Mesopotamia: Lupain Sa Pagitan Ng Dalawang Ilog. Sinaunang Babylonia 3. Sinaunang Sumeria 6. Sinaunang Hittite 9. Sinaunang Phoenecia 12

Transcription

1 Mesopotamia: Lupain Sa Pagitan Ng Dalawang Ilog Mga Kabihasnan Pahina Sinaunang Babylonia 3 Sinaunang Sumeria 6 Sinaunang Hittite 9 Sinaunang Phoenecia 12 Sinaunang Assyria 14 Sinaunang Chaldea 17 Sinaunang Persia 18 Sinaunang Hebreo 20 1

2 Mesopotamia: Lupain sa Pagitan ng Dalawang Ilog Matatagpuan ito sa rehiyon ng Fertile Crescent Ang salitang Mesopotamia ay nagmula sa mga salitang Greek na meso na ang ibig sabihin ay pagitan at potamos o ilog Nangangahulugang ang lupain sa dalawang ilog. Dalawang ilog ang dumadaloy rito: ang mga ilog Tigris at Euphrates na parehong nagmula sa kabundukan ng Armenia at tumatagos sa Golpo ng Persia. Ang ilog Tigris at Euphrates ay nagiiwan ng matabang lupa na ginagamit naman sa pagsasaka. At nagsisilbi din silang daanan ng mga kalakal na patungong Golpo mula sa dagat Mediterranean. MGA KABIHASNANG UMUSBONG SA MESOPOTAMIA Sumeria Babylonia Hittite Assyria Hebreo Phoenecia Persia Chaldea 2

3 SINAUNANG BABYLONIA Ang Babilonya o Babilonia ay isang makasaysayang lungsod-estado na naging imperyo sa Gitnang Silangang Asya. Isa itong lungsod sa sinaunang Mesopotamya. Matatagpuan ang labi nito sa pangkasalukuyang-panahong Al Hillah, Lalawigan ng Babil (Gubernaturang Babil), sa Irak, mga 85 kilometro (55 mi) sa timog ng Baghdad. Ang matandang lungsod na ito ng Mesopotamya (ang Irak ngayon) ang kabiserang lungsod ng Babilonya. Nabanggit sa unang pagkakataon sa kasaysayan ang lungsod noong ika-24 daantaon BK. Sa kabuoan ng kasaysayan nito, humina ang kapangyarihang angkin ng Babilonya. Ang lungsod ng Babylon ay nagsimulang lumakas na humantong sa pagsakop ng Mesopotamia at paghahari ni Hammurabi mula 1792 hanggang 1750 b.c.e. Ang Babylon ang naging kabisera ng imperyong babylonia. Semitic Amorite ang mga Babaylonian na unang lumusob sa Euphrates higit na mas mataas ang kultura ng mga Sumerian kaysa sa mga Babylonian, subalit sa pagkawatak-watak nito ay nasakop sila ng Babylonia (2300 BC) Si Hammurabi at ang Batas ng Babylonia isa sa mga pinunong nagpabagasak sa Sumeria naging hari noong 1700 BC mahusay at magaling niyang pinamunuan ang kanyang nasasakupan Kodigo ni Hammurabi 3

4 tinipon niya ang lahat ng batas at nakabuo siya ng kodigo na nagsilbing gabay at panuntunan ng lahat ng mga nasasakupan umabot ang mga batas sa 282 na isinulat sa isang mataas bato at iniligay sa gitna ng lungsod upang makita ng mga tao mata sa mata, ngipin sa ngipin nilalaman ng batas agrikultura industriya ari-arian buhay-pamilya sibil pagpapatakbo ng pamahalaan pag-aasawa Kontrata Criminal pamamalakad dahil sa mga batas ni Hammurabi, nanguna ang Babylonia sa larangan ng batas, politika, lipunan at kaugalian Pamahalaan hinati ni Hammurabi ang kanyang nasasakupan sa mga probinsya na pinamumunuan ng kanyang mga tapat na opisyal mayroong isang matatag at mahusay na sandatahang lakas ang pamahalaan ni Hammurabi naka-sentro ang lahat sa hari amelu matatanda ng bayan na may mataas na antas sa lipunan Lipunan Palaganapin ang Katarungan, Lipulin ang Masama upang Hindi Akitin ng Malakas ang Mahina layunin ng kodigo ni Hammurabi kalagayang panlipunan - kahalagahan ng mga maginoo - malayang-tao - alipin - karapatan ng mga kababaihan; maging pari, magnegosyo, magkaroon ng dote at suporta mula sa mga mapapangasawa, ari-arian mula sa namatay na asawa - mahigpit na pinaparusahan ang pangangalunya at pakiki-apid 4

5 Panitikan Epic of Creation paglikha ni Marduk sa sangsinukob Epic of Gilgamesh paglalakbay ni Erech Relihiyon unang sinamba ang mga diyos ng Sumeria, subalit nang lumaon, sinamba nila si Marduk bilang punong-diyos Sining at Arkitektura karamihan ng likhang Babylonian ay hanggo lamang sa mga Sumerian Pag-unlad at Pagbagsak napag-isa ang buuong buong Babylonia ng batas ni Hamurrabi napabagsak ito dahil sapaglusob ng mga barbarong Indo-European (inapo ng tribong Kassite) at paglusob ng mga Hittite na kilala at kinatatakutan sa paggamit ng bakal sa digmaan 5

6 SINAUNANG SUMERIA Ang Katimugang Mesopotamia ay tinawag na Sumer. Ang mga pamayanang malapit sa ilog ay bumuo ng 12 lungsod/estado na pinamumunuan ng isang lugal o hari. Matatagpuan sa bawat estado ang mga templong tinatawag na ziggurat. Ang ziggurat ay nagsisilbing sagradong tahanan at templo ng mga patron o diyos ng isang lungsod. Samakatuwid, ang mga pari lang ang maaring pumasok dito. Ang kanilang mga diyos ay may katangian o katauhan ng isang tao (anthropomorphic). Ang mga kaganapan sa Sumer ay naitala sa pamamagitan ng kanilang sistema ng pagsusulat. Ito y tinatawag na cuneiform na ibig sabihin ay wedge-shaped. Clay table at stylus ang kanilang ginagamit sa pagsulat. Mayroon din silang sasakyan na tinatawag na chariot. Nalikha nila ang gulong at araro. Mga tanim nila: barley, chickpeas, lentils, millet, wheat, dates, lettuce, pinakaunang nandayuhan sa Mesopotamia nakihalubilo sa mga orihinal na tribong naninirahan hanggang sa nakabuo ng sariling kultura Kulturang Sumerian Mga Lungsod Estado - ang bawat lungsod-estado ay kontrolado ng mga diyos Ur Erech Eridus Nippur Kish Laisa Lagash Umma 6

7 Lipunan istratipikasyong sa lipunan 1. maharlika pari at mga opisyal ng pamahalaan 2. mangangalakal at artisano 3. magsasaka at alipin lipunang may alipin prisoners of war lipunang may ilang karapatan ang mga kababaihan maaaring magkaroon ng ari-arian, makipagkalakalan, testigo sa paglilitis, subalit walang karapatang mamili ng mga mapapangasawa Edukasyon sa templo at ang mga pari ang nagtuturo mga asignatura at iba pang pag-aaral - pagsulat at pagbaybay - pagbasa - kasaysayan - sipnayan - paggawa ng mapa - dayuhang wika - batas - medisina at surhiya - panghuhula - astrolohiya Relihiyon politeista Pangunahing diyos 1. Anu diyos ng langit at lupa 2. Enlil diyos ng hangin at bagyo 3. Ea diyos ng tubig at katubigan Pagsasaka at Kalakalan pagsasaka pinakamahalagang hanapbuhay animal domestication naimbento ang karwaheng hila ng asno nanggagatas ng baka naghahabi ng lino at lana 7

8 nakikipagkalakalan unang ginamit ang buto ng cacao na sinundan ng tanso, pilak at ginto naimbento rin nila ang unang sistema ng panukat ng timbang o haba Iba t ibang Imbensyon ng mga Sumerian rampa, pabilog na bubong, dome, vault at bahay, gusali at iba pang imprastraktura na gawa sa laryo na yari sa luad na pinatigas sa araw Ziggurat - templo na yari sa laryo at tila mga kahon na pinagpatung-patong - lugar sambahan na kung saan ginagawa ng mga pari ang kanilang mga tungkulin para sa mga diyos at iba pang ritwal - paaralan para sa mga maharlika o isa sa mga unang gumamit ng gulong o prinsipyo ng algebra - sistema ng pagbibilang na nakabatay sa 60 - sexagesimal - hati ng bilog sa 360 digri - 60 minuto at 60 segundo - kalendaryong lunar na may 12 buwan Cuneiform paraan ng pagsulat ng mga Sumerian Latin = cuneus kombinasyon ng wedge na ginagamit na tanda nito pictographic isinusulat sa mga tabletang bato stylus ang ginagamit sa pagsulat Pagkatuklas - natuklasan sa Behustan, Iran - ang naging susi sa pagbasa ng cuneiform - sinasabing ipinasulat ni Darius ang Dakila - nakasulat sa wikang Lumang Persiano, Elamite at Babylonian - natuklasan nina Pietro della Valle at Henry Creawicke Rawlinson noong

9 SINAUNANG HITTITE mga pastol sa malapit sa Black Sea at Dagat Caspian Ilog Halys (pangunahing lungsod ng mga Hittite), na kilala rin bilang Lupain ng mga Hatti Mga Tao nga Hatti ang tawag sa mga tao ng Hatti matatag ang kaharian ng mga Hittite gumagamit sila ng siyam na wika - Anatolia - limang iba t ibang wikang Indo-Europeong wika - Akkadian, para sa komunikasyong pandiplomasya - Sumerian, para sa panitikan Pagtukalas ng Bakal mahilig sa pakikidigma hanggang sa matuklasan ang paggamit ng bakal para sa digmaan higit na matibay kaysa sa tanso at bronse nung unang bahagi ng tuklas sa bakal, limang ulit na mas mahalaga kaysa sa ginto at walong ulit na mahalaga kaysa pilak inilihim nila ang ang pagmimina, pagpapanday at paggamit ng bakal 9

10 Paglaganap ng Imperyo noong unang bahagi ng Imperyo ng Hittite, mahina at walang sapat na kapangyarihan ang mga hari nito Telipinus - nagtapos sa panahon ng mahihinang pinuno - kinamkam niya ang kapangyarihan mula sa mga hari - nakapagtatag ng mgahusay na pamunuan at maayos na sistema ng batas, na nadaragdagan sa bawat panahon ng mga sumunod na hari - nakabuo ng isang mahusay at matatag na militar - nagtangka at sinimulang sakupin ang Babylonia, subalit dahil sa malayo ito sa kanilang lupain, mas minabuti niya itong bitiwan at sakupin na lang ang ibang lupain sa Fertile Crescent - sinakop ang Syria, na pinagusbungan ng Syro-Hittite na kabihasnan - sinubukang sakupin ang Ehipto, subalit sila ay nabigo, sapagkat pinamumunuan ito ng napakalakas na paraon Suppiluliumas (1375 BC) - nabawi ang Mitani sa Ehipto at lubusang nakontrol ang sentral at hilagang Syria - nagkaroon ng tratado sa dalawang kaharian, subalit winakasan ito nang si Rameses II na ang naging paraon (1290 BC) Hattusilis III - sa kanyang panahon, natalo ng mga Hittite ang Ehipto sa Kadesh, at nagkaroon ng kasunduang pangkapayapaan (1272 BC) sa pagitan nila ni Rameses Pamahalaan at Lipunan Dakilang Hari o Dakilang Arwa ang tawag sa pinuno ng Hittite ang hari ay pinunong militar at pinunong-panrelihiyon mayroong tungkulin at kapangyarihan ng reyna nasa kamay ng mga kamag-anak ng hari at ilang mahusay na maharlika ang mga tanggapan ng pamahalaan ang bawat nayon ay may mga matatanda, na nagiging unang tagapamagitan sa mga nag-aalitan katayuan ng mga alipin: mayroong karapatan laban sa mga amo at maaari silang magkaron ng mga ari-arian 10

11 Ekonomiya agrikultura ang pangunahing ikinabubuhay nag-aalaga ng mga hayop para sa ikabubuhay at transportasyon Relihiyon at Panitikan paniniwala sa maraming diyos politeismo paniniwala sa diyos ng ibang lahi o lupaing nasakop diyos ng panahon ginang araw Telipinu nawawalang diyos Sining at Arkitekto gumagawa ng mga imprastraktura para sa mga diyos malaki ang impluwesya ng Assyria sa Hittite Pagbagsak Haring Hattusilis - ang sinundan ni Haring Tudhaliyas IV Haring Tudhaliyas IV - mas pinagtuunan niya ng pansin ang mga gawaing panrelihiyon kaysa sa pamamahala - nagpagawa ng mga galeriya sa Yazilikaya - dahilan ng pagbagsak o 1200 BC, nilusob ng mga Hattusas, mula sa Dinastiyang Mitas ng Phrygia o Pandarayuhan ng mga Dorian sa Gresya at Aegean 11

12 SINAUNANG PHOENECIA Tinatawag na CARAVAN TRADERS at TRADERS OF ANTIQUITY, Hango sa salitang PHOENIX ang Phoenicia, ang Phoenix ay isang uri ng shell fish na my kulay na lila, kung saan ito'y pinangkukulay o pinangtitina. Kilala rin sa pag gawa ng Barkong matibay na ginagamitan ng kahoy na CEDAR na mula sa kagubatn ng Lebanon. dulong kanluran ng fertile crescent matatagpuan sa kasalukuyang Lebanon tinaguriang misyunero ng sibilisasyon Kabihasnan at Lipunan bunubuo ng lungsod-estado na pinamumunuan ng mga hari lungsod ng Tyre at Sidon, ang pinaka malaking daungan hindi mga mandirigma kaya madaling masakop minsan nang nagbayad ng tributo sa mga sumusunod; - Ehipto - Hittite - Assyria - Persia - Chaldea - Gresya pinakamagaling na mangngalakal 12

13 pinakamahusay sa paggawa ng mga malalaking sasakyang pandagat tigaruian ding traders of antiquity Kultura mahusay mangopya ng ibang pangkat ng tao (gaya ng mga Ehipsyano at Babylonian) nakaimpluwesya ang kanilang mga produkto sa ibang kultura nakagawa sila ng mga magagandang produkto gaya ng; - produktong bronse - armas - pandigmang bronse - ginto at pilak na sisidlan - makukulay na palayok napabantog sa purple dye o muradong tina mula sa isdang murex Kalakalan nakarating sa - Cyprus mineral - Spain tanso - Gaul balat at katad - Baltic - Britania - amber - Africa trading stations - Gades - Attica - Carthage may control sa kalakalan sa buong Mediterano Alpabeto tinaguriang misyunero ng sibilisasyon laging dala ang kabihasnan saan mang magtungo alpabetong Phonecia > nilinang ng mga Griyego > Etruscan > Romano = kasalukuyang alpabeto alpahabet = wikang Phonecia - aleph unang letra ng alpabeto - beth ikalawang letra ng alpabeto 13

14 SINAUNANG ASSYRIA napasailalim ito ng Kassite hanggang sa biglang lusubin ito ng Assyria unang nanirahan ang mga Assyrian sa mga lungsod-estadong tinawag nilang Assur, ipinangalan sa kanilang pangunahing diyos mahusay ang hukbo ng Assyria, kaya nasakap nila ang buong Fertile Crescent at maging ang Ehipto ( BC) isa sa mga nakapagtatag ng pinakamalaking imperyo na hindi napantayan ng anumang pangkat noong sinaunang panahon Pagsikat ng Assyria Ashurbanipal II - mayroong organisadong sandatahan (hukbong lakad, hukbong nakakarwahe, hukbong nakakabayo at hukbong inhinyero) at mahusay na armamento - tinularan ng mga sumunod na pinuno ang mga ginawa ni Ashurbanipal Tiglath-Pileser III - kinamkam niya ang mga trono mula sa Assur - nagpalawak ng kaharian hanggang sa Damascus - sinakop at napasailalim ang mga sumusunod; 14

15 o o o Babylonia Israel Judah Sargon II - kinamkam ang trono mula sa tagapagmana ni Tiglath-Pileser Shalmaneser V - nahulog sa kanyang kamay ang kaharian ng Israel - ipinatapon niya sa hilaga ang sampung tribo ng mga Israelita - sa kanyang pamumuno, nabura sa kasaysayan ang pinakahuling bakas ng mga Hittite - Dur Sharrukim - kapitolyo ng kanyang kaharian Senacherib - namuno noong BC - pinakapopular sa lahat ng hari ng Assyria - Niniveh kapitolyo ng kanyang kaharian - saapilitang pinabayad ng buwis ang kaharian ng Sidon at Tyre - pinaalis niya sa Assyria ang puwersa ng Ehipto na ipinadala ng hari ng Ethiopia upang tulungan si Hezekiah, ang propeta ng mga Hebreo Kabihasnan at Pamahalaan kapangyarihan ng hari - absoluto o walang takda ang kapangyarihan - pinunong ispiritwal at politikal - tagapamagitan ng diyos sa tao malupit at walang awa ang pamahalaan ng Assyria, subalit mabisa ang pagpapatakbo nito may maayos at magandang imprastraktura maayos na sebisyo-postal mahuhusay na gbernador at pinunong lokal epektibo ang pangungulekta ng buwis pinakaunang pangat ng tao na nakabuo ng epektibong sistema ng pamumuno sa imperyo 15

16 Relihiyon sinsamba rin ang ibang diyos sa Mesopotamia - Ishtar - Marduk Edukasyon nagtayo ng kauna-unahang aklatan na may 200, 000 tabletang luad, itinayo ito ni Ashurbanipal Lipunan mayroong mataas na antas na pamumuhay masining at magarbo ang kalagayang aystetiko Agham ipinagpatuloy ang kahusayan ng pag-aaral sa astronomiya ng mga Babylonian Pagbagsak ng Assyria Nineveh - sumaalamin ito sa karangyaan, kayamanan at kapangyarihan ng imperyo - sumasalamin din ito sa kapalaluan at kalupitan ng Assyria kaya tinawag itong Scourge of Nineveh - pinakamatatag at pinakamatibay na lungsod sa buong mundo o metro, kapal ng pader o metro, ang taas o 11 kilometro, haba ng pader o 15 tarangkahan BC, nagkaisa ang Chaldea, Medis at mga Persiano upang pabagsakin ang Assyria at napagtagumpayan nga nila ito - napatunayan ang pagbagsak ng Assyria, 300 taon ang makalipas ng lusubin ito ng grupo ng Alexander the Great, walang natirang bakas 16

17 SINAUNANG CHALDEA Ang Chaldean ay matatagpuan sa katimugang bahagi ng Babylonia at kanang pampang sa Euphrates River. inapo ng mga Babylonia mayroong 24 km ang kapal ng pader sa labas ng pader ay mayroong malalim na kanal na puno ng tubig mataas ang antas ng pamumuhay - maganda ang bahay at palasyo - pinakamaganda ang palasyo ni Nebuchadnezzar II - nakilala ang Hanging Garden Arkitektura hango sa mga Babylonian na hango naman sa mga Summerian Sining astronomitya at astrolohiya sa kanila nagsimula ang Zodiac Sign Pagbagsak ng Chaldea wala nang sumunod na kasing husay ni Nebuchadnezzar nilusob at ginapi ng mga Persiano. 17

18 SINAUNANG PERSIA Ang mga Persian ay nagtatag ng isang malawak na imperyo at tinawag nila itong imperyong Achaemenid. Nagsimulang manakop ang mga Persian sa panahon ni Cyrus The Great (559 B.C.E 530 B.C.E.) at napasailalim sa kanila ang Medes at Chaldean sa Mesopotamia at Asia Minor (Turkey) Darius The Great (521 B.C.E B.C.E), -umabot ang sakop ng imperyo hanggang india. Hinati ang mga imperyo sa mga lalawigan o satrapy at pinamahalaan ng gobernador o satrap. Royal Road- may habang 1,200 milya mula Surdis hanggang Susa. Dito naglalakbay ang mga, opisyal at mensahero. Zoroastrianism: relihiyon ng Persia na lalong nagpatanyag sa kanila. Ipinarangal ni Zarathustra o Zoroaster. Isa itong paniniwala ukol sa labanan ng mabuti at pananagumpay ni Ahura Mazda, ang diyos ng kabutihan. galing sa lahi ng mga Indo-European nandayuhan ang mga Medes sa talampas ng Iran 18

19 Mga Namuno Cyrus - namuno at pinabagsak ang Medes - naging hari ng 2 tribo - hinangad na maging pinakamahusay sa pakikidigma - pinabagsak at sinakop ang Chaldea at Persia - sunud-sunod ang pagsakop hanggang sa napasakamay niya ang halos buong Fertile Cresent - sinakop ni Campyses, anak ni Cyrus ang Ehipto - itinaguyod ang prinsipyo ng pagkapantay-pantay Darius the great - lalong pinalawak ang teritoryo - sinakop ang; o Timog at Silangang Iran o India o Timog-silangang Europa Pamahalaan absolute monarchy may kalayaan sa relihiyon ipinapatupad ang sariling batas hinati ang imperyo sa mga probinsya na tinwag na satrapies Relihiyon Zoroaster - guro at propeta - sinasamba ang diyos na si Ahuramazda - relihiyon ng Zoroastrianismo Pagbagsak ng Persia sinundang ng mga mahihinang pinuno nagkaroon ng mga digmaang sibil nasakop ni Alexander the Grea 19

20 SINAUNANG HEBREO hango sa pangalan ni Eber ninuno ni Noah mababasa sa Matandang Tipan ng Bibliya ang kasaysayan ng mga Hebreo Canaan o Lupang Pangako pinakaunang tinirahan ng mga Hebreo Canaan > Palestine > Israel at Jordan Kasaysayan Abraham - ninuno ng mga Hebreo - nanggaling sa Lungsod ng Ur - Abrham + Sarah = Isaac - Isaac > Jacob Jacob - tapat sa kanyang ama - Jacob > pinalitan ang pangalan niya na Isarael na nangangahulugang pinili ng Diyos - nagkaanak ng 12 na pinagmulan ng 12 tribo ng Israel Joseph the Dreamer - pangalawa sa bunsong anak ni Jacob - pinagbili at ginawang alipin sa Ehipto - nakilala sa kanyang kahusayan sa pagbibigay ng interpretasyon ng mga panaginip - hanggang sa muling magkita sila ng kanyang angkan sa Ehipto 20

21 - Goshen nanirahan ang buong tribo ni Israel hanggang sa dumami sila dito - matapos ang maraming taon, nakalimutan na ang kagalingan ni Joseph, hanggang sa ginawang alipin na ang mga Hebreo Moises - isang Hebreo na napunta sa panig ng mga Ehipsyo - pinamunuan niya ang pagtakas ng mga Israelita sa kamay ng mga Ehipsyo Exodus o Exodus: Pagtakas ng mga Hebreo sa Ehipto - 40 taong naglagalag ang mga Israelita sa ilang hanggang sa matagpuan nila ng Canaan (na pinaninirahan na ng mga tribo nung panahaong iyon) - Josue, heneral na namuno sa pagpapaalis at pagsugpo sa mga Canaanite, Ammorite at mga Palestino - nabawi ang Lupang Pangako at hinati ito sa 12 tribo na pinagmulan ng kaharian ng Israel Mga Namuno Saul - mula sa lahi ni Benjamin - unang hari ng Israel - inalisan ng kapangyarihan dahil sa karumal-dumal na ginawa sa Diyos David - mula sa angkan ng Judah - ikalawang hari na namuno mula BC - batang pastol na tumalo kay Goliath - tinaguriang Kampeon Philisteo at Hari ng Silangan - ipinagpatuloy ang pakikipaglaban at pagtatanggol sa mga may nais umanggkin ng Jerusalem - naagaw nila ang Jerusalem sa kamay ng mga Canaanite - natalo nila ang; o Philistino o Edomite o Maobite o Ammomite o Aramean Damascus - itintatag sa Jerusalem ang Kaban ng Tipan o Ark of Covenant 21

22 - mula sa pagkakalaya sa mga Ehipsyo at pagkawala sa impluwesya ng ibang tao, natuto silang sumamba sa maraming diyos, subalit hindi ito nagtagumpay dahil sa pangangaral ng mga pari na iisa lamang ang Diyos (Yahweh) Solomon - anak ni David - nagapi na ng ama ang mga kaaway at nangako ng suporta ang mga kalapit na kaharian - sa kanyang pamamahala, nagbigay siya ng kapayapaan at kasaganahan sa kaharian - Ginintuang Panahon ng kanilang kasaysayan - isinakatuparan at itinayo niya ang matagal ng pangarap ng kanyang ama, ang Templo ng Jerusalem - subalit, ikinagalit ng Diyos ang pag-aasawa niya ng mga prinsesa sa iba t ibang kaharian na umabot sa libo, na pinayagan niyang magtayo ng kani-kanilang altar at sumamba sa kanikanilang mga diyos, na karumal-dumal para kay Yaweh Israel at Judah - nang namatay si Solomon, sinundan ito ng kanyang anak na si Rehoboam - Rehoboam nagpataw ng mas malaking buwis na nagpasimula ng pag-aalsa, hanggang sa nahati ang kaharian - Jeroboam namuno sa hilgang kaharian - Rehoboam namuno sa timog na kaharian na tinawag na Judah o Samaria kabisera ng Judah - nanatiling magkaaway ang dalawa dahil sa kanilang nasasakupan Pamumuhay at Lipunan monoteismo ang kanilang paniniwala naniniwala sa mga propeta - Elijah - Elisha sa Matandang Tipan nakasulat ang lahat ng katuruan bibliya pundasyon ng pananamplatayang Judaismo at Kristiyanismo, ang pinakamahalagang pamana ng mga Hebreo sa kabihasnan Pamilya patriyarkal itinuturo ng ama ng pagsamaba Kay Yaweh 22

23 itinuturo sa mga anak ang unang 5 aklat sa Matandang Tipan - Genesis - Exodus - Leviticus - Mga Bilang - Deuteronomy Panitikan Bibliya, nakasulat sa wikang Hebreo at Aramaic Batas o Sistemang Legal 10 Utos at ilang batas na tinipon noong kapanahunan ng mga hukom Mosaic Law Pagbagsak ng Jerusalem Tiglath-Pileser III BC sinakop ng Assyria ang Damascus at pinuwersa ang Judah at Isarel na magbayad Sargon II - nag-alsa ang Israel laban sa kanya - sinira niya ang Samaria - ipinatapon ang 10 tribo ng Hebreo sa kabila ng Ilog Euphrates nang lumaon ay tinawag sa Sampung Nawawalang Tribo ng Israel Nebuchadnezzar II - hari ng Chaldea na sumakop sa Assyria na naging bagong amo ng Israel - sinira niya ang buong Jerusalem at binihag ang mga Hebreo - pumili at pinag-aral ang mga matatalinong batang lalaki na naging pinuno ng Babylonia Cyrus ang Dakila - hari ng Persia na sumakop sa Assyria - pinabalik niya ang mga Hebreo sa kanilang lupain at tinulungang maipatayo ang templo 23

24 24