikirot ang puso kapag mayproblema ang tauhan. Tingnan mo ang istorya namin. Ni ang puso ayaw banggitin maliban na lang kung inaatakeka sa puso. LJ: Sa Kislap poiyanosa Liwayway? ER: Sa Kislap. LJ: Ang patakaran na iyan,sa Kislap? LJ: Hindi. Bagong Dugo sila. ER: Sa Liwayway pa iyon. LJ: Mga manunulat ng Mga AgossaDisyerto. SiEfren Abueg ano ang tingin mo noon. Siya ang pinakamasipag sa inyo noon

85 ER: Nang dumatingsiyaaypropesyonal na. Hindi dumaan sa Bagong Dugo si Efren. Komo halos magkakaedad kami, itinuring namin siyang kabilang sa grupo. LJ: Nagbabasaako noon ng Aliwan,Bulaklak, nandun siya. Araw-araw linggolinggo ang kuwento niya. ER: Alam mo ang sikatnoon aysiave PerezJacob. Noong mukhang magaling na akong sumulat, sumulat na ako ng matitindi. Naiwanan silang lahat.isipin mo na katakot-takot ang karanasan kosakonstruksiyon. Hindi koisinusulat ang daang bakal. Karanasan ko iyon. Hindi koisinusulatkasi hindi pa ako marunong sumulat. Ang patakaran ko batay sa karera ng bangka. Nag-aaral pa lang ako sumulat,bakitkosasayangin ang magagandang paksa? Noong ako y bago pa lang sumusulat,wala pa akong nakitang lengguwahe noon. Pero noong nangangaral akosakanila, naniwalasilasaakin. Kayako naisulatang Sa Mga Kuko ng Liwanag. Sinulatkoiyan noong hawak na hawak ko na ang lengguwahe. LJ: Paano mo nalaman iyon? ER: Nakapagbasa na ako. Alam ko na iba na ang isinusulatko. Nakitako ang sinusulatko y may musika. Makikita mo doon sa Sa mga Kuko ng Liwanag. Ang mga intro daw ng mga kabanatasa Sa Mga Kuko ng Liwanag,poetry daw iyon. LJ: Namana ninyo ba iyanolikassainyo ang tainga sa musika? ER: Marunong lang akong makinig. Hindi ako mar unong lumikha pero marunong ako makinig. LJ: Mahilig ba kayong makinig ng radyo noon? ER: A,oo. Nabanggit mo iyang radyo. Napasok ako diyan noon bilang komentarista.taong 1969, pambansang halalan huling halalan bago nag-martial law. Sa panguluhan, kandidato para reeleksiyon si Marcos(Fernando Lopez para sabise)laban kaysergio Osmeña,Jr.(Gene Magsaysay para bise). Mula sa pagiging piyon sa konstruksiyon, marami nang nangyari sa akin. At noon, editorial consultantako sa GASI (Graphic ArtsService, Inc., isa sa mga ko mpanyani D on Ramon Roces), publisher ng Kislap Magazine at ilang komiks.attipong bilib sa sinusulatkong mga kamaisan ang general manager,sitony Velasquez. Isang umaga, dinala ako ni Mang Tonykay Don Ramon para sa isang proyekto. Malapít pala si Don Ramon sa dating pangulo,kay Monching Magsaysay. Dahil doon,ibigtulungan ang kandidatura ng kapatid ng huli,sigene. Pero para daw madala si Gene, kailangang tulungan na rinsiserging. Ano kaya ang magagawa namin? Ginamit namin ang noo y popularidad ng komiks sa masa.lahat ng backcover ng mga komiks sa GASI, sa halip na anunsiyo, editoryal (na ako ang sumusulat) ang aming ipinagsasakay,ko mpletosacartoons (na akorin ang umiisip Birthday party para kay EMR, Sept 20, Place: Farmhouse in Antipolo. From left to right: youngest daughter Andromeda (now in UP), Eddie Roque, Joe Lad Santos, myself, eldest son Jeric, son-in-law Maning Maristela (bother of Tina Maristela, the model), and daughter Mira (now with Miriam, professor). pero iba ang dumodrowing). Pulos banatkay Marcosat sa kaniyang administrasyon. Kinontak ako ng mediadirector ng Nation-Ad, ang advertising outfit (may opisina noon sa MagsaysayBldg.saRoxasBoulevard) na publisista ngtambalang Osmeña-Magsaysay. Nagugustuhan daw nila ang editorial-cartoons na lumalabas sa mga backcover ng aming mga komiks. Puwede raw ba akong umekstra sagrupo nila? Kanila pala ang noo y programang Kuskos-Balungos na on-air tuwing alas-siyete ng umaga (primetime) sa DZRH. Kaso, ang komentaristaay nakuha na raw ng kabila. Ang time slot na binabayaran nila, pina sakan na lang muna ng patu-patugtog ng musik a. Puwede raw ba akong sumulat ng politicalcommentaries pangkalahating orasaraw-araw? Babasahin sa ere ng kanilang makukuhang bagong komentarista. Nagkasundo. Gumawa ako ng sampol. Dinala ko sa Nation-Ad. Gusto nila.kaso wala pa raw silang nakukuhang bagong komentarista. Mayroon daw ba akong mairerekomenda? Kung ako na lang daw para wala nang iskrip-iskrip,diretso na? Tinanggapko ang

86 hamon. Kinabukasan ng umaga bago mag-alas-siyete, naroon ako sa harap ng istudyong iyon ng DZRH. Tatlong minuto bago ang aking oras, binuksan at pinapasok ako. Ang bagong komentaristang Kuskos-Balungos. Dinatnan kosa loob sina FrankieEvangelistaat Rollie Grande. Sinamantalako ang mga natitira pang sandali, inamin kokayfrankie na hindi pa ako marunong, hindi ko alam kung paano pakikialaman ang mga aparato. Tinuruan akoni Frankie.Iyon, ang pagbo-boarday napag-aralan kosaloob lang ng 30 segundo. Nagsimula ang aking programa.bumatiakong magandang umaga sa madlang pipol, nagpakilalasa pangalang Eddie Mata, ang bagong tagapagsalita.banat na,arya. Nakaraos. Ang sumunod na mga araw, minamani ko na lang. Nagrerekording akoatsa bahay,napapakinggan ko ang aking sarili. Na maraming nakikinig,pinatunayan ng bulto ng mga sulat na tinatanggap ko bagama t kalahatiay nananakot, pinagbabantaan ang buhayko. Okey lang.kasama sa hanapbuhay wika nga.enjoy na enjoy ako.lalo t naaalala ko na nang maalis ako noon sa Radio Center,bilang officeboy, mensahero,diyanitor,atsoy.bumalik ako doon pagkaraan ng 12 taon bilang isang radio commentator. LJ: Marami talaga kayong pinagdaanan. ER: Alam mo minsan inimbita ako ni Mona Highley. Mayroon pala siyang translation sa Inglesng Sa Mga Kuko ng Liwanag. Firstchapter ipinakitasaakin. Hindi ko nagustuhan. Medyo mababanggitkosirickylee ano. Isinama siyani Bert Antonio sa bahay. Gustong-gusto akong makitanirickylee. Dumatingsa bahaysirickylee. Pinainom kosiya. Saharapko,siRickyLeefrozen. Pantay na pantay ang sapatos.lumipas ang maraming panahon, nanalo na si RickyLee ng Palanca. First Palancaaw ard. Tapos punta sa akin si RogelioSicat. Binanatan ako ni RickyLeesa Philippine Collegian. Ang Sa Mga Kuko ng Liwanag kinatay niya. LJ: Nirebyu. ER: Sabi ni Roger,sagutin mo. Pero sagotko, hindi ako sumasagot sa ganyan. M ayroon akong sariling sukatan. Ke papuri opintas,ako y naniniwalasasarili ko. Siyempre, alangan naman na naniniwalaako sa lahat ng papuri,tapospintas nire-rejectko. MaygalityatasaakinsiRickyLee. Hindi ko binasa.ibinasura ko. Ang sumagot si Roger. Dalaw ang pahina sa Collegian.Dumating si Roger dala ang sagotniyakayrickylee. Hindi kor in binasakasi magbibigay saakin ng idea sarebyu ni RickyLee. Kinalimutan ko na. Heto ngayon, napuntaako sa Bureau of National & Foreign Information (BNFI). Hindi ko maintindihan kung bakit ang mga co-writerkogalitsaakin.basta tiyan aygalitsaakinat malalaman mo kapag nagkaroon sila ng power. Noong magkaroon ng MartialLaw, mayroong M ass Media Advisory Council, simijares, ano. Si Diego Cagahastian ang naassign sa Roces publication. Nagsusulatako doon. Sa Gasi, ang na-assign naman aysidoming Mirasol. Alam mo ang una nilang ginawa,alisanako ng hanapbuhay. Tigillahat ng aking akda.kasama koaraw-arawitong mga lintiknaito. Pagkatapos nang sila y magkaroon ng power through Marcos,ginanoon ako. Ako, walang hanapbuhay. PagkataposnapuntasiDoming sa BNFI. Naroon si Andres Cristobal Cruz. Kinuha ako ni Blones sa BNFI. Giniyera nila ako.ito ygiyerang nilikha nila, pupuntahan kosila. Naroon kami sa pagpuputa. Magpuputarinako sandali. M edyo mahusayakong empleado. Ang head namin aysilarry Cruz, anak ni Abe (Emilio Aguilar Cr uz).pedro Lorenzo ang boss namin. SiAbe,tatayniya. Nag ing propesor ko iyon. Magaling iyon. Anyw ay, sandali lang ay nasibak itong si Besamin. Sibak sila patisiano. Sabiniyatakeover na. Siyaraw ang pumalit kay Liberato Mariña,siDoming Mirasol. LJ: Pero hindi kayo nag-away ni Mirasol? ER: Frontal? Hindi. LJ: Hindi rinkayo nag-aw ay ni Andy Cruz? ER: Hindi. Di ko pala naikuwento yong kay Ricky Lee. Nakalimutan ko. Ibinasura ko pareho ang rebyuat ang sagotsarebyu.lumipas ang panahon. Iyon pala ang dahilan kung bakit naikuwentoko ang BNFI. Ngayon, medyo magaling na executive ako doon. Bilib sila sa akin. Purotaga-UP ang naging newswriter ko. Anyway,isangiskolar,siJose Umali, galing ng UP. LJ: A,oo,kilalako yon. ER: Alam mo, magaling na writer iyon, magaling pang tao. Sabisaakin isang araw,nasalabassirickyleekakausapin daw akokasi mayatraso daw siyasa akin. Hihingiraw siya ng dispensa.sabiko, Joey, hindi ko pinatulan iyan. At sak a hindi ako galitsakanya. Sabihin mo sa kanya,walasiyang dapat ihinging dispensa. Sincereako doon. LJ: Pumasok ho siya, hindi na? ER: Hindi na. Hindi na. Kasinagtatrabaho ako. LJ: Sumali kasa Liwayway novelcontest? ER: A hindi, una iyon. Dalaw a iyon 1963 at1964.ito naman ang istoryang Sa Mga Kuko ng Liwanag. Nanalo na akosa Kagubatan ng Lungsod,tapostu mutuklas sila ng nobelista.bakit pinagsasabmit pa nila ako ng synopsiskahit natuklasan na nila ako. Kasama sa humahatol sina Laudico, Clodualdo del Mundo, Celso Carunungan. Pinagsasabmit ako ngayon ng synopsis. Hindi sana sila patataw arin ng history. Alam mo nang isinabmit ko iyon, it wasrejected on 27 counts. Nakalagay doon Sa mga Kuko ng Liwanag, paano ko susulatin. Sa madaling sabi, iyon ang kabasu-basurahan sa lahat ng nobela.ngayon para lang ma-slightsila, ito ang ginawako. Isinulatko pa rin. Tutal ang contestay under pen name

87 Isinabmit ko. Nagkaroon sila ng problema ngayon. Paano mo ipatatalosacontest ang ganoong klaseng nobela. Alam mo nagings olusyon nila? Pinapanalo, naging second prize. Kamahal-mahalan ko iyong nobela. Iba ang ginaw ako doon. Talagang ubod ng kinis iyon sa palagayko. LJ: Mayform ulakayo sa pagsusulat? ER: Wala.Kapag nag-form ulakaform uladinlalabas sa iyo. Sa UP naglelektiyur ako sa isang klase ni Prop. Ligaya Tiamson Rubin. Dumating sa plotting ang usapan. Hindi ako iyong uupo sa harap ng makinilya mag-iisip ng susulatin. Mayroon akong púno ng mga istorya.tuwing may maiisip ako na ide a,ikinakabit ko doon,ginagaw akong bunga,pinapahinogko.lahatnaiy an kinakantiko araw - araw. Mayroon akong nakikita na nirereject ko. Mayroon namang talagang madaling mahinog. Padagdag ako nang padagdag ng puwede atpatapon nang patapon ng hindi puwede. Ganoon ako mag-plotting. LJ: Kapag kinakantiibigsabihin sinusundan ninyo? ER: Hindi. Iniisip mo kung paano ang gagawin mo. Saan pupunta. Kasikapag nagsusulatka,gistotheme ang sa iyo. Paano mo ide-develop ang istorya? Lagi akong tema. Walaakong istorya,walaakong karakter.tema muna. Nagkakaroon ng karakteriyan na kung minsan hindi pala puwede. Tatanggalin ko. Mayroon namang bago pa lang ay isusulat mo na kaagad. Mahihinogkaagad. LJ: Alam mo maitatanong ko, hindika ba nabubulukan? ER: Hindi. LJ: Hindi, hinog nae. LJ: Talagang mayaman kayo sa karanasan. ER: Oo. Ang advantageko iba sa Liwayway,wala ako sa eskuwelapero ang yaman ko sa karanasan. Sana kung nag-aral ako, I would say na mas magaling. Naghabolako noong nag-aral ako. Kaya lang boboyata naging propesorko.si Abe Cruz (Emilio Aguilar Cruz) ang gustokong propesor. Bobo na siguro iyong iba. NakilalakodinsiJoe Quirino.Bilibsiya sa mga articleko. Mayroon siyang kolum sa Mirror.There was a time ang mga lumalabas doon, sa akin. Hinihingian niyaakotaposilalabasniya;walanasiyang trabaho. Niloloko akonito,sabiko. At supposedto be akoaytatanaw pa ng utang na loob sa kaniya. The first, second, thirdarticle,tuwang-tuwatalaga ako. Noong naging habitual, putaayaw ko na. LJ: Dika binibigyan ng kredit? ER: Inilalagay naman na ako ang sumulat. Wala iyon, wala.ito. Ihaveagood storyabout Al Mendoza. Atnoong walasiyang hanapbuhay, maykorning kolum ako sa basketbol. Sabiko Al, para magkaroon ka ng hanapbuhay, sa iyo muna yan. LJ: So hindi siyasports writer dati. ER: Sa Kislap siya dati, kumitasiya nang kaunti. Nakilalarinsiyasa Bulletin Today. Pagk atapos sumikat na. Napunta sa Inquirer. Si Al Mendoza ay nagpupunta sa bahay para lang tulungan ako. Siya ang nag-aalaga ng dalawa kong anak na maliliit. LJ: Talaga? ER: Ito ngayon si Al Mendoza. SiJoseph Estrada k andidato no onforsenator. Su musulatako sa lahat ng diyaryo para kayjoseph. Bilib na bilib si Raul de Guzman na dating BisePresidente ng U.P. NagtitiwalasiJoseph sa akin noon. Sabi niya, lumalabassa(binanggit ang isang malaking magasin) ang lahat ng candidateforsenator.sabiko, Maypresyo yan. Ibigko ngayong makuha ang koneksiyon ni Al Mendoza.Tawag akosakaniya. Al, Edgar here. Sinong Edgar yan. Puta,Al,kailanka pa walasaserbisyo? Hindi. Sino ka? Sinong Edgar to. Yong nobelista. Minura ko, Ayun, nakipagkita.driver ang nakipag-usap sa akin, bakaraw sapakin ko. Akin ang buong Greenhills noong panahong iyon. Erap time. Dumating din si Al. Alam mo katwiran sa akin, marami raw threatsa kaniya. Sinisigurado daw niya na ako si Edgar.Kung pinatawad kosiya,onlyto helpjoseph. Sabiniya, Alam mo maybayad yan. Ni-layout sa akin ni Al. May cut-offperiod kasi. Hindi na puwedeng mag-advertise ang politiko. Habang nalalapit, pamahal nang pamahal. Ang pinakamahal ang huling article na puwedeng lumabas. Kinabukasan sana. Nangangailangan kami ng tatlo na lang. Lingguhan ang magasin. IbigniJoseph lumabas doon. SabikokayJeseEjercito, Pag nakalabassiya,joseph would come out anyway. Siguro madadagdagan lang ng boto. Withthat, he would come out anyway. LJ: Tinuruan ba ninyosiyang magsulat? ER: Hindi ako nakakapagturo.si Al Mendoza,kaya nakakapagsulat ng ganyan, mayutak. Ang pinapansin ko lang ay ang pagkatao niya. Ang pinagdaanan niya. Nagputakami sa Press Club. Noong araw sinasabiko magsulatka doon sa akin, nagsulatsiya. Alam mo ba magaling akosagolf. That s what you do not know. Si Al huli na lang. There was a time, sabi sa akin ng e ditor noon ng Kislap nasi Ramon Marcelino, Koberin mo nga yong mga gago na yan, yong mga kandidato. Okey,gustong-gustoko,kasireporter ang dating kosa Kislap.Ito

88 ang flashback.si Rene Sebastian kandidatofor councilor of Angono. Si Totoy Antonio kandidatoforcongressman of Rizal. SiBanjoLaurelkandidatofor mayor ng Tanauan. Ngayon, si Boy Asistio kandidatofor councilor of Caloocan. Sa madaling sabiseveralofthem isineryeko. Pagkatapos noon,lintek ang kasama ko,lahat ng pinakamatitindi sa Maynila. At nakitako, walang uubra kay Banjo. SiBanjo ang hari. Ininterbiyuko lahatiyan. Nakapag-goodtime ako. Nabarkada ako kay Boy Assistio. SiBoy Asistio tipong playboy atgolfer. Kapag Sabado, kaniya ang sabong sa Sangandaan. Dumarayo doon si Titong Singson, kapatidni Chavit. Natuto akong mag-golf. Naglaro ako sa Wack Wack.Ayokong basta lang marunong ng golf. Gusto ko magaling ako. Bumibili ako ng mga gamit. Sa equipment, you haveto spend a lot para makako mpletoka. Fourteen iyon. Kung magpraktis ako sa Camp Aguinaldo, gabi-gabi. Marami akong pera noon. Glory days. Lagiakong kasama ng mga barkada ko.sina Eddie Roque. Hindi masarap na nag-iisa ka. Dapat marami kayo. LJ: Nagsisibakayo sa mga glory days,lost opportunity? ER: No regrets. Mabuti nga tinamo mo. May mga punto ng buhay na dapat hindi mo ginawa. Dapat magsisika if you are not a writer. Ewriterako. Lahat ng bagay ng pagkakamali ko, pinakinabangan ko sa pagsusulatko. May advantage ang writer. Sa writer walang mistake. Pakikinabangan mo ang mistake mo. Karamihan sa sinulatko produkto ng mga karanasang iyon. Hindi ko isinusulat ang akingtamang ginagawa. Alam mo ba na ang pinakamahalaga sa buhayay memory? Pure memory. Ang present wala iyon. Hindi mo pa alam kung ano iyon. Don tforgetit. Pakikinabangan mo iyan sa buhay mo. Kasitotoo na iyon. W alang pinakamahalaga sa mundo kundi ang binabalikan mo na. Ang pinakakawawang tao ay ang walang babalikan. Iyong kaunti lang ang memory. Alam mo ang bestsong? Ikaw ba inaawit mo ang tagu mpay mo sa pag-ibig? Ang inaawit mo ay ang mga kabiguan. The bestsong is a sad song. LJ: Nabanggit ninyo ang mga manununulat, may sumusunod na malapit sa inyong yapak? ER: Hindi kosinusukat ang kapuwako. Malayko kung mayroong magaling sa akin. Hindi ko alam iyon. W ag mong pakialaman ang labas sa mundo mo. LJ: Kung pinakialaman naman kayo. ER: Ay,pakikialaman korinsiya. At magkikitakami. Kagaya nga ni RickyLee. Payag naman ako na magkikitakami. O alam mo sikatiy an sa pelikula.pero wala iyang pelikula. Pinakamadaling sulatiniyan. Ang magpe-prevail,literature. Ang ginagawanirickylee is not partofliterature. LJ: Makakakumpetensiya mo siya? (Mula sa Kaliwa) Romulo P. Baquiran, Jr., Pambansang Alagad ng Sining Virgilio S. Almario, Edgardo M. Reyes, Rogelio Mangahas at Vim Nadera sa kaniyang tahanan sa Taytay, Rizal. ER: Walasaisipko yon. Forseveral times,laging nomineeakosafa M A S,Star Awards,pero wala sa akin kahit matalo. Kapag nanalo, hindi ko kinukuha o tinatanggap ang tropeo. Wala sa akin ang award-aw ard. Inalok ako ni Mike Bigornia ng award, tinanggihan ko. This is an old position. Pero tingnan mo, nanalo si Carlos Quirino ng National Artistfor Literature. Walaakong awaykay Carlos Quirino perohistoryishistory,notliterature.pero mamamatay na kasi, naka-wheelchair,ginawa nang National Artist. Nagbago bigla ang category.inaccommodate. Sana binigyansiya ng ibang awardatrecognition. Sana pangalagaan iyan. Kakauntilangiyan. Maraming deserving pero pinalabnaw nila ang katayuan ng mananalo. Mahirap manalo diyan. Huwag sana nilang gawing ganoon kadali. Atwalang awa-awa diyan. LJ: Gusto ninyong mag-mentor sa mga bata, sa mga young writer? ER: Inalok ako na magturo ng UP noon. Magsasabmit daw ako ng curriculum vitae. Gustokong magturo sa ilalim ng puno ng mangga. Nagturo na ako minsan, sapcc.sibeloy Crisostomo presidente ng PCC malaki ang bilib sa akin. Puwede daw akong magturokasi ang body of workskoequivalent ng MA. Dumating ako sa PCC Lepanto. Gustoko sa Lepanto para malayo akokaybeloy.bakitgusto kong makapagturo? Sasabihin kong ako y pagkahirap-hirap kaya hindi ko nakuhang makapag-aral, so bumalik na lang ako para magturo.lateako ng two days. Ang lahatngestudyante sa Malikhaing Pagsulatnakay MarceloLagmay

89 na. Sabi ni Celo, Magtaasngkamay yong gustokay Mr.Reyes. BinawiniCelo. Ang daming nagtaasngk amay para sa ak in. Maw aw alansiya ng estudyante. Sa madaling sabi hinati namin. I don tgivegrades. Ayaw kong humatolsasinuman. Ayokong hatulan ang akingklase. Sabiko, You grade yourself.huwag n yo akong lolokohin, kasi meron akong sarilingnumero, baka hindi magkita. Iwilfailyou. G agantiako. Be honest. Kung ano ang dapat sainyong sarilikasi maskilala ninyo ang inyong sarilikaysa akin,pero meron akong sarilingevaluation about you. W agkayong lalayoriyan. LJ: Ilangsemesterkayo? ER: Laging isa.itaughteverything but the subjectthatihavetoteach. Kaya tumigilako. Mukhang tama ang itinuturokopero mali sa kurikulum nila. Hindi ko alam ang itinuturo nila. Ang alam ko buhay.pero enjoy na enjoy ang mga estudyante. Ito ang magugulatka. Palaki nang palaki ang klaseko. Pati mga propesorattendedandlistenedto me. Akalan yo na meron na kayong degree, everything wilcome up to you in a silver platter? No way. You wilbesurprised. M asisirako kung ano ang ginagawanilaroon,diba? Nakapaglektiyur din akosa U.P.Doon minsan sa isang pulungan ng mga miyembro ng faculty,ginaw anila akong modelo o halimbawa ng isang manunulat na sa pagsusulat lang talaga kumikita,nagtataguyod ng pamilya,nabubuhay.ditoraw kasisaatin, ang mga manunulatlalo thigitnakilalasafiction,atsasar iling wika pa mandin, malamang sa hindi, gutom. Karaniwan na,hiliglangtalaga ngunit sa ibang paraan kumikita. Maaring may negosyo. Maaaring namamasukan. Maaaring nagtuturo sa paaralan. Pero iyong sa pagsusulat lang umaasa,bihira. Ako nga ang inihalimbaw a. Saopen forum ay tinanong ako ng isang estudyante: Paano koraw nagagaw a iyon? Kasi, wikako, walaakong pinag-aralan. Iyong may mga tinapos, sa sandaling mamulat na napakahirap mabuhay kung sa pagsusulat lang, mayfallback position. Puwedeng magpraktis ng propesyon halimbawa.ako y walang gayong kaluwagan, walangfallbackposition puwera na lang kung nanaisin kong bumalik sa pagiging piyon ng mga tubero.saibangsalita,dugtong ko pa,isinu mpa ako upang magsulat. LJ: Mas marami pa kayong nasulat kung napuntakayo sa pagtuturo? ER: Walang dadami ng nasulatsaakin. Napakasipag ko. Ako nagsusulatfro m the atr ociously r idiculous to t he g rimly ser ious. Alam mo nasa Kislap ako, nagsusulatako ng thirteen articlesper issue? Kapag nakitakita susulatinkita. Nakakitaako ng lapis,susulatakoabout pencil. LJ: Paano ninyo nagagawaiyan? ER: I don tknow. Mayroon akong nasulat na article na bukaslalabas. Ang manuscript ko ang pinakamalinis. Makinilyado pa. Walang mistake. Kapag nakakitaka ng mistake, medyo suwerteka. Ang naisulatkosiguro mga 5,000 articles. Puwede mong basahin lahatsiguro. Patianginterview ko sa mga butiki. Ang isinusulatko ngayon, katarantaduhan pero lumalabas. Bukasitwilcome outin Balita. LJ: Anong title? ER: Ang Mga Taong Basura Heto: Magandang halimbawa ang mga matataba na nagsisipagdiyeta upang makapagtapon ng sobrang mantika. Upang makapagpababa ng timbang. Sakanila the biggestloser daw aysiyaring the biggestwinner. Ang may pinakamalaking naw ala, pinakamasaya. Nag papagunita naman sa sining ng eskultura. Kukuha ka ng isang malaking tipak na bato sa uri ng kalagayang wala. Bato lang. Hahaw ak ka ng sinsil at ng maso. Tatapyasan mo. Sa bawattapyas,nababawasan. Ngunit gayon din sa bawattapyas umaanyo ang tinutungong kahulugan. Sa bawatsugatnanililikhangtalim ng sinsil, paganda nang paganda. Nababaw asan ay nadaragdagan. Sinisira ay nabubuo. Na nagpapagunitarin,excuse me, sa aking isineryeng mga nobelang napipilikong isalibro. Ang isineryeng nobela(karaniwang Linggo ang labas ng magasin) ay maaringtumakbo nang pagkahaba-haba. Ataabutin ng isang taon o higitpa. Peroinuumpisahang ilabaskahit nakakatatlooapatnachapter pa lang ang aw tor. Sakaling mangyari na makalulon ng bubog ang awtorat manigas,problema. Bitin ang nobeladahilisinusulat mo pa ay lumalabasna, hindi mo na mababago ang nasisilip mong kahinaan. Ang gagawin mo magtatagpi na lang kung mayroong dapattagpian. Ang maiisip mong sana y mas magaganda, maaaring hindi na lumapat sa mga napaw alan mo na.pauubrahin mo na lang ang mga nariyan na. Sa pagw aw akas, mapagmamasdan mo ang kabuuan mula sa tamang layo. Sa persp ektiba ng iyong wika,kitang-kita ang mga kakulangan, atkalabisan. Pero kung isasalibro, hindi pa huli ang lahat. Makapaghahabolka. Hindi magandang isalibro sa orihinal na kopya ang isang isineryeng nobela. Maraming dapat baguhin. Gaya ng pagtsa-chapter. Dapat nang maging episodal o maysariling kabuuan bawatkabanata sa halip na sadyang bitin upang papanabikin ang mga sumusubaybay. Sampung beses na mas mahirap ang rebisyon. Maaaring mabago lahat. Walang malabi sa orihinal. May mga madaragdag ngunit higit ang mababawas. Ang isang nobela puwedeng mabanatsasanlibong pahina. O baka wala pang kalahati ang matira. Mahirapat mahabang proseso, ngunit kasiyasiya. Gayasakaso ng isang nagdidiye ta para pumayat. O sining ng eskultura. Pambihira atkataka-taka na nagbabawaska lalong nadaragdagan. Pinipiga mo lalong nagiging makatas. Na nagpapagunita naman, excuse me again, sa ating mga pinunong gobyerno bigla kong binanggit para maging relevant naman ako na nagkakamal upang patuloy tayong kilalanin bilang pinaka-corrupt na bansa sa planetangito. Sila na nakilalasakanilang taglay na immoderategreed. Sila na walang kasiyahan sa kadedekw atatkadadambong. Patuloy nilang pinayayaman sa salapi ang kanilang sarili lalo namang namu mulubi, nagiging basura ang kanilang pagkatao

90 LJ: Silang dagdag nang dagdag ang nababaw asan. ER: Sa susunodkong article, galit na galit ako sa mga gustong makapagtipid. Ang advicekasi,lahat superficial. LJ: Bakit? ER: Uso ngayon ang ultimate. SaTV, lahatay ultimate. Ito ultimate in adv ice, how you could save. Thisisthe ultimate. Necessityisthe mother of invention. Ano ang iniimbento? Lahat ng makagagaan at makadadali sa pamu muhay. Koryente, o hindi ka na magpapaapoy.electrictoothbrush. Payo ko,kalimutan ninyo ang mga bugok na iyan.iwanan ninyo ang lahat ng bagay na inimbento para gumaan ang inyong buhay.patayin ninyo ang aircon atbentilador. Magluto kayo hindi sa gasul.iyan ang nakapagpapabigatsainyong buhay. Go backto basic. Now the worldiscorrectingitself. Inaalisangating oil para bumalik tayo sa pamu muhay ng mundo. Magtipidka. Superficial yan. Nagta-taxika,nagtatricycleka dahil kapirasong lalakarinayaw mo kaya lumalakiangtiyan mo. Ibig kong sabihin nagsusulatako ng katarantaduhan. Pero suriinmo,it strue. Kasi kapag hindi kagaguhan, hindi mo babasahin. So bibigyan kita ng kagaguhang totoo. LJ: Iyon bang Bangkang Papel,pelikula lang? ER: Hindi, nobelaiyon. It wasactually a trilogy. Isinulatkoiyan pero hindi maganda. Karugtong iyan ng istoryangtauhang ginampanan ni To m my Abuel. Doon ko na-realize na maydirector s medium, ang film. The actor s medium is play. Parang iyon ang nangyarisaakin. Ang Bangkang Papel sa Dagat ng Apoy naipelikulako, Ithoughtitwas moreeffectivethan when I wrotethatas a novel. Hindi maganda ang pagkakasulatko. LJ: Perokailangan sa documentation ng body of works mo. ER: Itwas meantforatrilogy. Maytatlong karakter. Isang moral, amoral, at imoral. Iyon ang tatlong nobela.inu mpisahan kosagitna. Ang amoral walasiyang pakialam sa mundo. Ang gusto lang niyaay makuha si Ligayaat makabaliksaisla nila. Wala naman siyang pakialam sa mga ipinaglalabang isyu. Ang sumunod imoral, ang Bangkang Papel sa Dagat ng Apoy. Makikita mo nakikipaglaban ang laborleader. Ang pinakahuliko,everything ends in death. Ang lahatngkarakter ko diyan, may pagkakaiba-iba ng kamatayan. SiJulio, nakita na natin ang kamatayan sa Sa Kuko ng Liwanag. Dito sa Bangkang Papel na according to Conrad de Quirosisoneofthe bestfilms he eversaw. Deathscene. Namataysi Joseph Estrada.Iyong huli namatay din. Magkakaiba lang. Ang huliaybudhi ng Buwaya. That would beabout Imo, iyong nasa advertising agency na tinalo si Perla. Walasiyang pakialam. Noong nagsusulit na siya sasarili,too muchof a goodthing is bad. Nagkaroon siy a nglivercancer.parasiyang si Hudas.Siya ang may pinakamalungkot na kamatayan. LJ: Pelikula ba ang Budhi ng Buwaya? ER: Ni hindi ko pa naisulat. LJ: Hindi pa naman huli na balikan mo. ER: Diyan ako binanatan ni RickyLee,wala daw akong commitment. Amoral ngasijulio, e. Biglang ako ang sinita.pero hindi naman nag-aral ang karakterko, hinahanapan niyangrebolusyon. LJ: Paano ka ba napasok sa pelikula? ER: Malakiangkinalaman ni Joseph Estrada.SiJoseph parang tatayko. Kapag sinabi niya sa lahat ng naniniwalaat umaasa sa kanya ang isang bagay, iyon na iyon. Kahit si JeseEjercito walang say.kapag mayjokesiya,kahit sampung beses mo nang narinig,tataw aka dapat.atkahit hindi nakakataw a, you havetolaugh dahil ikaw ay merong nilalakad na negosyo. Wala ako sa ganoong kategorya. Kinursunada ni Joseph ang lahat ng pelikula k o sa Cro w n 7. Patok kasi. Gusto niyaakong makita. Hindi ako umapir.sijoseph magaling sa gudtaym. Kapag ginudtaym ka,hihiyainka. Knowingthat,tatanggapin mo lahat.pero ako,ayokong basta lang oo nang oo. Sabi nga ni Nani Cuenco, National Artist, Butiikaw naka-say no kay Erap. Nagkagalitkami. Pero, isang araw may padalang tseke ang Viva.Gagawinko ang Pakners starringjoseph Estrada and Rudy Fernandez.Naisip ko,so manyyears have pa sed.ihave proven mypoint.sijoseph, ni-require ang Viva. Hindi siya makalimot sa kaniyang atraso. Magpapartner akokayrudy, pero ang direktor si Edgar Reyes. Ang hula ni Inday Badiday, I would bethe director. All I haveto do is to agree. SabiniJoseph, Papuntahin mo ditosi Edgar, yongscriptwriter. Kasipag-uusapan namin ang istorya. Siya ang magdedecide hindi si Rudy Fernandez. Kasi noon lang sumikatsirudy Fernandez. Pumuntaakosakaniya. Walakaming pinag-usapan sa nakaraan. Walakaming pinag-usapan sa present. Uminom lang kami. Pero niyakap niyaako. Andun na lahat. You don thavetosay a word. Sabiniya, G agaw inkitang direktor. LJ: Ilan ang dinirekn yo? ER: Dalaw a lang. Binuhay ang noo y di-na-aktibong Crown 7 ng JE dahil pagpapraktisin akong magdirek.dinirekko ang Bulaklak ng Apoy starring Emily Loren. Su munod na proyekto, Bangkang Papel sa Dagat ng Apoy (hangosaisa kong nobela,akorin ang nag-iskrip) ng Cine Suerte,totohanan nang ididirekko sierap. SabikokayJoseph, Bagokitaidirek mag-uusap muna tayo. Ibinabalik ko sa kaniya. Ikaw naman ang gumawa sa akin. Kapag ako nag-fail, it s your

91 fault. Tinulungan niyaako not tobeagooddirector but atleasttodirect him. Sa pelikulang iyon sila pinapagtagpo ng kapalaran ni Laarni Enriquez. Isang bagay: hindi kahit sinong direktoray maididireksierap. Mapili,maselan. Sa iilang okey sakaniya,kabilang ang mga yumaong FPJ, ChatGallardo,atTotoy Buenaventura Inthestory,siJoseph E strada bilang si Pol(siTommy Abuelsa Maynila)ay isang laborleader (aktu w al na B ook 2 ng isang trilogy na ang Sa Mga Kuko ng Liwanag ang Book 1) na tinarget ng sistema, pataksil na pinaslang ng isang tirador. Ginaw ang simbolo ng pakikipaglaban ng lipunang manggagaw a. Wala pa si Joseph, pinakunan ko na ang burolkay Romy Vitug. Hindi ko na napakinabangan iyon. How are you going todirectjoseph Estrada? Ang pumataydiyansibaldo Maro. Balut,balut! Pong,pong,pong. PataysiJoseph Estrada. Ordinarily, ipaliliwanag mo kung sino ang pumatayatbakitsiya napatay. Hindiko na ginawa. Bakit? Di ba ang mga napatay,ipinaliliwanag ng batas. Pinipiktiyurkorito kung ano ang situation sa Filipinas. Ang napatay,napatay. Hindi koni-resolveiyan.i go along withthe Philippine situation. Si Ninoy nga hindi na-resolve. Ang malaking problema,sijoseph, ayaw mahiga sa kabaong. Nagpakuha ako ng so manyextras, supposedto belaborleader ito. Pinakunan ko ang haba ng pila. Pinaning koiyan. Pagkatapos heto ngayon ang bataat nanay. Ang bata may dalang rose. Okey,tapos na ang eksena. AyawniJoseph na mahiga sa kabaong. Whatare you going to do? If you know film making, pagkatapos na kunan ang tumitinginsakabaong, kukunan mo ang tinitingnan ng bata. Pointofview. Ang bataay naglagay pa ng isang rose. Puwe de ba na basta ganoon na lang na wala ang nakaburol? Ayawtalaga mahiga ni Joseph sa kabaong. Sabiniya, 25years na ako sa pelikula, walang nakapagpapahiga sa akin sa kabaong. Hindi ako namamatay. Sinabihan nga ako ni Ronnie baw al mamatay. S inabi ko ang importance. Pinatawag namin si Layson, ang may-ari ng Funeraria Nacional. Sabiko, W ag n yong isosoli ang alpombra,kandila atdidiskartehan kosijoseph Estrada. Tuwing magsu-shooting kami Erap, sasabihin ko, Sigurado ka ba, nariyan ang kabaong? Ayaw talaga. May pamahiin siya.last day ng shooting namin. SabiniJoseph Estrada, Ew an ko,nariyan ba ang kabaong? Alam niya naitisthe most importantscene. Unang-una,angpointofview, mayroon kang bata na naglagayngrose. Kapag kinunan mo iyon, dapatangrose pareho. Tuwing gagabihin ang shooting,nagpapakuha ako ng sampung rose. Kapag pumayagsi Joseph, isa ang ilalagaykoroon. So pumayag din si Joseph. Naku nasaan ang kabaong? Mahusayakong magdala ng tao,takbosila. Tu wang-tuwasila. Okey, andiyan na.shooting na kami. Tapos,sabiniya, Hinditalaga ako nahihiga riyan. Baka mamataytalaga akodiyan. Sabiko, Ihaveaco mpromise. Ipapaalisko ang ilalim ng kabaong. Mahihiga ka na lang sa ilalim. Tatakluban ka na lang. Ayaw pa rin,kabaong pa rin daw.last option: Lalagariinko na lang ang kabaong. Ililimit ko ang shot. Kalahati lang, iyong nasa mukha mo na may salamin. Pumayag! Ang kasoni-rejectngcensor ang eksena. Ayaw, dahil malapit na malapit daw kay Ninoy. LJ: Sino ang nagpatanggal? ER: Censor,militar.Ironically,itwasthe military under General Estrada. LJ: Panahon ni Cory? ER: Hindi, MartialLaw, Marcos. Kapapaslang noon ni Ninoy Aquino atibig kong gayahin kung paano siyaibinurol.tandaan, si Erap noon aykilalang maka- Makoy.Kaya nga mahirapilusot. Kung panahon ni Cory mailulusotkoiyon. Si Ninoy napusoy na noon pero hindi pa nagrerebolusyon. Sa pelikula, big money isinvolved. Hundredsofthousands, now millions. Hindi puwede na pagdating mo doon, magaling ka. Ang kalakaran, if you are doing a goodfilm it would not earn money.so gagawaka lang ng katarantaduhan at maraming nakukumbinsi naito ykikit a ng pera. Ako nagsimula sa unti-unti hanggang sa dumating sa punto na ako ay nagdidikt a sa Liwayway kung ano ang gusto kong sulatin. I would liketoapplythe same attitude sa cinema. Big game. Sasabihin mo lahat nagkakagulo, nagkakauntog ang producerto produce your idea? Hindi puwede, makikiusapka. Atako nakigago, nakiloko. SoIclaimto have writtenthe worst screenplayinthe Philippine cinema. Alam mo hindi naman siguro masyadong totoo iyon. I started low para patulan nila ako. Para bigyan nila ako ng pagkakataong ma-produce iyong pelikula.hanggang sa paniwalaan nila ako. H anggang sa dumating sa puntonaicould producebangkang Papel. LJ: Saan kayo hu mugot ng ganiyang attitude? ER: Sa buhayko mismo siguro. Naglayasako out of my own decision. Akokasi, saksakan ng hina ng loob. Nasaklaseako,kapag ako ytinawag ng propesor para akong matatae. Ang inferiorityco mplexko sinlaki ng mundo. Ang ginawako para i-correct ang sariliko, naglayasako. Inexposeko ang aking sarilisalahatng kahihiyan. Ang gagawinko, pupuntaakosaestrangheroat hihingiako ng pagkain. Nabura lahat ng kahihiyan ko. Nakarating ako sa lahat ng sulok ng Filipinas. Noong panahon ng Union Cigarette, mga 1960s bago ako nagsulat,naroon ako sa Sandakan. Nag-i-smuggle kami roon. Naroon ako sa Turtle Island. Nakasulat akongistoryaabout Turtle Island. Hindi ako naglayasdahilibigkong magsulat. N gunit nakaipon ako ng sapat para maisulat. LJ: Iyan buhay mo. Singkulay ng mga istorya mo

92 Susan S. Lara Dwelling in Possibilities An Interview with National Artist Edith L. Tiempo e herebefore sundown, Edith L.Tiempo alwayssaysto anyone who is visiting B herforthefirst time, at her home in a placeaptly named Montemar in Sibulan, Negros Oriental. Forthe many writers,students,andfriends who seek out the National Artistfor Literature,the Tiemporesidence,fence-less and sprawling, ismuchlargerthan thetotalareaofitsrooms. Thefloor-to-ceiling glass wallsdissolvethe boundariesbetween indoors and outdoors, makingthe vastsurroundings a partofthe house:infront,the breathtakingview of Tañon Strait and the neighboring island of Cebu, and atthe back,solid and majestic M ount Talinis. Looking atthe seafrom the frontporch, you feel your s oul expanding,asfaras your eyereach. On someone who spends every single day under the shadow of skyscrapers,theeffectisinebriating. For much of her life, since she settled in Dumaguete City in 1940, Edith seldom strayedtoofarfrom the mountain and the sea, one emblematic of rationality,abiding presence and rootedne s;the other open and receptive, signifyingthe unconscious. One triesto overlookthetoo-obvious sym bolism, but with Edith s own accountofhercreativeproces,thetemptationisdifficult toresist. In an essay she wrotefor A Passionate Patience, an anthologyofessays by ten Filipinopoetsonthe writingoftheir poems,tiempoaffirms theroleofboth reason and intuition in her creative proces. Beginning withthe title The Transportfrom Dream to Design, Tiempoconfirms the presenceof inner and external agenciesat workinapoet spersonality,andthat the poet sdiscipline istolearn more and more naturally how torecognize and respond tothe materialized pro mptingsofthat inner agency,the subconscious,asitsideas and sensibilitiesbreakintothe moreconsciously guidedevolution of the poem. Chaos (Dionysian impulse) and control (Apollonian elements)are always battlingforthe writer sattention whenever she putspento paper. Learning to recognizethis battle and respond toitisonlythefirststeptothe creation of a fullyrealizedliterary work. Undue attention paid to only one of theseaspectsto the exclusion of the other would result not in poetry but in what Edith calls

93 pathogeneticverse or,inthe other extreme, adulteratedrhetoric. The morecrucialstepforthe poet,edithsays,istolearn how to sustaina workingrelationship withthe subconscious(orthe intuition,asithasalsobeen referredto),soastoachievethe balancebetween prodding and controllingit,on the one hand, and beingled and transported byit,onthe other. Edith hastaken a long journeytobeabletoforgethis happy marriagebetween these two seemingly clashing elements. ITINERANT CHILDHOOD Edith Lopez w as born in Bayombong,Nueva Vizcaya, in 1919, thefirstof whatbecame knownasthe InterwarYears,aseasonofrelativepeace and harmony that would last until World WarIIbroke out in The daughter of an auditor whosejobtookthefamily from placeto place, Edithledaperipateticchildhood,startingfrom the time she was only nine months old. Bythe time she turnedthirteen, she had beentothe country sthree main islands ; she had lived and studied in Laguna,Pasig,Zamboanga,Surigao, and Samar, wherethefamily wasstaying when her father died. She wentbackto Nueva Vizcayafor her last two years in high school, where shestudied under Felix Umaging Braw ner, who would turn out tobe one of her early major influences, and who would later become the Departmentof Education s superintendent of schools in Baguio and Benguet. Braw ner introducedthe young Edithtothe worksofgreat masterslike Honore de Balzac, M axim Gorky, AnatoleFrance,authors who inspiredhertotakeherfirsttentative steptowardaliterarycareer,herfirst shortstory, of which she could clearly rememberonlythetitle, The Fan. Before Brawner, her main literaryinfluence was her older sister Arlyne. Arlyne was the writerinthefamily, while Edith wasthe budding movieactor. Arlyne not only develop ed Edith sliterarytaste,giving her bookslike Crime and Punishment toread; she wasalsoinstrumental,albeitunwittingly,inedith s meeting the greatest, most enduring influence on her life and her writing: Edilberto K.Tiempo. MEETING HER TWIN SOUL Writers who have been under the Tiempos tutelageknow thestory by heart. Ithasbeentold countless times, by now an indeliblepartofphilippine literary lore. S ometime afterastory by Arlyne came out in Philippine Magazine,another story withafemale protagonist named Arlyne Lopez was publishedinthe same paper,written by a man none of them knew.itwasalovestory,anditsodistresed their mother,teresa,that she told Edithto writethe author and demand an explanation. The author of thestory,edilberto K.Tiempo, a native of Maasin, Leyte, where he wasthen teaching,wrote backtoexplainthatheliked Arlyne s storyso muchthat he named his main characterafter her, ending theletter with profuseapologies. The family thoughtthe episode would end there, but the exchange of letters between Ed and Edith continued,to her mother s utter vexation. They werestaying in Manila then, and their mothertriedto put an end totheircorrespondencebysending Edithawayto another older sister in Nueva Vizcaya. It wastherethattenacious Ed, who was bythen already teaching in Silliman, wenttosee Edith, unannounced. Theysaw each other moreoften and regularly when theyboth enrolledin U.P. Edithtostudy law, on her uncle surging, and Ed totake up his M.A.Neither ofthem finishedtheir courses theygot marriedafter a semester, wentto D umaguete, and settledthere. When Edith graduatedfrom Silliman, magna cum laude, in 1947, Ed had beeninthe Statesfor a year,onafellowship atthe UniversityofIowa s Writers Workshop. Icould haveleftwith Ed, you know, Edith said, but I washeld up herefor ayearbecause of my German clas.our profesor had toleave mid-term, and you know atthat time, the brighteststudents were allowedtotake over when teachersleft. Now, I and one of my male classmates wereatthetopofthatcla s, but the man waschosentotake over,onthe mistaken, traditional assumption that a man wasbetterthan a woman. Thisg uy gave me an A-, which made me angry,because I had to have straight A sfor Silliman torecommend me for a fellowship abroad. I wantedtoconfrontthisguy and fightfor a higher grade, but m ybrothertalked me out of it. Hesaid nosister of mine will makeaspectacleof herself! THE MOTHER OF ALL WORKSHOPS G entle in manner and speech,edith doesnotstrikefirst-time acquaintances asfeisty. Yet Ed himselfoften concededthat only a bull cantame a lion, alluding totheir zo diacsigns Ed wasaleo;edithisataurus. When she followed Ed to Iowa in 1947, and Paul Engle welcomed her tohisfiction workshop but not to hispoetry workshop, her stubbornstreak kicked in. AsEdithrelatesit,shesaid I didn tcome ten thousand milesjustto betold I can teven sit in. Despite Engle scoolreception, she persisted and continuedtoattend the poetry workshop as an observer. Edith sexper ienceas a writingstudent may not bevastlydifferentfrom other beginning writers: her poems then were what she would latercharacterize as merea sertions,presenting only one side of the picture,without the co mplexities createdbyironies, paradoxes or ambiguities. She could not seethatbackthen, but wasdeterminedtolearn, and seriouslytook Paul Engle s suggestiontoread Cleanth Brooks sthe Modern Poet and the Tradition, Brook s s and RobertPenn W arren sunderstanding Poetry, and Brooks sthe Well-Wrought Urn, inthat order. Edith slearning curve was short. Bythe nextsemester, she wasofficially partofthe poetry workshop, and when RobertPenn Warren came toiowato

94 readtheir p oems,thefirstthreethat he pickedtoread and comment on were hers,tothe discomfitureoftherestofthe cla s. Edith believesitwasbecause RobertPenn War ren saw a new insightinthosethreepoems,having been written bysomeone steeped in another culture. SUBSTANCE AND ARTICULATION For Edith, two elements alwaysgotogetherinthe makingofeverypoem or story:fresh insightintofamiliar ideas and situations, and craftsmanship in articulating this insight. Her creative worksaretestamentstothis guiding principle, whichrunslikealeitmotifthrough all her critical works,essays,lectures, and speeches. In her book Six Poetry Formats and the Transforming Image: A Monograph on Free Verse, Edith shows,through her closereading of poems by Alfred Yuson, Rowena Torrevilas,Gemino Abad, RobertFrost,ElizabethJennings, and Denise Levertov, among others,thatitisthefusion of these two elementsthatspelsthe differencebetween poetr y and prosepreening aspoetry. While she givesequal weightto both conceptualization and articulation, lately she ha sbeen drivento harp on contentbythe undue importance placed on form by many writerstodayatthe expenseofcontent. Thisconcentration on form,though, is quite understandable:atthe outset,shesaidinarecentlecture, itistakenforgrantedtha the writer hassomethingtosay;thecontentistherefore earlyestablished and takes a backseatwhiletheform and itscraftsmanship gets the writer sprominentattention. The young writer who is told in a writers workshop thatplainstatements written in verseform do not constitutepoetry,learnsto use poeticdevicessuch as indirection,tone control,suggestivene s, ambivalence and ambiguity,thematic tension, understatement, among many others. Asthe writer attains more sophistication,thisattentiontopoeticform sometimesbecomesinordinate and overshadows content. Edith deploresthistrend, and feelsthe needto bringthe poet sattention backtocontent. She couldn thave been more emphaticthan when she said, in a sp eech atthe 56 th Carlos Palanca Memorial Aw ardsfor Literature in 2006, that finecraftsmanship and thin substanceisactually much ado about nothing. Intryingtocorrectthe imbalance, Edithtakeseverychanceto share with young writerssome of the waystheycan enhancepoeticcontent: byreverberatingthetheme of the poem, through the use of details orsituationsthatechothe meaning of the poem. bythe use of indigenous wit, which entailspayingattentiontothe earthyhumor of folks we dealwitheveryday.shecitesasanexample the family sformer cook, who oncequipped, when Edith came home worntoafrazzleafterclas: Budlay gayod maghimo g ta-e. (It s always wearisome tobe makingshit.) by using eruditeterms and allusions, culledfrom religious texts and classical mythsfrom ancientcivilizations. by adopting an unusual and startling ideatoserveasthe coreof the poeticcontent. The poem owesitssignificance mostlytothe useofits unusual coreidea, she said in her lecture Enhancingthe Poetic Content. Thelecture,firstgiven in Cebu in February 2008, wassponsoredbythe National Commission for Council and the Ar ts and the U P Institute of Creative Writing. She repriseditforthe benef itoffellows tothe 47 th National Writers Workshop in Dumaguetethree monthslater. FRESH INSIGHT Every writer who haseverattendedthe Workshop hasheard Edith sdelightful RobertFrost moment, which she oftenrecountstoillustrate insigh thatisfresh, startling,andtotally unexpected. While Ed and Edith wereiniowa,frost went theretogivealecture, and wasinvitedto a dinner withthe internationalstudents afterward. Thestudentsclusteredaround Frost and asked him about otherfamous writers, while Edithjust wantedtoask him about one of his poems. She inched her way along the walluntilshegotclose enough to him tosay, Mr.Frost, what do you really wantto say in Stopping by Woods on a Snowy Evening? He simplysaid, Easy doesit

95 His answer annoyed me atfirst, Edithrecalled. Ithought, This man is pulling myleg. Then yearslater,irealized what he meant,andifelt honored thathetrusted me enough tog ive such acryptic ans wer. Payattentiontothelast two lines [Edith would then recitethelast two linesofthe poem, exaggerating the long vowelsounds]: And miles to go before Isleep And miles to go before Isleep. You see,wethoughtthe persona wassaying IwishIcould stay and enjoy thisscene, but I have promisestokeep, obligationstofulfil,so I should berunning along now. Wethoughtthatthe speakeristhinking not only of the manylittle things he hasto do before he canrestforthe night,butofthe biggerthingshe hasto achieveinhislifetime, and that he had no time tolose. That would have been fine, of course, but not very startling, not extraordinaryatall. Butlisten again why do long vowelsounds resonatein those lines,givingthem a leisurely pace? Why not short vowels, which would havegiventhe lines a galloping rhythm, the appropriatetempoforthatpopular interpretation? Because whatfrostwasreallysayingis, Sure, we have dutiesto attend to,butthere s time enough forthem, and we don thaveto do them right this minute. We don thaveto sprint in a burst of speed. Wecanstayawhile and appreciatelife sb eauty,exploreitsdeep,dark mysteries. Easy doesit. Thusthe poetic meaning emergesthrough the various and often conflicting elements operating in the poem itself. Edith spoems in her fivecollections The Tracks of Babylon and Other Poems,The Charmer s Box and Other Poems, Beyond, Extensions,Marginal Annotations and Other Poems, and the new Commend and Contend are models of organic unity,each word ine vitable, each line earning itskeep. As Gemino H. Abad points out in his essay Edith Tiempo,ExemplaryPoet, Edith hasestablished a tradition in writing with two distinguishing marks:afine criticalsensefor language and poeticform, and a ceaseless questforthatsynergy of idea and emotion by whichthe Filipino sensibility is mostfullyexpresed. In her fiction, Edithisjust asexacting, her characters co mplex and memorable,aconfluenceofconflicting impulses and principles.she alwaysstarts withcharacter,even in The Builder, which she calls her mostplot-driven novel. The character she created,lawanagan Gimod,isagoodperson, but capableof m urdering; atribal man who wassenttothe States and trainedthereto bea Christianpreacher, butcould not entirelythrow aw ay histr ibal instincts. His nemesis,aphysicsprofesor-turned-reluctant-de tective,isbrilliant,and quickly responsive in some wayasto make (him) vulnerableasvictim. IfEdith scharactersju mpoffthe page when we readherfiction,itisbecause theycome tolifebefore her as she createsthem: I shape(the character) and then he is on his own. Not me anymore. The characteracts on his own without m yinterference.it shardtoexplain because I don tknow the pointexactly when Ibelie ve he s acting on his own and not me shaping him. THE NATIONAL WRITERS WORKSHOP Ithasbeensaidthateveryartistneeds two teachers :first,anexacting mentor who teachestherules and then, an inspirational guru who gives you permission tofollow your intuition, and when necessary,breaktherules. Butitisimportant thattheseteachers come intoastudent slifeinthatorder. The corporatecliché thinking out of the box has meaning only if one hasbeen inside the box. Writers who have had the goodfortune tostudy under Edith Tiempoget the two teachers in one. These writers wereeitherstudentsofsilliman University, or writingfellowsofthe National Writers Workshop in Dumaguete,orboth. Afterfurtherstudies and teaching stintsinthe U.S., Ed and Edithcame back to Dumaguete and foundedthe National Writers Workshop in 1962, now the longest-running writers workshop in the country. Hundreds of writers have since sata thefeetofthe masters,learning,duringthethree-weekintensive workshop, the craft of writing,learning totame and shapetheir impulses withreason,to enrichreason withintuition. Edith would reiterate in workshop after workshop, A thematicstatement maybeageneral and not yet a unique human truth,butthe creative work hasthe obligation not only to makethatgeneral statementinto a particularexperience but most importantforthatstatementto be transformedinthe storyinto an experiencethatgeneratesfresh and unusual insights. T he story doesn t move on only as a story.every incident should beso dramatized,soconceivedthatitcontributestothetheme, revelatorytowardthe

96 theme. That saterriblething toremember, you know, you can never create an incident untilitisameaningfulincident,thatis,ithelpstoreveal your concept. Edith notesthat manystoriesthatshegets hold of nowadays,arejust stories about whathappened. Maybe tragic, mayb ecomic,appealing, mayb esomething thatgives you outrage, but no meaning,noconcept. Yet she neverfailstosee the possibilitiesofeven a storythatdoesnotriseabovetheliterallevel. Inone memorablesession, Edithsaw,inapiecethatwas nothing but a blow-by-blow accountofafailedromance,threepossibleconcepts: 1. H ome is a st ate of mind engendered by the selfinresponseto circumstances whether human or situational. 2. The battleisalwayspitched not against the enemy but against one s self. 3. W iththe pain of losing, one gains an insightinto human frailty toward which one learnstobeco mpassionate. The fellows, and, admittedly,the other panelists,could only look at one another and think, Where did she seethat? Ed Tiempo would shake his head and say, W h at you are saying is not here (inthetext). Yes, she would agree, itisnothereyet,butitispossible. Edith alwaysseesthe potentialstory alongsidethestorythatisrightbefore her. It was always a pointofcontention between her and Ed, something that alwaystriggered what we usedtocal the showdown :that one session, which usually happened duringthethird week, when thedifferencesintheirapproaches would come to a head, with Ed pounding thetable and saying, Thetrouble with you is you aretookind! Herhusband never minced words, and Edith alw aystriedtoget him totone downhiscriticism. But wheneversomeone remarked on Ed s harsh comments, Edithisalwaysquicktosaythateven his bluntestcriticisms wereoften garnished with suchrollickinggood humor thateven thestory sauthor had tolaugh athis ownexpense. W ethough thetandem endedinseptember 1996, when Ed succumbedtoa heartattack.itwas a devastating lo sfor many of us, who calthem Dad and M om. Butafterthe initial shock,edith said, He is in me now. Their daughter, award-winning writer Rowena Torrevilas,affirms this: Many of his traitsare hers now,becausefor 56 years his breath was hers so she acceptsthe rare flare-upsofgout in her knee and goes on co mpleting Montemar room by room, and restoreshisprogram in creative writing,knowingthattheseareallnotjust manifestationfrom Dad, but he, himself,inher. Sothetandem is still there, Ed presentinedith,inevery workshop. A FAMILY OF WRITERS U niversityfunding forthe workshop stopped in 1992, and former workshop alumni bandedtogethertokeepthe tradition going. Overthe next13years,the workshop continuedthrough the effortsofthe Creative Writing Foundation, Inc.;CAP College;the DumagueteLiterary ArtsService Group, Inc.;the National Commission for Culture and the Arts (NCCA); and variousgroups and individuals who valueourliterary heritage. Inthe summer of 2008, the National Writers Workshop came home to Silliman University,thankstoSU PresidentBen Malayang. Plansarealso shaping upforthe establishmentofthe Edith and Edilberto Tiempo Writing Centerin M ontemar, not farfrom the Tiemporesidence, where writers can come for residenc y, year-round. The building, which w ilbecalled RoseL.Sobrepeña Building, wilconsist of four cottagesforthe grantees,centeredaround a fifth cottage wherethe workshop willactually transpire. Not all writingfellows who come to Dumaguetecontinue writing. Many have been claimedtotallybytheir dayjobs;some have decidedtheycould give moreinotherroles,butkeep writinga s an option foralater phaseintheirlives. Butfor Edith, whetherafellow continuesto write or not,the time spentinthe workshop is never wasted,as long astheybecome goodreaders ;iftheylearnto see how a piece works through closereading and analysis, by looking for co mplexities, paradoxes,ironies, ambiguitiesinaliterary work, and identifyinga unifying ideaortheme whichresolvesthesetensions. On thelastdayofevery workshop, Edith usually says, Thisisthelastday, and my heartachesbecause I wanttog ive you so much more, and there is no more time forit. Manyfindthatremark amazing,because she seems to draw from a bottomlessreservoirofknowledge, insights, and patience. Butitisneverthelastday,andthe workshop never ends,notforthefellows who keepcoming backto Dumaguete summer after summer. Edith surmises that thereasonisthattheygotsomething morebesidestheformidablecritique on insights and technique. And thatsomething could be what Dr. NoelPingoy, aformer fellow and one of Edith sf avor ite doctors, me ant when he said, Dumagueteisnotjust about writing well,butabout treating people well and becoming betterpersons. Yes,welearnthatfrom Edith,too. For most of us,that something more is Edith herself. Another former fellow,januar Yap,recallsthat summer he attendedthe workshop: The morning s workshop ended, and whereto haulsome lunch was my problem. I came up to Mo m my(edith)toask who wasdistributing the allowances and she said the secretary wasn tcoming untilthatafternoon. (Isaid) thanks, and I wentout,onlytorealize Mo m my wascalling me out from thestairs.she put her hand on my head and asked, You absolutely don thave any money? I almostbroke down, and ready togive up the whole madness of pursuing what brought me thereinthefirst place. The National Artisttook a hundred bucks from her purse and said, G o,getsome lunch

97 Philippine PEN Conference in Dumaguete in 2001: toaffirm us,human beings, inallthe diversity of our character,torevealthefinitecreaturesthat we are,yet constantlyreaching towardtheinfinite,as we engageinthe transforming of our perishable worldintothe e senceofthe permanent,as we unravelthe enigma of our destinyofdisaster and transcendence. Thus, MarjorieEvasco maycall herselfold-fashioned but she says it with pride,becauseshestilllikes toread and hearpoems thathave a beautiful and supple form, feeldeeply with mind and sing thesefeelings with duende, paint significantdetailssharply, and have new insightsthatgointothe heartofthings. M om Edith s and Dad spoetics and disciplinearestillmyguiding stars. MarjEvasco simply gave utterancetothe abiding, unshakablesentimentof Edith s children :each and every one of us is a portable Edith L.Tiempo,because we car ry her around with us wherever we go. And as time goesby,the home she dwellsingrows even larger. ~o0o~ I only saw the old gesture of her pa ssing me, the p enniless dreamer years ago,the hundred bucksthatassured me a good lunch. Misunderstoodat home, Ifound a parentthat one lonely summer. Thefamily keepsgrowing.onthefirstdayofevery workshop, when panelists areaskedtointroducethemselves,edith simplysays, call me Mom. Not National Artist, not Dr.Tiempo,noteven Ma am Edith,just Mom. Icould not understand, shesaid, and had been devastated why Heaven had not seenfitfor me to have morechildren. Duringthe war,allihadweretwostill-births and two miscarriages, and I was shaken with hurt and disappointment. Shelaterrealized why: Having no childafterthe war, Ed and I had the time and the opportunityto train intensivelyiniowa. Thus, we were destinedtobe properlyequippedto helpas many writersa s we could. One day,about nine or ten yearsafter we setupthe Writers Workshop in Silliman, and we had Rowena and Donny and numerous writerscalling us Mo m and Dad, IthoughtIheard a Voicesaying, Now, do you understand? And likeatrue mother, her wordcarries a lot of weight,as Ino Habana, writingfellow in 2006, discovered: For an amateur writer, it would mean a lot for an Edith L.Tiempotosaythatsheactuallybelieved in you. In her mountaintop home, I wasflipping through the pagesofsome of the books(by her former students) on her coffeetable, when Mom Tiempo suddenly tapped me on the shoulder and utteredthe words I willneverforget: IfGod is willing,ino,iwil livetoseethe day when your book wilbeonthistable. One can have no greater wish than to be worthy of suchconfidence, and honor the mandate she soelegantlyarticulated in her keynote addressatthe