Canser yng Nghymru. Welsh Cancer Intelligence and Surveillance Unit Health Intelligence Division, Public Health Wales

Transcription

1 Welsh Cancer Intelligence and Surveillance Unit Health Intelligence Division, Public Health Wales Uned Deallusrwydd a Gwyliadwriaeth Canser Cymru Cyfadran Deallusrwydd Iechyd, Iechyd Cyhoeddus Cymru Canser yng Nghymru Adroddiad cryno o fynychder, marwolaethau a chyfraddau goroesi canser yn cynnwys data newydd 2013 a gyhoeddwyd fel Ystadegau Swyddogol ar 3 Chwefror Gallwch weld yr Ystadegau Swyddogol trwy ddefnyddio r dangosfwrdd i gynnal eich dadansoddiad eich hun yn ôl math o ganser, bwrdd iechyd neu lefel Cymru gyfan, yn ôl mynychder, marwolaethau neu oroesi ar gyfer y cyfnod yn Uned Deallusrwydd a Gwyliadwriaeth Canser Cymru, Data Ystadegau Swyddogol 2013 Cyhoeddwyd 4 Chwefor

2 Tîm y prosiect Dr Ceri White, Rebecca Thomas, Tamsin Long, Ciarán Slyne, Julie Howe, Helen Crowther, Dr Dyfed Wyn Huws Cydnabyddiaeth Diolch arbennig i holl staff Uned Deallusrwydd a Gwyliadwriaeth Canser Cymru, yn arbennig y tîm cofrestru oherwydd hebddyn nhw, ni fyddai r data a ddefnyddiwyd yn yr adroddiad hwn wedi cael ei gynhyrchu. Diolch i r bobl ganlynol am eu cymorth gyda r cyhoeddiad hwn: Dr Clare Elliot, Gwenllian Evans, Dr Judith Greenacre, Dr Ciarán Humphreys, Isabel Puscas, Hannah Thomas a Janet Warlow Diffiniadau Cyfraddau wedi u safoni yn ôl oed ac EASR Mae safoni yn ôl oed yn addasu cyfraddau i ystyried faint o hen bobl neu bobl ifanc sydd yn y boblogaeth sy n cael ei hystyried. Pan fydd cyfraddau wedi u safoni yn ôl oed, byddwch yn gwybod nad yw r gwahaniaethau yn y cyfraddau dros amser neu rhwng ardaloedd daearyddol yn adlewyrchu amrywiadau neu newidiadau yn strwythur oed y poblogaethau yn unig. Mae hyn yn bwysig wrth edrych ar gyfraddau canser am fod canser yn effeithio ar bobl hŷn yn bennaf. Trwy gydol yr adroddiad hwn rydym yn defnyddio Cyfraddau wedi u Safoni yn ôl Oed Ewropeaidd (EASR) gan ddefnyddio Poblogaeth Safonol Ewropeaidd 2013 (ESP) oni nodir fel arall. Arwyddocâd ystadegol Os yw gwahaniaeth rhwng cyfraddau neu oroesi rhwng poblogaethau yn arwyddocaol yn ystadegol, mae n golygu bod y gwahaniaeth yn annhebygol o fod wedi digwydd oherwydd siawns yn unig, ac y gallwn fod yn fwy hyderus ein bod yn gweld gwahaniaeth gwirioneddol. Yn yr adroddiad hwn rydym yn defnyddio r terfyn mympwyol confensiynol o lai na 5% o siawns i olygu arwyddocaol yn ystadegol. Am fod gwahaniaeth yn arwyddocaol yn ystadegol, nid yw hynny o reidrwydd yn golygu ei fod yn fawr neu n bwysig gall hynny ddibynnu ar ein barn a phethau eraill. Goroesi cymharol Mae hwn yn ffordd o gymharu cyfraddau goroesi pobl sydd â chlefyd penodol yn ein achos ni, canser gyda chyfraddau goroesi r boblogaeth yn gyffredinol dros gyfnod penodol o amser. Caiff ei gyfrifo trwy rannu canran y cleifion sydd yn dal yn fyw ar ddiwedd y cyfnod (e.e. un neu bum mlynedd ar ôl diagnosis) gan ganran y bobl yn y boblogaeth yn gyffredinol o r un rhyw ac oed sydd yn fyw ar ddiwedd yr un cyfnod. Mae r gyfradd goroesi cymharol yn dangos a yw r clefyd yn byrhau bywyd. Rydym yn defnyddio goroesi cymharol yn yr adroddiad hwn. Pob canser Pan fyddwn yn defnyddio r ymadrodd pob canser yn yr adroddiad hwn, yn ôl confensiwn, rydym bob amser yn golygu pob canser ac eithrio canser y croen nad yw n felanoma. Manylion Cyhoeddi Teitl: Canser yng Nghymru, Adroddiad cryno o fynychder, marwolaethau a goroesi canser yn y boblogaeth yn cynnwys data 2013 Dyddiad: Cyhoeddwyd y sylwadau hyn ar 4 Chwefror 2015 yn seiliedig ar Ystadegau Swyddogol a gyhoeddwyd ar 3 Chwefror 2015 ISBN: Cyswllt: Uned Deallusrwydd a Gwyliadwriaeth Canser Cymru, Iechyd Cyhoeddus Cymru 16 Heol y Gadeirlan Caerdydd CF11 9LJ Ebost: wcu.stats@wales.nhs.uk Gwefan: Ymddiriedolaeth GIG Iechyd Cyhoeddus Cymru Gellir atgynhyrchu deunydd a geir yn y ddogfen hon heb ganiatâd ymlaen llaw cyhyd â bod hynny n cael ei wneud yn gywir ac nad yw n cael ei ddefnyddio mewn cyd-destun camarweiniol. Dylid cydnabod Ymddiriedolaeth GIG Iechyd Cyhoeddus Cymru. Mae hawlfraint y trefniant teipograffyddol, y dyluniad a r cynllun yn eiddo i Ymddiriedolaeth GIG Iechyd Cyhoeddus Cymru. 2

3 Prif ganfyddiadau Yr holl ganserau wedi u cyfuno - nifer yr achosion newydd o ganser a chyfraddau mynychder Mae nifer yr achosion newydd o ganser ymysg preswylwyr Cymru yn parhau i gynyddu ymysg dynion a menywod roedd o achosion newydd yn 2013, cynnydd o fwy na 12 y cant o i gymharu â 2004 Roedd y cynnydd mwyaf o ran niferoedd ymysg dynion a menywod yn y grwpiau oedran a 70-74, wedi ei ddilyn gan grwpiau oedran a 90+ ymysg menywod Roedd y cynnydd mwyaf o ran niferoedd ymysg dynion a menywod yn y grwpiau oedran a 70-74, wedi ei ddilyn gan y grwpiau oedran a 90+ ymysg menywod Yn gyffredinol, mae canser yn mynd yn fwy cyffredin wrth i oed gynyddu, ac eithrio r grŵp oedran 90+ ymysg menywod mae r gyfradd canser wedi i safoni yn ôl oed yn cynyddu n fwy sydyn ymysg dynion na menywod wrth i oed gynyddu, ac ar gyfer pobl 70 oed ac yn hŷn, mae r cyfraddau ymysg dynion fwy na 50 y cant yn uwch na menywod Fe wnaeth cyfraddau mynychder pob canser wedi u safoni yn ôl oed ostwng yn sylweddol ymysg dynion o 2004 i 2013 ond nid oedd llawer o newid ymysg menywod heblaw am gynnydd bach mewn rhai grwpiau oedran Yr holl ganserau wedi u cyfuno nifer y marwolaethau yn sgil canser a chyfraddau marwolaeth Roedd y cynnydd yn nifer y marwolaethau yn sgil canser dros y deng mlynedd hyd at ac yn cynnwys 2013 yn fach, yn arbennig ymysg menywod roedd newidiadau bach yn y rhan fwyaf o grwpiau oedran, ond cynnydd yn y ddau ryw ar gyfer y rheiny sydd yn 85 oed ac yn hŷn Mae cyfraddau marwolaeth canser yn cynyddu gydag oed, yn debyg ar gyfer y ddau ryw hyd at oed yna maent yn ymwahanu ymysg dynion 90 oed ac yn hŷn, roedd cyfradd marwolaethau canser wedi i safoni yn ôl oed ddwywaith yr hyn yr oedd ar gyfer menywod yn 2013 Yr holl ganserau wedi u cyfuno - nifer y marwolaethau yn sgil canser a chyfraddau marwolaeth Gostyngodd cyfradd marwolaethau canser wedi i safoni yn ôl oed ar gyfer y rhan fwyaf o r grwpiau oedran rhwng 2004 a 2013, ac roedd y gostyngiad hwn yn llai yn gyffredinol ymysg menywod na dynion Cafwyd cynnydd bach yn y gyfradd marwolaethau ymysg menywod oed a dynion 90+ oed, heb lawer o newid ar gyfer menywod 90+ oed Yr holl ganserau wedi u cyfuno goroesi Gwellodd goroesi pob canser yn raddol am y tro cyntaf, gwelwyd dros 70 y cant o bobl a gafodd ddiagnosis o ganser yn goroesi am flwyddyn o leiaf Mae gan fenywod gyfraddau goroesi gwell na dynion ond mae r bwlch yn lleihau Yr holl ganserau wedi u cyfuno amrywiadau rhwng ardaloedd daearyddol Mae r gyfradd mynychder ar gyfer yr holl ganserau wedi eu cyfuno yn amrywio n sylweddol rhwng poblogaethau byrddau iechyd ac awdurdodau lleol mae cyfradd uchaf mynychder canser awdurdodau lleol ym Merthyr Tudful bron 20 y cant yn uwch na r isaf yng Ngheredigion yn Mae cyfraddau marwolaethau'r holl ganserau uchaf mewn rhai awdurdodau lleol yng nghymoedd de ddwyrain Cymru a gogledd ddwyrain Cymru - mae r uchaf ym Mlaenau Gwent sydd 12 y cant yn uwch na Chymru, ond mae r gyfradd yn Sir Fynwy 16 y cant yn is na Chymru Mae cyfraddau goroesi pob canser wedi u cyfuno am flwyddyn yn debyg iawn yn yr holl boblogaethau bwrdd iechyd Yr holl ganserau wedi u cyfuno anghydraddoldebau yn ôl amddifadedd ardal 3

4 Mae r bwlch yng nghyfradd mynychder yr holl ganserau rhwng ardaloedd lleiaf a mwyaf difreintiedig Cymru yn parhau i gynyddu Mae r bwlch yng nghyfradd marwolaethau'r ardaloedd lleiaf a mwyaf difreintiedig wedi cynyddu ychydig Mae goroesi r holl ganserau wedi u cyfuno yn is mewn ardaloedd mwy difreintiedig, ond mae r bwlch rhwng yr ardaloedd mwyaf a lleiaf difreintiedig wedi gostwng Nifer yr achosion newydd ar gyfer mathau gwahanol o ganser Yn 2013, y canserau mwyaf cyffredin yng Nghymru o ran niferoedd oedd canser y fron benywaidd, canser y prostad, yr ysgyfaint a r coluddyn Canser y prostad, y coluddyn, y fron benywaidd, melanoma a r ysgyfaint oedd â r cynnydd mwyaf o ran niferoedd dros 10 mlynedd Roedd yr holl gynnydd bron yn niferoedd canser yr ysgyfaint ymysg menywod am fod nifer yr achosion newydd a gafodd ddiagnosis ymysg menywod wedi cynyddu bron traean, o i gymharu â dau y cant yn unig ymysg dynion Roedd bron dwy ran o dair o r cynnydd yn niferoedd canser y coluddyn ymysg dynion am fod yr achosion o ganser y coluddyn wedi cynyddu o chwarter ymysg dynion a bron pumed ymysg menywod Roedd bron dwy ran o dair o r cynnydd mewn melanoma ymysg dynion am fod nifer yr achosion ymysg dynion wedi bron dyblu, ac ymysg menywod wedi cynyddu o bron hanner Cafwyd gostyngiad yn niferoedd canser ceg y groth, yr oesoffagws (corn gwddf) a r stumog Roedd y cynnydd mwyaf o ran canran y niferoedd mewn canser yr iau ymysg dynion, a wnaeth ddyblu dros 10 mlynedd, ac ar gyfer menywod roedd cynnydd canran y niferoedd gymaint â 70 y cant Cafwyd cynnydd hefyd yn niferoedd canser y groth, canser y pen a r gwddf, a r llwybr wrinol (ac eithrio r bledren) ymysg dynion o bron hanner Cyfraddau marwolaeth canserau gwahanol Roedd gan ganser yr ysgyfaint y gyfradd marwolaethau wedi i addasu yn ôl oed uchaf yng Nghymru yn 2013, wedi ei ddilyn gan ganser y prostad a chanser y fron benywaidd Cynyddodd cyfradd marwolaethau yn sgil canser yr iau ymysg dynion dros hanner, a chynyddodd cyfradd marwolaethau yn sgil melanoma ymysg dynion bron traean Roedd gan ganser yr ysgyfaint y cynnydd absoliwt mwyaf yng nghyfraddau marwolaethau ymysg menywod, ond roedd gan ganser yr iau y cynnydd uchaf o ran canran o ddwy ran o dair bron Mae r bwlch yn y gyfradd marwolaethau rhwng ardaloedd lleiaf a mwyaf difreintiedig Cymru yn fawr iawn ar gyfer canser yr ysgyfaint ac mae wedi ehangu, er bod y bwlch bach yng nghyfradd marwolaethau yn sgil canser y coluddyn wedi lleihau ychydig Goroesi mathau gwahanol o ganser Cafwyd rhywfaint o welliant yng nghyfraddau goroesi am flwyddyn ar gyfer y rhan fwyaf o fathau o ganser, ond mae goroesi canser y pancreas, yr ysgyfaint a r iau yn dal yn wael iawn - gan ganser y ceilliau y mae r gyfradd uchaf o oroesi am flwyddyn wedi ei ddilyn yn agos gan felanoma, canser y prostad a chanser y fron benywaidd Nid yw cyfraddau goroesi am flwyddyn ar gyfer yr holl ganserau wedi eu cyfuno yn amrywio rhyw lawer rhwng poblogaethau byrddau iechyd, ond ar gyfer rhai mathau o ganser, fel canser yr oesoffagws, mae amrywiaeth eang Cyfraddau goroesi canser yr ysgyfaint am flwyddyn yw r isaf yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig, er bod y bwlch yn llawer llai na r gyfradd mynychder, ac yn wahanol i fynychder, mae r bwlch amddifadedd o ran goroesi wedi lleihau mae ein hadroddiad diweddaraf am oroesi canser yr ysgyfaint ar gael yn Mae gan ganser y coluddyn fwlch amddifadedd o ran mynychder a goroesi am flwyddyn, ar ei waethaf yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig mae r bwlch mewn mynychder lawer yn llai na chanser yr ysgyfaint, ond mae r bwlch amddifadedd o ran goroesi am flwyddyn yn fwy 4

5 1Mynychder, marwolaethau a goroesi ar gyfer yr holl ganserau wedi u cyfuno Mae nifer yr achosion newydd o ganser yn parhau i gynyddu yng Nghymru ymysg dynion a menywod Dros y deng mlynedd hyd at ac yn cynnwys 2013, cynyddodd nifer yr achosion o ganser yn raddol. Yn 2013, cafodd cyfanswm o 2105 neu dros 12 y cant yn fwy o bobl sy n byw yng Nghymru ddiagnosis o ganser o i gymharu â Digwyddodd y cynnydd ar wahân ymysg dynion a menywod. Cafwyd diagnosis o 19,026 o achosion newydd o ganser ymysg preswylwyr yng Nghymru yn 2013, o i gymharu â 16,921 o achosion newydd yn Cafwyd diagnosis o 9,808 neu 11.5 y cant o achosion newydd o ganser ymysg dynion a 9,218 neu 13.4 y cant o achosion newydd ymysg menywod yn 2013 o i gymharu â 8,795 o achosion ymysg dynion a 8,126 o achosion ymysg menywod yn Mae mynychder (niferoedd neu gyfraddau achosion newydd o ganser) yn amrywio rhwng math o ganser a rhyw dros amser (gweler adran 4). Mae r cynnydd yn nifer y marwolaethau yn sgil canser yn fach, yn arbennig ymysg menywod er gwaetha r cynnydd yn nifer yr achosion newydd Dros y deng mlynedd diwethaf mae nifer y marwolaethau yn sgil canser a gofrestrwyd yng Nghymru yn dangos amrywiadau bach o un flwyddyn i r llall. Yn 2013, dangosodd nifer y marwolaethau yn sgil canser gynnydd bach o i gymharu â o i gymharu â 8,484 o farwolaethau yn sgil canser yn 2004 cynnydd o 2.4 y cant Cafodd 4,579 o farwolaethau yn sgil canser eu cofrestru ymysg dynion gyda 4,109 o farwolaethau yn sgil canser wedi eu cofrestru ymysg menywod yn 2013, o u cymharu â 4,462 o farwolaethau yn sgil canser ymysg dynion a 4,022 o farwolaethau yn sgil canser ymysg menywod yn Mae marwolaethau yn sgil canser (niferoedd neu gyfraddau marwolaethau canser) yn amrywio rhwng math o ganser a rhyw dros amser. Mae cyfraddau goroesi canser yn gwella n raddol yng Nghymru Mae cyfraddau goroesi am flwyddyn o r holl ganserau wedi u cyfuno yn parhau i gynyddu, er bod y cynnydd dros y blynyddoedd diweddar wedi bod yn arafach na r blynyddoedd cyn hynny (ffigur 1). Am y tro cyntaf, mae dros 70% o r bobl a sy n cael diagnosis o ganser yn y cyfnod diweddaraf sef yng Nghymru bellach yn goroesi am flwyddyn o leiaf. Fodd bynnag, ceir amrywiadau eang rhwng mathau gwahanol o ganser ac anghydraddoldebau o ran goroesi ar draws grwpiau poblogaeth a daearyddiaethau yng Nghymru (adran 2). Mae goroesi am bum mlynedd (ar gyfer cleifion a gafodd ddiagnosis ) hefyd yn cynyddu ond yn arafach na blynyddoedd blaenorol. Mae r cynnydd hwn yn dal yn galonogol, am y gall dros hanner y bobl a gafodd ddiagnosis o ganser ddisgwyl goroesi am bum mlynedd o leiaf. Er mwyn caniatáu i r holl gleifion gael eu holrhain am bum mlynedd, mae cyfrifiadau goroesi ond ar gael ar gyfer diagnosis a wneir hyd at 2008 ar hyn o bryd. Mae nifer o ffactorau sy n gallu effeithio ar oroesi, yn cynnwys math o ganser, diagnosis cynnar a chyfnod wrth gael diagnosis, iechyd cyffredinol, oed claf, gwelliannau mewn triniaethau effeithiol a mynediad teg i driniaeth effeithiol, a chymryd rhan mewn rhaglenni sgrinio r boblogaeth effeithiol ar gyfer rhai canserau fel canser y fron, y coluddyn a cheg y groth. Cofrestrwyd 8,688 o farwolaethau yn sgil canser ymysg preswylwyr Cymru yn 2013, Uned Deallusrwydd a Gwyliadwriaeth Canser Cymru, Data Ystadegau Swyddogol 2013 Cyhoeddwyd 4 Chwefor

6 Ffigur 1: Cynydd graddol yng nghyfraddau goroesi am flwyddyn a phum mlynedd (%) ar gyfer yr holl ganserau yng Nghymru dros amser o ganser ymysg grwpiau sy n benodol i oed ymysg dynion a menywod. Ffigur 2: Mae r oed mwyaf cyffredin wrth gael diagnosis wedi gostwng o oed yn 2004 i oed yn 2013 ar gyfer dynion a menywod Mynychder canser yn ôl oed a rhyw... yn gyffredinol mae canser yn dod yn fwy cyffredin wrth i oed gynyddu. Fodd bynnag ceir eithriadau ar gyfer mathau penodol o ganser fel canserau plentyndod a r rheiny sy n effeithio n bennaf ar oedolion iau... Mae r niferoedd a gofrestrwyd gyda diagnosis newydd o ganser yng Nghymru yn 2013 yn dal yn isel hyd at 40 oed ymysg menywod a 45 oed ymysg dynion. O hynny ymlaen, mae r nifer o achosion yn dechrau cynyddu n sylweddol ar gyfer dynion a menywod (ffigur 2). Mewn oedrannau iau mae r niferoedd yn debyg ar gyfer y ddau ryw. Mae mwy o fenywod na dynion yn cael diagnosis o ganserau rhwng 30 a 54 oed, ac yn 90 oed ac yn hŷn. Mae r cynnydd yn dechrau n gynt ymysg menywod oherwydd canserau sy n benodol i fenywod fel canser y fron a chanser ceg y groth. Ar gyfer grwpiau oedran hŷn, mae mwy a mwy o fenywod na dynion yn fyw. Cafodd fwy o ddynion na menywod ddiagnosis o ganser rhwng bandiau oedran a Cyfraddau mynychder canser Mae r gyfradd yn ystyried meintiau gwahanol y boblogaeth ym mhob grŵp oedran. Roedd cyfraddau mynychder canser sy n benodol i oed yn isel iawn ar gyfer y rheiny o dan 40 oed yn Ar ôl yr oedran hwn mae r cyfraddau n dechrau codi n araf ymysg dynion ac ychydig yn fwy sylweddol ymysg menywod. Mae menywod, fodd bynnag, yn dangos gostyngiad yn y gyfradd ar gyfer y rheiny sydd yn 90 oed ac yn hŷn. Ond ymysg dynion, ar ôl 50 oed mae r cyfraddau n cynyddu n sylweddol heb unrhyw ostyngiad gydag oedrannau hen iawn. Fodd bynnag, mae cyfradd y cynnydd yn mynd yn llai sylweddol o 75 oed ymlaen. Mae gan fenywod gyfraddau uwch na dynion hyd at 59 oed. O 60 oed ymlaen, mae r cyfraddau mynychder yn uwch ymysg dynion o u cymharu â menywod a r bwlch yn parhau i gynyddu ar gyfer pob oed wedi hynny. Ar gyfer pobl 70 oed ac yn hŷn, mae r cyfraddau ymysg dynion dros 50% yn uwch na menywod (ffigur 3). Mae r cynnydd mwyaf o ran niferoedd wedi digwydd yng ngrwpiau oedran ymysg dynion a menywod, yn ogystal â grwpiau oedran Mae r grwpiau oedran a 90+ hefyd yn dangos cynnydd nodedig ymysg menywod. Mae r newidiadau hyn wedi golygu mai r oed mwyaf cyffredin wrth gael diagnosis ar gyfer dynion a menywod yn 2013 oedd rhwng 65 a 69 oed (1688 o ddynion, 1362 o fenywod). Mae hyn tua 10 mlynedd yn iau nag ydoedd ddegawd cyn hynny. Mae demograffeg yn esbonio r rhan fwyaf o r newidiadau hyn yn nifer y bobl a gafodd ddiagnosis Ymysg dynion, cafwyd gostyngiad dramatig yng nghyfraddau sy n benodol i oed yn y grwpiau oedran hŷn yn 2013 o u cymharu â 2004 sydd mwy na thebyg oherwydd canser yr ysgyfaint (gweler adran 4). Ymysg menywod, ni fu llawer o newid dros amser er bod cynnydd bach wedi bod mewn rhai grwpiau oedran. Er enghraifft, mae cyfraddau mynychder sy n benodol i oed wedi gostwng yn sylweddol ymysg dynion ar gyfer pob grŵp oedran sydd yn 75 oed ac yn hŷn, ond ymysg menywod cafwyd cynnydd bach i gymedrol yng nghyfraddau grwpiau oedran 50-54, 65-69, a

7 Mae mathau gwahanol o ganser wedi gostwng neu gynyddu mewn cyfraddau sy n benodol i oed o feintiau gwahanol ymysg dynion a menywod. Ffigur 3: Mae r gyfradd canser yn seiliedig ar oed yn cynyddu n fwy sylweddol ar gyfer dynion na menywod wrth i oed gynyddu Ffigur 4: Mae nifer y marwolaethau cofrestredig yn sgil canser yn ôl grŵp oedran yn dangos amrywiadau bach dros amser ymysg dynion a menywod Marwolaethau canser yn ôl oed a rhyw Roedd nifer y marwolaethau yn sgil canser a gofrestrwyd ymysg trigolion Cymru yn 2013 yn dal yn isel hyd at 45 oed. Roedd y niferoedd wedyn yn cynyddu n sylweddol wrth i oed gynyddu ar gyfer dynion a menywod (ffigur 4). Yr uchafbwynt ar gyfer dynion oedd oed tra bod yr uchafswm ar gyfer menywod yn oed. Wrth gymharu niferoedd y marwolaethau yn 2013 dros y deng mlynedd blaenorol, cafwyd newidiadau bach yn y rhan fwyaf o grwpiau oedran, ond gwelwyd cynnydd mawr yn y ddau ryw ar gyfer y rheiny oedd yn 85 oed ac yn hŷn (ffigur 4). Mae hyn yn bennaf oherwydd cynnydd yn nifer y bobl yn y grwpiau oed hŷn hyn oherwydd newidiadau demograffig, sydd yn arwain yn rhannol at gynnydd yn nifer yr achosion o ganser mewn dynion a menywod (gweler yn flaenorol). Mae hyn wedi digwydd er gwaethaf y gostyngiad cyfatebol yn y gyfradd mynychder ymysg y dynion hynaf a r gyfradd mynychder yn aros heb newid ymysg y menywod hynaf. Gan ystyried y newidiadau demograffig yn nifer y dynion a r menywod ym mhob grŵp oedran rhwng 2004 a 2013 mae patrymau gwahanol ar gyfer tueddiadau yn y gyfradd marwolaethau o i gymharu â r newid yn nifer y marwolaethau. Ar gyfer dynion a menywod, mae r cyfraddau marwolaethau yn sgil canser yn cynyddu gydag oed (ffigur X). Mae r cyfraddau n debyg ar gyfer y ddau ryw hyd at oed ond yna n ymwahanu gyda dynion â chyfraddau llawer uwch o u cymharu â menywod wedi hynny. Mae r gyfradd ymysg dynion ar gyfer y rheiny sydd yn 90 oed ac yn hŷn yn 2013 ddwywaith gymaint ag ydyw ar gyfer menywod. Gostyngodd y gyfradd marwolaethau yn sgil canser ar gyfer dynion ar gyfer y rhan fwyaf o grwpiau oedran rhwng 2004 a 2013 (ffigur X), er y cafwyd cynnydd bach yn y gyfradd ar gyfer dynion 90 oed ac yn hŷn. Roedd y gostyngiadau yn y gyfradd ar gyfer y rhan fwyaf o grwpiau oedran ar gyfer menywod lawer yn llai na r rheiny a welwyd yn y rhan fwyaf o grwpiau oedran ymysg dynion. Cafwyd hefyd gynnydd bach yn y gyfradd marwolaethau ymysg menywod oed a dim llawer o newid ar gyfer menywod 90+ oed. Uned Deallusrwydd a Gwyliadwriaeth Canser Cymru, Data Ystadegau Swyddogol 2013 Cyhoeddwyd 4 Chwefor

8 Ffigur 5: Nid yw r cyfraddau marwolaethau sy n benodol i oed yn dangos llawer o newid dros amser ymysg dynion a menywod Mae ffactorau risg ar gyfer llawer o ganserau yn hysbys ond yn amrywiol yn ôl y math o ganser. Mae dros 40% o r holl gansesrau yn y DU yn gysylltiedig â ffactorau risg fel tybaco, alcohol, bod dros bwysau, deiet, anweithgarwch corfforol, haint, ymbelydredd, galwedigaeth a hormonau ar ôl y menopos. Mae smygu n achosi bron pumed yr holl ganserau yn y DU yn cynnwys dros 80% o ganserau r ysgyfaint. Mae menywod yn goroesi n well na dynion ond mae r bwlch yn lleihau Mae cyfraddau goroesi cymharol am flwyddyn a phum mlynedd ar gyfer pob canser wedi u cyfuno yn cynyddu yn y ddau ryw. Mae cyfraddau goroesi ymysg menywod yn uwch na dynion, sy n adlewyrchu n rhannol y ffigurau marwolaethau a welwyd yn gynharach yn yr adroddiad hwn (tabl 1). Mae hyn yn debygol o fod oherwydd y cyfraddau goroesi uchel ar gyfer cleifion canser y fron benywaidd. Mae r bwlch rhwng y ddau ryw wedi lleihau dros amser, o bosibl oherwydd y cyfraddau goroesi sy n gwella ar gyfer canser y prostad dros y blynyddoedd diweddar. Mae cyfraddau goroesi cymharol ymysg dynion wedi cynyddu bron saith pwynt canran ar gyfer blwyddyn a bron pum pwynt canran ar gyfer pum mlynedd. Mae goroesi am bum mlynedd wedi dangos gwelliant cymharol o 10.4% ar gyfer dynion a 4.7% ar gyfer menywod dros amser. Tabl 1: Cynnydd ar gyfer cyfraddau goroesi canser am flwyddyn a phum mlynedd ar gyfer dynion a menywod dros amser, gyda r cynnydd yn fwy ymysg dynion Goroesi cymharol am flwyddyn (%) Goroesi cymharol am bum mlynedd (%) Dynion Menywod

9 2 Daearyddiaeth canser yng Nghymru Mynychder canser yn ôl daearyddiaeth Prif benderfynyddion nifer yr achosion newydd o ganser mewn poblogaeth wedi ei diffinio bob blwyddyn yw maint y boblogaeth a i strwythur oedran - yn gyffredinol, mae mynychder canser yn cynyddu gydag oed. Mae r newid yn nifer yr achosion rhwng 2004 a 2013 ym mhob poblogaeth awdurdod lleol neu fwrdd iechyd yn cael ei esbonio n bennaf gan newidiadau yn y ddau ffactor hyn (ffigur 6). Mae cyfraddau mynychder canser yn dangos amrywiad rhwng byrddau iechyd ac awdurdodau lleol yng Nghymru Unwaith y byddwn yn ystyried y gwahaniaethau ym maint a strwythur oedran poblogaeth rhwng ardaloedd daearyddol Cymru, rydym yn gweld bod amrywiad sylweddol yng nghyfraddau mynychder canser wedi i addasu yn ôl oed fesul 100,000 o bobl (ffigur 7). Mae r mynychder ar gyfer bwrdd Addysgu Iechyd Powys 8 y cant yn is na r mynychder ar gyfer Cymru, ac mae n is nag y disgwylir trwy siawns yn unig. Yn yr un modd, mae r gyfradd ym mwrdd iechyd Prifysgol Cwm Taf 4 y cant yn uwch na r mynychder ar gyfer Cymru, ac mae n uwch nag y disgwylir trwy siawns yn unig. Mae hyn yn rhoi cyfrif am wahaniaeth o ryw 74 o achosion newydd o ganser fesul 100,000 o boblogaethau rhwng y byrddau iechyd â r mynychder uchaf ac isaf yng Nghymru ar gyfer y cyfnod Ffigur 6: Newid yn nifer yr achosion newydd o ganser a gafodd ddiagnosis yng Nghymru ar lefel awdurdod lleol iechyd a bwrdd iechyd dros amser Cofrestrfa Ganser Uned Deallusrwydd a Hawlfraint y Goron a hawl cronfa ddata Arolwg Ordnans Uned Deallusrwydd a Gwyliadwriaeth Canser Cymru, Data Ystadegau Swyddogol 2013 Cyhoeddwyd 4 Chwefor

10 Ffigur 7: Mae cyfradd mynychder canser (EASR) fesul 100,000 o r boblogaeth yn ystadegol arwyddocaol uwch na Chymru ar gyfer y ddau fwrdd iechyd yn Ffigur 8: Mae cyfradd mynychder canser uchaf yr awdurdodau lleol ym Merthyr Tudful bron 20 y cant yn uwch na r isaf yng Ngheredigion yn mynychder uchel yng ngogledd ddwyrain a de ddwyrain Cymru. Ceir ardaloedd llai â r cyfraddau uchaf ar draws llawer o gymoedd de Cymru, ardaloedd canol dinas difreintiedig ac ar draws llawer o ogledd ddwyrain Cymru. Ceir hefyd sawl ardal o fynychder cymedrol neu uchel ar draws rhannau o Ynys Môn a Gwynedd ac ardaloedd eraill o ogledd Cymru yn ogystal â Sir Gaerfyrddin a Sir Benfro. Ceir hefyd pocedi o gyfraddau mynychder uchel mewn llawer o drefi gwledig. Mae ardaloedd o fynychder is yn bodoli yn rhai ardaloedd trefol mwy cefnog o dde Cymru, ond maent yn isel eu niferoedd ar draws y rhan fwyaf o ardaloedd gwledig ar wahân i nifer fach o ardaloedd gwledig cefnog, ac ar draws ardaloedd gwledig llai cefnog Ceredigion. Mae gan siawns rôl fawr mewn amrywiadau mynychder canser ar bob lefel ddaearyddol, yn ogystal ag anghydraddoldebau economaidd-gymdeithasol y gorffennol a r presennol a diwydianeiddio blaenorol, ac mae sawl math o ymddygiad cysylltiedig sy n peryglu iechyd fel smygu, gordewdra, deiet a maeth, alcohol a gweithgaredd corfforol yn rhoi cyfrif am nifer sylweddol o r cyfraddau mynychder canser a u hamrywiadau. Ffigur 9: Mae cyfradd mynychder canser yn ôl ardal Cynnyrch Ehangach Canolig (MSOA) yn dangos amrywiad sylweddol ar draws Cymru Hawlfraint y Goron a hawl cronfa ddata Arolwg Ordnans Mae mynychder canser yn ôl ardal ddaearyddol fach yn dangos mwy o amrywiad (ffigurau 8 a 9). Mae r cyfraddau uchaf yn ardaloedd awdurdodau lleol Merthyr Tudful, Casnewydd a Thorfaen, ond mae r cyfraddau isaf ym Mhowys a Cheredigion. Er nad yr uchaf, ceir hefyd ardaloedd o gyfraddau fynhonnell: Cofrestrfa Ganser Uned Deallusrwydd a Hawlfraint y Goron a hawl cronfa ddata Arolwg Ordnans

11 Marwolaethau canser yn ôl daearyddiaeth Mae marwolaethau canser yn amrywio n sylweddol rhwng poblogaethau bwrdd iechyd (ffigur 10). Mae gan fwrdd Addysgu Iechyd Powys gyfradd marwolaethau sydd 10 y cant yn is na Chymru yn gyffredinol, ac mae hyn yn is nag y disgwylir trwy siawns yn unig. Mae gan fwrdd iechyd Prifysgol Cwm Taf gyfradd marwolaethau sydd bron 8 y cant yn uwch o i gymharu â Chymru ac yn uwch nag y disgwylir trwy siawns yn unig. Y gwahaniaeth rhwng y ddau fwrdd iechyd hyn yw 54 o farwolaethau fesul 100,000 o r boblogaeth, sy n gwneud y gyfradd ym mwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf 20 y cant yn uwch na bwrdd Addysgu Iechyd Powys Gan fwrdd iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr oedd y nifer uchaf o farwolaethau canser yn 2004 a 2013 gan fod gan y bwrdd iechyd hwn y boblogaeth uchaf o r holl fyrddau iechyd yng Nghymru a chyfran fawr o bobl hŷn, ymysg ffactorau eraill, yn cyfrannu at fynychder canser uwch yn ddiweddar ac yn y gorffennol (ffigur 11). Awdurdod lleol Caerdydd sydd â r nifer fwyaf o farwolaethau canser yng Nghymru a Merthyr Tudful sydd â nifer isaf y marwolaethau yn bennaf oherwydd meintiau priodol eu poblogaethau. Ffigur 10: Mae r gyfradd marwolaethau canser (EASR) fesul 100,000 o r boblogaeth yn ystadegol arwyddocaol uwch na Chymru yng Ngwm Taf ar gyfer Ffigur 11: Amrywiad a welwyd yn nifer y marwolaethau yn sgil canser a gofrestrwyd yng Nghymru ar lefel awdurdod lleol a bwrdd iechyd dros amser Hawlfraint y Goron a hawl cronfa ddata Arolwg Ordnans Uned Deallusrwydd a Gwyliadwriaeth Canser Cymru, Data Ystadegau Swyddogol 2013 Cyhoeddwyd 4 Chwefor

12 Mae cyfraddau marwolaethau canser uchaf mewn rhai awdurdodau lleol yng nghymoedd de ddwyrain Cymru a gogledd ddwyrain Cymru. Mae r gyfradd marwolaethau uchaf ym Mlaenau Gwent, sydd 12 y cant yn uwch na Chymru, ond mae r gyfradd yn Sir Fynwy (ffigur 12) 16 y cant yn is na Chymru. Ffigur 13: Mae cyfradd marwolaethau canser Ardaloedd Cynnyrch Ehangach Canolig yn dangos pocedi o farwolaethau uchel ac isel yng Nghymru gydag amrywiad mawr rhwng rhai ardaloedd cyfagos Ffigur 12: Mae cyfradd marwolaethau uchaf yr awdurdodau lleol ym Mlaenau Gwent dros draean yn uwch na r isaf yn Sir Fynwy yn Hawlfraint y Goron a hawl cronfa ddata Arolwg Ordnans Hawlfraint y Goron a hawl cronfa ddata Arolwg Ordnans Mae marwolaethau yn sgil canser yn dangos amrywiad mawr rhwng ardaloedd cyfagos ar lefel ardal fach yn rhannol oherwydd niferoedd bach a phoblogaethau bach (ffigur 13). Mae marwolaethau yn dangos patrwm tebyg i fynychder gyda chymoedd blaenorol de Cymru yn tueddu i ddangos cyfraddau uwch ynghyd â r ardaloedd canol dinas difreintiedig. Mae goroesi canser am flwyddyn yn debyg iawn ym mhob bwrdd iechyd Gall dros 70 y cant o breswylwyr Cymru bellach ddisgwyl goroesi am flwyddyn o leiaf ar ôl cael diagnosis o ganser. Mae r cyfraddau goroesi am flwyddyn cymharol yn debyg ar draws poblogaethau r saith bwrdd iechyd (ffigur 14). Gan fwrdd Addysgu Iechyd Powys y mae r gyfradd goroesi cymharol gorau sydd dros 3 y cant yn uwch (2.4 pwynt canran) na r gyfradd ar gyfer Cymru. Y bwrdd iechyd â r gyfradd oroesi waethaf yw bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf sydd bron 2 y cant yn is (neu 1.3 pwynt canran) na r gyfradd ar gyfer Cymru. Mae gan fwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a r Fro, ynghyd â bwrdd Addysgu Iechyd Powys gyfraddau goroesi am flwyddyn uwch na Chymru n gyffredinol, ac mae n uwch nag y disgwylir trwy siawns yn unig. 12

13 Ffigur 14: Mae goroesi am flwyddyn cymharol yn debyg ar draws saith bwrdd iechyd Cymru yn sy n uwch nag y gellir ei ddisgwyl trwy siawns yn unig. Ffigur 15: Bwrdd iechyd Prifysgol Cwm Taf sydd â r gyfradd goroesi am bum mlynedd cymharol isaf yng Nghymru yn Hawlfraint y Goron a hawl cronfa ddata Arolwg Ordnans Mae r amrywiad rhwng byrddau iechyd yn fwy ar gyfer goroesi cymharol am bum mlynedd Hawlfraint y Goron a hawl cronfa ddata Arolwg Ordnans Mae dros hanner holl breswylwyr Cymru sy n cael diagnosis o ganser yn goroesi am bum mlynedd o leiaf. Mae mwy o amrywiad ar gyfer goroesi am bum mlynedd cymharol o i gymharu â goroesi am flwyddyn cymharol. Mae bwrdd iechyd Prifysgol Cwm Taf yn dangos cyfran uwch o farwolaethau rhwng un a phum mlynedd ar ôl diagnosis o i gymharu â byrddau iechyd eraill. Bron 8 y cant yn is o i gymharu â r gyfradd goroesi am bum mlynedd ar gyfer Cymru (ffigur 15). Mae gan bedwar o r byrddau iechyd gyfradd oroesi well na Chymru a bwrdd Addysgu Iechyd Powys sydd â r gyfradd oroesi orau (5 y cant yn uwch na r gyfradd ar gyfer Cymru). Mae gan fwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf a bwrdd iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg gyfraddau is nag y gellir ei ddisgwyl trwy siawns yn unig, ond mae gan fwrdd iechyd Prifysgol Caerdydd a r Fro a bwrdd Addysgu Iechyd Powys gyfraddau Uned Deallusrwydd a Gwyliadwriaeth Canser Cymru, Data Ystadegau Swyddogol 2013 Cyhoeddwyd 4 Chwefor

14 3 Mynychder, marwolaethau a goroesi yn ôl amddifadedd ardal Mae r bwlch yn y gyfradd mynychder rhwng yr ardaloedd lleiaf a mwyaf difreintiedig yn parhau i gynyddu Cafwyd gostyngiad yn y gyfradd mynychder ar gyfer yr holl ganserau wedi u cyfuno yn y pumed lleiaf difreintiedig yng Nghymru o i Cafwyd cynnydd yn y gyfradd mynychder yn y pumed mwyaf difreintiedig. Arweiniodd hyn at y bwlch rhwng y pumedau lleiaf a mwyaf difreintiedig yn ehangu (ffigur 16). Gostyngodd cyfradd marwolaethau r holl ganserau wedi u cyfuno ym mhob pumed amddifadedd yn ystod yr un cyfnod. Roedd y gostyngiad yn y pumed lleiaf difreintiedig yn fwy na r gostyngiad yn y pumed mwyaf difreintiedig (ffigur 17). Felly cynyddodd y bwlch rhwng y pumedau lleiaf a mwyaf difreintiedig ychydig o fesul 100,000 o r boblogaeth yn i fesul 100,000 o r boblogaeth yn , neu gynnydd o bron 6 y cant. Felly roedd y gyfradd marwolaethau yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig 40.8 y cant yn uwch na r ardaloedd lleiaf difreintiedig ar gyfer a gynyddodd i 48.0 y cant yn uwch yn Ffigur 17: Roedd y gwahaniaeth rhwng y gyfradd marwolaethau canser (EASR) fesul 100,000 o r boblogaeth yn y pumed lleiaf difreintiedig o i gymharu â r pumed mwyaf difreintiedig wedi cynyddu ychydig dros amser Cynyddodd y bwlch o 97 o achosion newydd o ganser fesul 100,000 o r boblogaeth y flwyddyn yn i 131 o achosion newydd o ganser fesul 100,000 o r boblogaeth yn cynnydd o dros draean. I w roi mewn ffordd arall, roedd y gyfradd mynychder yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig 16.3 y cant yn uwch nag yn yr ardaloedd lleiaf difreintiedig ar gyfer a chynyddodd i 22.5 y cant yn uwch yn Ffigur 16: Mae r gwahaniaeth rhwng cyfradd mynychder canser (EASR) fesul 100,000 o r boblogaeth yn y pumed lleiaf difreintiedig o i gymharu â r pumed mwyaf difreintiedig wedi cynyddu dros amser Mae goroesi canser yn is mewn ardaloedd difreintiedig ond mae r bwlch yn fwy ar gyfer rhai canserau Mae r bwlch yn y gyfradd marwolaethau rhwng y lleiaf a r mwyaf difreintiedig wedi cynyddu ychydig Mae goroesi am flwyddyn cymharol ar gyfer yr holl ganserau wedi u cyfuno wedi gwella ym mhob pumed amddifadedd dros amser (ffigur 18). Fodd bynnag, mae r cynnydd yn fwy ym mhumed mwyaf difreintiedig na phumed lleiaf difreintiedig Cymru. Mae hyn wedi lleihau r bwlch rhwng y pumed lleiaf a mwyaf difreintiedig o 13.5 pwynt canran yn i 12.1 pwynt canran yn , neu o ryw 10 y cant. Mae r gyfradd goroesi am flwyddyn cymharol mwyaf diweddar yn y pumed mwyaf difreintiedig yn dal yn gyfwerth â r pumed difreintiedig canol ddegawd cyn hynny, a saith pwynt canran islaw r hyn a brofwyd yn y pumed lleiaf difreintiedig ddegawd cyn hynny. 14

15 Mae goroesi am bum mlynedd cymharol wedi gwella ym mhob pumed amddifadedd dros amser (ffigur 19). Fodd bynnag, mae r cynnydd yn fwy yn y pumed lleiaf difreintiedig na r pumed mwyaf difreintiedig sy n ehangu r bwlch. Cynyddodd y bwlch amddifadedd o 16.2 pwynt canran yn , neu o ryw 6 y cant. Mae r cyfraddau goroesi am bum mlynedd cymharol mwyaf diweddar yn y pumed mwyaf difreintiedig bellach yn gyfwerth â r pumed mwyaf difreintiedig nesaf ddegawd cyn hynny a 12 pwynt canran yn is nag y gwelwyd ddegawd cyn hynny yn y pumed lleiaf difreintiedig. Yn y cyfnod diweddaraf, gwelir gwahaniaeth mawr o 17 pwynt canran rhwng y pumed lleiaf a mwyaf difreintiedig. Ffigur 18: Mae cyfraddau goroesi am flwyddyn cymharol (%) ar gyfer yr holl ganserau wedi u cyfuno wedi gwella ym mhob pumed amddifadedd dros amser ond mae r cynnydd yn fwy yn y pumed mwyaf difreintiedig na r pumed lleiaf difreintiedig sydd felly n lleihau r bwlch Ffigur 19: Ceir mwy o gynnydd yng nghyfraddau goroesi am bum mlynedd (%) yn y pumed lleiaf difreintiedig o i gymharu â r pumed mwyaf difreintiedig dros amser, sy n ehangu r bwlch Uned Deallusrwydd a Gwyliadwriaeth Canser Cymru, Data Ystadegau Swyddogol 2013 Cyhoeddwyd 4 Chwefor

16 4 Mynychder, marwolaethau a goroesi mathau gwahanol o ganser Mynychder yn ôl math o ganser Roedd canser y fron yn rhoi cyfrif am bron traean o r holl ganserau ymysg menywod (ffigur 22). Canser yr ysgyfaint oedd yr ail mwyaf cyffredin, yn agos at 12 y cant o achosion. Roedd un mewn deg o ganserau newydd ymysg menywod yn ganser y coluddyn. Ffigur 22: Roedd bron traean yr holl ganserau ymysg menywod yn ganser y fron yn 2013 Yn 2013, y canserau mwyaf cyffredin yng Nghymru o ran niferoedd oedd canser y fron benywaidd, canser y prostad, yr ysgyfaint a r coluddyn (ffigur 20). Ffigur 20: Y canserau mwyaf cyffredin mewn dynion a menywod yng Nghymru yn 2013 Roedd canser y prostad yn rhoi cyfrif am dros chwarter yr holl ganserau newydd y cafwyd diagnosis ohonynt ymysg dynion (ffigur 21). Roedd canser y coluddyn a r ysgyfaint eu dau yn rhoi cyfrif am un mewn saith o ganserau ar gyfer dynion. Ffigur 21: Roedd dros chwarter yr holl ganserau ymysg dynion yn ganser y prostad yn 2013 Cafodd y rhan fwyaf o r canserau mwyaf cyffredin yng Nghymru gynnydd absoliwt o ran niferoedd rhwng a (ffigur 23). Roedd gan ganser y prostad, y coluddyn, canser y fron benywaidd, melanoma a chanser yr ysgyfaint y cynnydd mwyaf o ran niferoedd. Roedd bron dwy ran o dair o r cynnydd yn niferoedd canser y coluddyn ymysg dynion. Roedd cyfran debyg o r cynnydd mewn achosion o felanoma hefyd ymysg dynion. Roedd yr holl gynnydd bron yn niferoedd canser yr ysgyfaint ymysg menywod. Cafwyd gostyngiad yn niferoedd canserau ceg y groth, yr oesoffagws a r stumog. Er mai canser y prostad oedd â r cynnydd absoliwt mwyaf o ran niferoedd, gyda chanser yr iau ymysg dynion y cafwyd y cynnydd canran mwyaf, gan ddyblu dros y cyfnodau amser. Ar gyfer menywod, roedd y cynnydd yn niferoedd canser yr iau gymaint â 70 y cant. Melanoma oedd â r cynnydd canran ail uchaf, gyda nifer yr achosion ymysg dynion yn dyblu bron, ac ymysg menywod yn cynyddu bron hanner dros y cyfnodau a archwiliwyd. Cynyddodd canser y groth hefyd o bron hanner. Cafwyd cynnydd o bron hanner hefyd mewn canser y pen a r gwddf a r llwybr wrinol (ac eithrio r bledren. Cafwyd cynnydd canran cymedrol o leiaf yn y pedwar canser mwyaf cyffredin hefyd. Roedd gwahaniaeth mawr iawn rhwng dynion a menywod ar gyfer canser yr ysgyfaint. Cynyddodd nifer yr achosion newydd y cafwyd diagnosis ohonynt 16

17 ymysg menywod o bron traean, o i gymharu â 2 y cant yn unig ymysg dynion. Cynyddodd niferoedd canser y prostad o bron traean. Cynyddodd achosion o ganser y coluddyn bron chwarter ymysg dynion a bron pumed ymysg menywod. Ar wahân i ganser yr ysgyfaint ymysg dynion, y canser mwyaf cyffredin â r cynnydd canran lleiaf o ran niferoedd, sef 15 y cant, oedd canser y fron. Ffigur 23: Mae newid cyfartalog yn nifer yr achosion newydd o ganser yn ôl math o ganser yng Nghymru yn dangos amrywiad mawr yn o i gymharu â *Ni ddangosir canser y bledren oherwydd newid côd yn 2007 Cafwyd cynnydd canran mawr yn nifer yr achosion o ganser y thyroid a r endocrin ymysg dynion, gyda menywod hefyd yn dangos cynnydd bach. Ceir rhybudd i fod yn ofalus wrth ddehongli gan mai niferoedd bach sy n gysylltiedig â r cynnydd canran mawr hwn. Gan ystyried maint poblogaeth a strwythur oed, y canserau â r cyfraddau mynychder wedi u haddasu yn ôl oed uchaf yn 2013 oedd canser y prostad a chanser y fron benywaidd, gyda chyfraddau dros ddwywaith mor uchel o u cymharu â chanserau r ysgyfaint a r coluddyn (ffigur 24). Mae r ddau ganser cyntaf wrth gwrs yn benodol i ryw felly mae r ffigur enwadur yn wahanol i ganserau r ysgyfaint a r coluddyn a allai effeithio ar y boblogaeth gyfan. Uned Deallusrwydd a Gwyliadwriaeth Canser Cymru, Data Ystadegau Swyddogol 2013 Cyhoeddwyd 4 Chwefor

18 Ffigur 24: Mae r newid cyfartalog yn y ganran o achosion newydd o ganser yn amrywio yn ôl math o ganser yng Nghymru, o i gymharu â *Ni ddangosir canser y bledren oherwydd newid côd yn 2007 Ffigur 25: Cyfraddau mynychder canser wedi u haddasu yn ôl oed yng Nghymru, 2013 o i gymharu â 2004 *Ni ddangosir canser y bledren oherwydd newid côd yn

19 Roedd y cynnydd mwyaf yng nghyfraddau mynychder wedi i addasu yn ôl oed ymysg dynion o a ar gyfer melanoma, a chanserau r pen a r gwddf, y llwybr wrinol ac eithrio r bledren, yr iau, y prostad a r coluddyn (ffigur 26). Y cynnydd o fwy na 70 y cant yng nghyfradd mynychder melanoma oedd y cynnydd canran mwyaf ymysg dynion. Cynyddodd canser yr iau o ddwy ran o dair. Cafwyd hefyd cynnydd canran mawr yng nghanserau r thyroid a r endocrin (ond yn seiliedig ar niferoedd bach), y llwybr wrinol ac eithrio r bledren a chanserau r pen a r gwddf. Cafwyd gostyngiad mawr o ran canran yng nghanser y stumog, yr oesoffagws a r ysgyfaint (ffigur 27). Ffigur 26: Mae r newid cyfartalog yn y gyfradd mynychder (EASR) fesul 100,000 o r boblogaeth yn dangos cynnydd mawr mewn melanoma a gostyngiad mawr yng nghanser yr ysgyfaint ymysg dynion yng Nghymru, o i gymharu â Ffigur 27: Mae r newid o ran canran yn y gyfradd mynychder canser (EASR) fesul 100,000 o r boblogaeth yn ôl math o ganser ar gyfer dynion yng Nghymru yn dangos cynnydd o bron tri chwarter ar gyfer melanoma a chynndd o ddwy ran o dair ar gyfer canser yr iau yn o i gymharu â *Ni ddangosir canser y bledren oherwydd newid côd yn 2007 Ar gyfer menywod, canser yr ysgyfaint sydd â r cynnydd absoliwt mwyaf o ran cyfradd dros yr un cyfnod o amser (ffigur 28). Roedd y cynnydd mwyaf nesaf ar gyfer canser y fron, y groth, melanoma, y coluddyn, y llwybr wrinol (ac eithrio r bledren) a chanser yr iau. *Ni ddangosir canser y bledren oherwydd newid côd yn 2007 Ymysg menywod, canser yr iau oedd â r cynnydd mwyaf o ran canran (ffigur 29), wedi ei ddilyn gan y llwybr wrinol (ac eithrio r bledren), melanoma, y groth, thyroid ac endocrin, y pen a r gwddf, a chanser yr ysgyfaint. Cafwyd gostyngiadau canran nodedig yng nhanserau r stumog, yr oesoffagws, ceg y groth a r system nerfol ganolog. Ffigur 28: Mae r newid yn y gyfradd mynychder (EASR) fesul 100,000 o r boblogaeth yn ôl math o ganser ar gyfer menywod yng Nghymru yn dangos cynnydd mawr yng nghanser yr ysgyfaint yn o i gymharu â *Ni ddangosir canser y bledren oherwydd newid côd yn 2007 Uned Deallusrwydd a Gwyliadwriaeth Canser Cymru, Data Ystadegau Swyddogol 2013 Cyhoeddwyd 4 Chwefor

20 Ffigur 29: Mae r newid o ran canran yn y gyfradd mynychder canser (EASR) fesul 100,000 o r boblogaeth yn ôl math o ganser ar gyfer menywod yn dangos cynnydd o dros hanner ar gyfer canser yr iau yng Nghymru yn o i gymharu â Mae r bwlch amddifadedd yn dangos cynnydd bach o ran mynychder ar gyfer rhai mathau o ganser...mae mynychder canser yn uwch yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig ar gyfer canser yr ysgyfaint a chanser y colon a r rhefr ond mae r gwrthwyneb yn wir am ganser y fron benywaidd a chanser y prostad lle mae cyfraddau is yn cael eu gweld yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig. *Ni ddangosir canser y bledren oherwydd newid côd yn 2007 Mae r bwlch rhwng y gyfradd mynychder uchaf yn y pumed mwyaf difreintiedig yng Nghymru a r gyfradd mynychder isaf yn yr ardal lleiaf difreintiedig ehangaf ar gyfer canser yr ysgyfaint, o i gymharu â chanserau cyffredin eraill yng Nghymru (ffigur 30). Mae r bwlch mawr iawn hwn ar gyfer canser yr ysgyfaint wedi cynyddu oherywdd gostynigad yn y gyfradd mynychder ar gyfer y pumed lleiaf difreintiedig a chynnydd bach yn y pumed mwyaf difreintiedig. Mae r bwlch amddifadedd hwn wedi cynyddu ychydig ar gyfer canser y colon a r rhefr. Ffigur 30: Y gyfradd mynychder canser (EASR) fesul 100,000 o r boblogaeth ar gyfer ardaloedd ag amddifadedd cynyddol (pumedau) yn ôl math o ganser 20

21 Marwolaethau yn sgil mathau gwahanol o ganser Y marwolaethau cysylltiedig â chanser mwyaf cyffredin yng Nghymru oedd canser yr ysgyfaint gyda 1842 o farwolaethau wedi eu cofrestru yn 2013 (ffigur 31). Canser y coluddyn oedd yr ail fath mwyaf cyffredin o farwolaeth yn sgil canser gyda 907 o farwolaethau a chanser y fron benywaidd oedd y trydydd math mwyaf cyffredin o ganser gyda 573 o farwolaethau. Rhoddodd marwolaethau canser yr ysgyfaint gyfrif am fwy o farwolaethau na chanser y coluddyn a chanser y fron wedi u cyfuno. Cafwyd tair marwolaeth yn sgil canser y ceilliau yng Nghymru yn Ffigur 31: Canser yr ysgyfaint oedd y farwolaeth yn sgil canser fwyaf cyffredin yng Nghymru yn 2013 Roedd dros bumed o r holl farwolaethau canser ymysg dynion yng Nghymru yn sgil canser yr ysgyfaint yn 2013 (ffigur 32). Roedd dros 10 y cant o r holl farwolaethau canser yn sgil canser y prostad ac roedd cyfran debyg ar gyfer canser y colon a r rhefr. Canser yr oesoffagws oedd achos tua un ym mhob 16 o farwolaethau canser. Rhoddodd y pedwar math yma o ganser gyfrif am ychydig dros hanner yr holl farwolaethau canser ymysg dynion. Uned Deallusrwydd a Gwyliadwriaeth Canser Cymru, Data Ystadegau Swyddogol 2013 Cyhoeddwyd 4 Chwefor

22 Ffigur 32: Roedd dros bumed yr holl farwolaethau canser ymysg dynion yng Nghymru yn sgil canser yr ysgyfaint yn 2013 stumog wedi dangos gostyngiad mawr o ran canran. Ar gyfer menywod, y newid mwyaf o ran niferoedd oedd canser yr ysgyfaint. Roedd y nifer hwn bron yr un peth â chyfanswm y cynnydd ym mhob marwolaeth arall yn sgil canser ymysg menywod. Fodd bynnag, y cynnydd mwyaf o ran canran ar gyfer menywod oedd ar gyfer canser yr iau wedi ei ddilyn gan lymffoma Hodgkin a chanser y groth. Fodd bynnag, mae r niferoedd ar gyfer lymffoma Hodgkin yn fach iawn felly cynghorir bod yn ofalus wrth eu dehongli. Gwelir gostyngiadau mawr o ran canran ar gyfer canser y stumog, ceg y groth a thyroid ac endocrin. Roedd dros bumed yr holl farwolaethau canser ymysg menywod yng Nghymru yn sgil canser yr ysgyfaint yn 2013 (ffigur 33). Roedd bron un ym mhob saith o farwolaethau canser yn sgil canser y fron ymysg menywod a thros 10 y cant yn sgil canser y coluddyn. Canser yr ofarïau oedd y pedwerydd math mwyaf cyffredin o farwolaeth yn sgil canser ymysg menywod a rhoddodd y pedwar canser hyn gyfrif am ychydig dros hanner yr holl farwolaethau canser ymysg menywod yn Ffigur 33: Roedd dros bumed yr holl farwolaethau canser ymysg menywod yng Nghymru yn sgil canser yr ysgyfaint yn 2013 Y newid mwyaf yn nifer absoliwt y marwolaethau ymysg dynion oedd yn sgil canser yr iau a ddangosodd y cynnydd canran mwyaf hefyd (ffigurau 34 a 35). Cafwyd cynnydd hefyd yn nifer y marwolaethau yn sgil canser y pancreas gan olygu cynnydd o 28 y cant o ran niferoedd ar gyfer dynion. Cafwyd cynnydd canran mawr hefyd yn sgil melanoma a chanser y ceilliau ymysg dynion; fodd bynnag, dylid nodi bod canser y ceilliau yn seiliedig ar niferoedd bach iawn. Mae canser y 22

23 Ffigur 34: Mae r newid mwyaf yn nifer y marwolaethau canser cyfartalog ar gyfer canser yr ysgyfaint ymysg menywod yn o i gymharu â Ffigur 35: Mae r newid mwyaf o ran canran yn nifer cyfartalog y marwolaethau canser ar gyfer canser yr iau ar gyfer dynion a menywod yng Nghymru yn o i gymharu â Uned Deallusrwydd a Gwyliadwriaeth Canser Cymru, Data Ystadegau Swyddogol 2013 Cyhoeddwyd 4 Chwefor

24 Roedd gan ganser yr ysgyfaint y gyfradd marwolaethau wedi i addasu yn ôl oed uchaf yng Nghymru yn 2013, o i gymharu â mathau eraill o ganser. Roedd y gyfradd hon wedi gostwng o 12.3 y cant o i gymharu â deng mlynedd yn flaenorol. Canser y prostad oedd yr ail fath fwyaf cyffredin o farwolaeth yn sgil canser, ac roedd hyn wedi gostwng bron traean o i gymharu â Cyfraddau marwolaethau yn sgil canser y fron benywaidd oedd y trydydd uchaf yn 2013 (ffigur 36). Ffigur 37: Mae canserau r prostad a r ysgyfaint yn dangos y gostyngiad absoliwt mwyaf yn y gyfradd marwolaethau canser (EASR) fesul 100,000 ar gyfer dynion yng Nghymru o i Ffigur 36: Mae r gyfradd marwolaethau yn sgil canser (EASR) fesul 100,000 o r boblogaeth uchaf ar gyfer canser yr ysgyfaint yng Nghymru yn 2013 a 2004 o i gymharu â mathau eraill o ganser Ffigur 38: Mae r cynnydd canran mwayf yn y gyfradd marwolaethau canser (EASR) fesul 100,000 o ddynion ar gyfer canser yr iau o i Mae canser yr iau ymysg dynion yn dangos y cynnydd mwyaf yng nghyfraddau marwolaethau rhwng y cyfnodau amser a archwiliwyd (ffigur 37), a r cynnydd canran mwyaf ar gyfer dynion, yn cynyddu dros hanner. Mae canser y ceilliau yn dangos y cynnydd canran uchaf ond un, fodd bynnag, mae r niferoedd yn isel ar gyfer y math hwn o ganser (ffigur 38). Mae melanoma n dangos y cynnydd canran mwyaf ond dau o bron traean. Mae r gyfradd marwolaethau ar gyfer yr holl ganserau wedi u cyfuno wedi dangos gostyngiad mawr o dros 12 y cant.... canser yr iau ymysg dynion sydd â r cynnydd mwyaf yn y gyfradd marwolaethau rhwng 2004 a 2013 ond ar gyfer menywod, canser yr ysgyfaint sydd yn dangos y cynnydd mwyaf yn y gyfradd marwolaethau dros amser ond canser yr iau sydd â r cynnydd canran mwyaf o bron dwy ran o dair... Mae canser yr ysgyfaint ymysg menywod yn dangos y cynnydd mwyaf yn y gyfradd marwolaethau dros amser ond canser yr iau sydd â r cynnydd mwyaf o ran canran sef bron dwy ran o dair (ffigur 39 a 40). Mae lymffoma Hodgkin a chanser y groth hefyd yn dangos cynnydd mawr o ran canran ond mae r niferoedd yn fach iawn ar gyfer lymffoma Hodgkin. Mae r gyfradd marwolaethau ar gyfer yr holl ganserau wedi u cyfuno wedi dangos gostyngiad o bron 8 y cant. 24

25 Ffigur 39: Canser y fron sydd â r gostyngiad absoliwt mwyaf yn y gyfradd marwolaethau canser (EASR) fesul 100,000 ar gyfer menywod yng Nghymru o i Ffigur 41: Mae r gyfradd marwolaethau canser (EASR) fesul 100,000 yn dangos bod y gwahaniaeth rhwng y pumed lleiaf difreintiedig a mwyaf difreintiedig ar gyfer canser yr ysgyfaint yn cynyddu yng Nghymru Ffigur 40: Mae r cynnydd mwyaf o ran canran yn y gyfradd marwolaethau canser (EASR) fesul 100,000 o fenywod ar gyfer canser yr iau o i Mae goroesi canser y pancreas, yr ysgyfaint a r iau yn dalyn isel iawn Y canserau â r cyfraddau goroesi am flwyddyn isaf yw canser y pancreas, yr ysgyfaint a r iau ar gyfer y ddau gyfnod a archwiliwyd (ffigur 42). Er gwaethaf hyn, mae r tri chanser hyn wedi dangos gwelliannau o ran goroesi am flwyddyn. Canser y ceilliau sydd â r gyfradd goroesi am flwyddyn uchaf sef 98 y cant, wedi ei ddilyn yn agos gan felanoma, canser y prostad a chanser y fron benywaidd (i gyd dros 96 y cant) yn Mae tri chwarter y bobl sy n cael diagnosis o ganser y coluddyn bellach yn goroesi am flwyddyn o leiaf. Ceir gwahaniaethau mawr rhwng pumedau lleiaf difreintiedig a mwyaf difreintiedig ar gyfer marwolaethau canser yr ysgyfaint Mae marwolaethau canser ar eu huchaf yn y pumedau mwyaf difreintiedig ar gyfer canser yr ysgyfaint a chanser y coluddyn gyda graddiant yn y canol (ffigur 41). Mae r bwlch yn fawr iawn ar gyfer canser yr ysgyfaint ac mae wedi ehangu rhwng a Fe wnaeth y bwlch cymedrol mewn marwolaethau canser y coluddyn leihau ychydig. Ceir ychydig bach o amrywiad ar gyfer cyfradd marwolaethau canser y fron benywaidd a chanser y prostad rhwng pumedau amddifadedd ardaloedd, ond nid oes graddiannau clir. Uned Deallusrwydd a Gwyliadwriaeth Canser Cymru, Data Ystadegau Swyddogol 2013 Cyhoeddwyd 4 Chwefor

26 Ffigur 42: Ceir gwelliannau ar gyfer goroesi am flwyddyn (%) ar gyfer y rhan fwyaf o r mathau o ganser Yn debyg i oroesi am flwyddyn, mae r cyfraddau goroesi am bum mlynedd isaf ar gyfer canserau r pancreas, yr iau a r ysgyfaint (ffigur 43) ar gyfer y ddau gyfnod a archwiliwyd. Mae goroesi canser yr iau am bum mlynedd bellach ychydig o dan 6 y cant, cynnydd bach o i gymharu â Ar gyfer canser yr ysgyfaint, mae r ffigurau yn dal heb newid dros amser. Mae goroesi canser y ceilliau am bum mlynedd unwaith eto n uchel ar 96 y cant ar gyfer y cyfnod diweddaraf sef Mae goroesi canser y prostad a chanser y fron benywaidd am bum mlynedd dros 85 y cant yr un ar gyfer Ar gyfer canser y coluddyn, dim ond gwelliant bach a welwyd, yn codi i 52 y cant yn Amrywiad o ran goroesi rhwng byrddau iechyd ar gyfer rhai canserau Er nad yw goroesi am flwyddyn ar gyfer yr holl ganserau wedi u cyfuno yn amrywio llawer rhwng poblogaethau byrddau iechyd, mae amrywiad mawr ar gyfer rhai canserau, er enghraifft, canser yr oesoffagws (ffigur 44), ond mae pob bwrdd iechyd yn tueddu i gael cyfraddau goroesi am flwyddyn tebyg ar gyfer canser y prostad (95 y cant ac yn hŷn). 26

27 Ffigur 43: Ceir gwelliannau ar gyfer goroesi am bum mlynedd (%) ar gyfer y rhan fwyaf o fathau o ganser *Newidiwyd côd y bledren yn 2007, sy n esbonio r newid mawr o ran goroesi. Ffigur 44: Ceir amrywiad mawr ar gyfer goroesi canser yr oesoffagws am flwyddyn yn ôl bwrdd iechyd lewcemia hefyd. Mae mwy o wybodaeth am gyfraddau goroesi canser ar gyfer bob bwrdd iechyd ar gael ar ddangosfwrdd rhyngweithiol yr Uned Deallusrwydd a Gwyliadwriaeth Canser 1. Ffigur 45: Ceir amrywiad mawr yng nghyfraddau goroesi am bum mlynedd yn ôl poblogaeth bwrdd iechyd ar gyfer canser y prostad Fodd bynnag, mae goroesi canser y prostad am bum mlynedd yn dangos amrywiad mawr rhwng byrddau iechyd (o 78.4 y cant ym mwrdd Addysgu Iechyd Powys i 91.5 y cant ym mwrdd iechyd Prifysgol Caerdydd a r Fro)(ffigur 45). Ceir amrywiad eang ar gyfer canser y pen a r gwddfa a