Diolchiadau. I gael rhagor o wybodaeth, cysylltwch â: Uned Gyhoeddi Cyngor Astudiaethau Maes Preston Montford, Montford Bridge, Amwythig, SY4 1HW, DG

Transcription

1

2 Diolchiadau Cynhyrchwyd y pecyn yma gan Ganolfan Amgylchedd Glyncornel ar y cyd ag Uned Gyhoeddi Cyngor Astudiaethau Maes. Cynnwys Cyflwyniad 1 Beth yw cynllun Ein Milltir Sgwâr? 2 Pam bod angen cynllun Ein Milltir Sgwâr? 2 Amcanion a ffyrdd o elwa 5 Cwestiynau i w pwyso a u mesur 6 Gweithdrefn cynllun Ein Milltir Sgwâr 10 Mynd ati 11 Cam 1 Y cam cyntaf 13 Cam 2 Crwydro r ardal 19 Cam 3 O dan yr wyneb 25 Cam 4 Pwyso a mesur 31 Cam 5 Trefnu newid 37 Cam 6 Edrych yn ôl 43 Taflenni adnoddau 46 Atodaid 1: Torri r garw 88 Atodiad 2: Iechyd a Diogelwch 89 Atodiad 3: Cymorthdaliadau 90 Atodiad 4: Dolennau Cyswllt â r Cwrícwlwm 91 Atodiad 5: Gwybodaeth ychwanegol 93 Gwaith paratoi a r cynnwys gan Helen Bradley, gyda chyfraniadau a chymorth gan Tim Orrell. Lluniau gan Helen Bradley gyda chyfranaidau gan gylchoedd eraill yngl^yn â r gwaith. Cynllun gan Mark Dowding a r gwaith golygu gan Simon Norman. Daw r arian ar gyfer y cyhoeddiad yma oddi wrth Panel Cynghori ar Addysg dros Ddatblygu Cynaladwy Llywodraeth Cynulliad Cymru. Cafodd y cyoeddiad yma gymorth Cylch Llywio Ein Miltir Sgwâr: Ian Jones, Tracy Stone, Rick Green, Tim Orell, Paul Dukes, Elizabeth Dean a Richard Lawrence. Diolch hefyd i weddill staff Canolfan Amgylchedd Glyncornel, Andy Wilkinson (dyfeisydd Ein Milltir Sgwâr), Cyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf (Uned Cyfiethu, Cyfadran y Gwasanaethau Amgylchedd, Isadran Materion Parciau a Chefngwlad, Cylch Trafod Materion Dysgu fel Teulu, Uned Datblygu Cynaladwy, Carfan Datblygu r Celfyddydau a Dai Burton o Garfan Achrediadau Gwaith Ieuenctid), Cymunedau n Gyntaf, Cyngor Cefn Gwlad Cymru, Cadw Cymru n Daclus, Get Global! a sefydliad Action Aid, Andy Phillips o Gynllun Cumuned Ark, Sheena O Leary o r Comisiwn Coedwigaeth, Rhian Owen, Cymunedau n Gyntaf Cwm Clydach, Cymunedau n Gyntaf Cwmaman, Cymunedau n Gyntaf Meisgyn, cylch KICKS a thrigolion, yr ardat Cymunedau n Gyntaf Llwynypïa, Cymunedau n Gyntaf Trealaw, Ysgol Babanod Penrhiw-fer, Ysgol Gynradd Dinas, Coleg Cymuned Tonypandy, Ysgol Gynradd Hendreforgan, Cymdeithas Tai Cwm Rhondda, Gwasanaeth Celf Cymuned Rhondda Cynon Taf, Bethesda Art Works a chwmni cyfryngau Tantrwm. I gael rhagor o wybodaeth, cysylltwch â: Canolfan Amgylchedd Glyncornel Heol Nant-y-Gwyddon, Llwynypïa, Rhondda Cynon Taf, CF40 2JF, DG Uned Gyhoeddi Cyngor Astudiaethau Maes Preston Montford, Montford Bridge, Amwythig, SY4 1HW, DG Mae modd ichi godi rhagor o gopïau trwy gyrchu Hawlfraint: Cyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf/Cyngor Astudiaethau Maes Cyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf/Cyngor Astudiaethau Maes sydd â r hawlfraint ar y llyfryn yma ond mae hawl gyda sefydliad addysg/cymuned i atgyhyrchu r taflenni Adnoddau (1 26) i ddibenion addysg/cymunedol heb ganiatâd.

3 Ein Milltir Sgwâr: Oes diddordeb gyda chi mewn gwella eich amgylchfyd lleol? Os felly, ddarllenwch y pecyn gwybodaeth yma! Efallai eich bod chi: yn athro sy eisiau cysylltu addysg materion datblygu cynaladwy a dinasyddiaeth byd-eang ag astudiaeth o ddaearyddiaeth ardal yn arweinydd gwaith ieuenctid sy eisiau ennyn diddordeb yn yr amgylchedd lleol ymhlith pobl ifainc yngl^yn â materion datblygu cymunedau neu u hadfywio ac eisiau symbylu pobl leol i fynd i r afael â phroblemau eu hardal nhw yngl^yn â chlwb neu gymdeithas sy eisiau dod ag aelodau at ei gilydd yn rhan o gynllun arbennig sy ag iddo amcanion sy n gyffredin Canllaw yw Ein Milltir Sgwâr ar gyfer unrhyw un sy eisiau dysgu eraill a rhoi r gallu iddyn nhw i wella u hamgylchfyd a u cymuned. Mae n fodd i bobl fynd yngl^yn â materion yr amgylchedd yn eu cymunedau a pharatoi cynlluniau ymarferol i w gwella. Meithrin gwerthoedd, dealltwriaeth a medrau ar gyfer creu cylch o ddinasyddion cyfrifol, hyddysg a gweithgar mae gyda nhw r gallu i newid cymunedau er gwell dyna hanfod y cynllun yma. Mae r gweithgareddau mae Ein Milltir Sgwâr yn sôn amdanyn nhw ar gyfer pawb beth bynnag eu hoedran a u gallu. Mae n cynnwys elfennau addysg mae modd eu cysylltu â chwrícwla neu feysydd llafur swyddogol neu gynlluniau addysg llai ffurfiol. Yn anad dim, cyflwyno addysg mewn modd sy n hwyl i bawb yw amcan cynllun Ein Milltir Sgwâr. 1

4 Beth yw cynllun Ein Milltir Sgwâr? Cyfres o weithgareddau i symbylu cymunedau lleol i wella u hamgylchfyd lleol ac amodau byw y trigolion yn eu sgîl yw Ein Milltir Sgwâr. Mae Ein Milltir Sgwâr yn canolbwyntio ar astudio r gymuned leol, pennu materion yngl^yn â r amgylchfyd mae angen mynd i r afael â nhw a chael syniadau yngl^yn â gwella r ardal leol. Mae cylchoedd yn cael anogaeth i gyflwyno u syniadau nhw u hunain a rhoi cynlluniau ar waith i wella agweddau penodol o u hamgylchfyd. Mae modd cynnwys cynlluniau ymarferol, achlysuron neu ymgyrchoedd gan ofalu eu bod nhw n rhai mae modd eu cyflawni er mwyn i r rheiny sy n cymryd rhan deimlo bod y gallu gyda nhw i lwyddo. Pam bod angen cynllun Ein Milltir Sgwâr? Mae dyn wedi bod yn camdrin ein byd ni ers blynyddoedd ac mae adroddiadau yngl^yn â cholli cynefinoedd, deunydd crai sy n mynd yn brin a llygredd yn y newyddion yn rheolaidd. Er bod y materion yma n gallu ymddangos yn ddigon pell oddi wrth ein byd bach ni, ac yn ddibwys, maen nhw n effeithio n uniongyrchol ar ein bywydau bob dydd ac mae modd eu cysylltu â nifer o faterion lleol eraill. Mae n amlwg does dim modd inni barhau i fyw mewn ffordd sy n difetha r ddaear i r graddau yma, ond mae r problemau mor sylweddol, rydyn ni o dan yr argraff ei bod hi n amhosib inni fynd i r afael â nhw. Er hynny, mae pobl yn ceisio paratoi egwyddorion i w dilyn ar gyfer ffordd o fyw newydd i fod o gymorth inni arwain at gymdeithas fwy cynaladwy. Un o r egwyddorion yma yw datblygu cynaladwy. 2

5 Datblygu cynaladwy Mae datblygu cynaladwy yn thema bwysig sy n codi i phen yn gyson yn Ein Milltir Sgwâr. Mae diffiniad llywodraeth San Steffan o beth yw datblygu cynaladwy yn pennu r 4 amcan yma: 1. cynnydd cymdeithasol sy n cydnabod anghenion pawb yn ddiwahân; 2. diogelu r amgylchedd mewn modd effeithiol; 3. defnyddio adnoddau naturiol yn ddarbodus; 4. cynnal ym meysydd twf economaidd a chyflogaeth ar lefel uchel a chynaladwy. Mae r term datblygu cynaladwy yn cwmpasu pob math o bethau ac mae hyd yn oed rhagor na hynny o safbwyntiau yngl^yn â r ffordd orau o gyrraedd ffordd o fyw mwy cynaladwy. Trowch i dudalennau Rhagor o wybodaeth yn yr Atodiad (tudalen 93) os hoffech chi ragor o wybodaeth. Un ffordd syml o roi egwyddorion datblygu cynaladwy ar waith yw pwyso a mesur sut medrwch chi newid patrwm eich bywyd i wneud gwahaniaeth er gwell. Ffordd o fyw cynaladwy I fod yn gynaladwy mae rhaid inni ddilyn egwyddorion sy n creu patrwm o fywyd sy n achosi cyn lleied o niwed â phosibl ac yn rhoi r manteision gorau posibl. Er bod y syniad yn un hynod o syml, mae r dasg yn un anodd ac mae angen i bawb i gydweithio i gael canlyniadau. Wrth inni geisio gwella ein cymunedau, mae rhaid i ni bwyso a mesur effaith unrhyw ddatblygiad neu gynllun ar yr amgylchedd, ar fywydau unigolion ac ar yr economi yn lleol ac yn fyd eang. Er enghraifft, os datblygu ardal sy n adfail yw r nod, mae nifer o gwestiynau i w hystyried, megis: beth yw r costau a r manteision i r trigolion lleol? oes cyfleoedd i roi hwb i r econonomi leol? fydd y datblygiad ar draul bywyd gwyllt lleol? Felly, mae r pwyslais ar bwyso a mesur dewisiadau a chamau amgen i bennu r atebion gorau a mwyaf cynaladwy i bawb. Ein Milltir Sgwâr Trin y Ddaear mewn modd fel pe bai ni n bwriadu aros yma Rob Gray economïau lleol bywiog, swyddi newydd, tai o r safon uchaf (toeau ynni o r haul), sustem drafnidiaeth gydlynus, cynlluniau adfywio sy n gwneud gwahaniaeth parhaol er gwell. Mae n anhygoel bod rhai pobl yn parhau i gredu mai materion yngl^yn â r adar a r coed yw datblygu cynaladwy! David Puttnam, cadeirydd ymddiriedolwyr yr elusen Forum for the Future adroddiad Blynyddol 2000 Y rheolau canllaw yw bod rhaid i bobl rannu â i gilydd a gofalu am y Ddaear. Rhaid i ddynol ryw beidio â chymryd dim mwy nag y gall natur ei adnewyddu allan ohoni. Yn ei dro, mae hynny n golygu mabwysiadu ffyrdd o fyw a llwybrau datblygu sy n parchu terfynau byd natur ac yn gweithio o fewn ei ffiniau. IUCN The World Conservation Union, Caring for the Earth 3

6 Addysg ar gyfer Datblygu Cynaladwy? Er mwyn inni ystyried effaith hyn oll ar ein bywydau, mae rhaid inni ddysgu am y materion perthnasol, bod yn barod i bwyso a mesur atebion amgen a r gallu i gydweithio a dysgu am brosesau newid. Dyma r rhinewddau, ymhlith eraill, sy n cael eu meithrin yn nhrefinadau Addysg ar gyfer Datblygu Cynaladwy. Mae n ymwneud â dysgu am y materion perthnasol a chaffael gwybodaeth a dealltwriaeth o werthoedd ac agweddau, medrau a gallu - fel bo modd i bobl i gymryd rhan ac i gynnig atebion ar gyfer materion lleol, cenedlaethol a byd-eang (Addysg ar gyfer Datblygu Cynaladwy: Gwybodaeth i Athrawon). Mae meithrin dealltwriaeth, agweddau a medrau yn allweddol ar gyfer gofalu bod datblygu cynaladwy yn rhan o bob agwedd ar gymdeithas. Mae Ein Milltir Sgwâr yn anogaeth i bobl i feithrin y rhinweddau yma ac ysgogi atebion cynaladwy i broblemau r amgylchfyd yn lleol. Diffiniadau Byddwn ni n cyfeirio at Cymuned, Amgylchfyd ac Ardal Leol trwy r ddogfen i gyd. Ystyr ardal leol yw r ardal ddaearyddol y mae pobl yn uniaethu â hi (er enghraifft eu pentref, tref, stryd, cymdogaeth neu u hystad dai nhw). Ystyr amgylchfyd yw anian ffisegol yr ardal mewn perthynas â nodweddion naturiol, adeiladau a chyflwr ffisegol. Ystyr cymuned yw r ardal leol a r trigolion sy n byw yna, ei hanes a i thraddodiadau. 4

7 Amcanion a ffyrdd o elwa Amcanion! Ein Milltir Sgwâr Amcanion Ein Milltir Sgwâr: ennyn diddordeb pobl leol yn rhan o drefnau astudio u cymuned; meithrin dealltwriaeth o u hamgylchfyd a i werthfawrogi; eu hysbrodoli nhw i gymryd y camau priodol i wella u cymunedau. Budd! Mae Ein Milltir Sgwâr yn rhoi cyfle i bobl i ddysgu, meithrin gwerthoedd a gwella u medrau: mae dod i ddeall materion amgylcheddol a chynaladwy yr ardal yn rhoi r gallu i r trigolion i ddod i benderfyniad ynghylch y modd o wella r ardal honno; mae annog pobl i greu cysylltiad rhwng materion lleol a rhai byd eang yn rhan o r broses dysgu; mae meithrin syniad o berthyn a chyfrifoldeb yn bwysig iawn ac yn cadarnhau r awydd am newid er gwell; bydd y medrau bydd y trigolion yn eu meithrin yn ystod cyfnod cynllun Ein Milltir Sgwâr yn cynnwys: y gallu i roi cynlluniau ar waith i wella cymunedau, trafod a gweithio yn rhan o garfan, hyrwyddo syniadau a gwrando ar safbwyntiau eraill. Elwa! Mae r gymuned gyfan yn elwa ar: gweithredu cadarnhaol sy n gwella r amgylchfyd lleol; gweithredu cadarnhaol sy wedi i ddechrau a i gyflawni gan bobl lleol; pobl leol weithgar sy wedi meithrin medrau a dealltwriaeth newydd; cyfleoedd i wahanol aelodau o r gymuned i weithio gyda i gilydd. 5

8 Cwestiynau i w pwyso a u mesur Cyn ichi ddechrau ar gynllun Ein Milltir Sgwâr, rhowch rai munudau o ch amser i ystyried y cwestiynau sy wedi u nodi. Bydd eich atebion yn gymorth ichi baratoi gweithgareddau sy n addas i ch cylch chi a pheri canlyniadau gwell yn eu sgîl. Gofynnwch y cwestiwn Beth yw eich amcanion chi? Yn gyffredinol, dylai ch amcanion chi adlewyrchu amcanion cynllun Ein Milltir Sgwâr. Serch hynny, mae n bosib bod eich cylch wedi pennu amcanion mwy penodol, megis hyrwyddo cynllun cerdded y llwybr at iechyd neu sefydlu rhagor o gysylltiadau rhwng gwahanol garfanau yn y gymuned. Mae modd ichi glymu eich amcanion yn rhan o gynllun Ein Milltir Sgwâr trwy drefnu taith gerdded i gefn gwlad yn lleol,er enghraifft, neu ymweld â chlwb garddio. Manteisiwch ar y cyfleoedd yma i hyrwyddo ymwybyddiaeth o ofynion pobl eraill a thrafod agweddau ar yr ardal lleol. Mae ychwanegu neu ymestyn gwahanol weithgareddau a phrofiadau o fewn Ein Milltir Sgwâr yn gallu hyrwyddo agweddau o ddatblygu personol. Mae n fodd o wella medrau siarad yn gyhoeddus neu fedrau ysgrifennu er enghraifft, neu gallech chi ofyn i aelodau i roi cyflwyniad ffurfiol neu ysgrifennu adroddiad am ganlyniadau r holidauron. Pa weithgareddau hoffech chi u gweld? I raddau helaeth, y cylch ddylai benderfynu ar y math o weithgareddau gan mai nhw sy n astudio u hardal a pharatoi sylwadau a syniadau. Pwyswch a mesur beth sydd yn bosibl cyn dechrau ar y cynllun a phennu gweithgareddau sy o fewn cyrraedd. Rhowch gymorth i r cylch i ddeall y prosesau a r her sydd o u blaenau. 6

9 Ennyn diddordeb a i gadw Beth yw diddordebau eich cylch chi? Cofiwch ystyried diddordebau aelodau o r cylch. Efallai bod gyda nhw ddiddordebau arbennig yngl^yn a u cymuned y bydd modd eu plethu yn rhan o gynllun Ein Milltir Sgwâr. Er enghraifft, os oes diddordebau yngl^yn â hanes lleol, beth am drefnu i ymweld â chanolfannau sy o bwys yn hanesyddol yn ystod eich gwaith ymchwil? Beth yw ystod oedran eich cylch a i allu? Yn ddelfrydol, mae gweithgareddau Ein Milltir Sgwâr ar gyfer pobl ifainc sy dros 9 oed, oedolion neu gylchoedd oedran cymysg. Mae r dyhead cyffredin o eisiau astudio r gymuned a mynd i r afael â materion lleol yn tynnu cylchoedd oedran cymysg at ei gilydd. Mae r gweithgareddau ar gyfer pobl ifainc ac oedolion o bob oedran. Cofiwch ystyried medrau dysgu a medrau corfforol eich cylch fel bod modd ichi addasu r gweithgareddau yn ôl y galw. Byddwch yn hyblyg os yw eich cylch chi n mwynhau un gweithgaredd yn well na r llall, manteisiwch ar hynny. Sawl aelod sydd i ch cylch? Mae r nifer gorau ar gyfer cylch yn ddibynnol ar oedran yr aelodau a nifer y gwirfoddolwyr sy ar gael. Yn gyffredinol, fodd bynnag, y nifer gorau ar gyfer y rhan fwyaf o gylchoedd yw 10 i 20 aelod - hyd at uchafswm o 30. Mae hyn yn fodd o roi cyfle i bob aelod fod yn rhan o r cynllun ac mae n haws i gylch sy n llai i ganolbwyntio. Yn ogystal â hynny, gofalwch eich bod chi n talu sylw i faterion Iechyd a Diogelwch (gweler yr Atodiad, tudalen 89). 7

10 Rhowch werth ychwanegol Pwy arall gawn ni i gymryd rhan? Mae nifer o gyfleodd inni i wahodd sefydliadau neu unigolion eraill yn rhan o gynllun Ein Milltir Sgwâr. Er enghraifft, gofynnwch i gylch bywyd gwyllt lleol am gymorth i astudio llecynnau tir glas. Mae modd iddyn nhw roi gwybodaeth ichi am fywyd gwyllt yr ardal a rhoi safbwynt arall ar gyflwr y gymuned. Mae gweithio gyda phobl arall nid yn unig ychwanegu at nifer y gweithgareddau mae cydweithio â sefydliadau eraill yn ei wneud ond hefyd yn rhoi cyfle ichi feithrin cysylltiadau ar gyfer cynlluniau r dyfodol. 8

11 Pa adnoddau sydd gyda ni i w defnyddio yn ystod cynllun Ein Milltir Sgwâr? Ein Milltir Sgwâr Ystyriwch yr adnoddau sy ar gael ichi ar hyn o bryd, er enghraifft pensilau a phapur neu gyfrifiaduron neu hyd yn oed gamerâu digidol. Mae modd i adnodd fod yn ganolfan mae modd ichi ei defnyddio, neu drefniadau cludiant, neu bobl hyddysg. Os ydych chi o r farn bod eich adnoddau yn brin, ystyriwch eto. Beth am ofyn i aelod arall o r teulu neu gyfaill i roi o i amser? Mae n bosib bydd busnesau a sefydliadau lleol yn barod i gyfrannu adnoddau neu arbenigedd ac i gynlluniau hyfforddi gyfrannu cynorthwywyr yn rhan o u profiad gwaith. Mae canolfan cymuned, ysgol, neuadd eglwys neu debyg yn y rhan fwyaf o gymunedau dyma gyfle i fanteisio ar ragor o adnoddau. Pa gyllid sy ar gael inni? Byddai n ddefnyddiol ichi wybod union swm eich cyllid cyn ichi ddechrau fel bo modd ichi roi ystyriaeth i gyfleoedd mae angen arian ar eu cyfer. Gallwch chi ddefnyddio adnoddau ychwanegol megis arbenigwyr neu ddeunyddiau yn rhan o ch gweithgareddau. Mae modd ichi hefyd gynllunio ch gweithgareddau yn unol â r cyllid sy ar gael. Ond peidiwch â phoeni os does dim cyllid ar gael ichi ar hyn o bryd. Mae cynllun Ein Milltir Sgwâr yn gweithio i r dim ar gyllid bach iawn ac mae n syndod beth fedrwch chi gael gafael arno drwy ofyn i eraill am gymorth. Os hoffech chi gyllid ar gyfer cynllun Ein Milltir Sgwâr, beth am gyflwyno cais am gymhorthdal? Dydy e ddim mor echrydus â hynny ac mae digon o gymorthdaliadau ar gael. Trowch i n tudalennau Cymorthdaliadau a chyllid yn yr Atodiad (tudalen 90) i ch rhoi chi ar ben ffordd. Mae modd i chi ofyn i fusnes lleol i ch noddi chi. Wrth fod yn gymorth i bobl leol i wella u cymuned, mae busnesau n cael cyhoeddusrwydd yn rhad ac am ddim a chael enw da yn sgîl rhoi cymorth i gynlluniau lleol ar gyfer gwella r gymuned. Faint o amser sy gyda chi? Mae cyfnod cynllun Ein Milltir Sgwâr yn gallu amrywio. Mae modd i gynllun ddod i ben cyn pen wythnos neu gael ei gynnal dros rhai wythnosau a i addasu i fod yn gyfleus i aelodau eich cylch. Rydyn ni n argymell amserlen ar gyfer gweithgareddau r pecyn yma ond mae croeso i chi gymryd rhagor o amser. Cofiwch bennu digon o amser i weld ffrwyth gwaith gweithgreddau cynllun Ein Milltir Sgwâr. 9

12 Gweithdrefn cynllun Ein Milltir Sgwâr Mae cynllun Ein Milltir Sgwâr wedi i rannu yn 6 cham gyda r amcan o arwain eich cylch trwy nifer o weithgareddau. Rydyn ni wedi cynnwys gweithgaredd ychwanegol dewisol ym mhob un o r camau hefyd. Cofiwch, fodd bynnag, po fwya ydy nifer y gweithgareddau, y mwya i gyd fydd profiadau a chyfleoedd dysgu eich carfan Cam Y cam cyntaf Edrych o n cwmpas Mynd o gwmpas Meddwl yn ddwys Gwneud gwahaniaeth Myfyrio Yn ystod y cam yma, bydd aelodau o ch cylch yn: fwy effro i w teimladau a u safbwyntiau ynghylch y gymuned ac yn agor eu llygaid a i gweld mewn goleuni newydd pwyso a mesur eu gwybodaeth nhw am y gymuned a dysgu rhagor trwy deithio r ardal gan ddefnyddio mapiau a chamerâu. edrych yn ofalus ar y gymuned leol drwy archwilio ardaloedd ac ymchwilio i faterion er mwyn cael darlun cyflawn o gyflwr y gymuned. dysgu beth sy n achosi problemau, yr effaith ar yr amgylchedd lleol ac yn fyd eang a sut mae pobl yn effeithio arnyn nhw. datblygu medrau cyfathrebu a chydweithredu drwy ddewis a dethol camau gweithredu a u rhoi ar waith. deall y broses ddysgu, pennu beth yn union maen nhw wedi ei ddysgu a sut mae eu hagweddau wedi newid a phennu newidiadau yn eu bywydau. Gweithgareddau Beth ydy n barn ni Gwaith estyn. Gêmau â geiriau Bingo lluniau Beth rydyn ni n ei wybod? Mannau gwych a mannau gwachul Rhannu n gwybodaeth Gwaith estyn. Llunio model o ch cymuned Ein man delfrydol Arolygon Cael y darlun Ymarferion ychwanegol: Ffilmio ch Cymuned Canolbwyntio Gêm Gwir neu Gau Gêm Y Byd Ymarfer ychwanegol: Mynd yn fyd-eang Meithrin cysylltiadau Pa gamau? Gwaith estyn: chwilio am ysbrydoliaeth Dod i benderfyniad. Cynllunio r camau gweithredu Myfyrio Ychwanegol: Dathlu! Gwerthuso 10

13 Mynd ati Ein Milltir Sgwâr Dyma ddechrau ar fwynhau gweithgareddau llawn hwyl a sbri Ein Milltir Sgwâr. Bydd yr aelodau n fwy effro i w teimladau a u safbwyntiau yngl^yn â u cymuned, yn agor eu llygaid a i gweld mewn goleuni newydd. Torri r ias Os ydy ch cylch chi n newydd, efallai y byddwch chi eisiau cynnal sesiwn gêmau i fod o gymorth i r aelodau i ddod i adnabod ei gilydd (trowch i r tudalennau perthnasol yn yr atodiad, tudalen 88). Mae modd i chi gynnal sesiynau tebyg rhwng bob cam a r gweithgareddau i feithrin medrau cydweithio rhwng yr aelodau neu er mwyn cael tipyn bach rhagor o hwyl! 11

14 Astudiaeth Achos: Trealaw 1 12 Y Cylch Cylch Ieuenctid Ein Milltir Sgwâr Trealaw Trealaw, Rhondda Cynon Taf. Oedran 8 i 14 Yr hyn ddaethon nhw o hyd iddo Yn ystod Ein Milltir Sgwâr enwodd y cylch dri phrif fater llosg yn y gymuned: diffyg gweithgareddau a chyfleoedd i bobl ifainc; dim cyfleoedd i bobl ifainc i leisio u barn; amryw o broblemau amgylcheddol o gwmpas gorsaf Tonypandy. Beth wnaethon nhw Cydweithiodd y cylch ag Isadran Celf yn y Gymuned Rhondda Cynon Taf i drefnu wythnos o weithdai drama a dawns. Ar ddiwedd yr wythnos roedd perfformiad i deuluoedd, ffrindiau a r gymuned leol. Materion amgylcheddol oedd themâu r gweithdai, yn rhoi cyfle i bobl ifainc i fynegi u barn a u pryderon nhw am wahanol faterion. Creodd y cylch ddarn o gelfyddydwaith oedd yn gefndir i r perfformiad ac sy nawr yn sefyll yng ngorsaf Tonypandy. Mae r ysgol gynradd leol wedi mabwysiadu r orsaf ac o ganlyniad bydd rhagor o welliannau yn y dyfodol. Adnoddau eraill a ddefnyddion nhw Cymhorthdal gan Gyngor Cefn Gwlad Cymru Cefnogaeth gan Gwmni Trenau Arriva Cymunedau n Gyntaf Trealaw Beth ddysgon nhw? Rhannodd carfan Ein Milltir Sgwâr yn ddigon naturiol yn ddwy garfan hynny ar sail oedran a chyfeillgarwch oedd wedi i feithrin yn gynharach. Roedd hi n bwysig i asesu aelodau o r garfan a phenderfynu ar y camau priodol i oresgyn anawsterau, er enghraifft, penderfynu ar gêmau torri r garw er mwyn annog yr aelodau i gyfarfod â phobl eraill ac i hyrwyddo traws-gyfathrebu yn ystod gweithgareddau.

15 Cam 1 Y cam cyntaf Cymerwch beth amser i egluro beth yw amcanion a diben y cynllun a i bwrpas i r aelodau. Bydd y gweithgareddau llawn hwyl yma n fodd iddyn nhw wneud gwahaniaeth mawr er gwell i w cymuned Ein Milltir Sgwâr Rydyn ni n camdrin y tir am ein bodni n ei gyfrif yn nwydd sy n eiddo i ni. Pan welwn ni n tir yn nhermau cymuned rydyn ni n perthyn i ddi hi, efallai dechreuwn ni n ddefnyddio gyda chariad a gofal. Aldo Leopold Sand County Almanac (1949) Beth ydy n barn ni? Mae r gweithgaredd hwn yngl^yn â chasglu safbwyntiau pawb o r aelodau am y gymuned at ei gilydd. Rhowch Docyn Llecyn i r aelod i gyd a gofyn iddyn nhw i ysgrifennu r canlynol: eu hoff beth yngl^yn â r gymuned; beth sy n difetha r gymuned (does dim rhaid iddyn nhw fod yn lleoedd na phethau arbennig, soniwch am agweddau ar ddiwylliant neu drigolion y cylch, er enghraifft traddodiadau lleol, cyfeillion neu deulu); lle sy n arbennig iddyn nhw am ryw reswm arbennig. Peidiwch a nodi ch enwau ar y papur. Plygwch y darnau papur â u rhoi mewn het. Gofynnwch i r aelodau i dynnu darn o bapur o r het bob yn ail, darllenwch y sylwadau yn uchel a cheisiwch ddyfalu pwy ysgrifennodd yr ateb hwnnw. Didolwch yr atebion i benawdau hoffi, difetha ac arbennig yn ystod y gêm. 13 1

16 I feithrin tipyn bach o gystadleuaeth, rhannwch yr aelodau yn ddwy garfan. Gofynnwch i r ddwy garfan i ddefnyddio papur gwahanol liw i w hatebion a u rhoi mewn un o ddwy het. Yna, gofynnwch i r timoedd i gyfnewid yr hetiau a chymryd darn o bapur allan o r hetiau bob yn ail a darllen yr hyn sy wedi i nodi. Bydd modd iddyn nhw weithio mewn cylch i ddyfalu pwy ysgrifennodd yr ateb hwnnw. Pwynt ar gyfer pob ateb cywir. Fersiwn gwahanol o r un gêm yw gofyn i r aelodau i gyd feimio: eu hoff beth yngl^yn â u cymuned; beth sy n difetha r gymuned; lle sy n arbennig iddyn nhw. Mae gweddill yr aelodau n ceisio dyfalu beth mae r aelod yn ei feimio. Os ydy aelodau r cylch yn gwybod rheolau mud-chwarae (charades), defnyddiwch nhw n ganllawiau. Trafodwch y tair rhestr hoffi, difetha ac arbennig. Oes pobl â r hoff bethau a r cas bethau n gyffredin rhyngddyn nhw? Oes unrhyw agweddau ar y gymuned sy n cael eu crybwyll yn fwy nag eraill? Pa rannau o r gymuned sy n arbennig i bobl? Nawr edrychwch yn fwy manwl ar y rhestr difetha. Gofynnwch i r aelodau: pa un ai rhywbeth naturiol neu rywbeth o waith dyn yw pob un; os ydy r problemau sydd o waith dyn wedi u hachosi gan ymwelwyr â r ardal neu r bobl sy n byw yna. Y gwir yw bod materion sy n perthyn i sawl cymuned yn faterion o waith dyn y mae r bobl leol yn effeithio n uniongyrchol arnyn nhw mewn ryw fodd neu i gilydd. Nid problemau amgylcheddol wedi u gorfodi arnon ni gan amgylchiadau naturiol nad ydyn ni n gallu u rheoli mohonyn nhw. Mae gan bobl y gallu i benderfynu n gadarnhaol ynghylch newid a gwella u hamgylchfyd nhw. Bydd angen... Amser i baratoi: 15 munud Hyd y gweithgaredd: munud Adnoddau: Lle: Cymorth: Tocynnau llecyn (Adnodd 1), pensilau, papur, dwy het neu debyg, darn mawr o bapur, marciwr ffelt tew Tu mewn, digon o le i symud o gwmpas yn hawdd. Ddim yn angenrheidiol Awgrym: os bydd yr aelodau n newid eu llawysgrifen bydd yn atal yr aelodau eraill rhag ceisio dyfalu ysgrifen pwy ydy e a chafflo! 1 14

17 Ymarfer ychwanegol: Gêmau â geiriau Ein Milltir Sgwâr Amcan y gweithgaredd hwn yw annog ymateb personol i r ardal a cheisio creu darlun o gymeriad, naws ac ysbryd y lle. Mae r gêm yma n gweithio n hynod o dda os oes modd ichi fynd - yn aelodau i gyd - i lecyn lle mae modd i chi weld golygfa go sylweddol o r ardal, neu lecyn agored neu ganol y dref hyd yn oed. Gofynnwch i r aelodau ar lafar - i restru geiriau sy n dod i r meddwl yn ymateb i r hyn maen nhw n ei weld a i glywed o u cwmpas nhw. Canolbwyntiwch yn arbennig ar yr hyn sy n arbennig yngl^yn â r ardal. Dylai arweinydd y cylch nodi r geiriau a chreu banc geiriau. Gofynnwch i r aelodau i ddefnyddio r geiriau sy yn y banc geiriau i lunio cerddi. Er enghraifft: Haiku. Dyma fath o gerdd fer sy n wreiddiol o diroedd Siapan. Mae iddi dair llinell o bump, saith a phum sillaf. Mae strwythur y gerdd yn gampus ar gyfer rhoi ciplun o ardal neu amcan o naws y lle. Mae pob gair yn cyfrif! Cafodd yr enghreifftiau yma eu hysgrifennu wrth edrych dros olygfa o Gwm Rhondda yn yr Hydref. Serth yw r cwm, coed ac adeiladau mawr coch yn troelli i lawr i r mor. (Helen, 27 oed) Ffenestri lliwgar, o dan y rhedyn a rhesi o dai cerrig. (Tim, 40 oed) Dull acrostig. Defnyddiwch y llythrennau sy n sillafu ch ardal yn llythrennau cyntaf llinellau cerdd. RHengoedd o dai Orgraff y cwm Neges y bobl yn Dew ar y stryd Daw yma n ôl Amser gwell. (Sarah, 11 oed) 15 1

18 Cerddi mewn siapiau. Tynnwch siâp sy n arwyddocaol i r ardal (e.e. adeilad arbennig neu sumbol). Defnyddiwch eiriau o r banc geiriau i lenwi r siâp. Hen dai teras ffenestri a drysau lliwgar yn agor ar Sadwrn heulog a myglyd y gaeaf (David, 14 oed) Bydd angen... Amser i baratoi: Hyd y gweithgaredd: 30 munud 1 awr Adnoddau: Lle: Cymorth: Ewch am dro i r llecyn cyn bydd yr aelodau n ymweld a pharatoi asesiad o risg. Pensel a phapur. Dan do, digon o le i aelodau i eistedd o gwmpas bwrdd. Efallai bydd angen cymorth wrth i r garfan ymweld â llecyn arbennig gan ddibynnu ar faint y cylch ac ystod oedran yr aelodau. 1 16

19 Bingo lluniau Mae r gweithgaredd yma n anogaeth i r aelodau i ganlbwyntio ar yr hyn sy o u cwmpas nhw o ddydd i ddydd. Yn ogystal â hynny, mae n gyflwyniad i waith map Cam 2. Mae angen camera un digidol os oes modd ar gyfer y gweithgaredd yma. Cerddwch strydoedd eich ardal a chymryd lluniau o nodweddion arbennig, ond llai amlwgy o r cylch. Cofiwch gynnwys nodweddion sy n uchel i fyny ar adeiladau a lluniau o strydoedd cefn. Er enghraifft, mae modd i chi gynnwys blychau post, tyllau archwilio, llechfeini, ffenestri unigryw, enwau tai, simneau a nodweddion pensaernïol eraill. Y prif beth i w gofio yw bod modd gweld pob un o r nodweddion o r llwybr cerdded a bod modd eu hadnabod. Cadwch y lluniau ar gyfrifiadur a u gosod fel bod modd eu gweld ar un dudalen. Dylai wyth i ddeg llun fod yn ddigon. Rhowch rif ar gyfer pob un llun ac argraffu r lluniau ar argraffydd lliw. Os nad oes modd ichi gael gafael ar gamera digidol, defnyddiwch gamera a ffilm confensiynol. Mae modd wedyn ichi naill ai sganio r lluniau i gyfrifiadur neu eu gludo ar ddarn o bapur a u llungopïo. Efallai bydd modd i ch llyfrgell leol i roi cymorth ichi - neu eich ysgol leol. Mae r gweithgaredd ar gyfer unigolion neu gylchoedd bychain gyda phob aelod wedi cael copi o r lluniau. Y nod yw chwilio r nodweddion a nodi enw r stryd. Mae modd ichi drefnu r garfan yn dimoedd neu fod y gweithgaredd yn waith cartref i r aelodau, gan ddibynnu ar oedran yr aelodau a u gallu. Bydd angen... Amser i baratoi: 1 2 awr ac amser argraffu lluniau Hyd y gweithgaredd: 30 munud 1 awr Adnoddau: Lle: Cymorth: Camera digidol neu gamera confensiynol, peiriant sganio, cyfrifiadur, argraffydd neu beiriant llungopïo lliw. Ystafell i gyfarfod yn unig. Efallai bydd angen cymorth oedolion eraill gan ddibynnu ar oedran yr aelodau. Cofiwch drafod materion diogelwch os yw r gweithgaredd yn waith cartref. Trowch i adran Iechyd a Diogelwch y pecyn i gael rhagor o gyngor (Atodiad 2, tudalen 89). 17 1

20 Astudiaeth o Achos: Penrhiw-fer 2 18 Y Cylch Cylch-Eco Penrhiw-fer,Ysgol Babanod Penrhiw-fer Tonyrefail, Rhondda Cynon Taf. Oedran 4 50 Yr hyn ddaethon nhw o hyd iddo Yn ystod Ein Milltir Sgwâr enwodd y cylch dri phrif fater yn y gymuned: sbwriel a baw ci; diffyg hunaniaeth yn perthyn i r pentref; angen sirioli r ardal. Beth wnaethon nhw Dyluniodd y cylch bosteri i w gosod o amgylch y pentref er mwyn codi ymwybyddiaeth pobl am faterion sbwriel a baw ci. Cafodd y posteri eu harddangos mewn siopau a mannau pwysig eraill yn y gymuned yn ogystal ag o amgylch yr ysgol. Ysgrifennodd y cylch lythyrau at y cyngor lleol yn pwysleisio problemau sbwriel a baw ci yn eu hardal nhw. Atebodd y cyngor a rhoi gwybod iddyn nhw byddai sawl bin sbwriel baw ci newydd yn cael eu gosod mewn mannau yn y gymuned sydd â phroblem. Mae r cylch wedi creu darn o gelfyddydwaith i w osod ar y ffordd i mewn i r pentref. Mae nid yn unig yn sirioli r pentref ond mae hefyd yn nodi dechrau r pentref ac yn gwahaniaethu rhyngddo a r cymunedau cyfagos. Adnoddau eraill a ddefnyddion nhw Cymhorthdal gan Gylch Trafod Dysgu fel Teulu Cyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf Gwybodaeth arbenigol Art Works Bethesda Beth ddysgon nhw? Gan fod y prosiect yngl^yn â phenderfynu ar le yn y pentref ar gyfer darn o gelf roedd cyflwyno cais am ganiatâd cynllunio yn hanfodol. Roedd amcangyfrif amserlen ar gyfer y broses yma yn ystod y cyfnod cynllunio a i chynnwys hi yn rhan o r prif gynllun yn bwysig iawn gan mai dyma r agwedd o r prosiect oedd yn cymryd y rhan helaethaf o r amser i w gwblhau.

21 Cam 2 Crwydro r ardal Mae n bryd inni grwydro r ardal. Amcan y cam yma yw rhoi cyfle i r aelodau i ddod i wybod beth yn union maen nhw n ei wybod yngl^yn â u cymuned a cheisio dysgu mwy amdani. Dyma gyfle i r aelodau deithio hyd a lled yr ardal - gyda u camerâu a u mapiau a dod o hyd i r mannau da, y gwael a r arbennig yn eu cymuned. Ein Milltir Sgwâr "Peidiwch byth ag amau gallu cylch bychan o bobl feddylgar, ymroddedig i newid cwrs y byd. Yn wir, dyna r unig beth sydd wedi gwneud hynny yn ei holl hanes." Margaret Mead Beth rydyn ni n ei wybod? Cyn ichi ddechrau, mae rhaid i r garfan i ymgymryd â thair tasg. Tasg 1: cael gafael ar fap syml graddfa fach o r ardal. Mae modd ichi godi map o ch ardal o neu o Gofynnwch yn eich llyfrgell neu ganolfan gymuned leol os nad oes modd ichi gyrchu r we. Rydyn ni n argymell map graddfa 1: Fel arall, defnyddiwch fap sy wedi i argraffu n barod. Gofynnwch i r aelodau i bennu terfynau i r ardal sydd i w harchwilio trafodwch beth yw ystyr y gair cymuned. Ai r bobl, y lle, yr amgylchfyd, y cyfleusterau neu gyfuniad ohonyn nhw? Trafodwch ym mha fodd mae ffiniau, lle o bwys, llwybrau personol a hanes lleol yn effeithio ar y gymuned. Gofynnwch iddyn nhw nodi ar y map ble mae terfyn y gymuned mae modd i r terfyn fod yn ffin swyddogol, neu ffin answyddogol sy n cynnwys ardaloedd sy n bwysig iddyn nhw ac sy n hepgor ardaloedd dydyn nhw ddim yn ymweld â nhw yn aml. 19 2

22 Tasg 2: tynnu llun mawr o r map. Yr amcan yw llunio darlun manwl o r gymuned yn sail i drafodaeth. Defnyddiwch ddalennau maint A1 (maint fflipsiart) wedi u rhoi at ei gilydd â thap selo. Defnyddiwch ddigon o bapur ar gyfer ardal eich cymuned. I lunio r map, naill ai: llungopïwch fap graddfa fach ar ddarn o asetad (neu defnyddiwch bapur dargopïo),a thafluniwch y llun ar y papur trwy ddefnyddio uwchdaflunydd ac yna nodi r ffyrdd; neu tynnwch lun o fap graddfa fawr â llaw rydd. Peidiwch â phoeni os nad yw e n hollol fanwl neu i r raddfa gywir. Mae modd ichi ddefnyddio r map cyn belled â ch bod chi n gallu adnabod y ffyrdd a r lleoedd o bwys. Ysgrifennwch enwau cynifer o r strydoedd a fedrwch chi ar y map. Gan ddibynnu ar ba mor hyderus mae r aelodau n darllen map, efallai bydd angen eich cymorth chi arnyn nhw i gynnwys lleoedd o bwys, megis ysgol, siop neu barc. Tro r aelodau yw hi nesaf. Anogwch nhw i dynnu llun mannau eraill o bwys ar y map, megis y dafarn leol, canolfan hamdden neu swyddfa r post. Gofynnwch iddyn nhw i amlinellu ardaloedd arbennig megis coedwig, tir diffaith neu lecynnau agored eraill. Gofynnwch iddyn nhw i ysgrifennu ar y map pam bod ambell le yn bwysicach iddyn nhw nag eraill, e.e, dyma r llyn lle bydda i a m cyfeillion yn pysgota, dyma lle oedd mamgu n arfer byw, dyma r man lle rydw i n sglefyrddio, dyma lle rydw i n mynd â m plant i chwarae pêl-droed ar y Sul. Dyma r cwestiynau rydyn ni n ceisio u hateb: beth rydyn ni, yn gylch o bobl, yn ei wybod am ein cymuned yn barod? Pa gysylltiadau sydd gyda ni â gwahanol fannau yn y gymdogaeth? Yn y diwedd, fe gawn ni ddarlun cyflawn o r gymuned, yn fyw gan wybodaeth a safbwyntiau personol. 2 Bydd angen... Amser i baratoi: 30 munud Hyd y gweithgaredd: 30 munud 1 awr Adnoddau: Pensel, pen, digon o bapur, marciwr ffelt tew Lle: Dan do, digon o le i r cylch Cymorth: Ddim yn hanfodol 20

23 Y mannau gwych a r mannau gwachul Ein Milltir Sgwâr Gan droi at y map mawr, rhannwch y gymdogaeth yn ardaloedd llai. Rhannwch yr aelodau yn dimoedd (gofalwch bod oedolyn ym mhob tîm) a phennu ardal ar eu cyfer. Nawr, eglurwch amcan y gweithgaredd iddyn nhw. Rhowch glipfwrdd, pensel a map i bob tîm (mae hawl gyda chi i argraffu 10 copi o fapiau sy wedi u codi o r wefan yn ogystal â chamera. I ofalu bod tua r un nifer o luniau n cael eu tynnu ar gyfer pob un o r dosbarthiadau uchod, dosbarthwch y nifer priodol o docynnau lluniau i bob tîm (Adnodd 2) yn ôl maint y cylch a sawl llun sy ar y ffilm. Amcan y gweithgaredd yw dod i adnabod eich ardal a chanfod y da, y drwg a r salw yngl^yn â hi. Ewch â ch map strydoedd gyda chi a marciwch yr hyn rydych chi n ei ganfod ar y map. Defnyddiwch gamera i gymryd lluniau o r canlynol: eich hoff bethau (Smotyn da); pethau sy n difetha ardal (Smotyn drwg); pethau sy n bwysig i r gymuned (Smotyn allweddol); mannau sy n arbennig i chi (Smotyn i r galon). Bydd angen... Amser i baratoi: 15 munud Hyd y gweithgaredd: 1 2 awr Adnoddau: Lle: Cymorth: Penseli, peniau, uwchdaflunydd, clipfyrddau, Tocynnau Lluniau (Adnodd 2), camerâu, (digidol, Polaroid, camerâu unwaith ac am byth neu gamerâu parod) Dan do, digon o le i r garfan Efallai bydd eisiau cymorth oedolyn ar rai cylchoedd iau Cofiwch drafod materion Iechyd a Diogelwch pob aelod os yw r gweithgaredd yn waith cartref (Atodiad 2, tudalen 89). Edrychwch ar adran Iechyd a Diogelwch y pecyn am arweiniad. 21 2

24 Canlyniadau Unwaith bydd y timoedd wedi gorffen, gofynnwch iddyn nhw drosglwyddo u gwybodaeth i r prif fap gan roi r cardiau smotyn da, smotyn drwg, smotyn allweddol a smotyn i r galon. Gofynnwch iddyn nhw i nodi ar gefn y cardiau beth yn union roedd wedi tynnu u sylw e.e. sbwriel, baw ci, ysgol, parc, hoff goeden neu fainc. Ymgasglwch o gwmpas y map. Gofynnwch gwestiynau i ddechrau trafodaeth yngl^yn â r hyn maen nhw wedi i ganfod. Pa ardal sy n llawn smotiau drwg? Beth yw r rhesymau? Oes smotiau da a smotiau drwg i rai ardaloedd? Pam felly? Ble mae smotiau allweddol y gymuned? Pam maen nhw n bwysig i r gymuned? Oes unrhyw aelodau wedi enwi yr un smotiau i r galon? Beth sy n eu gwneud nhw n fannau arbennig? Argraffwch luniau r camerâu a u defnyddio i lunio arddangosfa neu gludwch nhw i waelod y map i roi darlun o wahanol ardaloedd yn y gymuned. Bydd angen... Amser i baratoi: 15 munud Hyd y gweithgaredd: 30 munud Adnoddau: Marciau ar gyfer y map (Adnodd 3) Lle: Dan do, digon o le i r garfan Cymorth: Ddim yn hanfodol 2 22

25 Ymarfer ychwanegol: Model o ch cymuned Ein Milltir Sgwâr Mae creu model o r gymuned yn ffordd dda iawn o feithrin cysylltiad rhwng aelodau a u cymunedau. Mae e hefyd yn gyfle da i ddewis a dethol mannau o bwys a thrafod safbwyntiau ac agweddau. Gan ddefnyddio darnau gwastad o bolystyren tynnwch lun o strydoedd eich cymuned â marciwr tew. Mae dwy ffordd o wneud hynny - naill ai trwy lungopïo map graddfa fach ar ddarn o asetad a defnyddio uwchdaflunydd i daflu r llun ar y polystyren, neu trwy dynnu llun y strydoedd â llaw rydd. Ychwanegwch leoedd o bwys ac adeiladau a phaentiwch y map gan ofalu bod modd ichi weld pob dim yn glir. Lluniwch goed trwy grychu darnau o bapur, paentio darnau o sbwng neu dorri darnau o gerdyn â u gludo i ffyn gocos. Mae modd llunio adeiladau o sbwng neu bren a u paentio neu trwy blygu papur neu gerdyn. Arddangoswch eich model a i ddefnyddio i nodi ch smotiau da, smotiau drwg, smotiau allweddol a r smotiau i r galon. Bydd angen... Amser i baratoi: 1 2 awr Hyd y gweithgaredd: 2 4 awr Adnoddau: Lle: Cymorth: Pensilau lliw, papur, papur sidan, sbwng, paent, brwsys paent, uwchdaflunydd Digon o le i r cylch i gynnal y gweithgareddau Un neu ddau i roi cymorth i arwain yr aelodau 23 2

26 Astudiaeth o Achos: Meisgyn Y Cylch Cylch Ein Milltir Sgwâr Meisgyn Meisgyn, Rhondda Cynon Taf. Oedran 14 i 65 Yr hyn ddaethon nhw o hyd iddo Yn ystod Ein Milltir Sgwâr enwodd y cylch ddau brif fater yn y gymuned: perygl o leoedd agored a hen adeiladau n cael eu gwerthu i ddatblygwyr; diffyg cyfranogaeth yn y gymuned leol. Beth wnaethon nhw Gweithiodd y garfan ar gynllun sefydlodd Cydlynydd Cyfryngau Digidol Is-adran Gwasanaethau Diwylliannol Cyngor Bwrdeistref Rhondda Cynon Taf. Trwy weithio ar y cyd ag arbenigwyr ym maes ffilm, cynhyrchon nhw ffilm fer ynghylch materion adfywio cymunedau, cydweithio a gobaith. Fe fuon nhw hefyd yn plannu coed brodorol ar ddarn o dir oedd yn fan tebygol byddai pobl yn dadlwytho sbwriel yn anghyffreithlon arno a chynnau tân ar fynydd. Roedd plant ac oedolion eraill o r gymuned ynghlwm â r peth a llwyddodd i gynyddu ymwybyddiaeth o werth lleoedd agored. Adnoddau eraill a ddefnyddion nhw Cymhorthdal gan Gyngor Cefn Gwlad Cymru Cymhorthdal Undeb Ewrop Addysg ar gyfer Ffyniant Arbenigedd Cwmni Cyfryngau Tantrwm Coed oddi wrth Ymddiriedolaeth Gwirfoddolwyr Cadwraeth Prydain (BTCV) Cefnogaeth gan Gymunedau n Gyntaf Meisgyn Beth ddysgon nhw? Gan fod y cynllun plannu coed yn un eithaf uchelgeisiol ac i w gwblhau mewn amser byr, roedd ymroddiad y garfan yn holl bwysig. Roedd gweld bod angen yr ymroddiad yma yn bwysig er mwyn canolbwyntio ar gadw aelodau a denu rhagor o wirfoddolwyr. Roedd hi n bwysig iawn cael barn arbenigwyr megis gwasanaeth materion cefn gwlad y cyngor. Dysgodd yr aelodau fod y darn o dir oedd wedi i ddewis ar gyfer y coed yn wreiddiol yn gynefin bwysig ar gyfer bywyd gwyllt. Felly, roedd rhaid dewis llecyn arall fyddai n elwa o blannu coed. 3 24

27 Cam 3 O dan yr wyneb Cymerwch gip mwy manwl ar y gymuned leol trwy astudio ardaloedd penodol a chael barn pobl eraill. Dyma gyfle i r aelodau i greu darlun mwy clir o gyflwr presennol yr ardal a phennu materion penodol sy n andwyo r ardal. Ein Milltir Sgwâr Mae hen feddyliau n ymresymu: sut gallwn ni rwystro r pethau drwg yma rhag digwydd? Mae meddyliau newydd yn ymresymu: sut gallwn ni lunio pethau yn y ffordd rydyn ni am iddyn nhw fod? Daniel Quinn Beyond Civilization Ein man delfrydol? Gofynnwch i r garfan i bwyso a mesur eu sylwadau yngl^yn â u cymuned. Pa broblemau maen nhw wedi dod ar eu traws hyd yn hyn? Pa agweddau ar y gymuned sy eisiau u gwella? Nawr, gofynnwch i r aelodau i ddychmygu bod y problemau yma n cael eu datrys. Beth ydy natur ein cymuned ni erbyn hyn? Sut mae pobl yn ymddwyn? Beth yw eu teimladau nhw yngl^yn â u cymuned? Mae modd i r aelodau naill ai: mynegi eu delfryd ar y cyd a nodi geiriau a brawddegau ar ddarn mawr o bapur a chreu darlun o u cymuned ddelfrydol nhw; neu ddatgan eu delfryd yn unigol a chreu darn o waith celf e.e. llun sy n cyfleu eu darlun nhw o r dyfodol. Bydd angen... Amser i baratoi: dim Hyd y gweithgaredd: 30 munud Adnoddau: Pensilau, peniau, peniau lliw Lle: Dan do, digon o le i r cylch eistedd wrth fyrddau Cymorth: Ddim yn hanfodol 25 3

28 Arolwg Mae astudio r gymuned yn fanwl yn fodd i r cylch i bennu r ardaloedd sy eisiau u gwella. Mae arolwg ar gyfer pob ardal o r gymuned ac yn fodd sy n llawn hwyl a sbri o nodi natur yr ardaloedd, eu nodweddion a pha welliannu sy n bosibl. Rhannwch yr aelodau yn dimoedd a rhoi un neu ragor o Daflenni Arolwg iddyn nhw. Gofynnwch i r cylch i gadw cofnod o r atebion naill ai ar y Daflen Arolwg neu ar daflen ar wahân. Mae pob cylch yn adrodd yn ôl i weddill yr aelodau naill ai n anffurfiol neu drwy gyfrwng cyflwyniad mwy ffurfiol. Mae modd cadw r cofnod mewn adroddiad ffurfiol os mynnoch chi. Bydd angen... Amser i baratoi: munud Hyd y gweithgaredd: 1 2 awr Adnoddau: Taflenni Arolwg (Adnoddau 4-11) peniau/pensilau, clipfyrddau Lle: Dan do, digon o le i r garfan allu eistedd o gwmpas bwrdd Cymorth: Efallai bydd eisiau cymorth oedolyn ar rai timoedd iau Awgrym: Po fwyaf o arolygon sy gyda chi po fwyaf cynhwysfawr bydd eich arolwg o r gymuned! 3 Cofiwch drafod materion Iechyd a Diogelwch pob aelod os yw r gweithgaredd yn waith cartref. Edrychwch ar adran Iechyd a Diogelwch y pecyn am arweiniad (Atodiad 2, tudalen 89). 26

29 Cyfweliadau Ein Milltir Sgwâr Mae modd i aelodau i ddysgu rhagor am eu cymunedau a pharchu barn pobl eraill trwy gyfweld trigolion lleol. Defnyddiwch y Taflenni Cyfweld neu gofynnwch i r aelodau i lunio rhai eu hunain. Dyma rwydd hynt i chi ofyn unrhyw beth - cwestiynau sy n hel atgofion yngl^yn â r gymuned neu yngl^yn â phroblemau amgylcheddol. Mae modd cyfweld trigolion ar y stryd, mewn siopau lleol neu eu gwahodd i ch canolfan. Beth am drefnu bore coffi a gwahodd trigolion lleol? Dyma gyfle i bobl o bob oed a chefndir i drafod, rhannu sylwadau ac i gydweithio ar amcanion sy n gyffredin rhyngddyn nhw. Bydd angen... Amser i baratoi: munud Hyd y gweithgaredd: 1 2 awr Adnoddau: Lle: Cymorth: Taflenni Cyfweliadau (Adnoddau 12-13), pensilau, clipfyrddau Dan do, digon o le i r cylch Os ydy r cylch yn mynd allan i r gymuned, mae n bosib bydd angen cymorth oedolyn ar gyfer pob tîm gan ddibynnu ar ystod oedran yr aelodau Cofiwch fod lluniau a chreiriau yn symbylu trafodaeth! Cofiwch ddarllen adran Iechyd a Diogelwch y pecyn yma cyn cyfweld pobl allan yn y gymuned hefyd (Atodiad 2, tudalen 89). Efallai bydd angen oedolyn i fod yn gwmni i r timoedd. 27 3

30 Ymarfer ychwanegol: Ffilmio ch cymuned Mae cynhyrchu ffilm yngl^yn â r gymuned yn gyfle da i r aelodau i feithrin medrau newydd a dysgu rhagor yngl^yn â r gymuned mewn modd creadigol. Dyma rwydd hynt i r aelodau i gynhyrchu darlun unigryw o r gymuned mewn dull sy n cael ei lywio gan gymeriad yr ardal. Mae modd cynnwys y canlynol yn rhan o r ffilm: cyfweliadau â phobl lleol; drama fer yngl^yn â materion lleol; rhaglen ddogfen yngl^yn ag ardal benodol neu fater arbennig. Dyma nifer o gamau y gallwch chi u dilyn yn gymorth ichi gynhyrchu ffilm. Thema Gofynnwch i r aelodau i drafod rhai o r materion maen nhw wedi u gweld yn ystod Ein Milltir Sgwâr. Dewisiwch y materion pwysicaf yr hoffen nhw dynnu sylw atyn nhw yn ystod y ffilm. Math o ffilm Rhowch wahanol fathau o ffilm i r aelodau i w wylio, er enghraifft drama, rhaglen ddogfen, cyfres o gyfweliadau ayyb. Trafodwch pa mor hir bydd y ffilm. Sgript Trafodwch amlinelliad o r ffilm. Ysgrifennwch gynllun gwaith manwl sy n cynnwys unrhyw ddeialog neu gwestiynau cyfweld Cynnwys Bydd yr aelodau n gallu rhannu yn gylchoedd llai i weithio ar cyfres o sefyllfaoedd penodol. Mae modd tynnu llun o r sefyllfaoedd mewn blychau dilyniannol fel stribed cart ^wn. Trafodwch y mathau gwahanol o olygfa, er enghraifft, golwg agos, clip o hirbell, golygfeydd sy n newid yn gyflym ayyb.

31 Manion ychwanegol Rhestrwch unrhyw ddodrefn, gwisgoedd, seiniau neu adnoddau eraill sydd eu hangen. Penderfynwch ar y golygfeydd y bobl a r cludiant. Enwebwch aelodau gwahanol i fod yn gyfrifol am bob un o r rhain ynghyd ag unhryw dasgau eraill sydd eisiau u gwneud. Ein Milltir Sgwâr Ffilmio Mae pob cylch yn gallu ffilmio u cyfres o olygfeydd nhw u hunain. Mae hyn yn cyfyngu ar nifer y bobl sydd wrth y camera ar unrhyw un adeg ac yn atal rhag cael gormod o bobl wrth y camera ar yr yn pryd. Mae r cylchoedd eraill yn gallu parhau â pharatoi u cyfres o glipiau nhw a rhoi cymorth i r cylch sydd wrthi yn ffilmio. Golygu Mae modd i bob tîm i roi cynnig ar olygu r ffilm ac i ddysgu r camau sydd ynghlwm â r gwaith. Serch hynny, efallai byddai hi n fuddiol i adael un neu ddau aelod o r cylch i oruchwylio r gwaith golygu, i w symud yn ei flaen a bod yn gyfrifol am y cynnyrch terfynol. Bydd angen... Amser i baratoi: Hanner diwrnod + Hyd y gweithgaredd: Diwrnod + Adnoddau: Lle: Cymorth: Pensilau, clipfyrddau, camera fideo digidol, clustffonau, offer golygu (e.e cyfrifiadur â meddalwedd sylfaenol golygu ffilm) fideos/dvd au gwag, esiamplau o ffilmiau, unrhyw ddodrefn/gwisgoedd/adnoddau sydd eu hangen Dan do, digon o le i r cylch Os yw r cylch yn mynd allan i r gymuned, mae n bosib bydd angen cymorth oedolyn ar bob tîm gan ddibynnu ar ystod oedran yr aelodau. Efallai bydd angen cymorth rhywun sydd â phrofiad o ffilmio a golygu i gefnogi r gweithgaredd Awgrym: Rhowch anogaeth i r timoedd i adael eu marc nhw ar y ffilm. Rhowch gyfle iddyn nhw i ddod i benderfyniad a chyfarwyddo r ffilm a rhoi cymorth iddyn nhw yn ôl y galw. Canolbwyntio Ymgasglwch i drafod eich canlyniadau. Rhestrwch unrhyw broblemau neu faterion sy wedi codi yn sgîl yr arolygon ar ddarn o bapur mawr. Trafodwch pam mae r problemau wedi codi, pwy sy n eu hachosi nhw a phwy sy n dioddef yn eu sgîl. Cadwch gofnod o ganlyniadau r gweithgaredd hwn bydd eu hangen nhw arnoch chi yn nes ymlaen! Bydd angen... Amser i baratoi: 15 munud Hyd y gweithgaredd: 30 munud Adnoddau: Bwrdd gwyn / bwrdd du / fflipsiart / darn mawr o bapur Lle: Digon o le i r garfan Cymorth: Ddim yn hanfodol 29 3

32 Astudiaeth o Achos: Ysgol yr Eos 4 30 Y Cylch Ysgol yr Eos Pen-y-graig, Rhondda Cynon Taf. Oedran Yr hyn daethon nhw o hyd iddo Yn ystod Ein Milltir Sgwâr dyma r cylch yn enwi dau brif fater llosg yn y gymuned: graffiti; sbwriel. Beth wnaethon nhw Cysylltodd y cylch â Chyfadran y Gwasanaethau Amgylchedd Cyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf i drafod y materion roedden nhw n pryderu yn eu cylch. Penderfynon nhw drefnu ymgyrch i lanhau r graffiti oedd o amgylch wal yr ysgol. Roedd hyn yn cynnwys dysgu r plant am broblemau a chostau glanhau graffiti a rhoi cyfle iddyn nhw i roi cynnig arni eu hunain! Dyma r cylch wedyn yn cymryd rhan mewn prosiect i greu murlun lliwgar ar wal yr ysgol. Fe fuon nhw n gweithio mewn partneriaeth ag arlunydd i greu r patrwm a i droslunio ar y wal. Adnoddau eraill a ddefnyddion nhw Cymhorthdal gan Gyngor Cefn Gwlad Cymru Arbenigedd Cruel Vapours Art Company Cefnogaeth gan Brosiect Gwaith Cymuned a Gwaith Ieuenctid Ark Beth ddysgon nhw? Roedd y garfan wedi elwa trwy weithio gydag aelodau h^yn gymuned yn ystod rhan gyntaf cynllun Ein Milltir Sgwâr. Cawson nhw gyfle i ddysgu am gefndir cymunedau a u hanes ac roedd yn fodd iddyn nhw i roi cyd-destun i r materion sy n codi yng nghymunedau heddiw. Yn ogystal â hynny, cawson nhw gyfle i ddod i ddeall rhagor am faterion y dydd trwy wrando ar farn eraill.

33 Cam 4 Pwyso a mesur Ewch i r afael â phroblemau yn eich cymuned trwy bwyso a mesur beth sy n eu hachosi a u heffaith ar yr amgylchfyd yn lleol ac yn fyd-eang. Bydd yr aelodau n dod i ddeall materion yngl^yn â r amgylchedd a u cyfraniad nhw yn hyn o beth. Ein Milltir Sgwâr "Wnaeth neb fwy o gamgymeriad na r sawl a wnaeth ddim byd am mai dim ond ychydig y gallai ei wneud." Sir Edmund Burke Gwir neu gau? Rhowch anogaeth i aelodau r garfan i roi eu meddwl ar waith a dechrau pwyso a mesur yr hyn maen nhw n ei wybod am faterion amgylcheddol. Gosodwch y Cardiau Gwir neu Gau naill ben i r ystafell neu yng ngofal cynorthwywyr. Darllenwch y Daflen Gwestiynau a rhowch wahoddiad i r aelodau i gerdded i ochr gwir neu gau yr ystafell. Mae croeso iddyn nhw i sefyll rywle yn y canol os nad ydyn nhw n siwr o r ateb! Mae modd trafod unrhyw wahaniaeth barn ar ôl pob cwestiwn. Wedi i r gweithgaredd ddod i ben, dewch at eich gilydd am sgwrs. Gofynnwch y cwestiynau yma iddyn nhw. Pwy sy wedi taflu darn o sbwriel ar y stryd erioed? Pwy sy n defnyddio car o leiaf unwaith bob dydd? Pwy sy n defnyddio bagiau siopa plastig yr archfarchnadoedd i gario i siopa adref? Pwysleisiwch fod modd i gamau gweithredu unigolyn ymddangos yn bitw, ond o u hychwanegu at weithgarwch nifer o bobl, mae r canlyniadau n gallu bod yn rhai sylweddol. Mae nifer o bethau n ysgogi materion yngl^yn â r amgylchfyd - yn lleol ac yn fyd-eang, felly mae n bwysig inni ddeall gymaint â phosibl er mwyn inni newid ein ffordd o fyw i fynd i r afael â r materion yma. Bydd angen... Amser i baratoi: 15 munud Hyd y gweithgaredd: 30 munud Adnoddau: Cardiau Gwir neu Gau (Adnodd 14) Taflen Gwestiynau (Adnodd 15) Lle: Digon o le i r garfan i symud o gwmpas heb lawer o drafferth Cymorth: Ddim yn hanfodol 31 4

34 Y Byd a r Betws Dyma gêm fywiog iawn sy n gymorth i r aelodau i ddysgu sut mae u ffordd o fyw bob dydd nhw yn effeithio ar faterion amgylcheddol yn fyd-eang. Dechreuwch drwy ofyn i r aelodau i restru materion amgylcheddol sy n effeithio ar y byd i gyd, megis trin gwastraff, llygredd, difa coedwigoedd, difetha cynefinoedd, newid yn yr hinsawdd a thranc rhywogaethau. Yna, gofynnwch i r aelodau os ydyn nhw n cyfrannu mewn unrhyw ffordd i r problemau yma. Eglurwch wrthyn nhw eu bod nhw n mynd i gymryd rhan mewn gweithgaredd a fydd o gymorth iddyn nhw ateb y cwestiwn yma. Efallai byddwch chi eisiau trafod y term deunydd crai ac egluro prosesau r gêm. Mae rhaid i olew gael ei brosesu mewn purfa er mwyn inni ei ddefnyddio a chynhyrchu tanwydd, megis petrol. Mae rhaid i dd^wr gael ei buro fel bod modd inni ei yfed a i ddefnyddio i ymolchi. Mae rhaid llosgi glo mewn gorsaf b^wer i gynhyrchu trydan rydyn ni n ei ddefnyddio n feunyddiol. Mae rhaid i ffermydd gynhyrchu bwyd ar gyfer yr archfarchnadoedd fel bo modd inni ei brynu a i fwyta. Esboniwch fod cynhyrchu, prosesu neu ddefnyddio r deunyddiau yma i gyd yn peri llygredd neu wastraff rywbryd neu i gilydd. Mae rhaid i hyn i gyd i fynd i rywle a dim ond y ddaear sy ar gael. Aelodau Bin Gweithiwr - Archfarchnad Cardiau Gweithredu Gweithiwr Purfa Dd ^wr sy byd Gweithiwr Gorsaf B ^wer Aelodau Cardiau Gweithredu Gweithiwr Purfa Olew 4 32

35 Tynnwch lun o r byd ar bapur crwn. Does dim rhaid iddo fod yn berffaith, ond gofalwch ei fod yn fawr ac yn lliwgar (tua dwy droedfedd ar draws). Didolwch y Cardiau Adnoddau ar gyfer y gêm i bedwar pentwr olew, d^wr, bwyd a glo - a u rhoi mewn blychau o gwmpas y byd. Rhowch ddau flwch yr un i bedwar aelod a gofynnwch iddyn nhw i sefyll o gwmpas y byd, yn ddelfrydol 3 i 5 cam i ffwrdd (edrychwch ar y llun isod). Rhowch fathodyn i bob gweithiwr i nodi natur ei waith (purfa olew, gorsaf drydan, archfarchnad, gwaith d^wr) yn ogystal â nifer cyfartal o Gardiau Llygredd i w rhoi yn un o i cynhwyswyr. Bydd angen Cardiau Gwastraff ar yr archfarchnad, felly bydd angen blwch ychwanegol arnyn nhw. Ein Milltir Sgwâr Tynnwch gylch sialc/tâp o gwmpas yr aelodau sy wedi bod yngl^yn â r gweithgaredd hyd yn hyn. Cymysgwch y Cardiau Gweithredu. Gofynnwch i ddau gynorthwywr i sefyll tu allan i r cylch sialc a dosbarthu Cardiau Gweithredu i weddill yr aelodau sy n sefyll mewn cynffon wrth eu hymyl nhw. Rhowch fin y tu allan i r cylch ar gyfer y Cardiau Adnoddau sy wedi cael eu defnyddio. I ddechrau r gêm, mae r aelodau cyntaf yn y rhes yn cymryd cerdyn oddi wrth y cynorthwywyr. Bydd y cerdyn yn egluro pa ddeunydd crai sy eisiau arno. Yna, bydd yr aelod yn cerdded draw i r man sy n darparu r adnodd hwnnw - h.y. yr archfarchnad, y burfa d^wr, yr orsaf drydan neu r burfa olew. Yna, mae r gweithiwr yn cymryd Cerdyn Gweithredu, yn cerdded at y byd ac yn cymryd Cerdyn Deunydd Crai. Mae r gweithiwr yn dod yn ôl at yr aelod ac yn rhoi r Cardiau Deunydd Crai iddo yn ogystal â Cherdyn Llygredd. 33 4

36 Tro yr aelod yw hi nawr i fynd draw at y byd, taflu r Cardiau Llygredd ar y byd a rhedeg o gwmpas y cylch, gan daflu r Cardiau Deunydd Crai sy wedi u defnyddio i r bin. Yna, yn ôl i r gynffon a derbyn Cerdyn Gweithredu arall. Gwnewch yn siwr fod pawb yn symud o gwmpas y cylch yn yr un cyfeiriad! Yn achos yr archfarchnad, mae r gweithiwr yn cael Cerdyn Llygredd a Cherdyn Gwastraff i gynrychioli r holl becynnau am ein bwydydd ni. Taflwch y cardiau yma ar y byd ynghyd â r Cardiau Llygredd. Wedi i r gêm ddod i ben, ymgasglwch o gwmpas y byd, sy erbyn hyn wedi i lygru ac o dan domen o sbwriel. Anogwch drafodaeth trwy ofyn y cwestiynau yma. Sut mae r byd wedi newid yn ystod y gêm? Pa brosesau sy wedi cynhyrchu r llygredd? Pam roedd rhaid wrth y prosesau yma? Beth ddigwyddodd i r deunyddiau crai a ddaeth o r ddaear? Defnyddiwch daflen waith i fod o gymorth ichi ddeall y gwersi mae r gêm yn eu dysgu. Bydd angen... Amser i baratoi: 2 awr Hyd y gweithgaredd: 1 2 awr Adnoddau: Lle: Cymorth: Darn mawr o bapur Penseli lliw 144 Cerdyn Gweithredu (Adnoddau 16a-ch) 120 Cardiau Adnoddau (Adnodd 17) Blychau i ddal y cardiau 120 Cardiau Llygredd (Adnodd 18) 30 Cardiau Gwastraff (Adnodd 18) 4 bathodyn (Adnodd 19) Gêm y glôb: Adolygu (Adnodd 20) Digon o le i r cylch i symud o gwmpas heb drafferth Un neu ddau unigolyn i rhoi cymorth Cymhwyswch y niferoedd hyn fel bydd eisiau ar gyfer cylchoedd llai neu fwy. Gofalwch bob amser bod llai o Gardiau Adnoddau nac o Gardiau Gweithredu 4 34

37 Ymarfer ychwanegol: Mynd yn fyd-eang Ein Milltir Sgwâr Dyma gyfle i drafod materion amgylcheddol byd-eang yn fwy manwl. Gofynnwch i r aelodau i ddewis un o r materion canlynol yngl^yn â r amgylchedd a gododd yn ystod trafodaethau a gweithgareddau Ein Milltir Sgwâr: Difa coedwigoedd Trafnidaeth Gynaladwy Bwydydd sy wedi u haddasu yn enynnol Llygredd Bio-amrywiaeth Poblogaeth Ffynhonnellau Ynni Cynhesu bydeang Gwarchodaeth natur ac anifeiliaid Cael gwared ar wastraff. Croeso ichi rannu r aelodau yn dimoedd neu n barau yn ôl eu dymuniad a dewis materion amgylcheddol byd-eang gwahanol i w trafod. Rhowch gyfle i r aelodau i ddefnyddio cymaint o adnoddau â phosibl. Mae ysgolion, llyfrgelloedd a chanolfannau cymuned yn dda ar gyfer darparu adnoddau o r math yma. Efallai bydd sefydliadau amgylcheddol/cadwraeth yn barod i roi gwybodaeth ichi neu i ymweld â r garfan. Gofynnwch i r cylchoedd i gynllunio u gwaith ymchwil o dan y penawdau canlynol. Beth yw r broblem? Beth sy n achosi r broblem? Pwy sydd ynghlwm â r peth? Beth yw r atebion? Beth gallwn ni ei wneud? Bydd angen... Amser i baratoi: Hyd y gweithgaredd: 1 2 awr Adnoddau: Lle: Cymorth: Mae n dibynnu ar yr adnoddau ymchwil sy raid eu paratoi Cyfrifiaduron / llyfrau / fideos/ taflenni gwybodaeth / papur a phensel Dan do, digon o le i r garfan i symud o gwmpas heb lawer o drafferth Efallai bydd eisiau un neu ragor o gynorthwywyr Gwneud y cysylltiad Bydd yr aelodau wedi dod i ddeall rhagor erbyn hyn am y cysylltiad rhwng materion amgylcheddol lleol a materion byd-eang. Gofynnwch iddyn nhw i gymhwyso r wybodaeth yma i w cymunedau nhw u hunain. Llenwch y tabl gyda ch gilydd neu n rhan o dîm i bennu rhesymau dros broblemau lleol a u sgîleffeithiau a cheisiwch bennu camau gweithredu arloesol i w gwella nhw. Defnyddiwch y materion a nodwyd yn ystod y gweithgaredd Canolbwyntio (tudalen 29) ar gyfer colofn gyntaf y tabl. Bydd angen... Amser i baratoi: 15 munud Hyd y gweithgaredd: 30 munud Adnoddau: Taflen waith Gwneud y cysylltiad (Adnodd 21), pen/pensil Lle: Digon o le i r garfan i eistedd o gwmpas bwrdd Cymorth: Ddim yn hanfodol 35 4

38 Astudiaeth o Achos: Cwm Clydach 5 36 Y Cylch Blwyddyn 5/6 Ysgol Iau Cwm Clydach a Chymunedau n Gyntaf Cwm Clydach Cwm Clydach, Rhondda Cynon Taf. Oedran Yr hyn ddaethon nhw o hyd iddo fe Yn ystod rhaglen Ein Milltir Sgwâr fe ganolbwyntiodd y cylch ar un prif fater yn y gymuned: diffyg gweithgareddau adloniant ac addysgol i bobl ifainc yn yr amgylchfyd lleol. Beth wnaethon nhw Mae r cylch wedi cymryd drosodd darn o dir ac yn gweithio i glirio r tir a phlannu r llecyn. Mae r darn o dir yn rhoi cyfle i gylchoedd o oedrannau gwahanol i ddysgu am dyfu bwyd, cydweithio ag eraill a mwynhau r awyr agored. Maen nhw hefyd wedi adeiladu model mawr manwl o u cymuned a r ardal gyfagos. Rhoddodd y model gyfle i r sawl roedd yn cymryd rhan i ddod i wybod mwy am eu hardal nhw ac i ddeall daearyddiaeth ffisegol a dynol. Y gobaith yw bydd y model yn rhoi synnwyr o berthyn i le i r bobl leol ac yn adnodd ar gyfer cyfarfodydd cynllunio ac ymgynghori. Adnoddau eraill a ddefnyddion nhw Cymhorthdal gan Gyngor Cefn Gwlad Cymru Offer a deunyddiau celf o siopau lleol Cefnogaeth gan Gymuneda n Gyntaf Cwm Clydach Beth ddysgon nhw? Elwodd y garfan trwy gydweithio â charfanau eraill yn y gymuned, gan gynnwys clwb eco o r ysgol uwchradd leol ac aelodau o sefydliadau megis Cadw Cymru n Daclus a Chyfadran Gwasanaethau Amgylchedd y cyngor lleol. Dyma oedd cyfle nid yn unig i ddysgu rhagor am faterion sy n codi yngl^yn â u cymuned, ond yn gyfle hefyd i feithrin cysylltiadau ar gyfer y dyfodol.

39 Cam 5 Trefnu newid Mae r cylch wedi archwilio r gymuned, pennu r problemau, ymchwilio i w heffaith nhw ar ddynol ryw - yn lleol ac yn fyd-eang - ac wedi paratoi camau posibl i ddatrys y problemau. Y cam nesaf yw gweithredu! Bydd yr aelodau n meithrin medrau cyfathrebu a chydweithio trwy ddewis gweithgaredd a i roi ar waith. Ein Milltir Sgwâr "Mae rhaid i chi fod y newid hwnnw hoffech chi i weld yn y byd." Mahatma Gandhi Pa weithgaredd? Cyn dewis cam gweithredu, mae n bwysig ichi bwyso a mesur pa mor ymarferol yw pob cam a r canlyniadau posibl. Bydd hyn o gymorth i r aelodau i ddewis y camau gweithredu. Defnyddiwch daflen waith Pa weithgaredd? o adran Byd a r Betws i restru syniadau ac ateb cwestiynau gyda ch gilydd neu mewn timoedd. Bydd angen... Amser i baratoi: 15 munud Hyd y gweithgaredd: 30 munud Adnoddau: Taflen waith Pa weithgaredd? (Adnodd 22) Lle: Digon o le i r garfan i eistedd o gwmpas bwrdd Cymorth: Ddim yn hanfodol 37 5

40 Ymarfer ychwanegol: Chwilio am ysbrydoliaeth! Mae o fudd mawr ichi fynd gyda ch gilydd i weld cynllun, achlysur neu ymgyrch arall mae r gymuned neu r ysgol leol wedi i drefnu. Mae hyn yn fodd o ysbrydoli aelodau a rhoi cyfle iddyn nhw i drafod materion yngl^yn â pha mor ymarferol yw gweithredu, y rhwystrau a r materion sy n llesteirio r gwaith. Yn ogystal â hynny, mae n gyfle gwych i gymryd hoe, cyfarfod â phobl eraill a chael tipyn bach o hwyl. Darllenwch adran Wybodaeth Ychwanegol (tudalen 93) y pecyn a r rhestr o sefydliadau mae modd iddyn nhw roi gwybod ichi pwy sy n cynnal beth yn eich ardal chi. Bydd angen... Amser i baratoi: Ymweld â r lle ymlaen llaw a pharatoi asesiad o risg Hyd y gweithgaredd: 1 awr + Adnoddau: Lle: Cymorth: Pen, pensil a chamera Ddim yn berthnasol Efallai bydd eisiau un neu ragor o gynorthwywyr gan ddibynnu ar nifer y bobl yn y cylch a u hoed Dod i benderfyniad Mae n hen bryd i r aelodau benderfynu ar y camau gweithredu. Rhestrwch gamau gweithredu posibl ar ochr chwith darn mawr o bapur, a i roi ar y wal. Yna, gofynnwch i r aelodau i roi smotyn gyferbyn â r tri cham gweithredu maen nhw n tybio bydd fwyaf effeithiol o ran gwellau u cymuned. Y cam sy â r nifer fwyaf o smotiau fydd cam gweithredu r garfan. Bydd angen... Amser i baratoi: 15 munud Hyd y gweithgaredd: 15 munud Adnoddau: Lle: Cymorth: Darn mawr o bapur, pen marcio Dan do, digon o le i r garfan Ddim yn hanfodol 5 38

41 Cynllunio r camau gweithredu Mae n bwysig eich bod chi n cynllunio ch camau gweithredu n ofalus fel bod yr ymgyrch, yr achlysur neu r cynllun yn rhedeg mor rhwydd ag y bo modd, bod y gorchwylion gofynnol yn cael eu cyflawni a bod pawb yn gwybod beth yn union yw eu cyfrifoldebau. Un ffordd o wneud hyn yw benthyca un o dechnegau rheolwyr prosiectau proffesyddol, sef Astudiaeth o Lwybrau Hanfodol. Peidiwch â phoeni am yr enw, mae n dechneg gymharol hawdd. Dyma grynodeb o r dechnoleg Ysgrifennwch restr o r tasgau allweddol ar gyfer y cam gweithredu peidiwch â phoeni am y drefn ar hyn o bryd. Pennwch faint o amser rydych chi n credu bydd pob tasg yn ei chymryd a i gofnodi. Ysgrifennwch bob tasg a r amser ar ddarn o bapur mae papurau Post-it yn addas iawn! Dewiswch y tasgau mae modd eu rhoi ar waith ar unwaith y tasgau hynny sy ddim yn dibynnu ar gam arall yn gyntaf. Nodwch y rhain ar ochr chwith y darn mawr o bapur. Dewiswch y dasg olaf a i nodi ar ochr dde r papur. Rhowch y tasgau sy n weddill yn eu trefn o r dasg gyntaf i r dasg olaf. Os nad oes modd eu cynnwys, rhowch nhw i un ochr. Dylech chi fod wedi ffurfio cadwyn o dasgau erbyn hyn, bob un yn ddibynnol ar y dasg flaenorol. Trowch at y tasgau gafodd eu rhoi naill ochr a phwyso a mesur beth yw r cysylltiad rhyngddyn nhw â r brif gadwyn. Dylai bod modd gweithredu r tasgau ar y cyd â thasgau r brif gadwyn. Tynnwch lun saethau i ddangos y cysylltiad â thasgau r brif gadwyn. Neilltuwch unigolyn i fod yn gyfrifol am bob tasg, gan gofio does dim modd i bobl wneud dau beth ar unwaith! Ein Milltir Sgwâr Mae cynllunio priodol ymlaen llaw yn osgoi cyflawni gwael 39 5

42 Gadewch inni weld enghraifft. Roedd disgyblion Blwyddyn 5 a 6 Ysgol Gynradd Bradley eisiau codi 10 blwch nytha o gwmpas yr ysgol. Tasgau Chwilio cynllun ar gyfer gweithio blychau adar Pennu offer a deunydd ar gyfer 10 blwch Nodi costau r offer a r deunyddiau Gofyn i r rhieni i roi benthyg offer iddyn nhw Prynu offer, deunydd ac offer diogelwch ychwanegol Pennu r mannau gorau ar gyfer blychau adar Paratoi asesiad o risg ar gyfer gweithio r blychau a u codi Pennu r mannau gorau ar gyfer blychau adar ar dir yr ysgol Gwneud y blychau Codi r blychau 1 wers 1 wers 1 wers 1 wythnos 1/2 diwrnod 1 wers 1/2 diwrnod 1 wers 1/2 diwrnod 1/2 diwrnod Pennu r mannau gorau ar gyfer codi blychau adar Amser: un wers Pwy: Blwyddyn 5 Chwilio cynllun ar gyfer gweithio blwch nythu Amser: un wers Pwy: Blwyddyn 6 Pennu r mannau gorau ar gyfer codi blychau adar ar dir yr ysgol Amser: un wers Pwy: Blwyddyn 5 Pennu offer a deunydd Amser: un wers Pwy: Blwyddyn 6 Nodi costau r offer a r deunydd Amser: un wers Pwy: Blwyddyn 6 Gofyn i r rhieni i roi benthyg offer Amser: un wers Pwy: ysgrifenyddes yr ysgol a r disgyblion Prynu offer, deunydd ac offer diogelwch ychwanegol Amser: hanner diwrnod Pwy: Athrawon Gwneud y blychau Amser: hanner diwrnod Pwy: blwyddyn 5 a 6 Codi r blychau Amser: hanner diwrnod Pwy: gofalwr a gwirfoddolwyr o rieni Codi r blychau Amser: Hanner diwrnod Pwy: Y gofalwr a rhieni o wirfoddolwyr 5 40

43 Trwy gyfrif cyfanswm yr amser ar gyfer y prif dasgau, mae modd i r ysgol bennu r amser lleiaf posibl sydd ei eisiau ar gyfer cwblhau r cynllun. Yn yr achos yma a gan gymryd bod 4 gwers mewn diwrnod ysgol y lleiafswm yw 10 diwrnod. Roedd modd i bob dosbarth, athro ac ati i weld yn union beth oedd eu rhan nhw yn y cynllun a nodi hynny yn eu hamserlenni. Ein Milltir Sgwâr Mae modd rhoi r tasgau nad ydyn nhw n rhan o r brif gadwyn ar waith yr un pryd â r tasgau eraill, gan eu bod nhw n dasgau fwy hyblyg. Er enghraifft, unwaith bod Blwyddyn 6 wedi pennu r union offer byddai rhaid ei ddefnyddio, mae modd i r pennaeth baratoi asesiad o risg. Mae bron wythnos gyda r pennaeth i baratoi asesiad cyhyd â i fod e n paratoi asesiad cyn i r athrawon brynu deunyddiau ac offer diogelwch. Dydyn nhw ddim yn gallu prynu nwyddau nes ei fod e wedi pennu beth union sydd eu hangen! Roedd modd i ddisgyblion Blwyddyn 5 i bennu r llecynnau gorau ar gyfer y blychau cyhyd â bod y gwaith wedi dod i ben cyn bod y gofalwr a r rhieni yn eu codi. Bydd angen... Amser i baratoi: 15 munud Hyd y gweithgaredd: 30 munud Adnoddau: Post-it, papur, peniau, pensilau Lle: Tu mewn, digon o le i r garfan Cymorth: Ddim yn hanfodol Rydych chi n barod i weithredu! Isod, rydyn ni wedi rhestru rhai o pethau dylech chi u cadw mewn cof wrth weithredu. Mae r materion yma wedi codi o brosiectau cynt a dydy r rhestr ddim yn gyflawn o bell ffordd! Y peth pwysig yw gofyn am gyngor os dydych chi ddim yn siwr o rywbeth yn ystod unrhyw gam o r cynllun. Oes rhaid inni ofyn am gyngor? Cysylltwch â r arbenigwyr priodol sy n gweithio yn eich cyngor lleol a sefydliadau eraill. Oes angen caniatâd tirfeddiannwr lleol? Mae modd i r cyngor neu r gofrestrfa tir i roi cymorth i chi yn hyn o beth. Ydych chi wedi ymgynghori â r bobl leol ac â charfannau â buddiant i gael eu barn. Ydy r cynllun yn gynaladwy? Pwy fydd yn cynnal deilliannau r cynllun yn y dyfodol? Oes rhaid inni gael caniatad cynllunio? Cysylltwch â ch cyngor lleol am gyngor. Ydych chi eisiau hyrwyddo r cynllun? Cysylltwch â r wasg yn lleol. Ydyn ni wedi ystyried iechyd a diogelwch yr aelodau yn ystod y cynllun? Trowch i Iechyd a Diogelwch yn yr Atodiadau (tudalen 89). Pwb lwc a phob hwyl! 41 5

44 Astudiaeth o Achos: Cwmaman 6 42 Y Cylch Cylch Ein Milltir Sgwâr Cwmaman Aberdâr, Rhondda Cynon Taf. Oedran 8-60 Yr hyn daethon nhw o hyd iddo fe Yn ystod Ein Milltir Sgwâr fe ganolbwyntiodd y cylch ar un prif fater yn y gymuned: gardd bywyd gwyllt oedd wedi u hesgeuluso. Beth wnaethon nhw Cydweithiodd y cylch â phlant o Ysgol Gynradd Glynhafod i adfer gardd bywyd gwyllt yr ysgol er lles y gymuned a r bywyd gwyllt lleol. Apelion nhw at y bobl leol i roi o u hamser i gynnig help gyda r gwaith adfer ac i roi planhigion i ail-sefydlu r ardd. Adnoddau eraill a ddefnyddion nhw Cymhorthdal gan Gyngor Cefn Gwlad Cymru Compost gafodd ei roi gan Isadran Cefn Gwlad a Pharciau, Cyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf Offer a chyfarpar Ymddiriedolaeth Gwirfoddolwyr Cadwraeth Prydain (BTCV) Planhigion gafodd eu rhoi gan bobl leol Cefnogaeth gan Gymunedau n Gyntaf Cwmaman Beth ddysgon nhw? Cafodd y garfan anhawster i annog pobl eraill o r gymuned i chwarae rhan ymarferol yn y cynllun. Trwy agor gwahanol ddrysau ar gyfer rhoi cymorth, er enghraifft trwy wirfoddoli, cyfrannu planhigion a hadau neu rhoi cyngor ac arbenigedd, daeth mwy a mwy o bobl yn rhan o r cynllun. Daeth rhagor o wirfoddolwyr yn rhan o r cynllun, yn ogystal, trwy rhoi cyfle i rieni i weithio gyda u plant a oedd yn rhan o r cynllun yn barod.

45 Cam 6 Edrych yn ôl Ar ôl i r gweithredu ddod i ben, mae n bwysig eich bod chi n ystyried yr hyn rydych chi wedi i ddysgu a i gyflawni yn ystod cynllun Ein Milltir Sgwâr. Dyma gyfle i aelodau ddeall y broses ddysgu, pennu r hyn maen nhw wedi i ddysgu, sut mae eu hagweddau wedi newid a phenderfynu ar sut i newid eu patrymau byw nhw. Yn ogystal â hynny, mae gwerthuso r broses yn fodd o bennu pwy a beth sy wedi elwa, ym mha fodd mae gwella eto fyth a phennu camau posibl ar gyfer y dyfodol. Ein Milltir Sgwâr "Mae coed yn heintus; unwaith mae un cymdogaeth neu stryd wedi i phlannu, mae pwysau o du trigolion y stryd nesaf o hyd." William H. Whyte The Last Landscape, 1968 Sut daethon ni i ben â hi? Defnyddiwch daflen waith Edrych yn ôl? i drafod sut mae cynllun Ein Milltir Sgwâr wedi effeithio ar yr aelodau, yr amgylchedd lleol a r gymuned. Dewiswch liw ar gyfer pob un o r dosbarthiadau e.e coch ar gyfer Cydweithio a glas ar gyfer Gwneud Gwahaniaeth er Gwell, a thorrwch allan siapiau bal ^wn o bob lliw. Gofynnwch i r sawl sy n cymryd rhan i ysgrifennu u hatebion ar gyfer pob cwestiwn ar y bal ^wn perthnasol. Defnyddiwch y cwestiynau canlynol i ysgogi trafodaeth. Oedd y camau gweithredu yn llwyddiannus? Pam? Pa effaith a gafodd ar y gymuned leol? Pa effaith a gafodd ar y sawl a gymerodd ran? Oedd digon o adnoddau ar gael i r cylch? Fyddai hi wedi bod yn well dewis gweithgaredd arall? Pam? Bydd angen... Amser i baratoi: 15 munud Hyd y gweithgaredd: 30 munud Adnoddau: Taflen waith Edrych yn ôl? (Adnodd 23), pensilau lliw, peniau Lle: Dan do, digon o le i r garfan Cymorth: Ddim yn hanfodol 43 6

46 Ymarfer ychwanegol: Dathlu! Pam na ddathlwch chi ganlyniadau prosiect Ein Milltir Sgwâr drwy drefnu diwrnod o achlysur? Mae hyn yn gyfle gwych i r cylch i sylweddoli beth maen nhw wedi i gyflawni ac i sôn wrth eraill am eu profiadau nhw. Mae hefyd yn rhoi cyfle iddyn nhw i ddiolch i r sawl sy wedi rhoi cymorth iddyn nhw ac i ddangos i r noddwyr ganlyniadau r gwaith. Gallai r diwrnod agored gyd-ddigwydd â chwblhau gwaith ymarferol o ddewis y cylch. Efallai hoffech chi gael y cylch yn rhan o waith cynllunio a threfnu r achlysur, yn ogystal â bod yn yr achlysur ei hun. Fe gewch isod ychydig o ganllawiau i roi cymorth ichi i gynllunio ch diwrnod agored. Dewis man Ydy r lle o fewn cyrraedd hwylus i r bobl leol, y sawl sy n cymryd rhan a phobl sy n teithio o bell? Oes maes parcio ar gael? Ydy r lle o fewn cyrraedd i drafnidiaeth gyhoeddus? Ydy r ganolfan yn ddigon mawr ar gyfer nifer y bobl rydych chi n ei ddisgwyl? Ydy r ganolfan yn addas ar gyfer y cyhoedd? Beth yw canlyniadau r asesiad o risg? Dewisiwch amser Pa amser fyddai fwyaf cyfleus i r sawl sy n cymryd rhan a phobl allweddol eraill? Pa amser fydd orau i ddenu aelodau o r cyhoedd? Cyhoeddusrwydd Oes modd rhoi erthygl yn y papur lleol? Oes modd inni ddylunio posteri a u gosod nhw yn y siopau lleol? Ydyn ni n gallu dylunio taflenni i w dosbarthu i r cyhoedd? Ydyn ni n gallu lledaenu r neges ar dafod leferydd? Paratoi deunyddiau Beth rydyn ni am i bobl ei weld? Oes angen trefnu arddangosfeydd? Ydyn ni n cael dangos fideos neu DVD au gan ddefnyddio taflunydd? Oes angen argraffu/prosesu lluniau? Ychwanegol Oes modd inni drefnu bod lluniaeth ysgafn ar gael? Fydden ni n gallu symbylu pobl i ddod trwy drefnu gweithgareddau hwylus yn ystod y dydd? Ydyn ni eisiau gwahodd sefydliadau eraill i ddod ag arddangosfeydd neu i drefnu gweithgarddau? Bydd angen... Amser i baratoi: 2 awr + gan ddibynnu ar gynnwys yr achlysur Hyd y gweithgaredd: 2 awr + gan ddibynnu ar gynnwys yr achlysur Adnoddau: Lle: Cymorth: Unrhyw ddeunyddiau gafodd eu cynhyrchu yn ystod rhaglen Ein Milltir Sgwâr Dan do neu yn yr awyr agored, digon o le i bawb Gorau po fwyaf! 6 44

47 Gwerthuso Ein Milltir Sgwâr Ffurflenni gwerthuso ar gyfer aelodau ac arweinwyr cylch. Mae r ffurflenni yma n dda ar gyfer asesu canlyniadau cynllun Ein Milltir Sgwâr mewn diwyg mae modd inni ei gofnodi a i gyflwyno. Mae hynny n holl bwysig os ydych chi eisiau tystiolaeth ar gyfer cyflwyno cais am arian ac yn y blaen. Bydd angen... Amser i baratoi: 15 munud Hyd y gweithgaredd: 15 munud Adnoddau: Taflenni Gwerthuso (Adnoddau 24, 25 ac 26), pensilau, peniau Lle: Dan do, digon o le i r garfan Cymorth: Ddim yn hanfodol Daliwch ati! Bydd cynllun Ein Milltir Sgwâr yn gyfle i r aelodau i ddysgu pethau newydd yngl^yn â u cymuned a u hamgylchfyd, yn gyfle i ddysgu medrau newydd, cymryd rhan mewn cynlluniau gweithredu er gwell a chael hwyl a sbri ar yr un pryd. Ond dyma r cam cyntaf yn unig! Anogwch yr aelodau i fod yn fwy gweithredol yn y gymuned, meithrin eu medrau newydd hyd yn oed yn rhagor ac ysbrydoli gweithredu pellach. Dyma ichi dri ffactor fydd o gymorth ichi barhau â r gwaith da hyd yn hyn: Cynllun gweithredu Datblygwch y cynlluniau gweithredu buoch chi n eu paratoi yn ystod Pa Gamau Gweithredu? (tudalen 37). Bydd hyn yn rhoi agenda ichi i w dilyn ac i ganolbwyntio arno. Pwyllgor Sefydlwch bwyllgor/carfan Ein Milltir Sgwâr a threfnu cyfarfodydd yn rheolaidd. Dyma gyfle i baratoi fframwaith ar gyfer gweithredu pellach. Cymorth Penodi rhywun sy n ymroi dros yr achos naill ai unigolyn o r garfan neu o sefydliad y tu allan i ch cylch. Bydd ef neu hi n gweithredu yn gydlynydd ac yn gymorth i r cylch ac i ofalu bod y momentwm yn parhau. Wrth i waith Ein Milltir Sgwâr barhau, efallai byddai n fuddiol ichi gynnal rhai o weithgareddau r pecyn unwaith eto neu addasu ambell weithgaredd ar gyfer rhywbeth penodol. Mae materion yn newid ac mae cymunedau n datblygu, felly mae parhau i archwilio a phwyso a mesur canlyniadau yn hanfodol er mwyn cael y darlun cyfan. Agwedd gadarnhaol a chreadigol yw r elfennau pwysicaf ar gyfer newid er gwell. Mae dod ar draws anawsterau yn rhan annatod o r broses, ond mae r canlyniadau yn y pen draw yn anhepgor ar gyfer lles a pharhad ein cymunedau a n hamgylchfyd. 45 6

48 Adnodd 1 Tocynnau llecyn Yr hyn rydw i n ei hoffi orau am y lle rydw i n byw ynddo fe yw... Yr hyn rydw i n ei hoffi orau am y lle rydw i n byw ynddo fe yw... Yr hyn rydw i n ei hoffi orau am y lle rydw i n byw ynddo fe yw... Yr hyn sy n difetha r gymuned ydy... Yr hyn sy n difetha r gymuned ydy... Yr hyn sy n difetha r gymuned ydy... Lle sy n arbennig i mi yw... Lle sy n arbennig i mi yw... Lle sy n arbennig i mi yw... Yr hyn rydw i n ei hoffi orau am y lle rydw i n byw ynddo fe yw... Yr hyn rydw i n ei hoffi orau am y lle rydw i n byw ynddo fe yw... Yr hyn rydw i n ei hoffi orau am y lle rydw i n byw ynddo fe yw... Yr hyn sy n difetha r gymuned ydy... Yr hyn sy n difetha r gymuned ydy... Yr hyn sy n difetha r gymuned ydy... Lle sy n arbennig i mi yw... Lle sy n arbennig i mi yw... Lle sy n arbennig i mi yw... Yr hyn rydw i n ei hoffi orau am y lle rydw i n byw ynddo fe yw... Yr hyn rydw i n ei hoffi orau am y lle rydw i n byw ynddo fe yw... Yr hyn rydw i n ei hoffi orau am y lle rydw i n byw ynddo fe yw... Yr hyn sy n difetha r gymuned ydy... Yr hyn sy n difetha r gymuned ydy... Yr hyn sy n difetha r gymuned ydy... Lle sy n arbennig i mi yw... Lle sy n arbennig i mi yw... Lle sy n arbennig i mi yw... 46

49 Tocynnau lluniau Ein Milltir Sgwâr Adnodd 2 Rhywbeth sy n bwysig i r gymuned Eich enw: Man: Pwnc: Rhywbeth sy n bwysig i r gymuned Eich enw: Man: Pwnc: Rhywbeth sy n bwysig i r gymuned Eich enw: Man: Pwnc: Fy hoff beth yngl^yn â r gymuned Eich enw: Man: Pwnc: Fy hoff beth yngl^yn â r gymuned Eich enw: Man: Pwnc: Fy hoff beth yngl^yn â r gymuned Eich enw: Man: Pwnc: Pethau sy n difetha r ardal Eich enw: Man: Pwnc: Pethau sy n difetha r ardal Eich enw: Man: Pwnc: Pethau sy n difetha r ardal Eich enw: Man: Pwnc: Rhywbeth sy n arbennig i chi Eich enw: Man: Pwnc: Rhywbeth sy n arbennig i chi Eich enw: Man: Pwnc: Rhywbeth sy n arbennig i chi Eich enw: Man: Pwnc: 47

50 Adnodd 3 Smotyn da Beth ddysgon ni Marciau ar gyfer y map Beth Beth ddysgon ni ddysgon ni Smotyn da Smotyn da ddysgon Smotyn da Beth ni ddysgon Smotyn da Beth ni ddysgon Smotyn da Beth ni ddysgon Smotyn drwg Beth ni ddysgon Smotyn drwg Beth ni ddysgon Smotyn drwg Beth ni ddysgon Smotyn drwg Beth ni ddysgon Smotyn drwg Beth ni ddysgon Smotyn drwg Beth ni Beth ddysgon ni Beth ddysgon ni Beth ddysgon ni \Smotyn allweddol \Smotyn allweddol \Smotyn allweddol Beth ddysgon ni Beth ddysgon ni Beth ddysgon ni \Smotyn allweddol \Smotyn allweddol \Smotyn allweddol Beth ddysgon ni Beth ddysgon ni Beth ddysgon ni Smotyn i r gallon Smotyn i r gallon Smotyn i r gallon Beth ddysgon ni Beth ddysgon ni Beth ddysgon ni Smotyn i r gallon Smotyn i r gallon Smotyn i r gallon 48

51 Taflen arolwg 1: Mynd i siopa Ein Milltir Sgwâr Adnodd 4 Mynd o gwmpas Ewch am dro o amgylch yr ardal ar gyfer llenwi r adran hon. Gwnewch yn siwr eich bod chi n cynnwys y prif strydoedd a chanolfannau siopa. 1. Trafodwch beth fyddai anghenion siopa teulu o ddau oedolyn a dau blentyn bob wythnos. Cofiwch gynnwys bwyd, pethau ymolchi, cewynnau a phethau glanhau r t^y. Gwnewch rhestr siopa. Mae modd prynu bwyd a nwyddau eraill yn lleol i arbed arian a r amgylchfyd hefyd. Dewch inni weld pa mor dda yw r siopau lleol yn ein cymuned ni. 2. Ewch i mewn i siopau lleol â ch rhestr. Ticiwch gyferbyn â o eitem pan fyddwch yn eu gweld nhw n cael eu gwerthu. Os oes digon o amser, chwiliwch beth yw pris pob eitem. 3. Rhestrwch enwau r siopau a r mathau o siopau rydych chi n ymweld â nhw isod: Enw r Siop e.e. Jones Math o siop Pobydd 49

52 Adnodd 4 (parhad) Pwyso a mesur Ar gyfer yr adran nesaf, siaradwch â r gweddill o aelodau ch cylch a gofynnwch i bobl leol eraill am gymorth. 4. Edrychwch ar ganlyniadau gwaith ymchwil y rhestr siopa. Pa mor hawdd fyddai hi i deulu i wneud ei siopa i gyd yn y gymuned? 5. I ble byddech chi n mynd i brynu r pethau canlynol? Gwnewch gopi a llenwch y tabl hwn. Eitem Ble Pa mor bell Sut byddech chi n cyrraedd yna Jîns Peiriant golchi Car Esgidiau CD o r siart Llyfr Llysiau ffres 6. Pa mor anodd fyddai hi i bobl heb gar i fynd i brynu r nwyddau yma? Cyfleoedd newydd 7. Oes siopau gwag yn eich cymuned chi? 8. Pa fusnesau allai ddefnyddio r siopau gwag yma? 9. Sut gallech chi wneud y siopae sydd yn eich cymuned chi yn rhai gwell? 50

53 Taflen arolwg 2: Ein treftadaeth ni Ein Milltir Sgwâr Adnodd 5 Mae treftadaeth yn rhywbeth sy n cael ei drosglwyddo o genhedlaeth i genhedlaeth. Mae ein treftadaeth ni n cynnwys adeiladau o ddiddordeb hanesyddol, bywyd gwyllt a thraddoddiadau cymunedol neu ddiwylliannol. Gadewch inni edrych ar ein treftadaeth a pha mor bwysig yw hi i n cymuned. Mynd o gwmpas Ewch am dro o amgylch yr ardal er mwyn llenwi r adran hon. Gwnewch yn siwr eich bod chi n cynnwys y prif strydoedd a chanolfannau siopa. 1. Cofnodwch unrhyw adeiladau o ddiddordeb hanesyddol drwy dynnu llun ohonyn nhw a chofnodi u henwau. 2. Oes unrhyw fannau eraill ac iddyn nhw hanes diddorol? Disgrifiwch nhw isod. Edrychwch allan am gliwiau ar blaciau, cofebion a byrddau gwybodaeth. 3. Pa lecynnau glas sydd yn yr ardal? Gall y rhain gynnwys parciau, tir coediog, dolydd a llynnoedd. Rhestrwch o leiaf bum llecyn glas. 51

54 Adnodd 5 (parhad) Pwyso a mesur Ar gyfer yr adran hon siaradwch â r gweddillo aelodau r cylch a phobl leol eraill. Defnyddiwch lyfrau a r we i roi cymorth ichi i ateb y cwestiynau. 4. Oes unrhyw straeon neu chwedlau lleol? Gofynnwch i aelodau eraill o ch cylch, eich teulu a ch ffrindiau. Ysgrifennwch am unrhyw straeon y dewch chi ar eu traws. 5. Pa draddodiadau lleol rydych chi n eu dilyn yn eich cymuned chi? Gall y rhain gynnwys achlysuron blynyddol, gwyliau, cystadlaethau chwaraeon neu hyd yn oed hen arferion rhyfedd fel cyffwrdd â throed cerflun am lwc. Ysgrifennwch am unrhyw draddodiadau y dewch chi ar eu traws. 52

55 Taflen arolwg 3: Rhannu Ein Byd Rydyn ni n rhannu ein byd gydag amrediad gwych o blanhigion ac anifeiliaid. Gadewch inni weld pha greaduriaid rydyn ni n rhannu ein byd a dod o hyd i ffyrdd y gallwn ni roi cymorth iddyn nhw i oroesi. Ein Milltir Sgwâr Adnodd 6 Mynd o gwmpas Ewch am dro o amgylch eich parc lleol er mwyn ateb yr adran hon. 1. Ewch i fan lle mae modd ichi weld y parc i gyd. (a) Naill ai ysgrifennwch ddisgrifiad o r parc (b) Neu neu tynnwch lun o r parc. Defnyddiwch ddalen ar wahân ar gyfer mapiau mawr 2. Dewisiwch fan i sefyll a gwylio am bymtheng munud. Ticiwch gyferbyn ag enw r creadur bob tro rydych yn ei weld neu i glywed. (Bydd gofyn ichi wylio n ofalus a gwrando n astud!) Aderyn Cadno Llygoden Ystlum Gwyfyn Iâr fach yr haf Broga Morgrugyn Corryn Mwydyn Gwiwer Ceiliog rhedyn 3. Ydych chi wedi gweld rhywbeth sy n difetha r parc? Gwnewch restr e.e gwydr ar y cae pêl-droed. 4. Pa dri pheth gallen ni ei wneud i wella r parc ar gyfer bywyd gwyllt? e.e plannu coed o gwmpas y llyn. 53

56 Adnodd 6 (parhad) Ewch am dro o gwmpas llecyn gwyrdd sy n llawn bywyd gwyllt, megis coedwig, o gwmpas llyn, gwarchodfa natur, caeau blodau gwyllt neu lan y môr. Cofiwch eich taflenni adnabod, llyfrau a ch ysbïenddrych a chwiliwch am wahanol anifeiliaid, adar a phlanhigion. 5. Beth sy n gwneud yr ardal hon mor ddeniadol i fywyd gwyllt? 6. Nodwch y bywyd gwyllt sy yma. Tynnwch lun y creaduriaid neu u henwinhw. Pwyso a mesur Ar gyfer yr adran nesaf, siaradwch â r gweddill o aelodau ch cylch a gofynnwch i r bobl leol i roi cymorth ichi. 7. Sawl parc sy yn eich cymuned chi? Nodwch eu henwau yma. 8. Oes unrhyw gylchoedd neu sefydliadau bywyd gwyllt neu gadwraeth yn yr ardal leol? Beth sy n ennyn diddordeb pob cylch? Gwnewch restr. Mae nifer o bobl yn rhoi cymorth i fywyd gwyllt drwy gynnig cartref, bwyd a lloches yn yr iard gefn. 9. Pa greaduriaid rydych chi wedi u gweld yn defnyddio r iard gefn neu r ardd? 10. Beth gallech chi i wneud i ddenu bywyd gwyllt i ch iard gefn neu ch gardd chi? 54

57 Taflen arolwg 4: Tir diffaith Ein Milltir Sgwâr Adnodd 7 Mae modd creu tir diffaith pan mae ffatrïoedd yn cau neu pan mae tai neu adeiladau eraill yn cael eu bwrw i lawr. Gadewch inni edrych ar y tir diffaith sydd yn ein cymuned ni ac ystyried ffrydd o ddefnyddio r tir yma. Mynd o gwmpas Ewch am dro o amgylch darn o dir diffaith er mwyn llenwi r adran hon. 1. Pa ardaloedd o dir diffaith sydd yn ein cymuned ni? Gwnewch restr. 2. Dewisiwch fan uchel lle byddwch chi n gallu edrych dros y tir diffaith i gyd. Tynnwch lun neu ysgrifennwch ddisgfrifiad ohono. 3. Amcangyfrifwch pa ganran o r tir diffaith sy wedi i orchuddio gan y canlynol. Canran (rhaid bod y cyfanswm yn 100) Coed Llwyni Glaswellt Pridd Adeiladau 55

58 Adnodd 7 (parhad) 4. Rhowch groes ar y raddfa er mwyn dangos cymaint y broblem rydych chi n ei gweld ar y darn o dir diffaith. Sbwriel Baw ci Pethau mawr wedi u taflu yn Anghyffreithlon (e.e ceir, teledu aayb) Rhwbel (brics neu gerrig) Llawer Dim Ar gyfer yr adran nesaf, siaradwch â r gweddill o aelodau ch cylch chi a gofynnwch i bobl leol am gymorth. Pwyso a mesur 5. Yn eich barn chi, pa ddefnydd roedd yn cael ei wneud o r man yma yn y gorffennol? 6. Pa gliwiau sydd i ddangos inni pa ddefnydd oedd yn cael ei wneud o r man yma? 7. Pa ddefnydd sy n bosibl yn awr, ac yn y dyfodol, yn eich barn chi? 8. Ym mha fodd byddai r canlynol yn elwa: (a) Y bobl leol? (b) Bywyd gwyllt? (c) Ymwelwyr â r ardal? 56

59 Taflen arolwg 5: Mwynhau ch hun Ein Milltir Sgwâr Adnodd 8 Mae hi n bwysig ein bod ni n gallu ymlacio a mwynhau ein hamser hamdden ni. Gadewch inni edrych ar yr hyn sydd ar gael yn ein cymuned ni a nodi unrhyw feysydd mae angen eu gwella. Mynd o gwmpas Ewch am dro o gwmpas yr ardal er mwyn llenwi r adran hon. Gwnewch yn siwr eich bod chi n cynnwys y prif strydoedd a mannau siopa. 1. Edrychwch ar ffenestri a hysbysfyrddau llyfrgelloedd, siopau a chanolfannau cymuned. Gwnewch restr o r gwahanol fathau o weithgareddau hamdden sydd ar gael yn eich cymuned chi. (a) Cadw n heini (b) Cyfleoedd dysgu (c) Celf a chrefft (d) Arall 2. Pa gyfleusterau ymarfer corff a chadw n heini sydd ar gael? Ticiwch y blwch priodol bob tro rydych chi n gweld un o r cyfleusterau canlynol. Llwybr beiciau Llwybr cyhoeddus Cae pêl-droed/rygbi/hoci Cwrt tenis Lleiniau garddio Cyrtiau pêl-fasged/pêl-rwyd Canolfan Hamdden Cae chwarae antur Parc sglefrolio 3. Gwyliau! Gofynnwch i bymtheg o bobl yn eich cymuned leol chi i ble yr aethon nhw ar wyliau ddiwethaf a sut teithion nhw yno. Gwnewch gopi o r tabl isod ar ddarn o bapur. Cyrch fan Dull o deithio 57

60 Adnodd 8 (parhad) Pwyso a mesur 4. Gofynnwch i ch teulu, ffindiau a phobl leol eraill. Edrychwch mewn papurau newydd. Gwnewch restr o r gweithgareddau neu gyfleusterau rydych chi heb eu nodi eto. 5. Ydych chi n gallu meddwl am unrhyw weithgareddau hamdden sy ddim ar gael yn eich cymuned chi? (a) Rhestrwch y gweithgareddau hamdden yma. (b) Nawr ticiwch gyferbyn â r rhai byddai n bosib eu cael yn eich hardal chi. Rhowch ystyriaeth i r gost, a r cymorth bydd eu hangen. 6. Pa gyfleusterau hamdden newydd byddech chi n hoffi u gweld yn eich cymuned chi? 58

61 Taflen arolwg 6: Ein cartrefi ni Rydyn ni n treulio llawer o amser yn ein cartrefi ni n gwneud amryw o weithgareddau sydd yn gallu cael effaith ar ein hamgylchfyd ni. Gadewch inni edrych ar y tai sydd yn ein cymuned ni ac ystyried ffyrdd o u gwnued nhw n fwy cyfeillgar i r amgylchedd. Mynd o gwmpas Ewch am dro o amgylch yr ardal er mwyn llenwi r adran hon. Gwnewch yn siwr eich bod chi n cynnwys mannau lle mae pobl yn byw. Ein Milltir Sgwâr Adnodd 9 1. Mae sawl gwahanol math o dai. Ticiwch y blwch priodol bob tro rydych chi n gweld y math hwnnw o d^y. Cyfrifwch gyfanswm y ticiau sydd wrth ymyl pob math o d^y. T^y teras T^y pâr T^y ar wahân Byngalo Fflat Bwthyn Cyfanswm: 2. Pa fath o d^y sy orau gyda chi? Pam? 3. Gofynnwch i 15 o bobl: (a) Pa fath o d^y maen nhw n byw ynddo (b) Beth hoffen nhw i newid yngl^yn â u t^y nhw? Math o d^y Beth hoffen nhw i newid 59

62 Adnodd 9 (parhad) Pwyso a mesur Siaradwch â gweddill eich cylch a phobl leol. Defnyddiwch lyfrau a r we i roi cymorth ichi ateb y cwestiynau. 4. Meddyliwch am eich t^y chi. Mae sawl ffordd gallwn ni wella ein hamgylchfyd ni. Ticiwch gyferbyn â r pethau rydych chi n eu gwneud gartref. Ailgylchu sbwriel Gwneud gwrtaith o wastraff cegin Diffodd goleuadau wrth adael ystafell Casglu d ^wr glaw i ddyfrhau r ardd Cadw blwch adar yn yr ardd Dillad/nwyddau nad oes mo u hangen i siop elusen Ailddefnyddio bagiau siopa plastig Diffodd y teledu wrth adael yr ystafell Cau r tap pan fyddwch chi n glanhau ch dannedd Tyfu planhigion neu goed i hybu bywyd gwyllt Cyfleoedd newydd 5. Mae sawl ffordd o adeiladu t^y sy n lleihau r effaith ar yr amgylchfyd, e.e defnyddio ffenestri dwbl i gadw gwres i mewn rhoi melinau gwynt bychain ar y to i gynhyrchu trydan. Ydych chi n gallu dod o hyd i ffyrdd eraill o adeiladu cartref gwyrdd? 6. Yn awr dyluniwch eich cartref gwyrdd eich hun. Tynnwch lun ohono a rhowch labeli i ddangos beth sy n ei wnued e n gyfeillgar i r amgylchfyd. Meddyliwch am du mewn a thu fâs eich cartref ac am y prif faterion i tanwydd, d^wr, trafnidiaeth a bywyd gwyllt. Byddwch yn greadigol a gadewch i ch dychymyg lifo! 60

63 Taflen arolwg 7: Teithio Mae dewis pa ffordd rydyn ni n teithio yn bwysig ac mae n effeithio ar fywydau pobl a r amgylchfyd sydd o n cwmpas ni. Gadewch inni edrych pa ffyrdd o deithio sydd yn ein hardal ni er mwyn gweld os rydyn ni n gwneud penderfyniadau teithio doeth. Mynd o gwmpas Ein Milltir Sgwâr Adnodd 10 Sefwch yn rhywle diogel wrth ymyl ffordd fawr yn eich cymuned hi. 1. (a) Pa mor swnllyd yw hi? S^wn: Swnllyd iawn Eithaf swnllyd Peth S^wn Tawel (b) Beth yw ch barn chi am gyflymder y traffig? Cyflymder y traffig: Cyflym iawn Eithaf cyflym Araf Tawel (c) Ysgrifennwch dri gair i ddisgrifio r arogl sydd yn yr awyr wrth ymyl y ffordd. 2. Edrychwch am 5 munud i weld pwy sy n defnyddio r ffordd. Rhowch farc yn y blwch priodol ar gyfer pob cerbyd sy n mynd heibio. Os yw r ffordd yn brysur iawn, gallech chi gyfrif y cerbydau sydd ar un ochr o r ffordd yn unig. Car Beic modur Bws Fan/Lori Beic Cerddwr Cyfanswm Cyfanswm x 12 (= yr awr) 3. Edrychwch ar bob car sy n mynd heibio am 5 munud. Rhowch gynnig ar gyfrif faint o bobl sydd ymhob car. Nodwch y rhifau ar y tabl cyfrif isod. Sawl un sydd ymhob car Nifer y ceir Cyfanswm

64 Adnodd 10 (parhad) Ewch i ymweld â gorsaf y bysiau neu r trenau yn lleol. 4. Llenwch yr arolwg isod i weld beth ydy ansawdd amgylcheddol yr orsaf. Sbwriel: Llawer Cryn dipyn Ychydig Dim Graffiti: Llawer Cryn dipyn Ychydig Dim Fandaliaeth: Llawer Cryn dipyn Ychydig Dim Baw c ^wn: Llawer Cryn dipyn Ychydig Dim 5. Oes digon o gyfleusterau ar gyfer teithwyr yn yr orsaf? Ticiwch gyferbyn â r gwasanaethau rydych chi n eu gweld. Gwybodaeth am amseroedd bysiau/trenau Swyddfa docynnau Siop Gwybodaeth am yr ardal leol Seddau Cysgodfan Ystafell aros Caffi Bin Pwyso a mesur Siaradwch â r gweddillo aelodau ch cylch ac â phobl leol er mwyn llenwi r adran nesaf. Defnyddiwch lyfrau a r we i roi cymorth ichi i ateb y cwestiynau. 6. Yn eich barn chi, oes modd gwella gorsaf y bysiau/trenau? 7. Meddyliwch am y modd rydych chi n teithio o fan i fan mewn wythnos gyffredin. Ticiwch y blwch priodol bob tro rydych chi n defnyddio r modd yma o deithio. Car Beic modur Beic Cerdded Bws Trên Bws moethus 8. Yn eich tyb chi, pa ddau sy fwyaf niweidiol i r amgylchfyd? Arall 9. Yn eich tyb chi, pa ddau sy n gwneud y lleiaf o niwed i r amgylchfyd? 10. Sut gallech chi newid eich ffordd o deithio er lles yr amgylchfyd a ch iechyd chi? 62

65 Taflen arowlg 8: Ein anghenion ni Ein Milltir Sgwâr Adnodd 11 I fyw bywyd hapus, iach mae angen gwasanaethau penodol arnon ni yn gefnogaeth inni. Mae r rhain yn bwysig iawn oherwydd hebddyn nhw byddai sawl anhawster a phroblem yn codi. Gadewch inni edrych ar y gwasanaethau sydd yn ein cymunedau ni a gweld os oes angen gwella unrhyw ddarpariaeth. Mynd o gwmpas! Ewch am dro o gwmpas yr ardal er mwyn llenwi r adran hon. Gwnewch yn siwr eich bod chi n cynnwys y prif strydoedd a chanolfannau siopa. Pa wasanaethau cymorth sydd yn eich cymuned chi? Bob tro rydych chi n gweld un o r gwasanaethau isod ticiwch y blwch priodol. Meddygon Deintyddion Ysbyty Gorsaf Ambiwlans Gorsaf dân Meithrinfa Siop leol Casgliad gwastraff Casgliad ailgylchu Canolfan ailgylchu Arall... Pa wasanaethau sy ddim ar gael yn eich cymuned chi? Ym mha ffordd gallai diffyg y gwasanaethau yma achosi anawsterau i bobl leol? 63