A booklet for children and young people who are going to be witnesses in court

5051688011791 A booklet for children and young people who are going to be witnesses in court

This booklet belongs to: Children like you go to court every day to be witnesses. It s a very important job. Don t know what a witness is? This booklet is here to tell you! 1 2 3 4 You ll find out: What a witness does Who will be at the court What happens at a court What happens after you have been a witness If you have any questions when you are reading this booklet, (The adult who is helping to prepare the child for court should write their name in the space above.) can help you. Going to Crown Court 1

A witness is someone who knows something important. That means you know something important! Do you remember how you helped the police by answering their questions? Now the people at a place called a court need your help. They need to hear what you know. You may have seen something or heard something. Or perhaps something has happened to you. Telling the people at court what you know is called being a witness. What you tell the court is called your evidence. Some questions will be difficult. The people asking the questions want to know what you can remember. They also need to make sure that you are telling the truth. It s very important to remember that witnesses like you! have not done anything wrong. 2 Going to Crown Court

Courts are usually big buildings with lots of people in them. Inside there are rooms called courtrooms. There are different kinds of courts. The court you visit might look like one of these shown here. Why do people go to court? People go to court if the police think they have broken a law. Laws are important rules. They tell us things such as not to steal and not to hurt other people. When someone breaks one of these rules, it is called breaking the law. It is wrong to break the law. A person who breaks the law can be punished. At court, people decide if someone has broken the law. You can help those people by talking about what you know. What you say helps the people in court to make a very important decision. That s why being a witness is such an important job. Going to Crown Court 3

There are lots of people in a court. Each one has a different job to do and a different place to sit or stand. Why not give these people some colour? The witness supporter is a grown-up who goes to court to look after a young witness. The witness tells the court about something that happened. There may be other witnesses at court as well as you. The judge is in charge of the court and listens carefully to what each person says. He or she may write down what is happening in court. The judge wears a wig and gown but you can ask him or her not to if you want to. The note-taker writes down what everyone says in court. The usher tells the witnesses where they need to go. The usher will tell you when it is your turn to talk to the people in court. Police officers have already talked to people witnesses, like you who may know what happened. 4 Going to Crown Court

The defendant is the person who may have broken the law. The defendant sits in part of the courtroom called the dock. The defence lawyer s job is to help the defendant. The defence lawyer tells the court what the defendant says happened. The clerk takes care of the official court papers and helps the judge. The prosecutor tells the court about how the defendant may have broken the law. Like the defence lawyer, the prosecutor asks lots of questions. The jury is a group of 12 ordinary people. Their job is to listen to you and the other witnesses. Then they decide if they think the defendant broke the law. The public can sit quietly in special areas in some courts and listen to what everyone has to say. Going to Crown Court 5

First of all, the defendant is asked if he or she did something wrong. If the defendant says, Yes, I did it, then you don t have to be a witness. You can go home! If the defendant says, No, I didn t do it, then the court will want to hold a trial to find out the truth. In a trial, witnesses like you are asked to go to the court to answer questions. What the witnesses say will help the jury decide if the defendant broke the law. If the police made a video of you when you spoke to them before, it will be shown in court and everyone will watch it. Then you will be asked some questions about what you said on the video. The prosecutor and the defence lawyer will ask you questions. (Can t remember what these people do? Turn back to pages 4 and 5 for a reminder.) The judge and the jury listen to what everyone says. When all the questions and answers are finished, the jury leaves the courtroom. They talk about what they have heard. Then they decide if they believe that the defendant broke the law. 6 Going to Crown Court

When it s my turn, what do I have to do? 1 2 3 Listen carefully and make sure you understand each question Answer the questions And most importantly tell the truth Listening It can be hard to speak in front of lots of people. So everyone will understand if you re a bit nervous. Make sure you understand what every question means before you answer it. It s OK to say, I don t understand. If you are asked the same question again in a different way, and you still don t understand, don t worry. You can say, I m sorry, but I still don t understand. Someone may ask a lot of hard questions at the same time. If this happens, just say, Please ask me the question a bit at a time.

Answering Think carefully before you answer and take as much time as you need. Don t add or leave out anything because you think the person asking the question wants you to. Speak as clearly and loudly as you can. The judge and jury need to hear you. If you don t know the answer to a question, don t worry. Just say: I don t know, or I can t remember. You might be asked about things which are hard to talk about. No one will mind if you get upset. Remember that the judge and jury will not be angry at anything you say. You have not done anything wrong. The important thing is that you tell the truth. That means you can use any words you want to in court, even if you think they are rude or naughty. 8 Going to Crown Court

Uh-oh! This sports whizz needs to be at the court in two minutes. Problem is, he doesn t know which court! Can you work out which path leads to the basketball court? A B C The law court The court of King Arthur The basketball court The solution is on page 18 no peeking allowed! Going to Crown Court 9

Telling the truth......is the most important thing you have to do. Do you know what it means to tell a lie? It means saying that something happened when you know it didn t. Or it can mean saying that something didn t happen when you know it did. It is wrong to tell a lie. Some of the questions will be about something the defendant did or said. These may be things that only you and the defendant know about. Remember, the judge and jury were not there, so they need you to tell them what happened. It s OK to tell a secret in court as long as it s true. Some questions may be difficult. The people asking the questions want to know what you can remember. They also need to make sure that you are telling the truth. Nobody is allowed to tell you what to say. If anyone tries to, just ignore them. You are a witness because the people in court want to hear what happened from you and in your own words. When you answer a question, try not to leave anything out. Never make anything up and never guess. 10 Going to Crown Court

Can you find all the words listed below hidden in the grid? They can read across, up or down. The remaining letters spell out something you will hear a lot of in court. Book Clerk Dock Law Lawyer Lie Secret Toy Trial Truth The hidden word is: TV Usher Video Visit Witness Which two of these police officers are dressed exactly the same? A B C D E You can find the answers on page 18. Going to Crown Court 11

Before you go to court as a witness, it s a good idea to visit the court first. You can go with someone you know. You can look around an empty courtroom and the waiting room and ask questions. Why not pretend to be a magistrate or a lawyer? 12 Going to Crown Court

When you go to court, someone you know will be with you. This might be someone from your family, or a supporter. You may have to wait for a while before it is your turn to answer questions. So it s a good idea to take something to eat and drink. While you are waiting, the prosecutor and the defence lawyer may come and meet you. (Remember who they are? They re on pages 4 and 5!) When it is your turn, the usher will come and collect you. Take some toys, books or a game so you don t get bored. Take a jumper or sweatshirt, too, in case it s cold. Which toy or book would you like to have with you while you wait? Going to Crown Court 13

When it s your turn, the usher will take you into the TV link room. You will see a TV in the room, with a camera on top of it. You can talk to the people you see on the TV and they can talk to you. They can see you, too. When this TV is turned on, the people in the court, including the defendant, can see and hear you on another TV in the courtroom. When someone in the courtroom is asking you questions, you will be able to see and hear them on the TV. You won t be able to see the defendant. Remember, the defendant is not allowed to come near you. 14 Going to Crown Court

Yes! There are lots of ways the people in the court can help you. You can ask the judge for help at any time for instance, if there s something you don t understand or that s making you feel bad. Even if you are in the TV link room, the judge can always see and hear you when the TV is turned on. If you want to ask a question or you don t understand something, just say or put your hand up. Perhaps you ll need to ask for: A drink of water A break to go to the toilet A little rest A tissue If you think you have made a mistake, or if there is something you think you have left out while answering a question, tell the judge. Everything you say helps the judge, so don t be scared to say... Excuse me!

A trial is like a jigsaw puzzle. Each witness gives a piece of the puzzle and the jury tries to put the puzzle together. It can take a long time. If you want to know what the judge and jury decided in the end, the person who gave you this booklet will tell you. If you want to talk about what happened at the court, ask a grown-up who knows you and knows about your day at court. Not Guilty If the jury is sure the defendant did not break the law, the jury will say the defendant is not guilty. Guilty If the people in the jury are sure that the defendant did something wrong, then they will say that the defendant is guilty. The judge will decide how to punish the defendant for breaking the law. 16 Going to Crown Court

Puzzle pieces Which jigsaw piece completes the big courtroom picture? A B D C Figured it out? You can check on page 18! Whatever happens at court, it is important to remember that you have not done anything wrong. By being a witness, you have been very brave, and really helped the people in the court. Not Sure = Not Guilty Perhaps the jury felt that a piece of the jigsaw was missing, and that they couldn t see the whole picture. The jury will then say the defendant is not guilty, because it s wrong to punish someone unless it is absolutely clear he or she is guilty. Going to Crown Court 17

After you have talked to the court, you can go home. Well done! Thank you for being a witness. You have done a very important job. Sam Jaz, Harry, Sam and Alix have all been to court today. And they all left their bags behind! Can you use the clues to work out which bag is whose? B A Jaz Alix Harry C D 1 Jaz always likes to be well prepared and today she s made sure she won t go hungry. 2 Harry didn t fancy waiting for the bus this morning, so he brought his own wheels. 3 Sam battled space aliens on the same day he came to court. How did he manage that?! 4 Alix has a friend who goes everywhere with her they even dress the same! Answers Page 9 Court out! Path C. Page 11 Wordsearch (see left) The hidden word is Questions. Police line-up Police officers B and D are dressed the same. Page 17 Puzzle pieces Piece D. Page 18 Sam B, Jaz D, Alix C and Harry A. 18 Going to Crown Court

Write down any questions you have about being a witness. Ask a grown up to help you if you like. It s the job of the person who gave you this booklet to answer all your questions. So ask away! QUESTIONS What does a courtroom look like? ANSWERS Shall I visit the court? What toy shall I take to court? Going to Crown Court 19

Notes 20 Going to Crown Court

Produced by the Office for Criminal Justice Reform, based on the original Young Witness Packs published by the NSPCC. Illustrations:Andy Peters. Product code:ywp5-9cc Reference: 285550 September 2008 www.cjsonline.gov.uk

Mynd i Lys y Goron Llyfryn ar gyfer plant a phobl ifanc sy n mynd i fod yn dystion mewn llys

Mae r llyfryn hwn yn eiddo i: Mae plant fel ti n mynd i r llys bob diwrnod i fod yn dystion. Mae n waith pwysig iawn. Wyt ti n gwybod beth ydy tyst? Bydd y llyfryn hwn yn dweud wrthyt! 1 2 3 4 Byddi n darganfod: Beth mae tyst yn ei wneud Pwy fydd yn y llys Beth sy n digwydd mewn llys Beth fydd yn digwydd ar ôl i ti fod yn dyst Os oes gennyt unrhyw gwestiynau wrth ddarllen y llyfryn hwn, gall (Dylai r oedolyn sy n helpu i baratoi r plentyn ar gyfer y llys ysgrifennu ei enw yn y lle gwag uchod.) dy helpu. Mynd i Lys y Goron 1

Mae tyst yn berson sy n gwybod rhywbeth pwysig. Mae hynny n golygu dy fod ti n gwybod rhywbeth pwysig! Wyt ti n cofio sut y gwnest ti helpu r heddlu drwy ateb eu cwestiynau? Nawr mae pobl mewn lle a elwir yn llys angen dy help di. Mae angen iddyn nhw glywed beth rwyt ti n ei wybod. Efallai dy fod wedi gweld rhywbeth neu glywed rhywbeth. Neu efallai fod rhywbeth wedi digwydd i ti. Drwy ddweud wrth y bobl yn y llys beth rwyt ti n ei wybod rwyt ti n bod yn dyst. Yr hyn rwyt ti n ei ddweud wrth y llys yw dy dystiolaeth. Bydd rhai cwestiynau n anodd. Mae r bobl sy n gofyn y cwestiynau eisiau gwybod beth rwyt ti n gallu i gofio. Maen nhw hefyd eisiau gwneud yn siw^r dy fod yn dweud y gwir. Mae n bwysig iawn cofio nad ydy tystion fel ti! wedi gwneud dim byd o i le. 2 Mynd i Lys y Goron

Mae llysoedd fel rheol yn adeiladau mawr gyda llawer o bobl ynddyn nhw. Y tu mewn mae ystafelloedd, sy n cael eu galw n ystafelloedd llys. Mae gwahanol fathau o lysoedd. Efallai y bydd y llys y byddi di n mynd iddo n debyg i un o r rhain. Pam y mae pobl yn mynd i r llys? Mae pobl yn mynd i r llys os ydy r heddlu n meddwl eu bod wedi torri cyfraith. Rheolau pwysig yw cyfreithiau. Maen nhw n dweud wrthym am beidio â dwyn ac am beidio â niweidio pobl eraill. Pan fydd rhywun yn torri un o r rheolau hyn, dywedir ei fod wedi torri r gyfraith. Nid yw n iawn i bobl dorri r gyfraith. Gall rhywun sy n torri r gyfraith gael ei gosbi. Yn y llys, mae pobl yn penderfynu a ydy rhywun wedi torri r gyfraith. Mae modd i ti helpu r bobl hynny drwy ddweud beth rwyt ti n ei wybod Mae r hyn rwyt ti n ei ddweud yn helpu r bobl yn y llys i wneud penderfyniad pwysig iawn. Dyna pam mae bod yn dyst yn waith mor bwysig. Mynd i Lys y Goron 3

Mae llawer o bobl mewn llys. Mae gan bob un waith gwahanol i w wneud a lle gwahanol i sefyll neu eistedd. Beth am liwio r bobl hyn? Mae cefnogwr tyst yn oedolyn sy n mynd i r llys i ofalu am dyst ifanc Mae r tyst yn dweud wrth y llys am rywbeth sydd wedi digwydd. Mae n bosib y bydd tystion eraill yn y llys ar wahân i ti. Y barnwr sy n gyfrifol am y llys ac mae n gwrando n astud beth mae pawb yn ei ddweud. Mae n bosib y bydd ef neu hi n gwneud nodyn o r hyn sy n digwydd yn y llys. Mae r barnwr yn gwisgo wig a gw^n (sef, math o glogyn), ond mae gennyt hawl i ofyn iddo beidio os wyt ti eisiau. Mae r person sy n gwneud nodiadau yn ysgrifennu beth mae pawb yn ei ddweud yn y llys. Mae r tywysydd yn dweud wrth y tystion i ble mae angen iddynt fynd. Bydd y tywysydd yn dweud wrthyt pan fydd dy dro di i siarad gyda r bobl yn y llys wedi cyrraedd. Mae r plismyn eisoes wedi siarad gyda phobl tystion, fel ti a allai fod yn gwybod beth ddigwyddodd. 4 Mynd i Lys y Goron

Y diffynnydd yw r person a allai fod wedi torri r gyfraith. Mae r diffynnydd yn eistedd mewn rhan o ystafell y llys y cyfeirir ati fel y doc. Gwaith twrnai r amddiffyniad yw helpu r diffynnydd. Mae twrnai r amddiffyniad yn dweud wrth y llys beth ddigwyddodd yn ôl y diffynnydd. Mae r clerc yn gofalu am bapurau swyddogol y llys ac yn helpu r barnwr. Mae r erlynydd yn dweud wrth y llys sut y mae n bosib bod y diffynnydd wedi torri r gyfraith. Fel twrnai r amddiffyniad, mae r erlynydd hefyd yn gofyn llawer o gwestiynau. Mae r rheithgor yn cynnwys 12 o bobl gyffredin. Eu gwaith yw gwrando arnat ti a r tystion eraill. Yna byddan nhw n penderfynu ydyn nhw n credu bod y diffynnydd wedi torri r gyfraith. Gall y cyhoedd eistedd yn ddistaw mewn mannau arbennig mewn rhai llysoedd a gwrando ar yr hyn sydd gan bawb i w ddweud. Mynd i Lys y Goron 5

Yn gyntaf, gofynnir i r diffynnydd ydy ef neu hi wedi gwneud rhywbeth o i le. Os bydd y diffynnydd yn dweud, Ie, fi wnaeth, yna fydd dim angen i ti fod yn dyst. Cei di fynd adref! Os bydd y diffynnydd yn dweud, Nage, nid fi wnaeth, yna bydd y llys yn cynnal treial er mwyn canfod y gwir. Mewn treial, gofynnir i dystion fel ti fynd i r llys i ateb cwestiynau. Bydd yr hyn y mae r tystion yn ei ddweud yn helpu r rheithgor i benderfynu a yw r diffynnydd wedi torri r gyfraith. Os gwnaeth yr heddlu fideo ohonot ti pan fuest ti n siarad gyda hwy o r blaen, bydd yn cael ei ddangos yn y llys a bydd pawb yn ei wylio. Yna gofynnir cwestiynau i ti yngly^n â r hyn wnest ti ei ddweud ar y fideo. Bydd yr erlynydd, a thwrnai r diffynnydd, yn gofyn cwestiynau i ti. (Wedi anghofio beth mae r bobl hyn yn ei wneud? Tro n ôl i dudalennau 4 a 5 i atgoffa dy hun.) Bydd y barnwr a r rheithgor yn gwrando beth sydd gan bawb i w ddweud. Pan fydd y cwestiynau a r atebion i gyd drosodd, bydd y rheithgor yn gadael ystafell y llys. Byddan nhw n siarad am yr hyn maen nhw wedi i glywed. Yna byddan nhw n penderfynu a ydyn nhw n credu bod y diffynnydd wedi torri r gyfraith. 22 Going to Crown Court 6 Mynd i Lys y Goron

Pan ddaw fy nhro i, beth mae angen i mi ei wneud? 1 2 3 Gwranda n astud a gwna n siw^r dy fod yn deall pob cwestiwn Ateb y cwestiynau Ac yn bwysicach na dim cofia ddweud y gwir Gwrando Dydy siarad o flaen llawer o bobl ddim yn hawdd. Felly bydd pawb yn deall os wyt ti n teimlo n nerfus. Gwna n siw^r dy fod yn deall beth mae pob cwestiwn yn ei olygu cyn ei ateb. Mae n iawn iti ddweud, Dydw i ddim yn deall. Os bydd rhywun yn gofyn yr un cwestiwn i ti eto mewn ffordd wahanol, ond dy fod yn dal ddim yn deall, paid â phoeni. Mae n iawn i ti ddweud, Mae n ddrwg gen i, ond dydw i n dal ddim yn deall. Efallai y bydd rhywun yn gofyn llawer o gwestiynau anodd yr un pryd. Os bydd hyn yn digwydd, y cyfan y mae angen i ti ei wneud yw dweud, Wnewch chi ofyn y cwestiwn bob yn dipyn os gwelwch yn dda.

Ateb Meddylia n ofalus cyn ateb a chymer dy amser. Paid ag ychwanegu dim byd na gadael rhywbeth allan am dy fod yn meddwl bod y person sy n gofyn y cwestiwn eisiau i ti wneud hynny.. Siarada mor glir ac mor uchel ag y galli. Mae angen i r barnwr a r rheithgor dy glywed di. Os nad wyt ti n gwybod yr ateb i gwestiwn, paid â phoeni. Y cyfan y mae angen i ti ei ddweud ydy: Dw i ddim yn gwybod, neu Dw i ddim yn gallu cofio Efallai y bydd rhai cwestiynau n ymwneud â phethau y mae n anodd siarad amdanyn nhw. Ni fydd neb yn flin os wyt ti n crio. Cofia na fydd y barnwr a r rheithgor yn flin, beth bynnag rwyt ti n ei ddweud. Dwyt ti ddim wedi gwneud dim byd o i le. Y peth pwysig yw dy fod yn dweud y gwir. Mae hynny n golygu y cei di ddefnyddio unrhyw eiriau rwyt ti eisiau eu defnyddio yn y llys, hyd yn oed os wyt ti n meddwl eu bod yn eiriau drwg. 8 Mynd i Lys y Goron

Enw arall ar lys yw cwrt, ac mae r chwaraewr pêl-fasged hwn mewn penbleth! Dau funud i fynd, ac mae ar goll! Llys neu gwrt? Allwch chi ei helpu i ddod o hyd i r llwybr sy n arwain i r cwrt pêl-fasged? A B C Y llys barn Llys y Brenin Arthur Y cwrt pêl-fasged Mae r ateb ar dudalen 18 dim sbecian! Mynd i Lys y Goron 9

Dweud y gwir......yw r peth pwysicaf mae n rhaid i ti ei wneud. Wyt ti n gwybod beth mae dweud celwydd yn ei olygu? Mae n golygu dy fod yn dweud bod rhywbeth wedi digwydd, a thithau n gwybod nad yw wedi digwydd. Neu, gall olygu dy fod yn dweud bod rhywbeth ddim wedi digwydd, a thithau n gwybod ei fod wedi digwydd. Dydy dweud celwydd ddim yn iawn. Bydd rhai o r cwestiynau n ymwneud â rhywbeth y mae r diffynnydd wedi i wneud neu i ddweud. Gallai r rhain fod yn bethau nad oes neb yn gwybod amdanyn nhw ar wahân i ti a r diffynnydd. Cofia, doedd y barnwr a r rheithgor ddim yno, felly maen nhw angen i ti ddweud wrthyn nhw beth ddigwyddodd. Mae n iawn i ti ddweud cyfrinach yn y llys cyn belled ei bod yn wir. Mae n bosib y bydd rhai cwestiynau n anodd i w hateb. Mae r bobl sy n gofyn y cwestiynau eisiau gwybod beth rwyt ti n ei gofio. Maen nhw hefyd eisiau gwneud yn siw^r dy fod yn dweud y gwir. Does gan neb hawl i ddweud wrthyt ti beth i w ddweud. Os bydd rhywun yn ceisio gwneud hynny, anwybydda nhw. Rwyt ti n dyst gan fod y bobl yn y llys eisiau clywed beth ddigwyddodd gennyt ti ac yn dy eiriau dy hun. Pan fyddi di n ateb cwestiwn, ceisia sôn am bopeth. Paid byth â ffugio na dyfalu. 10 Mynd i Lys y Goron

Tybed fedri di ddod o hyd i r geiriau isod yn y grid? Mae rhai n mynd ar draws, rhai ar i fyny a rhai ar i lawr. Mae r llythrennau eraill yn rhoi gair y byddi di n ei glywed yn aml mewn llys. Celwydd Llyfr Clerc Tegan Cyfrinach Twrnai Fideo Tyst Gwir Tywysydd Y gair cudd yw: Ymweld Dillad pa ddau blismon sy n union yr un fath? A B C Ch D Mae r atebion ar dudalen 18 Mynd i Lys y Goron 11

Cyn i ti fynd i r llys fel tyst, mae n syniad da i ti fynd i weld y llys ymlaen llaw. Galli fynd yno gyda rhywun rwyt ti n ei adnabod. Mae croeso i ti edrych o gwmpas ystafell llys wag, mynd i r ystafell aros a gofyn cwestiynau. Beth am gymryd arnat dy fod yn ynad neu n dwrnai? 12 Mynd i Lys y Goron

Pan fyddi di n mynd i r llys, bydd rhywun rwyt ti n ei adnabod yno gyda thi. Gallai r person hwn fod yn aelod o r teulu, neu n gefnogwr Efallai y bydd yn rhaid i ti aros am dipyn cyn bydd dy dro di i ateb cwestiynau n cyrraedd. Felly mae n syniad da i ti fynd â rhywbeth bach i w fwyta a rhywbeth i w yfed. Pan fyddi di n aros dy dro, mae n bosib y bydd yr erlynydd a thwrnai r amddiffyniad yn dod i dy gyfarfod. (Wyt ti n cofio pwy ydyn nhw? Maen nhw ar dudalennau 4 a 5!) Pan fydd dy dro di wedi cyrraedd, bydd y tywyswr yn dod i dy nôl. Dos â siwmper neu grys chwys, hefyd, rhag ofn y bydd hi n oer Dos â theganau, llyfrau neu gêm gyda thi fel bod gennyt rywbeth i w wneud Pa lyfr neu degan fyddet ti n hoffi ei gael gyda thi tra byddi di n aros? Mynd i Lys y Goron 13

Ble fyddi di'n eistedd yn y llys? Pan fydd dy dro di wedi cyrraedd, bydd y tywysydd yn mynd â thi i r ystafell cyswllt teledu. Byddi n gweld set deledu yn yr ystafell, gyda chamera ar ei phen. Byddi di n gallu siarad gyda r bobl rwyt ti n eu gweld ar y teledu a byddan nhw n gallu siarad gyda thi. Byddan nhw yn gallu dy weld di hefyd. Pan fydd y teledu hwn ymlaen, bydd y bobl sydd yn y llys, gan gynnwys y diffynnydd, yn gallu dy weld di a chlywed beth rwyt ti n ei ddweud ar deledu arall yn ystafell y llys. Pan fydd rhywun yn ystafell y llys yn gofyn cwestiynau i ti, byddi di n gallu ei weld a i glywed ar y teledu. Fyddi di ddim yn gallu gweld y diffynnydd. Cofia, does gan y diffynnydd ddim hawl i ddod yn agos atat ti. 14 Mynd i Lys y Goron

Gaf i help os gwelwch yn dda? Cei! Gall y bobl sydd yn y llys dy helpu mewn sawl ffordd. Galli ofyn i r barnwr am help unrhyw bryd er enghraifft, os oes rhywbeth dwyt ti ddim yn ei ddeall, neu os oes rhywbeth yn gwneud i ti deimlo n annifyr. Hyd yn oed os wyt ti yn yr ystafell cyswllt teledu, bydd y barnwr bob amser yn gallu dy weld a dy glywed di pan mae r teledu ar fynd. Os wyt ti eisiau gofyn cwestiwn neu os wyt ti ddim yn deall rhywbeth, y cyfan sydd angen i ti ei wneud yw dweud hynny, neu roi dy law i fyny. Efallai y bydd angen i ti ofyn am un o r rhain: Diod o ddw^r Amser i fynd i r toiled Seibiant bach Hances Os wyt ti n meddwl dy fod wedi gwneud camgymeriad, neu os oes rhywbeth rwyt ti n meddwl dy fod wedi anghofio i ddweud wrth ateb cwestiwn, cofia ddweud hynny wrth y barnwr. Bydd popeth rwyt ti n ei ddweud yn helpu r barnwr, felly paid â bod ag ofn dweud... Esgusodwch fi!

Beth fydd yn digwydd ar ol i mi fod yn y llys? Mae treial yn debyg i jig-so. Mae pob tyst yn dod â darn o jig-so i r llys ac mae r rheithgor yn ceisio rhoi r darnau at ei gilydd. Gall gymryd llawer o amser. Os wyt ti eisiau gwybod beth wnaeth y barnwr a r rheithgor ei benderfynu yn y diwedd, gall pwy bynnag sydd wedi rhoi r llyfryn hwn i ti ddweud wrthyt ti. Os wyt ti eisiau siarad am yr hyn ddigwyddodd yn y llys, gofyn i oedolyn sy n dy adnabod ac sy n gwybod am dy ddiwrnod yn y llys. Dieuog Os yw r rheithgor yn siw^r nad yw r diffynnydd wedi torri r gyfraith, bydd y rheithgor yn dweud bod y diffynnydd yn ddieuog. Euog Os yw aelodau r rheithgor yn siw^r bod y diffynnydd wedi gwneud rhywbeth o i le, yna byddant yn dweud bod y diffynnydd yn euog. Bydd y barnwr yn penderfynu sut i gosbi r diffynnydd am dorri r gyfraith. 16 Mynd i Lys y Goron

Darnau r jig-so Pa ddarn sydd ei angen er mwyn gorffen y jig-so o ystafell y llys? A B Ch C Wyt ti n gwybod? Mae r ateb ar dudalen 18! Beth bynnag sy n digwydd yn y llys, mae n bwysig cofio nad wyt ti wedi gwneud dim byd o i le. Drwy fod yn dyst, rwyt ti wedi bod yn ddewr iawn, ac o gymorth mawr i r bobl yn y llys. Ddim yn Siw^r = Dieuog Efallai fod y rheithgor yn teimlo bod darn o r jig-so ar goll, a u bod yn methu â gweld y darlun cyfan. Bydd y rheithgor wedyn yn dweud bod y diffynnydd yn ddieuog, gan nad yw n iawn cosbi rhywun os nad yw n hollol glir ei fod yn euog. Mynd i Lys y Goron 17

Diolch Ar ôl i ti siarad gyda r llys, cei fynd adref. Da iawn ti! Diolch i ti am fod yn dyst. Rwyt ti wedi gwneud gwaith pwysig iawn. Sam Mae Jaz, Harri, Sam ac Alys i gyd wedi bod yn y llys heddiw. Ac mae pob un wedi anghofio i fag! Tybed alli di ddefnyddio r cliwiau er mwyn darganfod pwy biau r bagiau hyn? A B Jaz Alys Harri C D 1 Mae Jaz bob amser yn paratoi n dda ac mae hi wedi gwneud yn siwr na fydd hi eisiau bwyd heddiw. 2 Doedd Harri ddim yn teimlo fel aros am y bws y bore yma, felly daeth â i olwynion ei hun. 3 Roedd Sam yn brwydro yn erbyn dynion bach gwyrdd o r gofod yr un diwrnod ag yr oedd yn y llys. Sut wnaeth o hynny?! 4 Mae gan Alys ffrind sy n mynd gyda hi i bobman maen nhw hyd yn oed yn gwisgo yr un fath. Atebion Tudalen 9 Pa ffordd? Llwybr C. Tudalen 11 Chwilair (ar y chwith) Y gair cudd yw Cwestiwn Llinell yr Heddlu Mae dillad plismyn B ac Ch yn union yr un fath. Tudalen 17 Darnau r jig-so Darn Ch Tudalen 18 Sam B, Jaz Ch, Alys C a Harri A. 18 Mynd i Lys y Goron

Dy dro di i ofyn cwestiynau Ysgrifenna unrhyw gwestiynau sydd gennyt yngly^n â bod yn dyst. Galli ofyn i oedolyn dy helpu os wyt ti eisiau. Gwaith pwy bynnag sydd wedi rhoi r llyfryn hwn i ti yw ateb dy gwestiynau di. Felly, meddylia am gwestiynau CWESTIYNAU Sut le ydy ystafell llys? ATEBION Fydda i n mynd i weld y llys? Pa degan ddylwn i fynd gyda fi i r llys? Mynd i Lys y Goron 19

20 Mynd i Lys y Goron

Y System Cyfiawnder Troseddol: gweithio gyda'n gilydd er mwyn y cyhoedd Cynhyrchwyd gan y Swyddfa Diwygio Cyfiawnder Troseddol, ar sail y Pecynnau Tyst Ifanc gwreiddiol a gyhoeddwyd gan yr NSPCC. Lluniau: Andy Peters. Cod archebu:ywp5-9cc Cyf:285550 Medi 2008 www.cjsonline.gov.uk