Canllaw ymarferol i fyw gyda chanser ac ar ei ôl. Y canllaw canser. The Cancer Guide

Transcription

1 Canllaw ymarferol i fyw gyda chanser ac ar ei ôl Y canllaw canser The Cancer Guide

2 Ynglyˆn Ynglŷn â r llyfryn hwn 1 Ynglŷn â r llyfryn hwn Nod y llyfryn hwn yw eich helpu i ddeall beth mae canser yn ei olygu a beth i w ddisgwyl. Mae hefyd yn egluro lle gallwch gael mwy o wybodaeth a chefnogaeth. Mae'r llyfryn hwn ar gyfer pobl sy'n byw gyda chanser, a'u teulu, ffrindiau a gofalwyr. Gall cael diagnosis bod gennych ganser fod yn sioc fawr. Efallai bydd gennych lawer o wahanol emosiynau. Ond nid yw'n golygu bod rhaid i chi anobeithio. Mae nifer o bobl nawr yn cael triniaeth lwyddiannus neu'n gallu byw gyda chanser am sawl blwyddyn. Mae llawer o bobl a gwasanaethau a all eich cefnogi. Gobeithiwn y bydd yn ateb rhai o ch cwestiynau ac yn eich helpu i ymdopi â rhai o r teimladau sydd gennych. Sut mae defnyddio'r llyfryn hwn Rydym wedi rhannu'r llyfryn yn adrannau i'ch helpu i ddod o hyd i'r wybodaeth rydych ei hangen. Does dim rhaid i chi ei ddarllen o glawr i glawr. Gallai gwahanol adrannau fod yn ddefnyddiol ar wahanol adegau, gan ddibynnu ar eich sefyllfa. Gallwch ddefnyddio'r rhestr cynnwys ar dudalennau 4-5 i'ch helpu. Rydym yn argymell eich bod yn darllen y llyfryn hwn ochr yn ochr â'n gwybodaeth benodol am y math o ganser sydd gennych. Gallwch archebu'r wybodaeth yma am ddim yn be.macmillan.org.uk neu trwy ein ffonio ar Mae ein gwybodaeth i gyd ar gael ar-lein hefyd yn macmillan.org.uk/cancerinformation

3 2 Y canllaw canser Trwy gydol y llyfryn, rydym wedi cynnwys rhai sylwadau oddi wrth bobl mae canser wedi effeithio arnynt. Mae rhai o'n cymuned ar-lein (macmillan.org.uk/community) ac mae rhai oddi wrth bobl sydd wedi dewis rhannu eu straeon gyda ni. Gobeithiwn y bydd rhain o help i chi. Ar dudalennau 84 95, fe ddewch o hyd i fanylion am sut gall Macmillan a sefydliadau eraill eich helpu. Mae yna hefyd ofod ar dudalennau i ysgrifennu unrhyw nodiadau neu gwestiynau sydd gennych ar gyfer gweithwyr iechyd neu ofal cymdeithasol proffesiynol. Os hoffech drafod yr wybodaeth hon, ffoniwch Linell Gymorth Macmillan am ddim ar , dydd Llun i ddydd Gwener, 9am 8pm. Os ydych yn drwm eich clyw, gallwch ddefnyddio ffôn testun , neu Text Relay. Ar gyfer y sawl nad ydynt yn siarad Saesneg, mae cyfieithwyr ar gael. Fel arall, ewch i macmillan.org.uk

4

5 4 Y canllaw canser Cynnwys Deall canser (tudalennau 7 17) Gall gwybodaeth am ganser fod yn llethol. Mae'r adran hon yn egluro beth yw canser a'r hyn y gallai'r arwyddion a symptomau fod. Mae hefyd yn disgrifio rhai o'r gweithwyr iechyd a gofal cymdeithasol proffesiynol y gallech eu cyfarfod a sut y gallant eich helpu. Cael diagnosis o ganser (tudalennau 19 23) Mae'r adran hon ynghylch sut y ceir diagnosis o ganser. Mae ynddi wybodaeth am rai o'r profion a sganiau y gellid eu defnyddio i roi diagnosis o ganser, a sut y gallech fod yn teimlo. Trin canser (tudalennau 25 41) Gall cael yr wybodaeth gywir am wahanol driniaethau canser eich helpu i wneud penderfyniadau am driniaeth. Mae gan yr adran hon wybodaeth am wahanol opsiynau triniaeth a'r sgîl-effeithiau posibl. Trefnu (tudalennau 43 55) Gall canser effeithio ar y pethau ymarferol yn eich bywyd. Mae gan yr adran hon wybodaeth am reoli gwaith, teithio ac arian pan mae gennych ganser. Mae hefyd yn edrych ar hawliau cyfreithiol a sut i gynllunio ar gyfer eich gofal yn y dyfodol.

6 Cynnwys 5 Ymdopi (tudalennau 57 69) Gall canser gael effaith emosiynol anferth arnoch chi a'r bobl sy'n agos atoch. Mae gan yr adran hon wybodaeth i'ch helpu i ymdopi gyda'r teimladau hyn ac yn egluro lle gallwch gael cefnogaeth. Termau meddygol (tudalennau 71 81) Pan fydd gennych ganser, fe ddewch ar draws llawer o dermau meddygol newydd. Mae'r adran hon yn egluro beth mae'r geiriau hyn yn ei olygu. Rydym wedi amlygu rhai o'r rhain mewn print bras drwy gydol y llyfryn. Mwy o wybodaeth (tudalennau 83 95) Mae gan yr adran hon wybodaeth am y gwahanol ffyrdd y gall Macmillan eich helpu. Mae ynddi hefyd fanylion cyswllt sefydliadau a all roi mwy o wybodaeth a chefnogaeth i chi.

7

8 Deall canser Beth yw canser? 8 Pwy allwn i ei gyfarfod? 12 Cael y mwyaf o'ch apwyntiadau 16 Os ydych yn bartner, perthynas neu ofalwr 17

9 8 Y canllaw canser Beth yw canser? Mae canser yn cychwyn mewn celloedd yn ein corff. Celloedd yw'r blociau adeiladu bychain sy'n ffurfio'r organau a meinwe yn ein cyrff. Maent yn rhannu o dan reolaeth i wneud celloedd newydd. Dyna sut mae ein cyrff yn tyfu, yn gwella ac yn trwsio'i hun. Mae celloedd yn cael negeseuon gan y corff sy'n dweud wrthynt pa bryd i rannu a thyfu, a pha bryd i roi'r gorau i dyfu. Os na fydd angen pellach am gell neu os na ellir ei thrwsio, mae'n cael neges i roi'r gorau i weithio a bydd yn marw. Mae canser yn datblygu pan fydd ffordd arferol celloedd o weithio'n mynd o chwith ac mae'r gell yn mynd yn annormal. Mae'r gell annormal yn parhau i rannu, gan wneud mwy a mwy o gelloedd annormal. Yn y diwedd, mae'r rhain yn ffurfio lwmp (tiwmor). Nid yw pob lwmp yn ganser. Gall meddygon ddweud a yw lwmp yn ganser drwy gymryd sampl bychan o feinwe neu gelloedd ohono. Gelwir hyn yn fiopsi. Mae'r meddygon yn archwilio'r sampl o dan ficrosgop i chwilio am gelloedd canser. Celloedd normal Celloedd yn ffurfio tiwmor

10 Deall canser 9 Gall lwmp nad yw'n ganser (anfalaen) dyfu ond ni all ledaenu i unrhyw ran arall o'r corff. Ni fydd yn achosi problemau fel arfer oni bai ei fod yn pwyso yn erbyn organau cyfagos. Gall lwmp sy'n ganser (malaen) dyfu i mewn i feinwe cyfagos. Weithiau, bydd celloedd canser yn ymledu o ble dechreuodd y canser gyntaf (y safle cychwynnol) i rannau eraill o'r corff. Gallant deithio drwy'r gwaed neu'r system lymffatig (gweler tudalen 77). Pan fydd y celloedd yn cyrraedd rhan arall o'r corff, gallant ddechrau tyfu a ffurfio tiwmor arall. Gelwir hyn yn ganser eilaidd neu'n fetastasis. Arwyddion a symptomau canser Os ydych yn bartner, ffrind, perthynas neu ofalwr, efallai byddwch eisiau gwybod mwy am sut deuir o hyd i ganser. Mae newidiadau penodol i'r corff a allai awgrymu bod gan rywun ganser. Nid yw'r arwyddion a symptomau hyn bob amser yn golygu canser, ond dylai gweithiwr gofal iechyd proffesiynol eu gwirio cyn gynted â phosibl. Gall gwybod sut mae eich corff fel arfer yn edrych ac yn teimlo eich helpu i sylwi ar unrhyw newidiadau cynnar a allai gael eu hachosi gan ganser. Dylech weld eich doctor bob amser os oes gennych symptomau sy'n parhau, sydd heb eglurhad neu sy'n anarferol i chi. Os mai canser ydyw, y cynharaf y deuir o hyd iddo, y mwyaf tebygol y gellir ei iachau. Mae gan ein taflen Signs and symptoms of cancer what to be aware of fwy o wybodaeth. Gallwch archebu hwn o be.macmillan.org.uk neu ffoniwch ein llinell gymorth ar

11 10 Y canllaw canser Pwy all gael canser? Gall unrhyw un gael canser. Mae'n effeithio ar bobl o bob cefndir a ffordd o fyw. Amcangyfrifwyd y bydd mwy nag un o bob tri yn cael canser ar ryw adeg yn eu bywydau. Ni wyddom beth yn union sy'n achosi'r rhan fwyaf o ganserau. Ond, rydym yn gwybod bod yna ffactorau a all gynyddu neu ddylanwadu ar risg rhywun o gael canser. Mae'r ffactorau risg hyn yn cynnwys eich oed a dewisiadau ffordd o fyw penodol. Mae canser yn fwyaf cyffredin ymysg pobl dros 50 oed, ond gall ddigwydd ar unrhyw oedran. Gan fod canser yn effeithio ar gymaint o bobl, mae llawer o gefnogaeth ar gael. Gweler tudalennau i ddarganfod sut i gael mwy o wybodaeth a chefnogaeth, er enghraifft oddi wrth grwpiau cefnogi lleol, neu oddi wrth sefydliadau fel Macmillan.

12 Roeddwn i'n 26, ac yn ystyried fy hun yn ifanc a heini, felly roedd cael y newyddion bod gennyf ganser yn anodd delio gydag o. Patrick

13 12 Y canllaw canser Pwy allwn i ei gyfarfod? Yn ystod eich diagnosis, triniaeth, a ch bywyd ar ôl triniaeth, byddwch yn cyfarfod llawer o wahanol weithwyr iechyd a gofal cymdeithasol. Mae rhai ohonynt yn gweithio yn y gymuned ac yn gofalu amdanoch yn eich cartref. Mae eraill wedi eu lleoli mewn ysbytai neu ganolfannau triniaeth. Dylech fod â gweithiwr allweddol a chael eu manylion cyswllt. Eich gweithiwr allweddol ddylai fod eich pwynt cyswllt cyntaf am gefnogaeth a gwybodaeth. Gallant ateb eich cwestiynau a dweud wrthych pwy all helpu. Os oes gennych arbenigwr nyrsio clinigol (CNS), efallai mai nhw fydd eich gweithiwr allweddol. Eich tîm cymunedol Eich meddyg teulu fydd yn edrych ar ôl eich gofal iechyd pan fyddwch yn eich cartref. Maent yn gweithio'n agos gydag aelodau eraill o'ch tîm gofal iechyd. Gall meddygon teulu drefnu i chi weld arbenigwyr a helpu ag unrhyw symptomau parhaus a sgîl-effeithiau o r canser a i driniaeth. Gallant hefyd: drefnu gwasanaethau i ch helpu i fyw gartref helpu ateb unrhyw gwestiynau sydd gennych eich cefnogi trwy drafod unrhyw benderfyniadau sydd efallai yn rhaid i chi eu gwneud am eich triniaeth siarad ag aelodau r teulu am eich salwch (dim ond gyda'ch caniatâd) siarad â chi os ydych yn anhapus ag unrhyw ran o ch gofal.

14 Deall canser 13 Mae nyrsys cymunedol a nyrsys ardal yn gweithio n agos gyda ch meddyg teulu. Weithiau maent wedi eu lleoli ym meddygfa r meddyg teulu. Gall y nyrsys ymweld â ch cartref (neu gartref gofal preswyl) i ddarparu gofal a chefnogaeth i chi. Gallant hefyd gefnogi unrhyw un sy'n edrych ar eich ôl. Gall eich meddyg teulu gysylltu â'r nyrsys i chi. Mae gan rai meddygfeydd nyrsys practis, sy'n gweithio ochr yn ochr â'r meddyg teulu. Gallant helpu esbonio pethau i chi a gallant gyflawni profion gwaed, trin briwiau neu feysydd eraill o ch gofal. Eich tîm ysbyty Bydd tîm o weithwyr proffesiynol yn gweithio gyda'i gilydd i reoli eich gofal. Gelwir hwn yn dîm amlddisgyblaeth (MDT). Gan ddibynnu ar y math o ganser a sut gaiff ei drin, gallai eich MDT gynnwys: llawfeddyg doctor sy'n arbenigo mewn llawfeddygaeth ac sy'n gwneud llawdriniaethau oncolegydd clinigol doctor sy'n arbenigo mewn trin canser gyda radiotherapi a chemotherapi (gweler tudalen 26) oncolegydd meddygol doctor sy'n arbenigo mewn trin canser gyda chemotherapi haematolegydd doctor sy'n arbenigo mewn rhoi diagnosis o anhwylderau'r gwaed a'u trin arbenigydd nyrsio clinigol nyrs sy'n arbenigo mewn maes iechyd, megis math penodol o ganser radiograffydd therapiwtig arbenigydd mewn rhoi radiotherapi radiolegydd arbenigydd mewn pelydrau-x a sganiau doctor neu nyrs gofal lliniarol arbenigyddmewn lleddfu symptomau canser pan na ellir ei iachau.

15 14 Y canllaw canser Mae gan lawer o ysbytai staff gwybodaeth wedi'u hyfforddi'n arbennig. Mae rhai ysbytai wedi datblygu gwybodaeth leol sydd wedi'i deilwra i'ch sefyllfa. Gallant roi gwybodaeth i chi, a'ch teulu a ffrindiau am ganser. Mae rhai ysbytai ac elusennau, fel Macmillan, wedi sefydlu canolfannau gwybodaeth a chymorth canser. Mae r rhain yn cynnig gwybodaeth am ddim am ganser a gallwch siarad â staff a gwirfoddolwyr wyneb yn wyneb. Gallant eich helpu i gael y gwasanaethau cefnogi rydych eu hangen. Efallai bydd rhai canolfannau yn gallu cynnig cyngor budd-daliadau a gwasanaethau cwnsela. Ewch i macmillan.org.uk/in-your-area i ddarganfod os oes canolfan yn agos i chi. Gweithwyr iechyd a gofal cymdeithasol proffesiynol eraill. Mae yna lawer o arbenigwyr a all ddarparu cymorth a gofal, yn ystod ac ar ôl eich diagnosis. Gallai r rhain gynnwys dietegwyr, fferyllwyr, gofalwyr cartref, therapyddion galwedigaethol, ffisiotherapyddion, cwnsleriaid neu therapyddion iaith a lleferydd. Gallant fod wedi eu lleoli yn y gymuned neu mewn ysbytai. Y gwasanaethau cymdeithasol a sefydliadau gwirfoddol Efallai bydd gennych gwestiynau am gael cefnogaeth yn eich cartref. Er enghraifft, efallai byddwch angen help gyda: unrhyw anghenion gofalu sydd gennych, megis ymolchi neu wisgo pethau ymarferol fel siopa neu lanhau.

16 Deall canser 15 Os ydynt yn meddwl ei fod yn briodol, gallai eich meddyg teulu neu aelod o'ch tîm gofal iechyd eich atgyfeirio i weithiwr cymdeithasol am help gyda rhai o'r materion hyn. Os ydych wedi'ch atgyfeirio i'r gwasanaethau cymdeithasol, gallwch ofyn iddyn nhw am unrhyw broblemau ymarferol sydd gennych. Gallant hefyd helpu gyda materion ariannol. Efallai hefyd bydd sefydliadau gwirfoddol neu elusennau yn eich ardal a allai helpu gyda materion ymarferol. Siaradwch â'ch meddyg teulu neu weithiwr allweddol i ddarganfod mwy am y sefydliadau hyn. Gwasanaethau tu allan i oriau swyddfa Efallai bydd adegau pan fyddwch angen cyngor meddygol di-frys, pan fydd y feddygfa ar gau. Mae gwasanaethau gofal iechyd tu allan i oriau swyddfa fel arfer ar agor o 5pm tan 8am ar ddyddiau'r wythnos, a thrwy'r dydd ar benwythnosau ac ar wyliau'r banc. O dan gynlluniau diweddar gan lywodraeth y DU, efallai bydd rhai gwasanaethau yn dechrau bod ar agor yn hirach ac ar fwy o ddiwrnodau mewn ardaloedd penodol. Mae gwahanol wasanaethau ar draws y DU a all eich helpu yn ystod cyfnodau tu allan i oriau swyddfa: Yn Lloegr a'r Alban, ffoniwch 111. Mae am ddim i alw'r rhif. Yng Nghymru, ffoniwch Yng Ngogledd Iwerddon, mae'r rhifau cyswllt yn amrywio ond maent wedi eu rhestru yn nidirect.gov.uk/out-of-hours-service Weithiau efallai y cewch rifau cyswllt penodol tu allan i oriau swyddfa a brys i'w ffonio. Er enghraifft, bydd gan unedau dydd cemotherapi rif tu allan i oriau swyddfa y gallwch ei alw os ydych angen cyngor neu'n dod yn wael ar ôl triniaeth.

17 16 Y canllaw canser Cael y mwyaf o'ch apwyntiadau Gall apwyntiadau a chyfleoedd eraill i siarad gyda'ch tîm gofaliechyd fod yn fyr. Mae'n beth da paratoi. Gallai'r awgrymiadau canlynol helpu. Cynllunio eich cwestiynau. Meddyliwch am unrhyw gwestiynau sydd gennych am eich diagnosis, triniaeth neu unrhyw beth arall yr ydych yn poeni yn ei gylch. Gallech ysgrifennu'r rhain ar dudalennau a mynd â nhw gyda chi. Cadw nodiadau. Gallech ddefnyddio'r Trefnydd Macmillan i gofnodi nodiadau o apwyntiadau. Gallwch archebu hwn o be.macmillan.org.uk neu lawrlwytho'r ap My Organiser os oes gennych ffôn clyfar. Gofynnwch i ffrind neu aelod o'r teulu i ymuno â chi. Efallai y byddant yn gallu cymryd nodiadau, neu eich atgoffa o'r hyn gafodd ei drafod ar ôl yr apwyntiad. Peidiwch â theimlo bod yn rhaid i chi ofyn popeth ar unwaith. Bydd cyfleoedd eraill i ofyn cwestiynau yn nes ymlaen. Cofiwch fod y gweithwyr proffesiynol yno i helpu. Mae'n debygol iawn y byddant wedi helpu pobl gyda phroblemau tebyg o'r blaen, hyd yn oed os teimlwch ei fod yn rhywbeth sydd gennych gywilydd gofyn yn ei gylch Efallai bydd ein taflen Ask about your cancer treatment o help. Mae'n awgrymu cwestiynau y gallwch ofyn i'ch tîm gofal iechyd, i'ch helpu i ddeall eich diagnosis ac opsiynau triniaeth.

18 Deall canser 17 Os ydych yn bartner, perthynas neu ofalwr Gallai deall mwy am ganser eich helpu i gefnogi'r person rydych yn agos iddynt. Mae'r gweithwyr iechyd a gofal cymdeithasol proffesiynol, gan gynnwys y gweithiwr allweddol, yno i chi hefyd. Gallwch ofyn cwestiynau iddynt am ganser. Os ydych yn gofalu am y person, gallwch hefyd ofyn cwestiynau iddynt am eich rôl ofalu. Mae gofalwr yn rhywun sy'n darparu cymorth di-dâl i aelod o'r teulu neu ffrind gyda chanser na fyddai'n gallu ymdopi heb yr help hwn. Gall gofalu olygu sawl peth, yn cynnwys helpu gyda gofal personol, darparu cludiant, bod yn wrandäwr da neu gynorthwyo gyda thasgau pob dydd. Gallwch alw ein llinell gymorth ar am fanylion cymorth lleol a chenedlaethol ar gyfer gofalwyr. Gallwn hefyd anfon ein llyfryn Looking after someone with cancer, atoch, sydd wedi'i ysgrifennu gan Macmillan a grŵp o ofalwyr. Neu gallwch ddarllen ein gwybodaeth i ofalwyr ar-lein yn macmillan.org.uk/carers

19

20 Cael diagnosis o ganser Sut gwneir diagnosis o ganser 20 Eich teimladau am gael y diagnosis 22 Beth sy'n digwydd nesaf? 23

21 20 Y canllaw canser Sut gwneir diagnosis o ganser Caiff rhai pobl ddiagnosis o ganser ar ôl cael eu hatgyfeirio am brofion gan eu meddyg teulu. Caiff eraill ddiagnosis ar ôl mynd i mewn i'r ysbyty am broblem iechyd arall, neu oherwydd bod symptom mor ddrwg ei fod yn dod yn achos brys. Mae'n bwysig bod pobl yn cael y diagnosis o ganser mor fuan ag y bo modd. Mae hyn fel bod gan y driniaeth y cyfle gorau o weithio. Atgyfeiriadau meddygon teulu Os yw eich meddyg teulu yn meddwl bod gennych ganser, byddant yn gwneud atgyfeiriad brys i chi weld arbenigydd. Mae hyn yn golygu y dylai profion gael eu trefnu ynghynt. Gall meddygon teulu hefyd wneud atgyfeiriadau nad ydynt yn rai brys. Gall amseroedd atgyfeiriadau nad ydynt yn rhai brys amrywio. Mae hyn yn dibynnu ar ble rydych yn byw a pha fath o broblem feddygol mae eich meddyg teulu yn meddwl sydd gennych. Cael profion a sganiau Mae timau meddygol yn defnyddio gwahanol brofion a sganiau i ddarganfod os oes gennych ganser. Mae'r profion hefyd yn helpu i roi mwy o wybodaeth am y canser. Gallai r rhain gynnwys: biopsi caiff darn bach o feinwe neu sampl o gelloedd eu tynnu a'u harchwilio o dan ficrosgop profion gwaed i wirio eich iechyd cyffredinol, gwirio am heintiadau a helpu gyda rhoi diagnosis o ganser sganiau a phelydr-x i wirio am newidiadau tu mewn i'ch corff.

22 Cael diagnosis o ganser 21 Mae llawer o wahanol fathau o brofion a sganiau. Mae rhai wedi eu disgrifio ar dudalennau Bydd y math o brofion a sganiau a gewch yn dibynnu ar y math o ganser a'ch sefyllfa. Ar ôl i chi gael diagnosis, bydd eich arbenigwr canser (gweler tudalen 13) yn aml eisiau gwneud profion ac ymchwiliadau pellach i ddysgu mwy am y canser. Bydd hyn yn cynnwys profion i ganfod cam a gradd y canser. Mae gwybod cam a gradd y canser yn helpu doctoriaid i'ch cynghori ar y driniaeth orau i chi. Mae hyn yn golygu na fydd eich triniaeth efallai yn dechrau'n syth. Aros am ganlyniadau profion Gall aros am ganlyniadau profion fod yn amser anodd. Gall gymryd rhwng ychydig o ddyddiau a chwpl o wythnosau cyn bydd canlyniadau eich profion yn barod. Gall fod yn ddefnyddiol i drafod y pwnc gyda ch partner, teulu neu gyfaill agos. Gall eich nyrs arbenigol, neu un o r mudiadau a restrir ar dudalennau 86-95, hefyd gynnig cymorth i chi. Gallwch hefyd drafod pethau gydag un o n harbenigwyr cymorth canser ar

23 22 Y canllaw canser Eich teimladau am gael y diagnosis Pan gewch ddiagnosis o ganser i ddechrau, weithiau yr ofn o beth allai ddigwydd nesaf yw r unig beth ar eich meddwl. Efallai byddwch yn teimlo n drist ac ofnus ar yr un pryd, ac yn amau a wnewch chi fyth deimlo n hapus eto. Mae llawer o bobl yn teimlo fel hyn ac mae n naturiol meddwl na wnaiff fyth newid. Fodd bynnag, mae yna bethau y gallwch eu gwneud i ddod i delerau â'ch diagnosis. Fel aiff amser heibio, mae llawer o bobl yn canfod eu bod yn cael ychydig o reolaeth yn eu bywydau ac yn gallu bwrw ati â u gweithgareddau arferol. Gall hefyd fod yn amser anodd iawn i deulu a ffrindiau. Efallai byddant hwythau angen cefnogaeth hefyd. Trowch i dudalennau am ragor o wybodaeth am ymdopi gydag emosiynau anodd. Rydym i gyd wedi cael sioc ofnadwy o gael diagnosis o ganser ac weithiau mae'n cymryd amser i'r hyn rydych wedi bod trwyddo gyflwyno'i hun yn llawn. Alison

24 Cael diagnosis o ganser 23 Beth sy n digwydd nesaf? Dylai eich tîm gofal iechyd ofyn i chi pa gefnogaeth rydych ei angen. Byddant yn dweud wrthych am eich opsiynau triniaeth a rhoi syniad i chi o pryd fydd y driniaeth yn dechrau. Os cawsoch eich atgyfeirio ar frys gan eich meddyg teulu (gweler tudalen 20), bydd eich tîm ysbyty yn anelu ar ddechrau triniaeth: o fewn 31 diwrnod o gael diagnosis a phenderfyniad i ddechrau triniaeth, neu o fewn 62 diwrnod o'r atgyfeiriad oddi wrth y meddyg teulu (pa un bynnag sydd gynharaf). Nid yw bob canser angen triniaeth yn syth bin. Mae rhai canserau yn tyfu n araf iawn ac yn annhebygol o achosi unrhyw broblemau am sawl blwyddyn. Os ydych yn y sefyllfa hon, byddwch yn cael eich monitro n ofalus. Os oes arwyddion fod y canser yn dechrau lledaenu, fe drafodir opsiynau triniaeth gyda chi. Yn yr achosion hyn, mae oedi'r driniaeth nes bod ei hangen yn helpu osgoi'r sgîl-effeithiau posibl y gallai achosi.

25

26 Trin canser Sut y gellir trin canser 26 Gwneud penderfyniadau triniaeth 31 Byw yn dda yn ystod ac ar ôl triniaeth 36 Ar ôl triniaeth 38

27 26 Y canllaw canser Sut y gellir trin canser Nod y driniaeth yw gwella'r canser, neu ei reoli a lleddfu ei symptomau. Bydd y math o driniaeth a gewch yn dibynnu ar y math o ganser a'ch sefyllfa. Efallai y byddwch yn derbyn mwy nag un driniaeth. Gall triniaethau ar gyfer canser gynnwys: llawdriniaeth mae'r canser yn cael ei dynnu mewn llawdriniaeth radiotherapi defnyddir pelydrau X ynni uchel i ddinistrio celloedd canser cemotherapi defnyddir cyffuriau gwrth ganser i ddinistrio celloedd canser therapi hormonaidd mae triniaeth yn newid yr hormonau yn eich corff, sy'n gallu arafu'r canser neu ei atal rhag tyfu therapîau wedi'u targedu (fe'u gelwir weithiau yn therapîau biolegol) mae'r driniaeth yn tarfu ar y ffordd mae celloedd canser yn tyfu. Rydym yn disgrifio'r mathau hyn o driniaeth mewn mwy o fanylder ar dudalennau Gallwn hefyd anfon mwy o wybodaeth fanwl i chi am eich math o driniaeth ac unrhyw sgîl-effeithiau y gallai achosi. Ffoniwch ni ar

28 Trin canser 27 Mae'n bwysig trafod eich opsiynau triniaeth a'r hyn y gallai gynnwys. Er enghraifft, nid yw triniaeth canser bob amser yn golygu aros mewn ysbyty. Fe allai olygu ymweld ag ysbyty yn rheolaidd. Mae rhai pobl yn canfod bod dysgu mwy am eu triniaeth yn eu helpu i deimlo'n barod. Gall hefyd eich helpu i gynllunio unrhyw gwestiynau y gallech fod eisiau eu gofyn. Er enghraifft, efallai byddwch eisiau gofyn sut yr ydych yn debygol o deimlo yn ystod triniaeth ac ar ei ôl. Gallwch ofyn unrhyw gwestiwn i'ch tîm gofal iechyd. Maent yno i'ch cefnogi chi. Os ydych yn ofalwr, gall darganfod mwy o wybodaeth eich helpu chithau i gynllunio ar gyfer y dyfodol hefyd. Gallwch feddwl am unrhyw help ychwanegol y gallech chi a'r person sy'n wael fod ei angen, yn ystod ac ar ôl triniaeth. Treialon clinigol Efallai y gofynnir i chi gymryd rhan mewn treial ymchwil canser. Cynhelir treialon i geisio darganfod triniaethau newydd a gwell ar gyfer canser. Gelwir treialon a wneir ar gleifion yn dreialon clinigol. Os byddwch yn penderfynu peidio cymryd rhan mewn treial, perchir eich penderfyniad ac nid oes yn rhaid i chi roi rheswm. Mae ein llyfryn Understanding cancer research trials (clinical trials) yn disgrifio treialon clinigol yn fwy manwl. Gallwn anfon copi atoch.

29 28 Y canllaw canser Sgîl-effeithiau triniaeth Gall gwahanol fathau o driniaeth canser achosi gwahanol sgîleffeithiau. Bydd eich tîm gofal iechyd yn rhoi gwybodaeth fanwl i chi am unrhyw sgîl-effeithiau y gallech eu cael. Yn aml gellir lleihau a rheoli sgîl-effeithiau. Bydd y tîm sy'n eich trin yn ceisio lleihau eich siawns o'u cael. Er enghraifft, efallai byddant yn rhoi meddyginiaeth gwrth salwch i chi os ydynt yn gwybod bod pwys a chwydu yn sgîl-effeithiau eich triniaeth. Bydd gweithwyr gofal iechyd proffesiynol eraill yn gysylltiedig os bydd angen. Er enghraifft, efallai y gwelwch ddietegydd os effeithir ar eich bwyta, neu arbenigydd lymffodema os yw lymffodema yn sgîl-effaith eich triniaeth. Mae lymffodema yn gyflwr sy'n achosi chwydd ym meinweoedd y corff. Mae r rhan fwyaf o sgîl-effeithiau n mynd yn raddol ar ôl i r driniaeth ddod i ben. Ond mae rhai pobl yn cael effeithiau hir dymor neu hwyr ar ôl triniaeth (gweler tudalen 39). Cysylltwch â'ch tîm gofal iechyd os ydych yn poeni am unrhyw sgîl- effeithiau.

30 Trin canser 29 Ymdopi â newidiadau i'ch corff Weithiau gall triniaeth canser effeithio ar y ffordd mae eich corff yn edrych a gweithio. Er enghraifft, gall cemotherapi achosi i chi golli eich gwallt. Gall rhai o'r newidiadau hyn fod dros dro, tra gall eraill fod yn barhaol. Gall fod yn anodd iawn dod i delerau â newidiadau i'r corff ar adegau. Gall eich tîm gofal iechyd eich helpu i ymdopi â hyn. Mae gennym fwy o wybodaeth am ymdopi gyda newidiadau i'r corff a allai fod yn ddefnyddiol. Gallwch archebu ein llyfrynnau am ddim Body image and cancer, Coping with hair loss a Feel more like you. Yr ansicrwydd ydi o pan maen nhw'n dweud wrthych pa sgîl-effeithiau y gallech eu cael. Ond mae llawer o bobl yn cael ychydig iawn o sgîl-effeithiau, caiff rhai ddim o gwbl. Meddyliwch am hyn fel cyfnod byr o driniaeth i wneud pethau yn well yn y pen draw! 'Dw i'n gwybod nad ydi o'n hawdd.' Mark

31

32 Trin canser 31 Gwneud penderfyniadau triniaeth Weithiau mae gwahanol ddewisiadau ynghylch pa driniaeth y gallech gael. Bydd eich doctor yn trafod yr opsiynau hyn gyda chi. Os yw dwy driniaeth yr un mor effeithiol ar gyfer eich math a'ch cam o ganser, efallai bydd eich doctor yn cynnig dewis i chi Gallant eich helpu i ddewis y driniaeth orau i chi. Mae'n bwysig deall beth mae pob triniaeth yn olygu a'r sgîl-effeithiau posibl, cyn i chi benderfynu beth sy'n iawn i chi. Fel arfer, bydd gennych amser i ystyried yr opsiynau ac yn cael apwyntiad arall i drafod eich penderfyniad. Fe all helpu i wneud rhestr o'r cwestiynau yr ydych am eu gofyn ac i ddod â pherthynas neu ffrind gyda chi pan ewch i weld y doctor eto. Cymerwch nodiadau ynghylch beth sy'n cael ei ddewud fel y gallwch gyfeirio yn ôl atynt wedyn. Gallwch ddefnyddio tudalennau ar gyfer hyn. Cofiwch ofyn cwestiynau am unrhyw beth nad ydych yn ei ddeall neu yr ydych yn poeni amdano. Fe allai helpu i drafod manteision ac anfanteision pob opsiwn gyda'ch doctor, nyrs arbenigol, gweithiwr allweddol, neu ein harbenigwyr cefnogaeth canser ar

33 32 Y canllaw canser Manteision ac anfanteision triniaeth Mae llawer o bobl ofn y syniad o gael triniaeth canser. Gall hyn fod oherwydd y sgîl-effeithiau a all ddigwydd. Fodd bynnag, fel arfer gellir rheoli'r rhain gyda meddyginiaeth. Gellir rhoi triniaeth am wahanol resymau. Bydd y manteision posibl yn amrywio gan ddibynnu ar eich sefyllfa. Gall eich doctor ddweud wrthych os mai amcan y driniaeth yw gwella'r canser, ei reoli, neu i ostwng symptomau a gwella eich ansawdd bywyd. Gallant hefyd ddweud wrthych am sgîl-effeithiau posibl pob triniaeth ac a yw'r rhain yn debygol o bara am amser byr neu yn barhaol. Mewn rhai sefyllfaoedd, gallai effaith sgîl-effeithiau fod yn fwy na manteision y driniaeth. Bydd eich tîm gofal iechyd yn trafod hyn gyda chi yn fanwl. Os penderfynwch beidio â chael y driniaeth, bydd eich tîm gofal iechyd yn sicrhau eich bod mor gyfforddus â phosibl a bod unrhyw boen neu symptomau yn cael eu lleihau. Mae gennym lyfryn o'r enw Making treatment decisions, a allai fod yn ddefnyddiol i chi. Ewch i be.macmillan.org.uk i archebu copi am ddim. Mae pawb yn mynd i lawr llwybrau gwahanol am resymau gwahanol. Cadwch yn bositif, gofynnwch gwestiynau, yn enwedig i'ch ymgynghorwyr, gwrandewch ar bawb, ac yna gwnewch eich penderfyniad eich hun. Ann

34 Trin canser 33 Rhoi eich caniatâd Cyn i chi gael unrhyw driniaeth, bydd eich doctor yn egluro ei amcanion. Fel arfer, byddant yn gofyn i chi lofnodi ffurflen yn dweud eich bod yn rhoi eich caniatâd (cydsyniad) i staff yr ysbyty roi r driniaeth i chi. Ni ellir rhoi unrhyw driniaeth feddygol heb eich caniatâd. Cyn gofyn i chi lofnodi'r ffurflen, dylech fod wedi cael gwybodaeth lawn am: math a maint y driniaeth ei fanteision a'i anfanteision unrhyw risgiau neu sgîl-effeithiau arwyddocaol unrhyw driniaethau eraill a allai fod ar gael. Os nad ydych yn deall yr hyn a ddwedwyd wrthych, rhowch wybod i'r staff ar unwaith, fel y gallant egluro unwaith eto Mae rhai triniaethau canser yn gymhleth, felly nid yw n anarferol i fod angen ailadrodd esboniadau. Mae n syniad da dod â ffrind neu berthynas gyda chi pan fo r driniaeth yn cael ei hegluro, i ch helpu i gofio r drafodaeth. Efallai byddai n ddefnyddiol i chi hefyd ysgrifennu rhestr o gwestiynau cyn eich apwyntiad. Gallech ddefnyddio tudalennau i wneud hyn. Weithiau mae pobl yn teimlo bod staff ysbyty yn rhy brysur i ateb eich cwestiynau, ond mae n bwysig i chi wybod sut mae r driniaeth yn debygol o effeithio arnoch. Dylai r staff fod yn barod i neilltuo amser ar gyfer eich cwestiynau. Gallwch bob amser ofyn am fwy o amser os teimlwch nad ydych yn gallu gwneud penderfyniad pan eglurir eich triniaeth i chi am y tro cyntaf.

35 34 Y canllaw canser Os nad ydych eisiau triniaeth Gallwch ddewis peidio cael y driniaeth. Gall eich tîm gofal iechyd egluro wrthych beth allai ddigwydd os nad ydych yn ei gael. Mae'n hanfodol eich bod yn dweud wrth ddoctor neu brif nyrs, fel y gallant gofnodi eich penderfyniad yn eich nodiadau meddygol. Does dim rhaid i chi roi rheswm am beidio bod eisiau triniaeth. Ond fe all helpu rhoi gwybod i staff am eich pryderon, fel y gallant roi'r cyngor gorau i chi. Cael ail farn Mae r tîm amlddisgyblaethol (MDT) yn defnyddio canllawiau triniaeth cenedlaethol i benderfynu ar y driniaeth fwyaf addas i chi. Er hyn, efallai y byddwch eisiau cael barn feddygol arall. Os ydych yn teimlo y byddai'n ddefnyddiol, gallwch naill ai ofyn i ch arbenigwr canser neu feddyg teulu eich cyfeirio at arbenigwr arall am ail farn. Gallai cael ail farn ohirio dechrau eich triniaeth, felly mae angen i chi a ch doctor fod yn hyderus bydd yn rhoi gwybodaeth ddefnyddiol i chi. Os ydych yn mynd am ail farn, gallai fod yn syniad da mynd â pherthynas neu ffrind gyda chi. Gallech fod â'ch rhestr o gwestiynau'n barod, fel y gallwch sicrhau bod eich pryderon yn cael eu trin yn ystod y drafodaeth. Gofal iechyd preifat Gallwch ddewis talu am ofal iechyd preifat. Cynigir triniaeth feddygol preifat ar gyfer canser gan ysbytai a chlinigau preifat. Mae rhai ysbytai GIG arbenigol sydd hefyd yn trin cleifion preifat yn ei gynnig hefyd. Gallwch dalu am driniaeth gydag yswiriant iechyd preifat, neu gallwch dalu amdano eich hun. Mae hyn yn golygu eich bod yn talu r ysbyty neu r clinig yn uniongyrchol.

36

37 36 Y canllaw canser Byw yn dda yn ystod ac ar ôl triniaeth Bwyta'n dda Mae bwyta diet cytbwys yn un o'r dewisiadau gorau y gallwch ei wneud ar gyfer eich iechyd cyffredinol. Bydd cadw ar bwysau iach yn eich helpu i gynnal neu adfer eich nerth, a chael mwy o egni. Mae hefyd yn lleihau'r risg o ganser newydd, clefyd y galon, strôc a diabetes. Nid yw gwneud newidiadau i'ch diet bob amser yn hawdd. Gallai fod yn fwy anodd os ydych yn ymdopi â chanser a chael triniaeth. Fe allech geisio gwneud newidiadau yn raddol. Siaradwch gyda'ch doctor neu nyrs. Gallant eich atgyfeirio at ddietegydd, a all eich cynghori am newidiadau y dylech eu gwneud. Gall dietegydd eich helpu os ydych yn cael trafferth bwyta neu wedi colli eich archwaeth oherwydd y canser neu ei driniaeth. Mae gennym fwy o wybodaeth am ddiet a chanser, gan gynnwys ystod o lyfrynnau a fideos. Ewch i macmillan.org.uk Bod yn egnïol Gall triniaeth wneud i chi deimlo'n flinedig iawn Ond fe allai eich helpu i deimlo rhywfaint gwell i gynnwys ychydig o ymarfer corff yn eich trefn wythnosol. Gall hyd yn oed treulio llai o amser yn eistedd a mynd am dro gerdded fyr helpu.

38 Trin canser 37 Mae gan bod yn egnïol lawer o fanteision a gall helpu i: leihau blinder a rhai sgîl-effeithiau triniaeth lleihau pryder ac iselder gwella eich hwyliau a'ch ansawdd bywyd cryfhau eich cyhyrau, cymalau ac esgyrn gofalu am eich calon a lleihau'r risg o broblemau iechyd eraill. Os nad ydych wedi arfer ymarfer neu heb ymarfer ers tro, efallai byddwch yn poeni na fyddwch yn gallu dal ati. Nid yw bod yn egnïol yn golygu bod yn rhaid i chi ymarfer yn ddwys. I ddechrau, gall fod mor syml â mynd am dro gerdded fyr, gwneud pethau o gwmpas y tŷ neu arddio. Mae gan ein pecyn Move more fwy o wybodaeth i'ch helpu i ddod yn egnïol. Gallwch archebu hwn o be.macmillan.org.uk neu ffonio ein llinell gymorth ar Rhoi'r gorau i ysmygu Os ydych yn ysmygu, bydd dewis rhoi'r gorau iddi yn benderfyniad a fydd yn elwa'ch iechyd. Mae ysmygu yn cynyddu'r risg o sawl math o ganser. Gall hefyd arwain at glefyd y galon a'r ysgyfaint. Os ydych yn ymdopi gyda diagnosis o ganser, efallai bydd yn straen arnoch i roi'r gorau i ysmygu. Fodd bynnag, mae ymchwil wedi dangos bod pobl nad ydynt yn ysmygu yn cael llai o sgîl-effeithiau yn ystod triniaeth canser. Os ydych yn barod i roi'r gorau iddi, bydd stopio ysmygu yn eich helpu i deimlo'n well a bod yn iachach. Gall gweithwyr iechyd a gofal cymdeithasol proffesiynol, fel eich fferyllydd neu feddyg teulu, helpu os ydych yn ceisio rhoi'r gorau i ysmygu. Efallai byddwch hefyd eisiau archebu ein llyfryn Giving up smoking.

39 38 Y canllaw canser Ar ôl triniaeth Efallai na fyddwch angen rhagor o driniaeth gan fod y canser wedi ei wella. Neu efallai y byddwch yn byw gyda chanser a r posibilrwydd y byddwch angen rhagor o driniaeth yn y dyfodol. Pan fydd eich triniaeth wedi dod i ben, mae n bwysig rhoi amser i addasu i unrhyw newidiadau corfforol neu emosiynol. Mae llawer o bobl yn goroesi canser. Ond gall y driniaeth fod yn anodd iawn ar y corff a gall gymryd cryn dipyn o amser cyn eich bod yn teimlo n ffit eto. Gallai rhai o'r awgrymiadau ar dudalennau am fyw yn dda yn ystod ac ar ôl triniaeth helpu. Mae ein llyfryn Life after cancer treatment yn rhoi cyngor defnyddiol am gadw n iach ac addasu i'ch bywyd ar ôl triniaeth. Eich gofal a chefnogaeth ddilynol Ar ôl i ch triniaeth orffen, efallai byddwch yn cael gwiriadau rheolaidd, ac o bosibl sganiau neu belydrau x yn ddibynnol ar eich sefyllfa. Bydd eich arbenigwr canser neu nyrs glinigol arbenigol yn egluro pa mor aml bydd angen i chi ddod yn ôl i w gweld. Mae llawer o bobl yn sylwi eu bod yn mynd yn bryderus iawn cyn eu hapwyntiadau. Fe allai helpu cael cymorth oddi wrth deulu, ffrindiau neu un o'r sefydliadau a restrwyd ar dudalennau Os oes gennych unrhyw broblemau, neu os ydych yn sylwi ar unrhyw symptomau newydd rhwng gwiriadau, rhowch wybod i'ch doctor cyn gynted â phosibl.

40 Trin canser 39 Effeithiau hwyr triniaeth Mae'r rhan fwyaf o bobl yn cael rhai sgîl-effeithiau yn ystod ac ar ôl triniaeth canser (gweler tudalen 28). Mae'r effeithiau hyn yn gwella ac yn diflannu yn raddol. Ond gall rhai pobl gael sgîl-effeithiau sy'n para misoedd ar ôl y driniaeth ac sydd weithiau'n dod yn barhaol. Gall pobl eraill ddatblygu effeithiau triniaeth wedi oedi fisoedd neu flynyddoedd yn ddiweddarach. Gelwir y rhain yn effeithiau hir dymor neu effeithiau hwyr. Mae rhai pobl yn meddwl bod effeithiau hwyr yn bris mae'n rhaid iddynt dalu i fod yn rhydd rhag canser. Ond, yn aml, nid yw hyn yn wir. Mae yna lawer o bethau y gellir eu gwneud i reoli neu drin effeithiau hwyr. Mae'n bwysig nad ydych yn teimlo bod yn rhaid i chi eu dioddef. Rhowch wybod i'ch doctor neu nyrs canser bob amser os nad yw'r sgîl-effeithiau a ddatblygoch yn ystod triniaeth yn diflannu. Dylech hefyd ddweud wrthynt os ydych yn datblygu symptomau neu broblemau newydd ar ôl i'r driniaeth orffen. Mae pobl weithiau yn poeni bod eu symptomau yn cael eu hachosi gan y canser yn dod yn ôl. Bydd eich doctor neu nyrs yn gallu tawelu'ch meddwl. Efallai byddant yn trefnu i'ch symptomau gael eu gwirio os oes angen. Nid yw pawb yn cael effeithiau hwyr, ac mae llawer yn gwella dros amser.

41 40 Y canllaw canser Poeni am y canser yn dod yn ôl Mae llawer o bobl yn poeni bydd y canser yn dod yn ôl. Mae teimlo fel hyn yn naturiol. Wrth i amser fynd yn ei flaen, mae'r rhan fwyaf o bobl yn poeni llai am hyn. Nid y gofid yw r unig beth sy n lleihau gydag amser, ond y risg ei hun hefyd. Os yw'r canser yn dod yn ôl, mae'n aml yn digwydd o fewn ychydig flynyddoedd o orffen y driniaeth. Gallai helpu i siarad â ch arbenigwr canser neu nyrs glinigol arbenigol ynglŷn â r risg y bydd eich canser yn dod yn ôl. Os ydych yn poeni am unrhyw symptomau anarferol, yn arbennig unrhyw rai sy n parhau mwy nag wythnos, mae n syniad da i drefnu gweld eich meddyg teulu. Efallai bydd ein llyfryn Worrying about cancer coming back o help i chi. Mae ynddo wybodaeth i'ch helpu i ymdopi gyda'r teimladau hyn a sut i gael mwy o gefnogaeth. Ymdopi os yw'r canser yn dod yn ôl Weithiau gall y canser ddod yn ôl. Mae doctoriaid yn galw hyn yn ddychweliad. Gellir dal trin llawer o r canserau sy n dod yn ôl. Mae weithiau'n bosibl gwella'r canser os yw'n dod yn ôl. Ond mewn llawer i achos, bydd y driniaeth ddim ond yn gallu arafu twf y canser.

42 Trin canser 41 Os na ellir gwella'r canser Efallai y cyrhaeddwch gam pan nad oes mwy o driniaethau ar gael i wella'r canser. Gall hwn fod yn amser anodd iawn. Efallai cewch eich atgyfeirio at dîm gofal lliniarol neu nyrs gofal lliniarol Macmillan. Maent yn cefnogi pobl pan nad oes unrhyw iachad. Maent yn arbenigwyr mewn lliniaru symptomau canser i roi'r ansawdd bywyd gorau posibl i chi. Efallai bydd o help i chi ddarllen ein llyfrynnau Coping with advanced cancer a End of life: a guide. Mae gennym hefyd lyfryn ar gyfer gofalwyr o'r enw Caring for someone with advanced cancer.

43

44 Trefnu Eich hawliau 44 Gwaith 48 Cymorth ariannol a budd-daliadau 50 Teithio 54 Cynllunio ymlaen ar gyfer eich gofal 55

45 44 Y canllaw canser Eich hawliau Bod yn rhan o benderfyniadau Mae gennych yr hawl i fod yn rhan mewn penderfyniadau am eich gofal. Mae hyn yn cynnwys yr hawl i: benderfynu os ydych eisiau cael triniaeth benodol neu beidio gweld eich cofnodion meddygol gwybodaeth am y gwasanaethau a all roi'r gofal rydych ei angen. Gofal iechyd da a chyfrinachedd Mae gennych hawliau sy'n ceisio eich gwarchod rhag pethau a allai fynd o chwith. Mae'r rhain yn cynnwys yr hawl i: ddisgwyl i ch gwybodaeth gael ei chadw n gyfrinachol gan y gweithwyr iechyd a gofal cymdeithasol sy n eich trin cwyno os ydych yn teimlo nad yw eich gofal iechyd gystal ag y dylai fod - ewch i macmillan.org.uk/makingacomplaint cael eich amddiffyn rhag gwahaniaethu ac aflonyddu oherwydd y canser. Rydych wedi'ch amddiffyn gan Ddeddf Cydraddoldeb 2010 yn Lloegr, Yr Alban a Chymru neu'r Ddeddf Gwahaniaethu ar sail Anabledd 1995 yng Ngogledd Iwerddon. Mae'r cyfreithiau hyn hefyd yn cynnig amddiffyniad rhag gwahaniaethu yn y gwaith (gweler tudalennau 48 49).

46 Trefnu 45 Gofal cymdeithasol da Os yw'r canser a'r driniaeth yn golygu na allwch fyw mor annibynnol ag o'r blaen, mae gennych yr hawl i gael eich anghenion wedi eu hasesu gan eich cyngor lleol. Gelwir hyn yn asesiad gofal cymunedol. Mae rhai o'r swyddogion cefnogaeth gymunedol sy'n gwneud yr asesiadau hyn yn gweithio mewn ysbytai, felly gallant eich asesu tra rydych chi yno hefyd. Mae gennych hefyd yr hawl i wneud cwyn os ydych yn teimlo nad yw eich gofal cymdeithasol gystal ag y dylai fod. I wneud cwyn am ofal cymdeithasol, cysylltwch â'ch cyngor lleol, neu eich adran gwasanaethau cymdeithasol os ydych yn byw yn yr Alban. Cael digon o wybodaeth Dylech gael digon o wybodaeth am y canser a'ch triniaeth a gofal. Mae hyn yn cynnwys yr hawl i: gael eich opsiynau triniaeth a r sgîl-effeithiau wedi eu hegluro mewn geiriau a ddeallwch (gweler tudalennau 26 28) cael cynnig gwybodaeth ysgrifenedig sy'n hawdd i'w ddeall ac yn benodol i'ch anghenion (gweler tudalen 14).

47 46 Y canllaw canser Os ydych yn bartner, perthynas neu ofalwr Os ydych yn gofalu am rywun sydd â chanser, mae gennych hawl i asesiad gofalwyr oddi wrth eich cyngor lleol. Mae hyn yn golygu gall gweithiwr cymdeithasol asesu eich anghenion, penderfynu pa gefnogaeth gallant ei gynnig i chi, a chytuno ar gynllun gofal cefnogol gyda chi. Efallai byddant yn gallu trefnu help gyda gofal am y person rydych yn gofalu amdanynt, a rhoi egwyl seibiant i chi. Fel partner, perthynas neu ofalwr, mae gennych hawl i gael gwybodaeth a chyngor am unrhyw gefnogaeth y gallai'r person sydd â chanser fod angen (gweler tudalen 17). Os yw'r person wedi rhoi eu caniatâd, mae gennych chithau hefyd yr hawl i fod yn rhan o drafodaethau am eu triniaeth a'u cynlluniau gofal. Gallwch siarad ag unrhyw aelod o'r tîm gofal iechyd am eich hawliau. Neu gallwch ffonio Llinell Gymorth Macmillan am ddim ar a siarad ag arbenigwr cymorth canser.

48

49 48 Y canllaw canser Gwaith Efallai y bydd yn rhaid i chi gymryd amser i ffwrdd o'r gwaith yn ystod eich triniaeth ac am gyfnod wedyn. Gall fod yn anodd barnu r amser gorau i fynd yn ôl i r gwaith. Bydd hyn yn dibynnu'n bennaf ar y math o waith rydych yn ei wneud a sut effeithir ar eich incwm. Mae'n bwysig gwneud beth sy'n iawn i chi. Gall mynd yn ôl i ch trefn arferol fod yn help mawr, ac efallai y byddwch eisiau mynd yn ôl i weithio cyn gynted â phosibl. Gall fod yn ddefnyddiol siarad â'ch cyflogwr am y sefyllfa efallai y bydd yn bosibl i chi weithio oriau rhan amser neu rannu swydd. Ar y llaw arall, gall gymryd amser hir i wella'n iawn ar ôl triniaeth canser, a gallai gymryd sawl mis cyn y byddwch yn barod i ddychwelyd i r gwaith. Mae'n bwysig peidio gwneud gormod, yn rhy sydyn. Gall eich ymgynghorydd, meddyg teulu neu nyrs arbenigol eich helpu i benderfynu os a phryd y dylech fynd yn ôl i r gwaith. Hawliau cyflogaeth Mae Deddf Cydraddoldeb 2010 yn gwarchod unrhyw un sydd â chanser, neu sydd wedi bod â chanser. Hyd yn oed os yw rhywun wedi cael canser yn y gorffennol ac wedi cael triniaeth lwyddiannus ac wedi gwella, maent yn dal wedi eu cynnwys o dan y Ddeddf. Mae hyn yn golygu na all eu cyflogwr wahaniaethu yn eu herbyn am unrhyw reswm, gan gynnwys eu canser blaenorol. Mae'r Ddeddf Gwahaniaethu ar sail Anabledd yn gwarchod pobl yng Ngogledd Iwerddon.

50 Trefnu 49 Mae'r cyfreithiau hyn yn dweud, hefyd, bod yn rhaid i gyflogwyr wneud 'addasiadau rhesymol' i sicrhau nad ydych dan anfantais oherwydd y canser. Gall hyn olygu gwahanol bethau gan ddibynnu ar eich gwaith a'r sefyllfa. Er enghraifft, gallai olygu newid y tasgau a wnewch neu eich oriau gwaith. Gallai gofyn am newid eich oriau gwaith helpu. Mae gan y rhan fwyaf o weithwyr yn y DU bellach yr hawl cyfreithiol i ofyn wrth eu cyflogwyr am weithio hyblyg. Mae pobl sy'n gweithio ac yn gofalu am rywun gyda chanser hefyd wedi eu hamddiffyn rhag gwahaniaethu ac aflonyddu uniongyrchol yn y gweithle. Mae gan ofalwyr hefyd yr hawl i gymryd amser i ffwrdd o r gwaith heb dâl ar gyfer pobl sy'n dibynnu arnynt mewn argyfwng. Mae gan ein llyfrynnau 'Work and cancer', 'Working while caring for someone with cancer' a 'Self-employment and cancer' ragor o wybodaeth a allai fod yn ddefnyddiol. Mae yna hefyd lawer mwy o wybodaeth yn macmillan.org.uk/work

51 50 Y canllaw canser Help ariannol a budd-daliadau Os ydych chi'n cael trafferth ymdopi ag effeithiau ariannol canser, mae help ar gael. Mae ein llyfryn 'Help with the cost of cancer' yn cynnwys gwybodaeth fanylach. Os na allwch weithio oherwydd eich salwch, gallwch gael Tâl Salwch Statudol. Bydd eich cyflogwr yn talu hwn am hyd at 28 wythnos o salwch. Os ydych chi'n gymwys, ni allant dalu llai i chi. Cyn i'ch Tâl Salwch Statudol ddod i ben, neu os nad ydych yn gymwys i'w gael, gwiriwch a allwch hawlio Lwfans Cyflogaeth a Chymorth (ESA). Mae hwn yn lwfans ar gyfer pobl nad ydynt yn gallu gweithio oherwydd salwch neu anabledd Mae dau wahanol fath o ESA: cyfrannol gallwch gael hwn os ydych chi wedi gwneud digon o gyfraniadau yswiriant gwladol seiliedig ar incwm gallwch gael hwn os yw eich incwm a'ch cynilion yn is na lefel benodol. Er mis Hydref 2013, mae budd-dal newydd o'r enw Credyd Cynhwysol wedi dechrau cymryd lle ESA seiliedig ar incwm yng Nghymru, Lloegr a'r Alban. Mae hwn yn fudd-dal ar gyfer pobl sy'n chwilio am waith neu sydd ar incwm isel. Mae Taliad Annibyniaeth Bersonol (PIP) yn fudd-dal newydd ar gyfer pobl o dan 65 oed sy'n cael anhawster cerdded neu ofalu am eu hunain (neu'r ddau). Rhaid i chi fod wedi bod â'r anawsterau hyn am o leiaf dri mis, a disgwylir iddynt bara am y naw mis nesaf. Ers Ebrill 2013, mae PIP wedi dechrau disodli budd-dal hŷn tebyg o'r enw Lwfans Byw i'r Anabl (DLA) yng Nghymru, Lloegr a'r Alban.

52 Trefnu 51 Mae'r Lwfans Gweini (AA) ar gyfer pobl 65 mlwydd oed neu hŷn sy'n cael anhawster gofalu am eu hunain Efallai y byddwch yn gymwys os, er enghraifft, rydych angen help i godi o'r gwely, i gael bath neu i wisgo amdanoch. Nid oes yn rhaid i chi gael gofalwr, ond rhaid eich bod wedi bod angen gofal am o leiaf chwe mis. Os ydych yn dioddef o salwch terfynol, byddwch yn dal i allu hawlio PIP, DLA neu AA yn ôl y 'rheolau arbennig. Mae hyn yn golygu yr ymdrinir â'ch cais yn gyflym ac y byddwch yn cael y budd-dal rydych wedi gwneud cais amdano ar y gyfradd uchaf. Help i ofalwyr Mae Lwfans Gofalwr yn fudd-dal wythnosol sy'n helpu pobl sy'n gofalu am rywun sydd â llawer o anghenion gofal. Os nad ydych chi'n gymwys i'w gael, gallwch wneud cais am Gredyd Gofalwyr. Mae hyn yn eich helpu i gael blynyddoedd cymwys ar gyfer Pensiwn y Wladwriaeth. Rhagor o wybodaeth Gall y system fudd-daliadau fod yn anodd ei deall, felly mae n syniad da i siarad â chynghorydd hawliau lles profiadol. Gallwch siarad ag un trwy ffonio Llinell Gymorth Macmillan ar Dim ond rhai budd-daliadau sydd wedi'u rhestru yma, ond efallai y bydd eraill ar gael i chi. Cewch ragor o wybodaeth am fudd-daliadau'r wladwriaeth a sut i wneud cais amdanynt ar-lein yn gov.uk (Cymru, Lloegr a'r Alban) a nidirect.gov.uk (Gogledd Iwerddon). Mae'r gwefannau hyn yn rhoi gwybodaeth am gymorth ariannol, eich hawliau, cyflogaeth a byw'n annibynnol. Cewch wybodaeth hefyd am y materion hyn drwy gysylltu â llinellau cymorth perthnasol yr Adran Gwaith a Phensiynau neu Gyngor ar Bopeth. Yng Ngogledd Iwerddon, gallwch ffonio Benefit Enquiry Line Northern Ireland. Gweler tudalen 93 am fanylion cyswllt y mudiadau hyn.

53 52 Y canllaw canser Yswiriant Efallai y bydd pobl â chanser neu sydd wedi cael canser yn ei chael yn fwy anodd cael mathau penodol o yswiriant, gan gynnwys yswiriant bywyd ac yswiriant teithio. Gall cynghorydd ariannol eich helpu i edrych ar eich anghenion ac i chwilio am y fargen orau. Gallwch ddod o hyd i gynghorydd ariannol drwy gysylltu ag un o'r sefydliadau ar dudalen 94. Gall ein llyfrynnau 'Insurance a Getting travel insurance' hefyd fod yn ddefnyddiol. Grantiau Macmillan Mae'r rhain yn daliadau bychan, untro fel arfer i helpu pobl â chostau sy'n cael eu hachosi neu sy'n gysylltiedig â'u canser. Mae anghenion ymarferol pawb yn wahanol, felly mae grantiau ar gael ar gyfer amrywiaeth o bethau. P un a ydych angen dillad ychwanegol, help i dalu biliau gwresogi neu hyd yn oed egwyl i ymlacio, efallai y bydd gennych hawl i Grant Macmillan. Bydd faint a gewch yn amrywio yn ôl eich amgylchiadau ac anghenion. Mae'r grant cyfartalog yn llai na 300. Ni fydd grant yn effeithio ar y budd-daliadau y mae gennych hawl i'w cael. Mae n hwb ychwanegol, yn hytrach na thâl sy'n cymryd lle mathau eraill o gymorth. Bydd angen i chi wneud cais trwy weithiwr iechyd neu ofal cymdeithasol. I gael mwy o wybodaeth am sut i wneud cais am Grant Macmillan, ewch i macmillan.org.uk/grants neu ffoniwch

54 Gallwn ateb eich cwestiynau am faterion ariannol, o gynnyrch yswiriant i bensiynau a morgeisi. Shummi, canllaw ariannol Macmillan

55 54 Y canllaw canser Teithio Gall teithio fod yn hwyl ac yn rhoi teimlad o gyflawniad. Ond, pan mae gennych ganser, efallai bydd gennych ychydig mwy o bethau i feddwl amdanynt os ydych yn cynllunio trip. Mae'n bwysig gwirio os ydych yn iach i deithio. Gall eich doctor ddweud wrthych os oes unrhyw beth a allai wneud teithio yn anniogel. Efallai cewch eich cynghori i osgoi hedfan os ydych: allan o wynt yn anemaidd mewn perygl o ddatblygu chwydd ar yr ymennydd wedi cael llawdriniaeth yn ddiweddar. Gall rhai triniaethau canser, fel radiotherapi a chemotherapi, weithiau achosi problemau corfforol tymor byr. Gall rhai triniaethau wneud eich croen yn fwy sensitif i'r haul. Gall yr effeithiau hyn gyfyngu ar faint o deithio y gallwch ei wneud neu'r math o weithgareddau a wnewch tra rydych i ffwrdd. Os ydych eisiau teithio dramor, gall fod yn fwy anodd cael yswiriant teithio. Nid yw bod yng nghanol triniaeth bob amser yn golygu na allwch deithio. Siaradwch â'ch arbenigwr canser ynghylch yr amser gorau i fynd i ffwrdd. Dylent hefyd allu rhoi cyngor i chi am gyflenwadau rydych eu hangen, neu unrhyw broblemau dietegol y dylech feddwl amdanynt. Gyda chynllunio da, yn aml gallwch osgoi problemau teithio.

56 Trefnu 55 Cynllunio ymlaen llaw ar gyfer eich gofal Mae cynllunio ar gyfer eich gofal yn y dyfodol (a elwir hefyd yn gynllunio gofal ymlaen llaw) yn bwysig rhag ofn i chi ddod i'r sefyllfa lle methwch wneud penderfyniadau eich hun. Gallai hyn fod oherwydd bod eich iechyd wedi newid, a'ch bod yn dod yn anymwybodol neu'n colli'r gallu i wneud penderfyniadau am driniaeth. Mae yna lawer o ffyrdd y gallwch gynllunio ymlaen llaw. Gallech: Gofnodi eich dymuniadau ar gyfer eich gofal. Gallai'r rhain gynnwys sut a ble yr hoffech gael eich gofal os dewch yn ddifrifol wael neu'n agosau at ddiwedd eich oes. Creu Pŵ er Atwrnai. Dyma pryd rydych yn rhoi'r pŵer i rywun rydych yn ymddiried ynddynt i wneud penderfyniadau ar eich rhan am eich eiddo ac arian, neu eich lles a gofal iechyd, neu'r ddau. Creu Penderfyniad Ymlaen Llaw i Wrthod Triniaeth (a elwir hefyd yn Gyfarwyddyd Ymlaen Llaw neu Ewyllys Fyw). Eich penderfyniadau chi yw'r rhain am driniaethau penodol nad ydych am eu cael. Mae ffyrdd eraill y gallwch gynllunio ar gyfer y dyfodol yn cynnwys gwneud ewyllys a chynllunio angladd. Gall ein llyfryn Your life and your choices: plan ahead eich helpu gyda chynllunio gofal ymlaen llaw. Gallwn anfon fersiwn atoch ar gyfer ble rydych yn byw. Mae yna un fersiwn ar gyfer Cymru a Lloegr, un ar gyfer yr Alban ac un ar gyfer Gogledd Iwerddon. Ewch i be.macmillan.org.uk i archebu copi.

57 Mae fy ngwraig wedi bod yn gefn mawr. Mae wedi bod mor anodd iddi, felly mae hi wedi bod mewn cysylltiad gyda fy nyrs Macmillan. Mae'n beth da bod ganddi hithau rywle i fynd am help hefyd. Herbie

58 Ymdopi Eich teimladau 58 Cael cefnogaeth 64 Gofalu amdanoch eich hun 66 Therapïau cyflenwol 68

59 58 Y canllaw canser Eich teimladau Mae'n gyffredin i gael eich llethu gan wahanol deimladau pan ddywedir wrthych fod canser arnoch. Rydym yn sôn am rai ohonynt yma. Gall partneriaid, teulu a ffrindiau hefyd brofi rhai o'r un teimladau. Gall eich adwaith chi fod yn wahanol i'r rhai rydym yn eu disgrifio yma. Does dim ffordd gywir nac anghywir o ymateb. Byddwch yn ymdopi â phethau yn eich ffordd eich hun. Gall siarad â phobl sy'n agos atoch neu bobl eraill sydd wedi'u heffeithio gan ganser helpu. Sioc ac anghrediniaeth Efallai y byddwch yn cael anhawster credu eich meddyg pan fydd yn dweud wrthych fod canser arnoch. Mae teimlad o sioc ac anghrediniaeth yn gyffredin. Efallai hefyd mai dim ond ychydig iawn o wybodaeth y byddwch yn gallu ei chymryd ar y tro, a byddwch yn sylwi eich bod yn dal i ofyn yr un cwestiynau drosodd a throsodd. Ar y dechrau, efallai y byddwch yn ei chael yn anodd i siarad am y canser gyda'ch teulu a ffrindiau. Daw hyn yn haws wrth i'r sioc bylu ac wrth i bethau ddod yn fwy real i chi. Efallai y byddwch yn teimlo nad ydych yn gallu meddwl na siarad am ddim heblaw canser. Mae hyn yn digwydd wrth i'ch meddwl geisio prosesu'r hyn rydych yn mynd trwyddo. Ofn a phryder Gall pobl fod yn bryderus neu'n ofnus iawn ynglŷn â siawns y driniaeth o lwyddo a beth fydd yn digwydd yn y dyfodol. Yr ansicrwydd hwn yw un o'r pethau anoddaf i ymdopi ag ef. Gall helpu os byddwch yn canolbwyntio ar y pethau y gallwch eu rheoli. Mae'n bosibl y byddwch eisiau gwybod mwy am y canser, y driniaeth ar ei gyfer a sut i reoli unrhyw sgîl-effeithiau.

60 Ymdopi 59 Gall helpu hefyd i siarad am eich teimladau ac i neilltuo amser i wneud y pethau sy'n bwysig i chi ac rydych yn eu mwynhau. Bydd meddygon yn aml yn gwybod yn fras faint o bobl all elwa ar fath arbennig o driniaeth. Ond ni allant fod yn siŵr beth fydd yn digwydd i bob unigolyn. Er na fyddant o bosibl yn gallu ateb eich cwestiynau'n llawn, byddant fel arfer yn gallu trafod eich problemau â chi a rhoi rhywfaint o arweiniad i chi. Osgoi Mae'n well gan rai pobl beidio cael gwybod llawer am y canser ac maent yn ymdopi'n well drwy beidio siarad amdano. Os ydych chi'n teimlo felly, dywedwch wrth eich teulu a'ch ffrindiau nad ydych eisiau siarad amdano am y tro. Gallwch ddweud wrth eich meddyg hefyd os oes pethau nad ydych eisiau siarad amdanynt na chael gwybod amdanynt ar y pryd. Ar adegau, gall osgoi o'r math hwn fod yn eithafol. Gall rhai pobl gredu nad oes canser arnynt. Gelwir hyn weithiau yn gwadu. Gall hyn eu hatal rhag gwneud penderfyniadau am driniaeth. Os yw hyn yn digwydd, mae'n bwysig dros ben eu bod yn cael help oddi wrth eu doctor. Ond weithiau, fel arall y bydd hi. Mae teulu a ffrindiau fel pe baent yn eich osgoi chi a'r ffaith bod gennych ganser. Efallai na fyddant eisiau sôn amdano neu mi fyddant yn ceisio newid y pwnc. Mae hyn fel arfer am eu bod yn cael anhawster ymdopi â'r canser, ac efallai bod angen cymorth arnynt hwythau hefyd. Ceisiwch ddweud wrthynt sut mae hyn yn gwneud i chi deimlo ac y bydd siarad yn agored â nhw am eich salwch yn eich helpu.

61 60 Y canllaw canser Bod yn bositif Gall bod yn bositif olygu gwahanol bethau i wahanol bobl. Gallai olygu delio â pha bynnag sefyllfa rydych ynddi, bod yn optimistaidd neu ganfod ffyrdd o ymdopi. Mae pobl yn gwneud hyn mewn gwahanol ffyrdd. Efallai nad yw'r hyn sy'n gweithio i un person yn gweithio i rywun arall. Mae rhai pobl yn dweud eu bod yn gallu canfod rhywbeth positif am fod â chanser. Er enghraifft, efallai bod ymdopi â chanser wedi dod â nhw yn nes at eu teulu. Maent wedi cyfarfod pobl newydd, neu'n teimlo bod ganddynt ffordd newydd o edrych ar fywyd nawr. Mae llawer o bobl yn cael cyfnodau o deimlo'n isel ar ryw adeg yn eu bywydau, ac mae hyn yn ddigon naturiol. Weithiau gall rhywun sy'n dweud wrthych am fod yn bositif pan rydych yn isel fod yn rhwystredig. Gall deimlo fel pe na bai'r person yn derbyn sut rydych yn teimlo go iawn, hyd yn oed os mai ceisio helpu y maent. Ni all neb fod yn bositif trwy'r amser. Mae'n bwysig nad ydych yn teimlo bod yn rhaid i chi ymdopi â phopeth bob amser. Nid yw bod yn bositif yn golygu bod yn hapus ac yn llon drwy'r amser. Mae'n beth positif i gydnabod a siarad amdano os ydych yn teimlo'n flinedig, pryderus, isel neu'n flin.

62 Ymdopi 61 Dicter Efallai y bydd eich salwch yn gwneud i chi deimlo'n ddig a gallwch deimlo atgasedd tuag at bobl eraill am fod yn iach. Mae'r rhain yn adweithiau arferol, yn enwedig os ydych yn ofnus, o dan straen, heb reolaeth neu'n sâl. Gallwch fod yn ddig tuag at y bobl sy'n agos atoch. Dywedwch wrthynt eich bod yn teimlo'n ddig tuag at eich salwch, ac nid tuag atynt hwy. Gall dod o hyd i ddulliau sy'n eich helpu i ymlacio a lleihau straen helpu i reoli eich dicter. Gallai hyn gynnwys ysgrifennu neu siarad am eich teimladau, ymarfer corff ysgafn, therapi anadlu neu ymlacio, ioga neu fyfyrio. Euogrwydd a bai Gall rhai pobl deimlo'n euog neu feio'u hunain am y canser Efallai y byddwch yn chwilio am resymau pam ei fod wedi digwydd i chi. Yn y rhan fwyaf o achosion, mae n amhosibl gwybod beth yn union sydd wedi achosi canser rhywun. Dros amser, gall nifer o ffactorau weithio gyda'i gilydd i achosi canser. Nid yw meddygon yn deall y rhesymau hyn yn llwyr eto. Yn hytrach, ceisiwch ganolbwyntio ar ofalu am eich hun a chael yr help a'r gefnogaeth sydd eu hangen arnoch. Teimlo'n unig Gall rhai pobl deimlo'n unig am nad oes ganddynt ddigon o gefnogaeth. Efallai bod teulu a ffrindiau'n byw yn bell i ffwrdd, bod ganddynt ymrwymiadau eraill neu eu bod yn teimlo'n anghyfforddus oherwydd eu hofnau eu hunain am ganser. Ceisiwch ddweud wrth eich teulu a'ch ffrindiau sut rydych yn teimlo a sut y gallant wneud mwy i'ch cefnogi.

63 62 Y canllaw canser Os bydd angen mwy o help arnoch Gall y teimladau hyn fod yn rhai anodd iawn i ymdopi â nhw ac weithiau bydd angen mwy o gymorth ar bobl. Mae hyn yn digwydd i lawer o bobl ac nid yw'n golygu nad ydych yn ymdopi. Os ydych chi'n teimlo'n bryderus, yn cael pyliau o banig neu'n drist yn aml, neu'n meddwl efallai eich bod yn dioddef o iselder, siaradwch â'ch arbenigwr canser neu nyrs. Gallant eich cyfeirio at gwnsler neu feddyg a all helpu. Gallant hefyd ragnodi meddyginiaeth i helpu â'r pryder neu gyffur gwrth-iselydd os bydd angen. Mae ein llyfryn How are you feeling? The emotional effects of cancer yn trafod yn fanylach y teimladau y gallwch eu profi, ac mae'n cynnwys awgrymiadau ar sut i ymdopi â hwy. Mi wnes i ddioddef ac felly es i weld cwnsler, a oedd yn wych. Cyn hyn, yn bersonol doeddwn i ddim yn credu mewn cwnsela! Efallai dylech geisio siarad â rhywun am sut rydych yn teimlo, gan y gall fod yn amser unig iawn. Emma

64

65 64 Y canllaw canser Cael cefnogaeth Does dim angen i chi wynebu canser ar ben eich hun. I lawer o bobl, mae n debyg mai teulu a ffrindiau fydd un o ch prif ffynonellau o gymorth. Fodd bynnag, nid yw hi bob amser yn hawdd dweud wrth bobl sydd yn golygu llawer i chi sut rydych yn teimlo, ac efallai byddai n haws i chi siarad â rhywun tu allan i ch teulu. Grwpiau cefnogi Mae grwpiau hunan help neu cefnogi yn cynnig cyfle i siarad â phobl eraill a allai fod mewn sefyllfa debyg ac yn wynebu'r un heriau â chi. Gall ymuno â grŵp fod yn ddefnyddiol os ydych yn byw ar eich pen eich hun, neu ddim yn teimlo y gallwch siarad am eich teimladau gyda phobl o'ch cwmpas. Fodd bynnag, nid yw pawb yn ei chael yn hawdd siarad mewn grŵp, felly efallai nad yw hyn yn addas i chi. Ceisiwch alw heibio i weld sut beth yw'r sesiwn grŵp cyn i chi benderfynu. Gallwch ein ffonio ar neu ewch i macmillan.org. uk/supportgroups i ddarganfod grŵp gerllaw. Cymorth ar-lein Mae llawer o bobl yn canfod cymorth ar y rhyngrwyd. Mae grwpiau cymorth ar-lein, safleoedd rhwydweithio cymdeithasol, fforymau, ystafelloedd sgwrsio a blogiau ar gyfer pobl sy'n cael eu heffeithio gan ganser. Gallwch ddefnyddio'r rhain i gyfarfod pobl eraill sy'n mynd trwy bethau tebyg, rhannu eich profiadau a chael cyngor. Efallai bydd Cymuned Ar-lein Macmillan o help. Mae'n safle rhwydweithio cymdeithasol. Ewch i macmillan.org.uk/ community i ddarganfod mwy.

66 Ymdopi 65 Llinellau cymorth canser Mae nyrsys arbenigol yn gweithio ar rai llinellau cymorth a all eich helpu i ddeall eich canser ac ateb unrhyw gwestiynau sydd gennych. Gallant roi cyngor ar anawsterau emosiynol, ymarferol ac ariannol. Mae gan rai llinellau cymorth wirfoddolwyr a hyfforddwyd yn arbennig, allai fod wedi derbyn triniaeth am ganser eu hunain, tra bod gan eraill gynghorwyr budd-daliadau. Mae Llinell Gymorth Macmillan yn lle da i ddechrau. Ffoniwch am ddim ar Mae ein gwasanaeth ffôn ar agor Llun - Gwener, 9am-8pm. Cwnsleriaid Mae rhai pobl yn ei chael hi n anodd ymdopi ag effaith diagnosis o ganser. Yn y sefyllfa hon, gall fod yn ddefnyddiol gweld cwnsler. Cwnsela un i un ydi pan rydych yn cyfarfod â chwnsler wedi i hyfforddi, a all wrando arnoch chi a ch helpu i archwilio eich teimladau mewn man lle teimlwch yn ddiogel. Mae n gyfrinachol a gall fod yn gymorth mawr yn ystod amser anodd. Mae gan lawer o feddygfeydd ac ysbytai gwnsler y gallwch siarad â nhw neu fe allant eich rhoi mewn cysylltiad ag un. Mae rhai grwpiau cymorth a chanolfannau gwybodaeth a chymorth canser yn cynnig gwasanaethau cwnsela am ddim. Efallai bydd darllen ein llyfryn Talking about your cancer o help. Mae yna lawer o elusennau a sefydliadau y gallwch droi atynt am gefnogaeth. Mae rhai o r rhain wedi eu rhestru ar dudalennau

67 66 Y canllaw canser Gofalu amdanoch eich hun Mae'n bwysig gofalu amdanoch eich hun. Os ydych yn ei chael hi'n anodd rheoli eich teimladau, gall helpu i gymryd pethau un dydd ar y tro a pheidio ag edrych gormod i'r dyfodol. Efallai y gwelwch bydd bywyd yn dod yn haws ymdopi ag o, fel yr aiff amser yn ei flaen. Gall gwneud hyd yn oed y tasgau lleiaf wneud i chi deimlo'n well: Ceisiwch fwyta'n dda (gweler tudalen 36). Gwnewch dipyn o weithgarwch corfforol rheolaidd (gweler tudalennau 36 37), hyd yn oed os mai ymarfer ysgafn ydyw. Ceisiwch gadw'ch bywyd cymdeithasol yn brysur trwy gadw mewn cysylltiad gyda theulu a ffrindiau. Fe allai helpu i siarad gyda nhw am sut rydych yn teimlo. Os medrwch, gwnewch gynlluniau i wneud pethau yr ydych yn eu mwynhau. Fe all helpu i gadw hobïau a diddordebau a oedd yn rhan o'ch bywyd cyn i chi gael eich diagnosis canser. Gall technegau ymlacio eich helpu i ymdopi os ydych yn teimlo dan straen. Mae gennym rai awgrymiadau ar ein gwefan macmillan.org.uk

68 Ymdopi 67 Gofalu amdanoch eich hun os ydych yn ofalwr Ceisiwch beidio gadael i ch emosiynau bentyrru. Ceisiwch siarad â theulu, ffrindiau neu un o'r tîm gofal iechyd. Gall helpu i leddfu unrhyw straen rydych yn ei deimlo. Gallai hefyd fod yn ddefnyddiol i ymuno â grŵp cefnogaeth neu siarad â chwnsler. Os ydych yn teimlo yn flinedig neu dan straen, bydd eich meddyg teulu yn gallu helpu. Gall technegau ymlacio helpu hefyd. Ceisiwch gadw n iach trwy orffwys digon a bwyta n iach. Weithiau nid yw hyn yn hawdd, yn arbennig os ydych yn gofalu am rywun sydd angen llawer o ofal yn y cartref, ond mae yna sefydliadau allai helpu (gweler tudalen 95). Mae gan ein llyfrynnau Looking after someone with cancer a Caring for someone with advanced cancer lawer o wybodaeth ddefnyddiol i ch helpu i ofalu am eich perthynas neu ffrind. Gallwch archebu'r wybodaeth yma oddi wrth be.macmillan.org.uk neu ewch i macmillan.org.uk/carers i'w ddarllen arlein.

69 68 Y canllaw canser Therapïau cyflenwol Mae yna sawl math o therapi cyflenwol a allai eich helpu i deimlo'n well, gan gynnwys aciwbigo, aromatherapi, myfyrdod, delweddu, therapi celf ac adweitheg. Mae therapïau cyflenwol fel arfer yn gweithio gyda'r person yn ei gyfanrwydd. Gelwir hon yn agwedd gyfannol. Gallai therapydd cyflenwol sy'n gwrando a gofalu eich helpu i ymdopi gyda rhai o'ch teimladau anodd, a all eich helpu i adennill rhywfaint o reolaeth. Mae rhai ysbytai a hosbisau yn darparu therapïau cyflenwol ochr yn ochr â thriniaethau canser confensiynol, megis cemotherapi neu radiotherapi. Mae rhai grwpiau cefnogi hefyd yn cynnig therapïau cyflenwol. Gall therapïau cyflenwol eich helpu i: deimlo n well a gwella ansawdd eich bywyd teimlo dan lai o straen, ar bigau drain a phryderus cysgu'n well teimlo bod gennych fwy o reolaeth ymdopi â rhai symptomau canser a sgîl-effeithiau triniaeth.

70 Ymdopi 69 Efallai cewch eich cynghori i beidio â chael therapïau cyflenwol. Mae hyn oherwydd nad yw'n ddiogel i'w cael os oes gennych fathau penodol o ganser neu os ydych yn cael triniaethau penodol. Bydd eich doctor yn gallu roi rhagor o wybodaeth i chi am hyn. Mae'n bwysig iawn dweud wrth eich doctor canser os ydych yn meddwl am gael unrhyw therapi cyflenwol neu amgen. Os ydych yn cael therapi cyflenwol, dylech bob amser ddefnyddio therapydd cofrestredig. A dylech bob amser roi gwybod i'ch therapydd cyflenwol bod gennych ganser. Gall y British Complementary Medicine Association (gweler tudalen 92) roi enwau therapyddion cofrestredig i chi a chyngor ar beth i chwilio amdano. Cofiwch wirio cost y driniaeth ymlaen llaw er mwyn sicrhau y codir ffi deg arnoch. Mae gennym fwy o wybodaeth yn ein llyfryn Cancer and complementary therapies. I'w archebu, ffoniwch ein llinell gymorth ar neu ewch i be.macmillan.org.uk.

71

72 Termau meddygol

73 72 Y canllaw canser Pan mae gennych ganser, byddwch yn dod ar draws llawer o eiriau newydd ac efallai na fyddwch yn gwybod beth maent yn ei olygu. Rydym wedi egluro rhai o'r rhain. Cofiwch, gallwch ffonio Llinell Gymorth Macmillan am ddim ar os ydych angen mwy o wybodaeth neu gefnogaeth. Abdomen ydy r rhan o ch corff sy n cynnwys eich stumog, eich coluddyn, a rhannau eraill o r system dreulio. Fe'i gelwir yn aml eich bol. Therapi Cynorthwyol yw triniaeth bellach ar ôl eich prif driniaeth canser. Er enghraifft, efallai mai llawdriniaeth fydd eich prif driniaeth i dynnu'r canser. Yna, efallai y cewch gemotherapi i leihau'r risg o'r canser yn dod yn ôl. Mae cynllunio gofal ymlaen llaw yn golygu cynllunio sut yr ydych eisiau derbyn gofal yn y dyfodol. Alopesia yw math o golli gwallt. Gall ddigwydd i'r gwallt ar eich pen, aeliau, blew amrannau a rhannau eraill o'r corff. Gall colli gwallt fod yn sgîl-effaith o rai triniaethau canser, fel cemotherapi. Bydd eich tîm ysbyty yn siarad â chi am sut i leihau'r siawns o hyn rhag digwydd. Gallant hefyd eich helpu i gael wig os ydych eisiau un. Anemia golyga hyn bod gennych nifer isel o gelloedd gwaed coch yn eich gwaed. Gall hyn wneud i chi deimlo'n flinedig neu'n fyr o wynt. Gweler cyfrif gwaed. Tiwmor diniwed yw lwmp yn y corff nad yw'n ganser. Fel arfer mae'n tyfu'n araf ac nid yw'n ymledu.

74 Termau meddygol 73 Biopsi dyma pryd mae eich meddyg yn cymryd sampl fechan o feinwe o ch corff i w archwilio o dan ficrosgop. Mae hyn er mwyn gweld a yw r celloedd yn ganseraidd ai peidio. Cyfrif gwaed dyma brawf gwaed rheolaidd i fesur y nifer o gelloedd gwaed coch, celloedd gwaed gwyn a phlatennau yn eich gwaed. Fe i gelwir hefyd yn gyfrif gwaed llawn (FBC). Carsinogen dyma sylwedd a all achosi canser, fel ymbelydredd neu r cemegau mewn sigaréts. Carsinoma dyma fath o ganser sy'n dechrau yn y celloedd epithelaidd. Mae'r celloedd hyn yn gorchuddio tu allan ein cyrff a'n horganau. Mae'r rhan fwyaf o ganserau yn garsinomas. Carcinoma in situ yw canser yng nghyfnodau cynnar ei ddatblygiad sydd heb ymledu o'r man lle dechreuodd. Asesiad gofalwr yw cyfle i siarad gyda'ch cynghorydd lleol neu adran gwasanaethau cymdeithasol am ba help rydych ei angen os ydych yn gofalu am rywun. Os ydych yn gofalu am rywun dros 18 oed, mae gennych yr hawl i asesiad gofalwr a chefnogaeth. I gael mwy o wybodaeth cysylltwch â'ch cyngor lleol yng Nghymru, Lloegr a'r Alban, neu eich Bwrdd Iechyd a Gofal Cymdeithasol yng Ngogledd Iwerddon. Gallwch hefyd gysylltu â Carers UK (gweler tufdalen 95). Llinell ganolog yw tiwb hir gwag a wneir o rwber silicon. Rhoddir y llinell i mewn i un o r gwythiennau yn eich brest. Gellir ei ddefnyddio i roi triniaeth cemotherapi a meddyginiaethau eraill. Gellir ei ddefnyddio hefyd i gymryd samplau o ch gwaed i w profi. Cemotherapi yw defnyddio cyffuriau gwrth ganser (cytotocsig) i ddinistrio celloedd canser, yn cynnwys lewcemia a lymffoma.

75 74 Y canllaw canser Arbenigydd nyrsio clinigol yw nyrs sy'n arbenigo mewn maes iechyd, megis math penodol o ganser Gallant hefyd fod eich gweithiwr allweddol. Oncolegydd clinigol yw doctor sy'n arbenigo mewn trin canser gyda radiotherapi a chemotherapi. Therapïau cyflenwol - gellir eu defnyddio ochr yn ochr, neu yn ychwanegol at, driniaethau meddygol confensiynol. Mae enghreifftiau'n cynnwys aciwbigo a myfyrdod. Sgan CT (tomograffi cyfrifiadurol) yn defnyddio pelydrau-x i fagu darlun tri dimensiwn o'r corff Mae r sgan yma yn cymryd 10 i 30 munud ac ni fyddwch yn teimlo unrhyw boen. Mae Cytotocsig yn golygu tocsig i gelloedd. Gweler cemotherapi. Dolur rhydd yw carthion o r coluddyn sy n digwydd yn aml ac yn ddyfrllyd. Gall weithiau fod yn symptom o ganser neu n sgîl-effaith rhai o driniaethau canser. Dietegydd yw gweithiwr iechyd proffesiynol sy n arbenigwr ar faeth a diet. Gallant roi cyngor ar sut i fwyta n dda, yn ogystal ag helpu pobl sydd â phroblemau bwyta. Diferydd yw ffordd o roi hylif neu gyffuriau, fel cemotherapi, i wythïen. Fe'i gelwir hefyd yn drwyth mewnwythiennol (IV). Gorflinder yw pan fyddwch yn teimlo'n flinedig iawn y rhan fwyaf neu trwy'r amser. Gall canser a rhai o i driniaethau achosi gorflinder. Sugniad nodwydd denau yw prawf sy n defnyddio nodwydd denau i gymryd sampl bach o gelloedd o ch corff i w harchwilio. Gradd - mae gradd y canser yn rhoi syniad o ba mor sydyn y gallai dyfu.

76 Rhywun yn cael sgan CT

77 76 Y canllaw canser Haematolegydd yw doctor sy'n arbenigo mewn rhoi diagnosis o anhwylderau'r gwaed a'u trin. Histoleg yw term am astudio celloedd Mae doctoriaid yn edrych ar gelloedd o dan ficrosgop er mwyn gweld os ydynt yn normal ai peidio. Os oes celloedd canser, maent yn edrych i weld pa fath o ganser ydyw. Fe i gelwir weithiau yn histopatholeg. Therapïau hormonaidd- maent yn newid yr hormonau yn eich corff, sy'n gallu arafu'r canser neu ei atal rhag tyfu. Hormonau yw sylweddau sy n digwydd yn naturiol yn y corff. Maent yn gweithredu fel negeswyr cemegol ac yn dylanwadu ar dwf a gweithgarwch celloedd. System imiwnedd yw system amddiffyn naturiol eich corff. Mae n helpu gwarchod yn erbyn haint ac afiechyd. Gweler y system lymffatig. Anymataledd dyma pryd rydych yn cael trafferth rheoli eich pledren neu goluddyn. Anllawdriniadwy yw pan na ellir tynnu r canser trwy lawdriniaeth. Fe allai olygu bod y canser wedi lledaenu i ran o r corff lle na ellir gwneud llawdriniaeth neu byddai ei dynnu yn rhy beryglus. Brechiad mewngyhyrol (IM) yw brechiad i gyhyr. Mewnwythiennol (IV) yw pryd rhoddir cyffur neu hylif i un o ch gwythiennau. Gweithiwr allweddol yw eich pwynt cyswllt cyntaf am gefnogaeth a gwybodaeth. Efallai mai eich arbenigwr nyrsio clinigol fydd hwn. Therapi lleol yw triniaeth, er enghraifft radiotherapi a llawdriniaeth, sydd ond yn effeithio ar ran benodol o ch corff.

78 Termau meddygol 77 Lewcemia yw canser o'r celloedd gwaed gwyn. Celloedd gwaed gwyn sy'n ymladd ac yn atal haint. Lwmpectomi yw llawdriniaeth i dynnu lwmp. Lymff yw hylif sy'n llifo o amgylch eich system lymffatig. Mae'r system lymffatig yn helpu i'n hamddiffyn rhag heintiau a chlefydau. Mae hefyd yn gwagio hylif lymff o feinweoedd y corff cyn ei ddychwelyd i'r gwaed. Mae'r system lymffatig wedi'i ffurfio o diwbiau mân a elwir yn wythiennau lymff sy'n cysylltu â grwpiau o nodau lymff ledled y corff. Lymffodema yw chwydd sy'n datblygu oherwydd croniad o hylif ym meinweoedd y corff. Mae hyn yn digwydd pan nad yw'r system lymffatig, sydd fel arfer yn draenio'r hylif ymaith, yn gweithio'n iawn. Gall ddigwydd mewn unrhyw ran o'r corff, ond mae'n fwy tebygol o effeithio ar fraich neu goes. Lymffoma yw canser o'r system lymffatig. Nodau lymff (chwarennau lymff) - mae'r rhain yn rhan o'r system lymffatig. Maent yn fach a'r un siâp â ffa. Maent yn hidlo bacteria (germau) a chlefydau o'r hylif lymffatig. Tiwmor malaen yw lwmp yn y corff sy'n ganser. Gall ymledu i wahanol rannau o'r corff. Metastasis yw pan mae r canser wedi ymledu o un rhan o'r corff i un arall. Gelwir canser sydd wedi lledaenu weithiau yn glefyd metastatig neu ganser eilaidd. MRI (delweddu cyseiniant magnetig) yw sgan sy n defnyddio magneteg i greu darlun manwl o rannau o ch corff.

79 78 Y canllaw canser Tîm amlddisgyblaeth (MDT) yw grwp o weithwyr proffesiynol sy'n gweithio gyda'i gilydd i reoli eich triniaeth a gofal. Cyfog yw teimlo'n sâl. Canlyniad negyddol yw pan na ellir dod o hyd i rywbeth. Er enghraifft, mae biopsi nod lymff negyddol yn golygu na ddaethpwyd o hyd i gelloedd canser yn y nodau lymff. Therapi neo-gynorthwyol yw triniaeth a roddir cyn y brif driniaeth. Er enghraifft rhoi cemotherapi cyn llawdriniaeth, i leihau r tiwmor a gwneud y llawdriniaeth yn haws neu n fwy effeithiol. Therapydd galwedigaethol (ThG) yw gweithiwr iechyd a gofal cymdeithasol proffesiynol. Gallant eich helpu gyda phethau bob dydd a gofalu amdanoch eich hun. Gallant hefyd argymell cymhorthion ac offer i r cartref os oes eu hangen. Oedema yw croniad o hylif yn y corff. Mae'n achosi chwyddo. Oncoleg yw r astudiaeth a'r ymarfer o drin canser. Geneuol yw pan fyddwch yn cymryd rhywbeth trwy r geg. Er enghraifft, tabled. Claf allanol yw pan fyddwch yn mynd i'r ysbyty ar gyfer apwyntiad a gadael ar yr un diwrnod. Nid yw cleifion allanol yn aros yn yr ysbyty dros nos. Gofal lliniarol yw triniaeth a roddir i wella ansawdd bywyd pan na ellir iachau canser. Mae triniaeth liniarol yn ceisio cwrdd ag anghenion corfforol, ysbrydol, seicolegol a chymdeithasol rhywun â chanser. Patholeg yw r astudiaeth a diagnosis o afiechyd.

80 Termau meddygol 79 Sgan PET (tomograffeg gollwng positronau) yw prawf i fesur gweithgarwch celloedd mewn gwahanol rannau o r corff. Gellir eu defnyddio i ddarganfod mwy am ganser ac os yw wedi lledaenu i rannau eraill o r corff. Ffisiotherapydd yw gweithiwr iechyd proffesiynol sy n eich helpu i gadw i symud, ac yn rhydd rhag poen, trwy eich dysgu sut i ymarfer yn ystod ac ar ôl eich triniaeth. Platen yw math o gell sydd yn y gwaed. Maent yn helpu'ch gwaed i geulo i helpu atal gwaedu. Gall cemotherapi ostwng y nifer o blatennau yn eich gwaed dros dro, gan eich gwneud yn fwy tueddol i waedu a chleisio. Canlyniad positif yw r hyn a geir pan ddaethpwyd o hyd i rywbeth. Er enghraifft, mae biopsi nod lymff positif yn golygu y daethpwyd o hyd i gelloedd canser yn y nodau lymff. Cyn-feddyginiaeth yw meddyginiaeth a ellir ei roi i chi cyn prawf neu driniaeth. Er enghraifft, cyn i chi ddechrau cemotherapi, efallai cewch ychydig o gyn-feddyginiaeth i helpu rhag teimlo'n sâl. Canser sylfaenol yw canser sy n cychwyn mewn un rhan o r corff. Mae'r rhan fwyaf o ganserau yn ganserau sylfaenol. Prognosis yw canlyniad tebygol eich afiechyd. Mae'r prognosis yn rhoi syniad o ba mor hir y gallech fyw. Cynnydd (neu cynyddwyd) yw r term a ddefnyddir pan fydd eich canser yn dal i dyfu, neu wedi parhau i ymledu. Pwmp yw rhywbeth y gellid ei ddefnyddio i ddarparu cemotherapi neu hylifau mewnwythiennol. Mae r pwmp yn gwneud yn siŵr bod y symiau cywir yn cael eu rhoi dros yr hyd amser cywir. Mae rhai pympiau yn fach a symudol a gellir mynd â nhw adref, fel nad oes raid i chi aros yn yr ysbyty.

81 80 Y canllaw canser Radioleg yw defnyddio delweddu (pelydrau x a sganiau) i helpu cael diagnosis o ganser. Mae radiotherapi yn defnyddio pelydrau ynni uchel i ddinistrio celloedd canser, gan wneud cyn lleied o niwed â phosibl i gelloedd normal. Gall helpu lleihau a rheoli r canser, a lliniaru r symptomau. Dychweliad yw pan mae r canser yn dod yn ôl. Os yw'n dod yn ôl yn yr un rhan o'r corff, fe'i gelwir yn ddychweliad lleol. Os yw wedi ymledu i rannau eraill o'r corff, fe'i gelwir yn ymlediad pell. Gwellhad dros dro - dyma pan fydd triniaeth yn rheoli r canser, neu wedi gwneud iddo ddiflannu dros dro, ond efallai na fydd wedi ei wella. Canserau eilaidd (neu eilyddion) yw pan mae'r canser sylfaenol wedi ymledu i ran arall o'r corff. Gweler metastasis. Gweithiwr cymdeithasol yw gweithiwr proffesiynol a all helpu pobl sy'n cael anawsterau gydag arian, gwaith neu broblemau eraill. Therapydd iaith a lleferydd yw gweithiwr iechyd proffesiynol a all eich helpu gydag unrhyw broblemau lleferydd sydd gennych, neu os ydych yn ei chael hi n anodd cnoi a llyncu. Cam canser yw pa mor fawr ydyw ac os yw wedi ymledu o ble y dechreuodd gyntaf. Brechiad isgroenol (SC) yw brechiad a roddir o dan y croen. Therapi systemig yw triniaeth sy'n trin y corff cyfan. Er enghraifft, cemotherapi. Therapïau wedi'u targedu (a elwir wedithiau yn therapïau biolegol) - mae'r rhain yn tarfu ar brosesau celloedd sy'n achosi'r canser i dyfu.

82 Termau meddygol 81 Therapi yw gair arall am driniaeth. Meinwe yw r modd mae eich celloedd wedi eu gosod nesaf i w gilydd i ffurfio rhan o ch corff. Er enghraifft, mae celloedd bron yn gorwedd nesaf i w gilydd i wneud meinwe r fron. Cylch triniaeth yw'r amser rhwng un rownd o driniaeth nes bo'r un nesaf yn dechrau. Tiwmor yw grŵp o gelloedd sy n tyfu mewn ffordd annormal. Gall tiwmorau fod wedi eu gwneud o gelloedd anfalaen (di-ganser) neu malaen (canser). Marcwyr tiwmorau yw proteinau a gynhyrchir gan rai mathau o ganser. Gellir eu canfod yn y gwaed a gallant helpu doctoriaid i gael diagnosis o'r canser, ac i weld pa mor dda mae triniaethau yn gweithio. Sgan uwchsain yw ffordd o ddefnyddio tonnau uwchsain i greu llun o du mewn eich corff. Pelydr X - defnyddir y rhain i gymryd lluniau o du mewn eich corff. Gallant ddangos toriadau neu broblemau gyda'ch esgyrn a chymalau. Gallant hefyd ddangos newidiadau mewn meinweoedd eraill y corff ac organau, fel yr ysgyfaint neu r bronnau.

83

84 Mwy o wybodaeth Ynghylch ein gwybodaeth 84 Ffyrdd eraill y gallwn eich helpu 86 Sefydliadau defnyddiol eraill 89 Eich nodiadau a chwestiynau 96

85 84 Y canllaw canser Ynghylch ein gwybodaeth Rydym yn darparu gwybodaeth arbenigol, gyfoes am ganser. Mae ein holl wybodaeth ar gael am ddim i bawb. Archebwch yr hyn sydd ei angen arnoch Efallai y byddwch eisiau archebu mwy o daflenni neu lyfrynnau fel rhain. Ewch i be.macmillan. org.uk neu ffoniwch ni ar Mae gennym lyfrynnau ar wahanol fathau o ganser, triniaethau a sgîl-effeithiau. Mae gennym hefyd wybodaeth am waith, materion ariannol, diet, bywyd ar ôl canser a gwybodaeth i ofalwyr, teulu a ffrindiau. Mae ein holl wybodaeth ar gael ar-lein hefyd yn macmillan. org.uk/cancerinformation Yno hefyd mi welwch fideos sy'n cynnwys hanesion go iawn gan bobl sydd wedi'u heffeithio gan ganser, a gwybodaeth gan weithwyr iechyd a gofal cymdeithasol. Fformatau eraill Rydym hefyd yn darparu gwybodaeth mewn gwahanol ieithoedd a fformatau, gan gynnwys: llyfrau sain Braille Iaith Arwyddion Prydain Llyfrynnau Hawdd eu Darllen e-lyfrau print bras cyfieithiadau. Cewch ragor o wybodaeth yn macmillan.org.uk/ otherformats Os hoffech i ni gynhyrchu gwybodaeth mewn fformat gwahanol ar eich cyfer, anfonwch e-bost atom yn cancerinformationteam@ macmillan.org.uk neu ffoniwch ni ar

86 Mwy o wybodaeth 85 Helpwch ni i wella ein gwybodaeth Gwyddom mai'r bobl sy'n defnyddio ein gwasanaethau yw'r gwir arbenigwyr. Dyna pam rydym bob amser yn eu cynnwys yn ein gwaith. Os ydych chi wedi cael eich effeithio gan ganser, gallwch ein helpu i wella ein gwybodaeth. Os hoffech glywed mwy am fod yn adolygwr, e-bostiwchreviewing@ macmillan.org.uk. Gallwch gymryd rhan o'ch cartref pa bryd bynnag y mynnwch ac nid ydym yn gofyn am unrhyw sgiliau arbennig dim ond diddordeb yn ein gwybodaeth am ganser. Rydym yn rhoi cyfle i chi i gynnig sylwadau ar amrywiaeth o wybodaeth gan gynnwys llyfrynnau, taflenni a thaflenni ffeithiau.