Iechyd a r defnydd o wasanaethau iechyd

Transcription

1 Iechyd a r defnydd o wasanaethau iechyd 6.1 Iechyd a lles 6.2 Nifer yr achosion o glefydau/cyflyrau cronig Iechyd deintyddol Nifer yr ymweliadau ag adrannau achosion brys 6.5 Derbyniadau i r ysbyty 6.6 Anafiadau Iechyd a r defnydd o wasanaethau iechyd 6 97

2 Y negeseuon allweddol Yng Nghymru, mae dros dri chwarter y plant oed yn nodi bod eu hiechyd yn ardderchog neu n dda; fodd bynnag, ymhlith bechgyn (81%) a merched (74%) mae hyn yn is na r ganran yn Lloegr, yr Alban ac Iwerddon. Mae lefelau uwch o iechyd da i w gweld ymysg y rhai o deuluoedd mwy cefnog. Pan ofynnwyd iddynt raddio eu hansawdd bywyd ar raddfa o 0 i 10 (0=y bywyd gwaethaf posibl a 10=y bywyd gorau posibl) nododd 80% o fechgyn ac 86% o ferched oed yng Nghymru eu bod ar bwynt 6 neu n uwch. O gymharu â Lloegr, yr Alban ac Iwerddon, yng Nghymru y cafwyd y ganran isaf, gyda sgôr o 6 neu n uwch ymysg bechgyn a merched. Yn 2011, nododd dros 25,000 o fechgyn a bron 20,000 o ferched 0-24 oed broblem iechyd neu anabledd hirdymor yng Nghymru sy n cyfateb i 4.3% o ferched a 5.7% o fechgyn. Mae hyn yn uwch na r ganran ar gyfer Lloegr ac unrhyw ranbarth yn Lloegr. Mae r canrannau uchaf yng Nghymru i w gweld yng Nghastell-nedd Port Talbot ac ar draws cymoedd y de. Mae iechyd a lles meddwl yn uchel ar agenda r Llywodraeth yn sgil eu heffaith sylweddol ar unigolion, cymdeithas a r economi yn gyffredinol. Nod strategaeth iechyd meddwl Llywodraeth Cymru, Law yn llaw at iechyd meddwl, yw hybu lles meddwl a lle y bo n bosibl atal problemau iechyd meddwl rhag datblygu. Yn 2011, amcangyfrifwyd bod gan dros 40,000 o blant a phobl ifanc 5-16 oed anhwylder iechyd meddwl yng Nghymru. Yn 2009/10, canran y rhai oed yng Nghymru a nododd eu bod yn cael eu bwlio yn ystod yr ychydig fisoedd diwethaf oedd 30% ar gyfer bechgyn a 27% ar gyfer merched. Roedd canran y merched yn debyg ar draws pob ardal bwrdd iechyd, gan amrywio o 23% yng Nghwm Taf i 30% yn Hywel Dda. Mae anhwylderau bwyta yn cynnwys cyflyrau sy n effeithio ar bobl yn gymdeithasol, yn gorfforol ac yn seicolegol ac, mewn achosion eithafol, gallant arwain at farwolaeth. Yng Nghymru, mae 37% o ferched a 25% o fechgyn oed yn credu eu bod yn rhy dew. Fodd bynnag, 15% o ferched ac 21% o fechgyn o r un oedran sydd dros bwysau neu n ordew, sy n awgrymu bod canfyddiad merched o u pwysau yn anghywir. Y mathau mwyaf cyffredin o ganser ymhlith plant a phobl ifanc yw lewcemia, lymffoma (Hodgkins a lymffoma nad yw n Hodgkins) a r ymennydd a r system nerfol ganolog. Ceir y cyfraddau cofrestru blynyddol uchaf yn y grŵp oedran oed, sef tua 300 o bob 1,000,000 o boblogaeth. 98

3 Mae tua 4.4% o r holl fabanod a anwyd yn fyw yn cael eu geni gydag anomaledd cynhenid. Mae r anomaleddau cynhenid mwyaf cyffredin yn cynnwys namau ar y galon, namau ar y tiwb nerfol (megis spina bifida) ac anhwylderau cromosomaidd megis Syndrom Down. Ar gyfer rhai o r anomaleddau cynhenid mwyaf cyffredin, mae r rhan fwyaf o blant yn goroesi tan eu pen-blwydd yn bump oed. Mae r dystiolaeth bod fflworid yn lleihau pydredd dannedd yn dra hysbys; mae defnyddio past dannedd fflworid a farnais fflworid yn flaenoriaethau lleol ar gyfer gweithredu ar lefel gymunedol. Ar gyfartaledd, mae r nifer fwyaf o ddannedd pydredig, dannedd ar goll a dannedd wedi u llenwi ar gyfartaledd fesul plentyn ym Mlaenau Gwent (3.1). Aeth bron 280,000 o blant a phobl ifanc 0-24 oed (3 o bob 10) i adran achosion brys yn 2011, gyda bechgyn yn cyfrif am 55% o r plant a r bobl ifanc rhwng 0-24 oed. O r rhai 0-24 oed a aeth i adrannau achosion brys, aeth dros un rhan o dair (37%) ohonynt yno fwy nag unwaith. Ceir y cyfraddau uchaf yn y grŵp oedran oed ac mae n debygol y gellir priodoli hyn i broblemau n ymwneud ag alcohol, damweiniau mewn cerbydau ac anafiadau chwaraeon. Mae Llywodraethau yn cydnabod hawl y plentyn i fwynhau r safon iechyd uchaf y gellir ei chyrraedd ac i gyfleusterau ar gyfer trin salwch ac adfer iechyd. Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau r Plentyn, Erthygl 24.1 Cafodd 1 o bob 10 o blant a phobl ifanc 0-24 oed eu derbyn i r ysbyty fel achos brys yn Y prif achosion dros dderbyn plant 0-4 oed i r ysbyty yw clefydau a heintiau anadlol ond ar gyfer y rhai 5-24 oed yr achos mwyaf cyffredin dros eu derbyn i r ysbyty yw anaf/gwenwyno. Mae r cyfraddau derbyn plant a phobl ifanc 0-24 oed i r ysbyty fel achosion brys ar eu huchaf yn ardaloedd awdurdodau lleol Merthyr Tudful a Phen-y-bont ar Ogwr ac ar draws cymoedd y de. Gall cyfraddau derbyn claf i r ysbyty fel achos brys ddibynnu ar nifer o ffactorau, gan gynnwys angen sylfaenol y boblogaeth, y gwasanaethau a ddarperir gan gynnwys gwasanaethau dewisol, brys, cymunedol a gofal sylfaenol yn ogystal ag ymddygiad cleifion/ rhieni o ran cael gofal iechyd. Mae anafiadau n broblem iechyd cyhoeddus fawr ledled y byd. Yn 2011, o blith y plant a r bobl ifanc 0-24 oed cafwyd dros 15,000 o dderbyniadau i r ysbyty o ganlyniad i anafiadau. Mae plant o ardaloedd â mwy o amddifadedd yn fwy tebygol o gael eu derbyn i r ysbyty fel achos brys o ganlyniad i anaf i gerddwyr na r rhai o r ardaloedd â llai o amddifadedd. Iechyd a r defnydd o wasanaethau iechyd 99

4 Mae iechyd plant yn ystyriaeth bwysig. Bydd dylanwadau ar iechyd ar oedran ifanc yn parhau drwy gydol plentyndod ac i fywyd fel oedolyn; gan arwain at well lles mewn oedolion. 1 Mae rhoi dechrau iach mewn bywyd i bob plentyn yn un o r saith egwyddor a nodwyd gan Lywodraeth Cymru yn y cynllun gweithredu strategol i leihau anghydraddoldebau iechyd. 2 Mae r bennod hon yn cynnwys nifer fawr o fesurau o amrywiaeth o ffynonellau sy n adlewyrchu iechyd a lles pobl ifanc. Ceir hefyd nifer o fesurau gwasanaeth iechyd sy n gysylltiedig â chanlyniadau iechyd i blant a phobl ifanc. 6.1 Iechyd a lles Er mwyn gwella iechyd plant a phobl ifanc mae n hanfodol deall y ffactorau cymdeithasol sy n dylanwadu ar iechyd. Bydd hyn yn llywio polisi ac ymarfer ac yn sicrhau y gellir penderfynu ar yr ymyriadau priodol a u rhoi ar waith. Mae Deddf Plant 2004 yn rhoi dyletswydd ar asiantaethau lleol i gydweithio i wella lles plant, gan gynnwys eu hiechyd meddwl a u hiechyd emosiynol. 3 Mae r arolwg Ymddygiad Iechyd mewn Plant Oedran Ysgol (HBSC) yn astudiaeth ymchwil trawsgenedlaethol a gynhelir ar y cyd â Swyddfa Ranbarthol Ewrop Sefydliad Iechyd y Byd 4 fel y disgrifir ym mhennod 4 o r adroddiad hwn. Dengys Ffigur 6.1 ganran y plant oed sy n nodi bod eu hiechyd yn ardderchog neu n dda. Gellir gweld bod canran plant Cymru yn is na chyfartaledd HBSC o ran bechgyn a merched. Gwelir bod gan Gymru ganrannau is (gwaeth) ar gyfer bechgyn a merched o gymharu â Lloegr, yr Alban ac Iwerddon. Mae r ganran sy n nodi bod eu hiechyd yn ardderchog neu n dda yn uwch ymhlith bechgyn na merched ym mhob ardal. Ffigur 6.1 % y bobl ifanc oed a nododd fod eu hiechyd yn ardderchog neu n dda, 2009/10 Ukrain (Isaf) Macedonia (Uchaf) Cyfartaledd yr arolwg o Ymddygiad Iechyd mewn Plant Oedran Ysgol Yr Alban Iwerddon Lloegr Cymru Bechgyn Merched Betsi Cadwaladr Powys Hywel Dda ABM Caerdydd a r Fro Cwm Taf Aneurin Bevan Ffynhonnell data: Ymddygiad Iechyd mewn Plant Oedran Ysgol (LlC) 100

5 Bwrdd Iechyd Hywel Dda sydd â r ganran uchaf o fechgyn a merched oed sy n nodi bod eu hiechyd yn ardderchog neu n dda, sef 83% ac 80% yn y drefn honno. Gwelir y canrannau isaf ymysg merched yng Nghaerdydd a r Fro (70%) a r canrannau isaf ymysg bechgyn ym myrddau iechyd Betsi Cadwaladr a Chwm Taf (78%). Disgrifir mesur Graddfa Cyfoeth Teuluol HBSC yn adran 4.10 ac yn y canllaw technegol y gellir ei weld ar wefan yn: Dengys Ffigur 6.2 ganran y plant oed a nododd fod eu hiechyd yn ardderchog neu n dda wedi u dosbarthu gan y Raddfa ar gyfer Cyfoeth Teuluol a hefyd ar gyfer blynyddoedd ysgol 7 i 11 sy n cyfateb i r rhai oed. Ffigur 6.2 % y bobl ifanc oed a nododd fod eu hiechyd yn ardderchog neu n dda, wedi u trefnu fesul haen yn ôl y Raddfa Cyfoeth Teuluol, oedran a rhyw, Cymru, 2009/10 Bechgyn Merched Personau Graddfa Cyfoeth Teuluol 1 (isel) Graddfa Cyfoeth Teuluol 2 (canol) Graddfa Cyfoeth Teuluol 3 (uchel) Blwyddyn 7 84 Blwyddyn 8 79 Blwyddyn 9 78 Blwyddyn Blwyddyn Ffynhonnell data: Ymddygiad Iechyd mewn Plant Oedran Ysgol (LlC) Mae sgôr uwch ar y Raddfa Cyfoeth Teuluol yn gysylltiedig â chanran uwch o r rhai oed sy n nodi bod eu hiechyd yn ardderchog neu n dda; mae hyn yn wir am fechgyn a merched. Yn y sgôr isel ar y Raddfa Cyfoeth Teuluol, mae 67% o r rhai oed yn nodi bod eu hiechyd yn ardderchog neu n dda o gymharu ag 81% o r rhai â sgôr uchel ar y Raddfa Cyfoeth Teuluol h.y. roedd y rhai o r aelwydydd â r amddifadedd mwyaf yn fwy tebygol o roi sgôr is i w hiechyd na r rhai o r aelwydydd mwyaf cefnog Iechyd a r defnydd o wasanaethau iechyd Gan edrych ar y data yn ôl oedran a rhyw, mae canran y merched oed sy n nodi bod eu hiechyd yn ardderchog neu n dda yn sylweddol is ym mlwyddyn 11 (67%) o gymharu â blwyddyn 7 (81%). Nid yw r patrwm hwn yn cael ei ailadrodd ymysg bechgyn. Pan ofynnwyd iddynt raddio eu hansawdd bywyd ar raddfa o 0 i 10 (0=y bywyd gwaethaf posibl a 10=y bywyd gorau posibl) nododd 80% o fechgyn ac 86% o ferched oed yng Nghymru eu bod ar bwynt o 6 neu n uwch (Ffigur 6.3). O gymharu â Lloegr, yr Alban ac Iwerddon, cafwyd y ganran isaf yng Nghymru, gan sgorio 6 neu n uwch o ran bechgyn a merched. Gwelir patrymau tebyg ar draws ardaloedd y saith bwrdd iechyd yng Nghymru gyda thros dri chwarter y bechgyn a r merched oed yn sgorio chwech neu n uwch ar y raddfa ansawdd bywyd. 101

6 Ffigur 6.3 % y bobl ifanc a sgoriodd chwech neu n uwch drwy hunanraddio eu hansawdd bywyd, 2009/10 Twrci (isaf) Yr Iseldiroedd (uchaf) Cyfartaledd yr arolwg o Ymddygiad Iechyd mewn Plant Oedran Ysgol Yr Alban Iwerddon Lloegr Cymru Bechgyn Merched Betsi Cadwaladr Powys Hywel Dda ABM Caerdydd a r Fro Cwm Taf Aneurin Bevan Ffynhonnell data: Ymddygiad Iechyd mewn Plant Oedran Ysgol (LlC) Mae problem iechyd neu anabledd hirdymor yn un sy n cyfyngu ar weithgarwch unigolyn o ddydd i ddydd ac sydd wedi para, neu y disgwylir iddi bara, am o leiaf 12 mis. 5 O Gyfrifiad 2011, nododd dros 25,000 o fechgyn a bron 20,000 o ferched 0-24 oed broblem iechyd neu anabledd hirdymor yng Nghymru, sy n cyfateb i 4.3% o ferched a 5.7% o fechgyn (Ffigur 6.4). Ar gyfer bechgyn a merched, Cymru oedd â r ganran uchaf o gymharu â Lloegr a i rhanbarthau. 102

7 Ffigur 6.4 % y bechgyn a r merched 0-24 oed â phroblem iechyd neu anabledd hirdymor, 2011 Lloegr Gogledd-ddwyrain Lloegr Gogledd-orllewin Lloegr Swydd Efrog a Humber Dwyrain Canolbarth Lloegr Gorllewin Canolbarth Lloegr Dwyrain Lloegr Llundain De-ddwyrain Lloegr De-orllewin Lloegr Bechgyn Cymru = 5.7% Merched Cymru = 4.3% Betsi Cadwaladr Powys Hywel Dda ABM Caerdydd a r Fro Cwm Taf Aneurin Bevan Ynys Môn Gwynedd Conwy Sir Ddinbych Sir y Fflint Wrecsam Powys Ceredigion Sir Benfro Sir Gaerfyrddin Abertawe Castell-nedd Port Talbot Pen-y-bont ar Ogwr Bro Morgannwg Caerdydd Rhondda Cynon Taf Merthyr Tudful Caerffili Blaenau Gwent Torfaen Sir Fynwy Casnewydd Iechyd a r defnydd o wasanaethau iechyd Ffynhonnell data: Cyfrifiad 2011 (ONS) Ar lefel y byrddau iechyd, mae r ganran uchaf o blant a phobl ifanc 0-24 oed a nododd fod ganddynt broblem iechyd neu anabledd hirdymor i w gweld yn Abertawe Bro Morgannwg ar gyfer bechgyn (6.3%) a merched (4.8%). Gwelir y canrannau isaf yng Nghaerdydd a r Fro ar gyfer bechgyn (5.0%) ac ym Mhowys ar gyfer merched (3.7%). Gwelir amrywiad pellach ar gyfer bechgyn a merched ar draws ardaloedd awdurdodau lleol. Gwelir y ganran uchaf sy n nodi problem iechyd hirdymor neu anabledd yng Nghastell-nedd Port Talbot ar gyfer merched a bechgyn (5.5% a 7.1% yn y drefn honno) a gwelir y canrannau isaf yng Ngwynedd a Phowys ar gyfer merched (3.7%) ac yng Ngwynedd ar gyfer bechgyn (4.6%). Mae canrannau r rhai 0-24 oed a nododd fod ganddynt broblem iechyd neu anabledd hirdymor yn uwch ymhlith bechgyn na merched ar draws pob ardal. Mae cynllun cydraddoldeb strategol Llywodraeth Cymru n cynnwys amcanion cydraddoldeb i sicrhau bod gwasanaethau cyhoeddus a chyflogaeth yn deg, yn hygyrch ac yn ymatebol i anghenion pobl. 6 Mae gwybodaeth am ymyriadau ar gyfer gwella lles meddwl wedi i chynnwys yn adran 8.7 o r adroddiad hwn. 103

8 Bwlio a chyfeillgarwch Mae unigolion yn datblygu sgiliau cymdeithasol, yn gwella eu hunan-barch ac yn cael cymorth cymdeithasol drwy sefydlu cyfeillgarwch, ac mae hyn oll yn cyfrannu at iechyd a lles unigolyn. 7 Mae dod i gysylltiad â bwlio n cynyddu r risg o broblemau iechyd ac anhapusrwydd ymysg plant a phobl ifanc Dangoswyd bod y problemau iechyd hyn yn ymestyn i fywyd fel oedolyn. 12 Mae effaith bwlio ar blant ifanc wedi i hamlygu gan y Cynllun Peilot Adolygiad o Farwolaethau Plant, fel rhan o r adolygiad thematig o bobl ifanc sy n lladd eu hunain. 13 Yn yr adran hon o r adroddiad trafodir cyfeillgarwch a bwlio ymysg plant oed gan ddefnyddio data o r arolwg Ymddygiad Iechyd mewn Plant Oedran Ysgol. Ffigur 6.5 % y bobl ifanc oed a nododd fod ganddynt dri neu ragor o ffrindiau agos o r un rhyw, 2009/10 Gwlad Groeg (isaf) Yr Alban (uchaf) Cyfartaledd yr arolwg o Ymddygiad Iechyd mewn Plant Oedran Ysgol Yr Alban Iwerddon Lloegr Cymru Bechgyn Merched Betsi Cadwaladr Powys Hywel Dda ABM Caerdydd a r Fro Cwm Taf Aneurin Bevan Ffynhonnell data: Ymddygiad Iechyd mewn Plant Oedran Ysgol (LlC) Yng Nghymru, nododd 88% o fechgyn a 91% o ferched oed fod ganddynt dri neu ragor o ffrindiau agos o r un rhyw (Ffigur 6.5). Nodwyd canrannau tebyg yn Lloegr, yr Alban ac Iwerddon. Ar draws y byrddau iechyd, ar gyfer bechgyn mae r canrannau n amrywio o 84% ym Mhowys i 92% ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr ac ar gyfer merched mae r canrannau n amrywio o 89% ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr i 93% yn Hywel Dda. Mae canran y bobl ifanc oed a nododd fod ganddynt dri neu ragor o ffrindiau agor o r un rhyw yn uwch ymysg merched o gymharu â bechgyn ar draws pob bwrdd iechyd yng Nghymru ac eithrio Betsi Cadwaladr lle mae r patrwm hwn wedi i wrthdroi. 104

9 Ffigur 6.6 % y bobl ifanc oed a nododd eu bod wedi cael eu bwlio yn ystod yr ychydig fisoedd diwethaf, 2009/10 Yr Eidal (isaf) Lithwania (uchaf) Cyfartaledd yr arolwg o Ymddygiad Iechyd mewn Plant Oedran Ysgol Yr Alban Iwerddon Lloegr Cymru Bechgyn Merched Betsi Cadwaladr Powys Hywel Dda ABM Caerdydd a r Fro Cwm Taf Aneurin Bevan Ffynhonnell data: Ymddygiad Iechyd mewn Plant Oedran Ysgol (LlC) Yn 2009/10, canran y bobl ifanc oed yng Nghymru a nododd eu bod yn cael eu bwlio yn ystod yr ychydig fisoedd diwethaf oedd 30% ar gyfer bechgyn a 27% ar gyfer merched (Ffigur 6.6). Nodwyd y ganran isaf yn yr Alban ar gyfer bechgyn (24%) a merched (24%) o gymharu â rhanbarthau eraill ym Mhrydain Fawr ac Iwerddon. O gymharu â r gwledydd eraill a gymerodd ran yn yr arolwg, roedd y canrannau a nododd iddynt gael eu bwlio yng Nghymru yn debyg i gyfartaleddau r arolwg a bron hanner cyfradd y wlad a nododd y canrannau uchaf (Lithiwania). Ar lefel byrddau iechyd, Powys oedd â r ganran uchaf o fechgyn oed a nododd iddynt gael eu bwlio yn yr ychydig fisoedd diwethaf (38%) a chafwyd y ganran isaf ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr (27%). Roedd canran y merched yn debyg ar draws pob ardal bwrdd iechyd, gan amrywio o 23% yng Nghwm Taf i 30% yn Hywel Dda. Iechyd a r defnydd o wasanaethau iechyd Anhwylderau bwyta Mae anhwylderau bwyta n cynnwys cyflyrau sy n effeithio ar bobl yn gymdeithasol, yn gorfforol ac yn seicolegol. Mae r cyflyrau hyn yn ddifrifol iawn a gallant effeithio ar ddynion a menywod. Nododd y Trydydd Arolwg Afiachusrwydd mewn Ymarfer Cyffredinol fod 100 o bob 100,000 o fenywod a 60 fesul 100,000 o ddynion (pob oedran) wedi cysylltu â u meddyg teulu ynglŷn ag anorecsia nerfosa. 14 Mae nodi hyn yn gynnar ac ymyriadau priodol yn hanfodol i wella r canlyniad i unigolyn. Un o r ffactorau risg sy n gysylltiedig ag anhwylderau bwyta yw hunanbarch isel sy n cael ei ddylanwadu gan ganfyddiad unigolyn o i gorff ei hun. 14 Yng Nghymru, mae 37% o ferched a 25% o fechgyn oed yn credu eu bod yn rhy dew. Fodd bynnag, mae cymariaethau â r ffigurau ar gyfer y ganran o r rhai oed a oedd dros bwysau neu n ordew (Ffigur 5.7) yn awgrymu bod canfyddiad merched o u pwysau yn anghywir oherwydd roedd 15% o ferched dros bwysau neu n ordew o gymharu â 21% o fechgyn. Fodd bynnag, gall y ffaith bod taldra a phwysau n cael ei hunanadrodd a r trothwy a ddefnyddir i ddosbarthu gorbwysau mewn plant effeithio ar y canfyddiadau hyn. 105

10 Dengys Ffigur 6.7 y cyfraddau oedran-benodol, fesul 100,000 o r boblogaeth, o dderbyniadau i r ysbyty â diagnosis sylfaenol o anhwylder bwyta ymysg pobl ifanc oed yng Nghymru. Gall unigolyn fod wedi i dderbyn fwy nag unwaith mewn blwyddyn benodol ond dim ond unwaith y flwyddyn y bydd wedi i gyfrif yn y dadansoddiad hwn. Cynyddodd y gyfradd o 7.7 fesul 100,000 o r boblogaeth yn 2002 i 10.4 yn Fodd bynnag, dangosodd dadansoddiad pellach nad yw hon yn duedd gynyddol sy n ystadegol arwyddocaol (χ 2 tuedd = 2.97, p>0.05). Rhwng 2002 a 2011, y nifer cyfartalog o blant a phobl ifanc 0-24 oed a dderbyniwyd y flwyddyn oherwydd anhwylder bwyta oedd 46. Roedd 9 o bob 10 o dderbyniadau am anhwylderau bwyta ymysg pobl ifanc yn y cyfnod 2002 i 2011 yn ferched. Yn , roedd 64% o r holl dderbyniadau oherwydd anhwylderau bwyta ymysg pobl ifanc oed rhwng oed ac roedd 36% yn oed. Ffigur 6.7 Y bobl ifanc oed a dderbyniwyd i r ysbyty gyda diagnosis sylfaenol o anhwylder bwyta, Cymru, Cyfradd fesul 100, Ffynhonnell data: Cronfa Ddata Cyfnodau Gofal Cleifion Cymru (Gwasanaeth Gwybodeg GIG Cymru) ac Amcangyfrifon Canol Blwyddyn (ONS) Y cleifion sy n cael gofal anhwylder bwyta Haen 3 a Haen 4 yw r cleifion risg uchel a fyddai n cael budd o ymyriadau dwys ac felly dim ond cyfran fach iawn maent yn ei chynrychioli gan fod y rhan fwyaf o gleifion yn cael gofal sylfaenol (Haen 1). Ym mis Gorffennaf 2013, roedd mwy na 70 o bobl ifanc yng Nghymru yn cael gofal Haen 3 neu Haen 4 am anhwylderau bwyta (ffigurau a ddarparwyd gan y Gwasanaethau Anhwylderau Bwyta Oedolion Cymunedol (CAEDS)). Wrth ymateb i r broblem gynyddol o ordewdra ymhlith plant, bydd angen i lunwyr polisïau fod yn ymwybodol o r risg mai un o sgil effeithiau posibl unrhyw ymyriad sydd wedi i fwriadu i leihau gordewdra fydd cynyddu canran y bobl ifanc sy n rheoli eu pwysau mewn modd amhriodol. 15 Iechyd Meddwl Amcangyfrifir bod problemau iechyd meddwl yn effeithio ar chwarter yr oedolion ac 1 o bob 10 o blant. 16 Mae iechyd a lles meddwl yn uchel ar agenda r llywodraeth yn sgil yr effaith a gânt ar unigolion, cymdeithas a r economi yn gyffredinol. Nod strategaeth iechyd meddwl Llywodraeth Cymru, Law yn llaw at iechyd meddwl 17, yw hybu lles meddwl a lle y bo n bosibl atal problemau 106

11 iechyd meddwl rhag datblygu. Mae r strategaeth hon yn nodi r angen i ddatblygu gwell cysylltiadau â gwasanaethau megis Gwasanaethau Iechyd Meddwl Plant a r Glasoed (CAMHS). Mae salwch meddwl yn effeithio ar y gallu i rianta n gadarnhaol ac mae hyn yn arbennig o bwysig yn ystod dwy flynedd gyntaf bywyd pan gaiff ymlyniadau eu ffurfio a phan fydd datblygiad yr ymennydd ar ei gyflymaf. 18 Mae iechyd meddwl da ymhlith rhieni yn un o gydrannau hanfodol ymlyniad diogel. Mae gan hyn rôl bwysig i w chwarae o ran iechyd corfforol plant; datblygiad yr ymennydd; hunan-barch; sgiliau cymdeithasol; a chymhwysedd emosiynol. Yn sgil prinder data ar iechyd meddwl, paratowyd yr amcangyfrif o nifer y plant 5-16 oed ag unrhyw anhwylder meddwl drwy gymhwyso r amcangyfrifon o nifer yr achosion (9.6%) a gyhoeddwyd gan Green et al (2004) 19 i boblogaeth 5-16 oed Cymru. Dengys Ffigur 6.8 yr amcangyfrifwyd bod dros 40,000 o blant a phobl ifanc 5-16 oed anhwylder iechyd meddwl yng Nghymru yn Roedd y niferoedd yn amrywio o 1,700 ym Mhowys i bron 9,000 ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr, gan adlewyrchu meintiau gwahanol y boblogaeth o ran plant yn yr ardaloedd hyn. Ffigur 6.8 Amcangyfrif o nifer y plant a phobl ifanc 5-16 oed gyda rhyw fath o anhwylder iechyd meddwl, 2011 Poblogaeth Amcangyfrif (cyfwng hyder o 95%) Betsi Cadwaladr 91,670 8,830 (8,656 i 9,006) Powys 17,860 1,700 (1,624 i 1,778) Hywel Dda 50,170 4,900 (4,772 i 5,032) ABM 68,830 6,701 (6,550 i 6,855) Caerdydd a r Fro 62,520 6,197 (6,053 i 6,345) Cwm Taf 40,750 3,942 (3,826 i 4,060) Aneurin Bevan 82,940 7,973 (7,808 i 8,140) Ynys Môn 8, (790 i 898) Gwynedd 15,540 1,538 (1,467 i 1,613) Conwy 14,660 1,397 (1,329 i 1,468) Sir Ddinbych 12,780 1,233 (1,169 i 1,300) Sir y Fflint 21,300 2,035 (1,953 i 2,121) Wrecsam 18,580 1,783 (1,706 i 1,864) Powys 17,860 1,700 (1,624 i 1,778) Ceredigion 8, (848 i 959) Sir Benfro 16,750 1,611 (1,538 i 1,687) Sir Gaerfyrddin 24,900 2,388 (2,298 i 2,480) Abertawe 30,860 3,053 (2,952 i 3,158) Castell-nedd Port Talbot 18,750 1,797 (1,720 i 1,878) Pen-y-bont ar Ogwr 19,230 1,851 (1,772 i 1,932) Bro Morgannwg 18,040 1,735 (1,659 i 1,814) Caerdydd 44,480 4,463 (4,340 i 4,589) Rhondda Cynon Taf 32,650 3,159 (3,056 i 3,266) Merthyr Tudful 8, (732 i 836) Caerffili 25,940 2,489 (2,398 i 2,584) Blaenau Gwent 9, (854 i 966) Torfaen 13,090 1,256 (1,191 i 1,323) Sir Fynwy 12,840 1,223 (1,159 i 1,290) Casnewydd 21,690 2,096 (2,012 i 2,183) Cymru 414,740 40,243 (39,871 i 40,618) Iechyd a r defnydd o wasanaethau iechyd Ffynhonnell data: Green et al (2004) 19 ac Amcangyfrifon Canol Blwyddyn (ONS) 107

12 6.2 Nifer yr achosion o glefydau/cyflyrau cronig Gall clefydau yn ystod plentyndod a chyflyrau cronig gael effaith sy n cyfyngu ar fywyd a gallant gynyddu r defnydd o wasanaethau iechyd dros rychwant oes yr unigolyn dan sylw. Asthma Mae nifer yr achosion o asthma yng Nghymru gyda r uchaf yn y byd gyda thros chwarter miliwn o bobl yn byw gyda r cyflwr. 20 Mae gan y DU hefyd gyfraddau sylweddol uwch o asthma nag gwledydd Ewropeaidd eraill megis Ffrainc, yr Almaen, y Ffindir a Norwy. 21 Asthma yw r cyflwr cronig mwyaf cyffredin ymhlith plant ledled y byd, ac ar hyn o bryd mae 1 o bob 10 o blant yng Nghymru yn cael triniaeth am asthma. 20,22 Er bod asthma n gyflwr y gellir ei reoli gyda meddyginiaeth, canfu adroddiad gan Asthma UK Cymru fod 1 o bob 8 o gleifion yn disgwyl gorfod cyfaddawdu o ran eu ffordd o fyw, megis osgoi ymarfer corff neu gymryd rhan mewn chwaraeon, a hynny n ddyddiol. 20 Nododd y cynllun peilot Adolygiad Marwolaethau Plant y gall asthma fod yn gyflwr marwol a phwysleisiwyd pwysigrwydd cymorth arbenigol i blant sydd wedi u derbyn i ofal dwys neu ofal dibyniaeth fawr gydag asthma. 13 Ffigur 6.9 Nifer y cleifi on ar gofrestr cyfl yrau cronig gofal sylfaenol ag asthma, %, plant a phobl ifanc dan 25 oed, Chwefror 2012 Betsi Cadwaladr Powys Hywel Dda ABM Caerdydd a r Fro Cwm Taf Aneurin Bevan Bechgyn Cymru = 5.7% Merched Cymru = 4.9% Ynys Môn Gwynedd Conwy Sir Ddinbych Sir y Fflint Wrecsam Powys Ceredigion Sir Benfro Sir Gaerfyrddin Abertawe Castell-nedd Port Talbot Pen-y-bont ar Ogwr Bro Morgannwg Caerdydd Rhondda Cynon Taf Merthyr Tudful Caerffili Blaenau Gwent Torfaen Sir Fynwy Casnewydd Ffynhonnell data: Archwiliad+ (Gwasanaeth Gwybodeg GIG Cymru) 108

13 Yng Nghymru, mae canran y bechgyn 0-24 oed ar gofrestr cyflyrau cronig meddyg teulu ag asthma (5.7%) yn uwch na chanran y merched o r un oedran (4.9%) (Ffigur 6.9). Ar lefel byrddau iechyd, Cwm Taf sydd â r ganran isaf o gleifion bechgyn a merched ar gofrestr asthma, ac Abertawe Bro Morgannwg sydd â r canrannau uchaf o fechgyn a merched. Ar draws awdurdodau lleol yn gyffredinol mae canrannau uwch o asthma ymysg bechgyn o gymharu â merched. Ynys Môn sydd â r canrannau uchaf o asthma ymysg merched a bechgyn ar 6.3% a 7.7% yn y drefn honno. Rhondda Cynon Taf sydd â r canran isaf o gleifion sy n ferched ar y gofrestr cyflyrau cronig gydag asthma ar 4.1% a Blaenau Gwent sydd â r ganran isaf o fechgyn ar 5.0%. Defnyddir data r fframwaith ansawdd a chanlyniadau n bennaf i fonitro perfformiad practisau meddygon teulu yn erbyn eu contract; dylid bod yn ofalus wrth ddehongli r defnydd eilaidd o ddata e.e. gellir priodoli r cyfraddau uchel ac isel i wahaniaethau o ran nodi, casglu data ac adrodd ar gyfer y practisau meddygon teulu yn yr ardaloedd hynny. Mae n aneglur beth sy n achosi asthma ond maes hanes o r afiechyd yn y teulu yn cynyddu r risg. Mae ysgogiadau cyffredin ar gyfer asthma yn cynnwys gwiddon llwch tŷ, blew anifeiliaid, paill, mwg tybaco, ymarfer corff, aer oer a heintiadau r frest. 23 Mae n bosibl bod newidiadau mewn tai a deiet ac amgylchedd mwy hylan wedi cyfrannu at y cynnydd mewn asthma. 24 Gall llygredd amgylcheddol waethygu symptomau asthma, ond ni phrofwyd bod hyn yn achosi asthma. 24 Canser Mae canser ymysg plant a phobl ifanc yn gymharol brin. Yng Nghymru, cafwyd 18 achos newydd o ganser fesul 100,000 or poblogaeth ymysg plant a phobl ifanc 0-24 oed yn Y mathau mwyaf cyffredin o ganser ymhlith plant a phobl ifanc yw lewcemia, lymffoma (Hodgkins a lymffoma nad yw n Hodgkins) a r ymennydd a r system nerfol ganolog. 25 Yn wahanol i ganser ymysg oedolion, nid oes cysylltiad cryf rhwng canser ymysg plant (0-14 oed) a ffactorau risg yn ymwneud â ffordd o fyw megis ysmygu ac yfed alcohol, na ffactorau risg amgylcheddol megis llygredd aer trefol. 26,27 Ym Mhrydain Fawr, y gyfradd goroesi pum mlynedd ar gyfer canser ymysg plant (0-14 oed) yw 78% a r gyfradd goroesi 10 mlynedd yw 73%. 25 Canfu astudiaeth yn 2011 fod y plant sy n goroesi canser yn defnyddio gwasanaethau iechyd yn amlach pan fyddant yn oedolion ac maent yn fwy tebygol o orfod mynd i r ysbyty o gymharu â r boblogaeth gyffredinol. 28 Iechyd a r defnydd o wasanaethau iechyd Ffigur 6.10 Nifer yr achosion o ganser*, plant a phobl ifanc 0-24 oed, cyfradd oed-safonedig Ewropeaidd fesul 100,000 y boblogaeth, Bwrdd Iechyd Cyfartaledd blynyddol yr achosion newydd Cyfradd grai EASR (cyfwng hyder o 95%) Betsi Cadwaladr (16.4 i 22.1) Powys (10.1 i 22.8) Hywel Dda (12.9 i 19.9) ABM (15.1 i 21.3) Caerdydd a r Fro (14.4 i 20.5) Cwm Taf (11.4 i 18.8) Aneurin Bevan (17.1 i 23.3) Cymru (16.5 i 19.0) Ffynhonnell data: Amcangyfrifon Canol Blwyddyn (ONS) a chofrestriadau canser Uned Gwybodaeth ac Arolygaeth Canser Cymru (WCISU) *Pob malaenedd ac eithrio canser y croen nad yw n felonoma (codau ICD 10 C00 - C96 ac eithrio C44). 109

14 Yng Nghymru, mae nifer yr achosion o ganser ymysg plant a phobl ifanc yn y cyfnod o bum mlynedd yn 18 fesul 100,000 (Ffigur 6.10). Ar draws byrddau iechyd mae n amrywio o 15 fesul 100,000 yng Nghwm Taf i 20 fesul 100,000 ym Mwrdd Iechyd Aneurin Bevan. Mae r nifer cyfartalog blynyddol o achosion newydd yn amrywio o bum achos newydd o ganser ymhlith y rhai 0-24 oed y flwyddyn ym Mhowys i 38 o achosion newydd y flwyddyn ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr. Ffigur 6.11 Cyfraddau cofrestru canser yn ôl safle r canser ymysg plant a phobl ifanc 0-24 oed, Cymru, Y ceilliau (dynion yn unig)* Yr ymennydd a r brif system nerfol Cyfradd fesul 1 miliwn o r boblogaeth Y thyroid a r chwarren endocrine Lymffoma nad yw n Hodgkins Lymffoma Hodgkins Lewcemia Ffynhonnell data: Amcangyfrifon Canol Blwyddyn (ONS) a chofrestriadau canser Uned Gwybodaeth ac Arolygaeth Canser Cymru (WCISU) *Yr enwadur ar gyfer canser y ceilliau yw bechgyn 0-24 oed Yng Nghymru, mae r cyfraddau cofrestru canser ar gyfer y gwahanol safleoedd canser ymhlith plant a phobl ifanc 0-24 oed wedi aros yn gymharol sefydlog dros amser (Ffigur 6.11). Mae r amrywiadau blynyddol sydd i w gweld yn y siartiau uchod yn deillio o r ffaith mai nifer fach iawn o bobl ifanc sy n datblygu canser. Lymffoma nad yw n Hodgkin s a chanser y thyroid a r chwarren endocrin yw r lleiaf cyffredin ac nid yw r cyfraddau cofrestru blynyddol wedi codi n uwch nag 20 fesul miliwn dros y cyfnod o 14 mlynedd sy n cyfateb i gyfartaledd o 11 o achosion y flwyddyn. Mae lymffoma Hodgkin s yn debyg gyda chyfraddau cofrestru blynyddol o oddeutu 20 fesul miliwn dros y cyfnod, sy n cyfateb i 16 o achosion y flwyddyn ar gyfartaledd. Mae canser y ceilliau a r ymennydd a r system nerfol ganolog ychydig bach yn fwy cyffredin gyda chofrestriadau blynyddol rhwng 20 a 40 fesul miliwn (cyfartaledd o 16 a 26 o achosion y flwyddyn yn y drefn honno). Lewcemia yw r canser mwyaf cyffredin ymhlith plant yng Nghymru ac mae n cyfrif am 33 o achosion y flwyddyn ar gyfartaledd. 110

15 Ffigur 6.12 Cyfraddau cofrestru canser yn ôl oedran a rhyw, Cymru, Cyfradd fesul 1 miliwn o r boblogaeth Bechgyn Merched 0-4 blynyddoedd 5-11 blynyddoedd blynyddoedd blynyddoedd Ffynhonnell data: Amcangyfrifon Canol Blwyddyn (ONS) a chofrestriadau canser Uned Gwybodaeth ac Arolygaeth Canser Cymru (WCISU) Dros gyfnod o 14 mlynedd rhwng 1998 a 2011, cafwyd amrywiadau blynyddol yn y cyfraddau cofrestru canser ond ar y cyfan maent wedi aros yn weddol gyson. Mae r cyfraddau ar gyfer bechgyn a merched yn debyg yn y grwpiau oedran 0-4 oed ac oed. Mae r cyfraddau ar gyfer bechgyn wedi bod ychydig yn uwch na r cyfraddau ar gyfer merched dros rywfaint o r cyfnod 14 mlynedd yn y grwpiau oedran 5-11 oed a oed. Y grŵp oedran 5-11 sydd â r cyfraddau cofrestru canser isaf, ac nid ydynt yn dueddol o fynd dros 200 fesul miliwn. Y grwpiau oedran 0-4 a sydd â r cyfraddau cofrestru lleiaf ond un. Mae r grŵp oedran 0-4 yn dueddol o fod â chyfraddau cofrestru blynyddol mwy cyson, ond ceir mwy o amrywiad yn y grŵp oedran oed. Y grŵp oedran oed sydd â r cyfraddau cofrestru blynyddol uchaf, ond mae cryn amrywiad dros y cyfnod a fesurir. Iechyd a r defnydd o wasanaethau iechyd Anomaleddau cynhenid Mae anomaleddau cynhenid (sydd hefyd yn cael eu galw n namau geni) yn anomaleddau strwythurol neu swyddogaethol, gan gynnwys anhwylderau metabolig, sy n bresennol adeg geni. 29 Yr anomaleddau cynhenid mwyaf cyffredin yw namau ar y galon, namau ar y tiwb nerfol (megis spina bifida) ac anhwylderau cromosomaidd megis Syndrom Down. Mae anomaleddau cynhenid yn un o brif achosion marwolaeth babanod, afiachusrwydd plentyndod ac anabledd hirdymor, ond gellir atal rhai ohonynt. 30 Mae n debygol bod y rhan fwyaf o anomaleddau cynhenid yn cael eu hachosi oherwydd y rhyngweithio rhwng ffactorau amgylcheddol a ffactorau genetig. Nod atal yw addasu r ffactorau amgylcheddol megis annog deiet da a r defnydd o ychwanegion asid ffolig, ac annog menywod sy n feichiog neu n dymuno bod yn feichiog i beidio ag ysmygu a chamddefnyddio sylweddau. 31 Ar gyfer y blynyddoedd 1998 i 2011 cafwyd tua 23,700 o achosion o anomaleddau cynhenid y rhoddwyd gwybod amdanynt i r Gwasanaeth Cofrestr a Gwybodaeth Anomaleddau Cynhenid (CARIS) (20,400 o fabanod a anwyd yn fyw) yn erbyn cefndir o gyfanswm o 466,500 o enedigaethau (byw a marw) yng Nghymru. 32 Mae hyn y cyfateb i gyfradd gros o 4.4% o anomaleddau cynhenid yng Nghymru am y blynyddoedd , sy n cynnwys colli ffetws, terfynu beichiogrwydd, genedigaethau byw a marw-enedigaethau. 111

16 Ffigur 6.13 Achosion o anomaleddau cynhenid, diffiniad EUROCAT, Awdurdod lleol, cyfradd gros fesul 10,000 o gyfanswm y genedigaethau 471 i 510 (1) 433 i 471 (2) 395 i 433 (4) 357 i 395 (9) 319 i 357 (6) Ffin awdurdod lleol Cynhyrchwyd gan gan ddefnyddio CARIS a Chrynodeb Blynyddol o Enedigaethau Rhanbarthol (ONS) Hawlfraint y Goron a hawliau cronfa ddata Arolwg Ordnans

17 Roedd cyfradd gros yr anomaleddau cynhenid (diffiniad EUROCAT) yn ardaloedd yr awdurdodau lleol rhwng 1998 a 2011 yn amrywio o 32 fesul 10,000 o enedigaethau yn Sir y Fflint i 510 yn Abertawe. Yn gyffredinol, cafwyd cyfradd is o anomaleddau cynhenid yng nghanolbarth a gogledd Cymru o gymharu â gorllewin a de Cymru. Nid oes yr un awdurdod lleol yn ne Cymru yn y band isaf. Amheuir bod amrywiadau o ran cofnodi yn effeithio ar y cyfraddau; credir eu bod yn ardderchog mewn rhai ardaloedd. Mae hyn yn ei gwneud yn fwy anodd gwahaniaethu rhwng cyfraddau uchel yn sgil amrywiadau o ran rhoi cofnodi a chyfraddau gwirioneddol uwch o anomaleddau cynhenid. Ffigur 6.14 Achosion dethol o anomaleddau cynhenid, blwyddyn diwedd beichiogrwydd rhwng 1998 a 2006 Cyfanswm yr achosion* Achosion a anwyd yn fyw I w weld erbyn iddynt gyrraedd 5 oed** (96%) (18%) (28%) (89%) (46%) (79%) (51%) (97%) (70%) (45%) 0.7 % y babanod a anwyd yn fyw a fu farw cyn eu pen blwydd cyntaf % y babanod a anwyd yn fyw a fu farw rhwng eu pen blwydd 1af a u pen blwydd yn 5 oed % y babanod a oroesodd hyd bump oed Ffibrosis systig 2 Spina bifida 5 Syndrom Turner 5 Gastrogisis 6 1 Syndrom Down 9 4 Trawsddodiad 15 Hydroseffalws 15 TAPVC 23 CDH 25 HLHS 48 Ffynhonnell data: CARIS (Iechyd Cyhoeddus Cymru) ac Amcangyfrifon Canol Blwyddyn (ONS) * lle mae diwedd blwyddyn beichiogrwydd rhwng 1998 a Mae n cynnwys colli ffetws, terfynu beichiogrwydd, marw-enedigaethau a genedigaethau byw. Noder na fydd y canrannau n dod i gyfanswm o 100 bob tro oherwydd talgrynnu. ** cyfradd fesul 10,000 o r boblogaeth (plant 5 yn ystod y cyfnod ). TAPVC = Cysylltiad gwythiennol ysgyfeiniol cwbl afreolaidd HLHS = Syndrom calon chwith hypoblastig CDH = Torgest lengigol gynhenid Trawsddodiad = Trawsddoddiad y pibellau gwaed mawr Ar gyfer rhai o r anomaleddau cynhenid mwyaf cyffredin, mae r rhan fwyaf o blant yn goroesi eu blynyddoedd cynnar. Roedd dros 90% o r plant a anwyd gyda gastrosgisis, syndrom Turner, spina bifida a ffibrosis systig yng Nghymru yn y cyfnod wedi goroesi ar ôl eu pen blwydd yn bump oed. Roedd gan blant a anwyd gyda Syndrom Down, trawsddodiad, hydroseffalws, cysylltiad gwythiennol ysgyfeiniol cwbl afreolaidd a thorgest lengigol gynhenid gyfradd oroesi o bum mlynedd rhwng 88% a 73%. Syndrom calon chwith hypoblastig sydd â r gyfradd oroesi isaf. Tan y 1990au, nid oedd y rhan fwyaf o fabanod â syndrom calon chwith hypoblastig yn goroesi y tu hwnt i ychydig wythnosau cyntaf bywyd ond gyda datblygiad gweithdrefnau llawfeddygol newydd gwelir bod 43% o fabanod bellach yn goroesi ar ôl eu pen blwydd yn bump oed Iechyd a r defnydd o wasanaethau iechyd 6.3 Iechyd deintyddol Mewn egwyddor, mae modd atal bron pob achos o afiechyd y geg. Mae Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno rhaglenni sydd wedi u targedu at wella iechyd deintyddol pobl Cymru megis y Rhaglen Wella Genedlaethol ar Iechyd y Geg, Cynllun Gwên 33 ac yn ddiweddar cyhoeddwyd Law yn Llaw at Iechyd: cynllun cenedlaethol Cymru ar gyfer iechyd y geg. 34 Mae fflworid yn digwydd yn naturiol mewn peth dŵr (ond ar lefelau isel iawn ledled Cymru) ac mae n hysbys ei fod yn diogelu dannedd rhag pydredd os yw n bresennol mewn symiau 113

18 digonol. Er mwyn sicrhau iechyd y geg gorau posibl, mae ymagwedd partneriaeth sy n mynd i r afael â deiet gwael a bwyta gormod o siwgr yn allweddol i atal pydredd dannedd wedi i ategu gan gyflwyno gymaint o fflworid â phosibl mewn lleoliadau cymunedol. Mae r dystiolaeth sy n dangos bod fflworid yn lleihau pydredd dannedd yn dra hysbys. Mae defnyddio past dannedd fflworid a farnais fflworid yn flaenoriaethau lleol ar gyfer gweithredu ar lefel gymunedol. Mae r nifer cyfartalog o ddannedd pydredig, dannedd ar goll a dannedd wedi u llenwi yn fesur o r baich afiechyd y gellid bod wedi i atal mewn egwyddor. Ystyrir bod hyn yn ddata allweddol i werthuso ymdrechion i atal pydredd. 35 Dengys Ffigur 6.15 nifer cyfartalog y dannedd pydredig, y dannedd ar goll a dannedd wedi u llenwi ymysg plant 5 oed ar draws byrddau iechyd ac awdurdodau lleol yng Nghymru. Ffigur 6.15 Nifer cyfartalog y dannedd pydredig, y dannedd ar goll neu ddannedd wedi u llenwi, plant 5 oed, 2011/12 Betsi Cadwaladr Powys Hywel Dda ABM Caerdydd a r Fro Cwm Taf Aneurin Bevan Ynys Môn Gwynedd Conwy Sir Ddinbych Sir y Fflint Wrecsam Powys Ceredigion Sir Benfro Sir Gaerfyrddin Abertawe Castell-nedd Port Talbot Pen-y-bont ar Ogwr Bro Morgannwg Caerdydd Rhondda Cynon Taf Merthyr Tudful Caerffili Blaenau Gwent Torfaen Sir Fynwy Casnewydd Cymru = 1.6 Ffynhonnell data: Uned Gwybodaeth Iechyd Geneuol Cymru Yng Nghymru, ar gyfartaledd mae gan blant 5 oed 1.6 o ddannedd pydredig, dannedd ar goll neu ddannedd wedi u llenwi ar draws ardaloedd y byrddau iechyd. Mae hyn yn amrywio o 1.2 yn Hywel Dda i 2.0 yn Aneurin Bevan (Ffigur 6.15). Ceir amrywiad sylweddol ar draws ardaloedd awdurdodau lleol. Ym Mro Morgannwg y ceir y gyfradd isaf ar gyfartaledd o ddannedd pydredig, dannedd ar goll neu ddannedd wedi u llenwi ymysg plant 5 oed (0.9) ac ym Mlaenau Gwent y ceir y gyfradd uchaf (3.1). Roedd gan dri o r 22 o ardaloedd awdurdodau lleol gyfartaledd ystadegol arwyddocaol uwch na Chymru gyfan (Castell-nedd Port Talbot, Blaenau Gwent a Thorfaen). Mae amrywiad ar draws ardaloedd hefyd yn amlwg ar lefel Ardal Gynnyrch Ehangach Haen Uwch (USOA) gyda r nifer cyfartalog o ddannedd pydredig, dannedd ar goll neu ddannedd wedi u llenwi ymysg plant 5 oed yn amrywio o 0.06 i 3.5 (Ffigur 6.16). 114

19 Ffigur 6.16 Y nifer cyfartalog o ddannedd pydredig, dannedd ar goll neu ddannedd wedi u llenwi, plant 5 oed, 2011/ i 3.5 (4) 2.1 i 2.8 (13) 1.4 i 2.1 (43) 0.7 i 1.4 (26) 0 i 0.7 Iechyd a r defnydd o wasanaethau iechyd USOA 2001, cyfartaledd (8) Ffin USOA Ffin awdurdod lleol Cynhyrchwyd gan gan ddefnyddio data Arolwg Deintyddol Cymru (Uned Gwybodaeth Iechyd Geneuol Cymru) Hawlfraint y Goron a hawliau cronfa ddata Arolwg Ordnans

20 Mae r nifer cyfartalog o ddannedd pydredig, dannedd ar goll neu ddannedd wedi u llenwi ymysg plant 5 oed yn fwy na 2.1 mewn 17 o r 94 o USOA yng Nghymru (18%) sydd i w gweld yn bennaf ledled cymoedd y de. Gall deall yr amrywiad ar lefel ardaloedd bach helpu wrth ddarparu gwasanaethau a thargedu ymyriadau. Fodd bynnag, mae n bwysig nodi nad yw r data USOA wedi u pwysoli i ystyried yr amrywiadau yng nghyfraddau cyfranogi r arolwg a gwahaniaethau ym maint poblogaeth plant 5 oed. Brwsio dannedd Mae brwsio dannedd gyda phast dannedd fflworid yn helpu i gadw dannedd yn lân ac yn gryf ac argymhellir y dylai plant frwsio eu dannedd ddwywaith y dydd am 2 funud. 36 Mae n bwysig sefydlu arferion da o oedran cynnar a gallai hyn, yn ei dro, gael effaith gadarnhaol ar iechyd deintyddol oedolion. Yng Nghymru, mae 80% o ferched a 64% o fechgyn oed yn nodi eu bod yn brwsio eu dannedd fwy nag unwaith y dydd (Ffigur 6.17). Nodwyd canrannau tebyg ar draws Prydain Fawr ac mae cymariaethau â gwledydd eraill yn dangos bod y canrannau uchaf yn y Swistir, sef 89% o ferched a 79% o fechgyn a r canrannau isaf yn Nhwrci, sef 29% o fechgyn a 46% o ferched. Roedd canran y merched oed a nododd eu bod yn brwsio eu dannedd fwy nag unwaith y dydd yn uwch na r canrannau o fechgyn o r un oedran ar draws pob ardal. Ar lefel byrddau iechyd, Powys oedd â r ganran isaf o fechgyn (56%) a merched (77%) oed a nododd eu bod yn brwsio eu dannedd fwy nag unwaith y dydd. Caerdydd a r Fro oedd â r ganran uchaf o fechgyn (66%) a merched (84%) oed a nododd eu bod yn brwsio eu dannedd fwy nag unwaith y dydd. Ffigur 6.17 % y plant oedd a nododd eu bod yn brwsio eu dannedd fwy nag unwaith y dydd, 2009/10 Twrci (isaf) Y Swistir (uchaf) Cyfartaledd yr arolwg o Ymddygiad Iechyd mewn Plant Oedran Ysgol Yr Alban Iwerddon Lloegr Cymru Bechgyn Merched Betsi Cadwaladr Powys Hywel Dda ABM Caerdydd a r Fro Cwm Taf Aneurin Bevan Ffynhonnell data: Ymddygiad Iechyd mewn Plant Oedran Ysgol (Llywodraeth Cymru) 116

21 6.4 Nifer yr ymweliadau ag adrannau achosion brys Mae r defnydd o wasanaethau yn ystyriaeth bwysig o ran cynllunio dyrannu a defnyddio adnoddau. Yn ystod 2011/12 cafwyd bron 800,000 o ymweliadau newydd ar draws pob oedran mewn adrannau achosion brys yng Nghymru, gan roi pwysau sylweddol ar systemau gofal eilaidd. 37 Mae nifer o ffactorau a all effeithio ar y defnydd o wasanaethau gan gynnwys angen sylfaenol y boblogaeth, y gwasanaethau a ddarperir (gan gynnwys gwasanaethau dewisol, brys, cymunedol a gofal sylfaenol) yn ogystal ag ymddygiad cleifion a rhieni wrth gael gofal iechyd. Mae r nifer a aeth i adrannau achosion brys wedi cynyddu n ddiweddar. Mae r cyhoeddusrwydd eang ynghylch y pwysau ar adrannau achosion brys ar ddechrau 2013 wedi dangos yr heriau sy n wynebu r gwasanaeth wrth i r boblogaeth fynd yn hŷn ac wrth i r pwysau ar gyllidebau r GIG barhau. Mae ymgyrch Dewis Doeth Llywodraeth Cymru wedi datblygu rhaglen (ap) ar gyfer technoleg ffonau clyfar sy n rhoi cyngor ar ba wasanaeth i w ddefnyddio pan fydd pobl yn sâl neu wedi u hanafu a manylion sut i ddod o hyd iddynt. 38 Nod Dewis Doeth yw lleihau pwysau amhriodol ar wasanaethau brys a gofal sylfaenol. Yn yr adran hon o r adroddiad rhoddir manylion am nifer yr ymweliadau â phrif adrannau achosion brys yng Nghymru ar gyfer trigolion Cymru ond nid yw n cynnwys trigolion Cymru a aeth i adrannau achosion brys mewn ysbytai yn Lloegr oherwydd nid yw r wybodaeth hon yn cael ei chofnodi gan y ffynhonnell data (Set Ddata Adran Achosion Brys). Ffigur 6.18 Cyfradd fesul 1,000 o r ymweliadau* ag adrannau achosion brys yng Nghymru gan drigolion Cymru, 2011 Bechgyn Merched Iechyd a r defnydd o wasanaethau iechyd Ffynhonnell data: Set Ddata Adrannau Achosion Brys (Gwasanaeth Gwybodeg GIG Cymru) *Mae unigolion yn cael eu cyfrif fwy nag unwaith os aethant i adrannau achosion brys fwy nag unwaith Aeth bron 280,000 o blant a phobl ifanc 0-24 oed (3 o bob 10) i adran achosion brys yn Roedd cyfradd yr ymweliadau ag adrannau achosion brys yng Nghymru ymhlith trigolion Cymru sy n 0-24 oed yn uwch ar gyfer bechgyn o gymharu â merched ar draws pob grŵp oedran (Ffigur 6.18). Cafwyd cyfraddau ymweliadau uwch yn y grwpiau oedran 0-4 oed a oed ar gyfer bechgyn a merched. Roedd y cyfraddau uchaf ymysg bechgyn yn y grŵp oedran 0-4 oed (376 fesul 1,000) a r cyfraddau uchaf ymysg merched yn y grŵp oedran oed (331 fesul 1,000). Mwy nag un ymweliad ag adrannau achosion brys Yn 2011, roedd tua 3 o bob 5 plentyn neu berson ifanc 0-24 oed a aeth i adrannau achosion brys yng Nghymru wedi ymweld unwaith yn unig (Ffigur 6.19), ymwelodd tuag 1 o bob 5 ddwywaith ac 1 o bob 100 fwy na 5 gwaith mewn blwyddyn. Cafodd y nifer a ymwelodd fwy nag unwaith eu cyfrif hyd at flwyddyn ar ôl mynd i adran achosion brys yng Nghymru yn

22 Roedd dros 30,000 o gofnodion (11% o r holl dderbyniadau) ag allwedd unigolyn annilys ac felly nid oedd modd cyfrif sawl gwaith y dychwelodd yr unigolion hyn i r ysbyty. Am y rheswm hwn, rhaid ystyried yr holl ffigurau yn yr adran hon gyda gofal (gweler y canllaw Technegol am ragor o fanylion, sydd ar gael yn: Ffigur 6.19 Yn nifer* a aeth i adrannau i adrannau achosion brys fwy nag unwaith, plant a phobl ifanc 0-24 oed, Cymru, 2011 Amlder yr ymweliadau >5 Cyfanswm Nifer y 115,160 44,074 14,892 5,239 2,010 1, ,123 bobl % Ffynhonnell data: Set Ddata Adrannau Achosion Brys (Gwasanaeth Gwybodeg GIG Cymru) *Y rhai a aeth i adrannau achosion brys fwy nag unwaith o fewn blwyddyn yn 2011 Dengys Ffigur 6.20 bod y nifer fwyaf o ymweliadau ag adrannau achosion brys ar gyfer trigolion Cymru 0-24 oed yn y grwpiau oedran isaf ac uchaf (0-4 a 18-24) ar gyfer bechgyn a merched. Ar gyfer pob grŵp oedran a rhyw, roedd tuag un rhan o dair o r holl blant a phobl ifanc a aeth i adrannau achosion brys yn 2011 wedi dychwelyd o fewn blwyddyn. Aeth dros 12,000 o fechgyn oed i adrannau achosion brys yng Nghymru fwy nag unwaith mewn blwyddyn o gymharu â thua 11,000 o ferched o r un oedran. Gall pobl fynd i r ysbyty fwy nag unwaith am nifer o resymau, ac mewn rhai achosion gall godi pryderon yn ymwneud ag amddiffyn plant. Ffigur 6.20 Nifer yr ymweliadau ag adrannau achosion brys, cyfradd fesul 1,000, Cymru, 2011 Bechgyn unwaith Bechgyn > unwaith* Merched unwaith Merched > unwaith* Ffynhonnell data: Set Ddata Adrannau Achosion Brys (Gwasanaeth Gwybodeg GIG Cymru) *Y rhai a ddychwelodd i r ysbyty o fewn blwyddyn ar ôl mynd i adrannau achosion brys yn Derbyniadau i r ysbyty Mae r cydadwaith rhwng y cyflenwad, yr angen a r galw am ofal iechyd yn un cymhleth. Mae derbyniadau brys i r ysbyty yn dibynnu ar amrywiaeth o ffactorau sy n cynnwys angen y boblogaeth am ofal brys, pellter o r cartref, y gwasanaethau sydd ar gael (gan gynnwys gwasanaethau dewisol, brys, cymunedol a gofal sylfaenol) yn ogystal ag ymddygiad cleifion neu rieni wrth geisio gofal iechyd. Mae r adran hon o r adroddiad yn canolbwyntio ar dderbyniadau brys i r ysbyty yn ôl ardal breswylio, lefel yr amddifadedd a i achos. 118

23 Yn 2011, roedd y gyfradd oed-safonedig Ewropeaidd o dderbyniadau brys i r ysbyty yng Nghymru yn 100 fesul 1,000 o r boblogaeth 0-24 oed (Ffigur 6.21). Roedd y cyfraddau n amrywio ar draws ardaloedd byrddau iechyd ac roeddent yn amrywio o 83 yng Nghaerdydd a r Fro i 127 yng Nghwm Taf fesul 1,000 o bobl 0-24 oed. Ar lefel awdurdodau lleol, cafwyd y gyfradd isaf ym Mhowys (73 fesul 1,000) a r gyfradd uchaf (bron ddwbl y gyfradd ym Mhowys) ym Merthyr Tudful (140 fesul 1,000). Gwelwyd cyfraddau uchel hefyd yn llawer o r awdurdodau lleol yng nghymoedd y de. Ffigur 6.21 Derbyniadau brys*, plant a phobl ifanc 0-24 oed, cyfradd oed-safonedig Ewropeaidd fesul 1,000, 2011 Betsi Cadwaladr Powys Hywel Dda ABM Caerdydd a r Fro Cwm Taf Aneurin Bevan Cymru = Ynys Môn Gwynedd Conwy Sir Ddinbych Sir y Fflint Wrecsam Powys Ceredigion Sir Benfro Sir Gaerfyrddin Abertawe Castell-nedd Port Talbot Pen-y-bont ar Ogwr Bro Morgannwg Caerdydd Rhondda Cynon Taf Merthyr Tudful Caerffili Blaenau Gwent Torfaen Sir Fynwy Casnewydd Iechyd a r defnydd o wasanaethau iechyd Ffynhonnell data: Cronfa Ddata Cyfnodau Gofal Cleifion Cymru (Gwasanaeth Gwybodeg GIG Cymru) ac Amcangyfrifon Canol Blwyddyn (ONS) *Caiff cleifion eu cyfrif fwy nag unwaith os aethant i r ysbyty fwy nag unwaith yn ystod 2011 Mae amrywiad pellach ar draws ardaloedd hefyd yn amlwg ar lefel yr ardaloedd cynnyrch ehangach haen ganol (MSOA) gyda chyfradd y derbyniadau brys yn amrywio rhwng 35 a 186 fesul 1,000 o blant a phobl ifanc 0-24 oed (Ffigur 6.22). Gellir gweld hyd yn oed o fewn ardaloedd awdurdodau lleol â chyfradd is o dderbyniadau brys i r ysbyty na Chymru, megis Powys, bod ardaloedd â chyfradd uwch na chyfartaledd Cymru. Unwaith eto, gwelir y cyfraddau uwch ledled cymoedd y de. 119

24 Ffigur 6.22 Derbyniadau brys ar gyfer plant a phobl ifanc 0-24 oed, 2011 MSOA 2001, cyfradd oed-safonedig Ewropeaidd 1, i (10) i (55) 95.3 i (161) 65.0 i 95.3 (163) 34.7 i 65.0 (24) Ffin awdurdod lleol Cynhyrchwyd gan gan ddefnyddio Cronfa Ddata Cyfnodau Gofal Cleifion Cymru (Gwasanaeth Gwybodeg GIG Cymru) ac Amcangyfrifon Canol Blwyddyn (ONS) Hawlfraint y Goron a hawliau cronfa ddata Arolwg Ordnans

25 Ymhlith plant 0-24 oed sy n byw yn yr ardaloedd â r amddifadedd mwyaf yng Nghymru cafwyd y gyfradd uchaf o dderbyniadau brys i r ysbyty (127 fesul 1,000 o bobl) (Ffigur 6.23) a chafwyd y gyfradd isaf ymhlith plant 0-24 oed yn yr ardal â r amddifadedd isaf (78 fesul 1,000 o bobl). Roedd y cyfraddau n sylweddol uwch na Chymru yn yr ardal â r amddifadedd mwyaf a r ardaloedd nesaf â r amddifadedd mwyaf. Ffigur 6.23 Derbyniadau brys i r ysbyty* yn ôl y pumed â r amddifadedd mwyaf, plant a phobl ifanc 0-24 oed, Cymru, cyfradd oed-safonedig Ewropeaidd fesul 1,000, 2011 Cymru = Amddifadedd lleiaf Amddifadedd lleiaf ond un Canol Amddifadedd mwyaf ond un Amddifadedd mwyaf Ffynhonnell data: Cronfa Ddata Cyfnodau Gofal Cleifion Cymru (Gwasanaeth Gwybodeg GIG Cymru), Amcangyfrifon Canol Blwyddyn (ONS) a MALIC 2011 (Llywodraeth Cymru) *Caiff cleifion eu cyfrif fwy nag unwaith os cawsant eu derbyn i r ysbyty fwy nag unwaith yn ystod 2011 Ffigur 6.24 Derbyniadau brys* yn ôl y prif achos ar gyfer plant a phobl ifanc 0-24 oed, Cymru, oed 5-11 oed Y system anadlol 12,523 Heintus a pharsitig 7,977 Canfyddiadau annormal 5,283 ac achosion na ellir eu diffinio Anaf/gwenwyno 3,420 Y system dreulio 2,684 Cyflyrau amenedigol 2,489 Y system genidowrinol 932 Croen a meinwe isgroenol 734 Ffactorau sy n dylanwadu ar iechyd a chyswllt â r gwasanaethau iechyd 593 Camffurfiadau cynhenid 507 Anaf/gwenwyno Canfyddiadau annormal ac achosion na ellir eu diffinio Y system anadlol Heintus a pharsitig Y system dreulio Y system genidowrinol Y system gyhyrysgerbydol/ y system gysylltiol Y system nerfol Croen a meinwe isgroenol Gwaed, organau sy n creu gwaed a r mecanwaith imiwnedd 2,488 2,331 2,033 1,206 1, Iechyd a r defnydd o wasanaethau iechyd oed oed Anaf/gwenwyno Canfyddiadau annormal ac achosion na ellir eu diffinio Y system dreulio Y system anadlol 3,042 2, Anaf/gwenwyno Canfyddiadau annormal ac achosion na ellir eu diffinio Beichiogrwydd, genedigaeth a r pwerperiwm Y system dreulio 4,152 4,110 3,821 1,830 Y system genidowrinol 680 Y system genidowrinol 1,635 Heintus a pharsitig 394 Y system anadlol 1,097 Anhwylderau meddyliol ac ymddygiadol Beichiogrwydd, genedigaeth a r pwerperiwm Y system nerfol Endocrin, maethol a metabolaidd Anhwylderau meddyliol ac ymddygiadol Croen a meinwe isgroenol Y system gyhyrysgerbydol/ y system gysylltiol Y system nerfol Ffynhonnell data: Cronfa Ddata Cyfnodau Gofal Cleifion Cymru (Gwasanaeth Gwybodeg GIG Cymru) *Caiff cleifion eu cyfrif fwy nag unwaith os cawsant eu derbyn i r ysbyty fwy nag unwaith yn ystod