Pellegrinagg Kwadru Titulari, Madonna tal-grazzja 300 Sena Fostna Madonna tal-grazzja 21 ÓaΩ-Ûabbar - Óar a 126 Photo by Daniel Cilia
ÓARSA FIL-QRIB LEJN IL-KWADRU TITULARI TAL-MADONNA TAL-GRAZZJA minn Bernardine Scicluna, Kuratur Heritage Malta F Ìunju ta din is-sena, ejt mistiedna biex nag ti ta dita qasira fuq il-kwadru titulari tal-artist Malti, Alessio Erardi (c. 1669/70-1727). Din it-ta dita kienet parti minn serata sabi a li ttellg at fl-okkaωjoni tal-anniversarju tat-300 Sena minn meta Erardi lesta din il-pittura, ji ifieri fl-1715. L-g an tieg i kien li naqsam xi tag rif fuq l-istil u l-kompoωizzjoni tal-kwadru li tant huwa g all-qalb ilparruççjani ta ÓaΩ-Ûabbar. Fuq l-istorja interessanti taddevozzjoni tal-madonna tal-grazzja ftit li xejn stajt inωid mar-riçerka tal-istoriku, Karm Bonavia; l-istess persuna li a jibqa mag ruf g as-sejba tieg u fl-arkivji li rabtet darba g al dejjem l-isem ta Alessio Erardi ma dan ilkwadru. Minbarra dan, ma kelli l-ebda dubju li daqs iω- Ûabbarin, Ωgur li ma kien hemm add li kien jaf fuq din il-qima lejn il-madonna tal-grazzja daqshom. B hekk ilftit in li kelli g at-ta dita, ridt ni bed l-attenzjoni lejn dettalji o ra li jag tu ajja lis-su ett rikk tal-kwadru titulari. Dan l-artiklu qed jservi b ala opportunità biex ner a nsemmi xi affarijiet li tkellimt dwarhom waqt it-ta dita, u b hekk g al dawk li attendew g as-serata forsi ner a niffriskalhom il-memorja. Óa nda al ukoll xi idejat o ra li jew g addejthom biss bi sbrixx g ax il- in kien kontrija u o rajn li sinçerament insejt insemmihom. Min jaf kemm il-darba tfajtu g ajnejkom fuq il-kwadru titulari u b liema reqqa ammirajtu lill-madonna u l-bambin aktar millkumplament talpittura. [1] Ha ng idu hekk, ma tantx tista ta rab malajr minn dawn iω-ωew figuri li l-importanza tag hom bilfors tqieg dhom preçiωament finnofs tal-kwadru. Wie ed jistag eb kemm fil-fatt ftit li xejn nindunaw kemm l-artist, f dan il-kas Alessio Erardi, jkun qatta afna in ja seb kif a jfassal il-kompoωizzjoni tal-pittura. Meta artist ji i mqabbad jag mel biçça xog ol tal-arti jrid jωomm f mo u li l-messa li jixtieq jwassal, l-istorja li ie afdat li jirrakkonta, jrid jo rog çar u tond. Permezz tattpin ija, l-g aωla tal-kuluri u t-teknika tal-pittura, l-artist jrid jag mel minn kollox biex is-su ett jkun mifhum sew. B hekk min qed j ares lejn il-pittura jkun jista jaqraha, jag raf dak li qed ji i rappreωentat u donnu jibni biberija mag ha fl-imma inazzjoni tieg u. Fil-kas tat-titular ta ÓaΩ-Ûabbar, Erardi qieg ed id-diversi xejriet tat-titlu tal-madonna tal-grazzja skont l-istorja unika u qadima ta din il-qima kbira fl-eg ruq reli juωi ta din il-belt, darba mag rufa wkoll b ala Città Hompesch. Minbarra hekk, ma ninsewx li t-ta rig u l-esperjenza artistika ta Erardi, kif ukoll l-istil taω-ωmenijiet li g ex fihom, mexxewh fil-pittura ta din ix-xbiha. M hemmx dubju li l-ewwel g alliem ta Alessio kien add lief missieru, Stefano Erardi, artist importanti w popolari matul is-seklu 17. Il- ames snin u nofs (bejn l-1695 u l-1700) li qatta f Ruma, dak iω-ωmien iç-çentru prinçipali fil-qasam tal-arti, Ωgur allew impatt kbir fl-iωvilupp artistiku ta Alessio. [2] Fattur ie or li ma jistax jit alla barra hu li meta Alessio kien qabad sew it-triq tieg u b ala artist, l-istil Barokk kien l-iktar wie ed dominanti fil-pittura, l-iskultura u l-arkitettura hawn Malta. Kif jaf kul add dan l-istil, li nfirex mhux aωin fil-parti kbira tal-ewropa, da al fil-gωejjer tag na min abba l-preωenza Madonna tal-grazzja 22 ÓaΩ-Ûabbar - Óar a 126
tal-ordni ta San Ìwann. Din ibdet afna artisti ta çertu kalibru lejha, inkluω il-kavalier Kallabriz, Mattia Preti (1613-1699). L-impatt ta Preti, li g ex f Malta g al 40 sena, tant kienet qawwi u mifrux filgωejjer Maltin, li l-ebda artist attiv f Malta fit-tieni nofs tas-seklu 17 u s-seklu 18 ma seta ja rab mill-istil Barokk li [3] da al f Malta. Allura meta wie ed jqis dan il-kuntest kollu fl-isfond ta Alessio w ç-çirkostanzi personali tieg u, nistg u napprezzaw a jar kif u g alfejn it-titular ta ÓaΩ-Ûabbar a d-dehra li g andu. B al kull artist, kien fl-interess ta Alessio li jo rog b xog ol li jimpressjona kemm l-g ajnejn kif ukoll il-mo u l-qalb tan-nies. U rnexxielu! Li hu interessanti hu li g alkemm il-kompoωizzjoni hija wa da ambizzjuza, g ax mimlija dettalji, figuri u sens ta çaqlieq bla waqfien, xorta tista tinqara bis-s i. Ji ifieri l-atmosfera dinamika w animata tal-kwadru ti bidna u ssa arna ming ajr pero ma ttellifna mill-attenzjoni lejn il-protagonisti, is-simboli u l-elementi kollha. Hawnhekk ma nistg ax ma nsemmiex kemm il-log ob bla sabar tad-dawl bajdani u d-dellijiet jωidu ma dan l-effett totali. Kif di a semmejt, il-poωizzjoni fin-nofs bil-qieg da fuq tron g oli u j arsu direttament lejna, il-figuri prinçipali tal-madonna u l-bambin bil-fors a jkunu l-ewwel fejn jintefg u g ajnejna. Il-bqija, ji ifieri dak t inqas importanza, hu xieraq li jitwarrab lejn il- nub jew finna at t isfel u ta fuq tal-kompoωizzjoni. G alhekk l-an li, l-erwie tal-purgatorju (fuq il-lemin), l-iskjav (fuq ix-xellug) u fl-istess na a, San Bernard ta Clairvaux, li huma sekondarji, jinsabu barra minn-nofs tal-kwadru. G alkemm kull wie ed u wa da minnhom g andu rwol individwali, flimkien, pero, jing aqdu biex jag mlu ie lill-madonna tal-grazzja. Qieg din hemm eωattament biex jitfg u dawl fuq ir-rwoli tal-madonna tal-grazzja b ala l-omm tal-bnedmin li tintervjeni g al min hu maqbud f sofferenzi ta din id-dinja u tar-ru. B hekk il- Madonna u l-bambin jibqg u l-punt çentrali tat-tluq u tar-ritorn ndumu kemm indumu n arsu lejn id-dettalji l-o ra tal-kwadru. Hemm kuntrast sabi bejn l-istabilta tal-madonna u l-bambin u l-moviment çirkolari tal-madwar. Dan l-effet l-artist olqu permezz tal- esti, l-idejn, id-dirg ajn, l-angoli u l-espressjonijiet tal-uçuh u l-figuri dinamiçi tal-erwie u l-iskjav mqanqlin b emozzjonijiet kbar huma u jin elsu minn nirien tal-purgatorju u mill-jasar u, fl-istess in, huma u jinteb u w jitpaxxew bil-viωjoni mirakoluωa tal- Madonna tal-grazzja, il-medjatriçi tag hom fuq kollox. Id-drama fin-na a t isfel tal-kompoωizzjoni hija riflessa fin-na a ta fuq fejn atmosfera ta fer u çelebrazzjoni tiddomina. Hawnhekk l-an li u l-kerubini tas-sema jisparixxu u jer g u jidhru donnhom biex jag tu ideja ta ener ija divina bla raωan. Wie ed jinnota kemm il-kuluri f din il-parti tal-kompoωizzjoni huma pjuttost mudlama, dan biex id-dawl fuq il-madonna u l-bambin jixg el b iωjed qawwa. Ftit minn dan id-dawl jaqa fuq iω-ωew an li u l-vittmi t isfel, b mod partikolari l-iskjav li bilkemm jifla joqg od fuq saqajh daqs kemm hu kommoss u mmeraviljat bix-xbiha tal-madonna. Xi a a tassew kurjuωa hi kemm dan l-iskjav jixba figura f pittura ta Pietro da Cortona, imsemmija San Karlu bil-kalçi jfejjaq l-infettati bil-pesta u li tlestiet fl-1667. [4] Din il-pittura tinsab fil-knisja ta San Carlo ai Catinari f Ruma fejn Ωgur Alessio Erardi kellu l-opportunità jωurha waqt iω-ωmien tieg u hemmhekk fl-a ar snin tas-seklu 17. Wie ed jista jimma ina kemm seta jispira ru u mill-arti li kien espost g aliha meta kien Ruma. Li forsi seta a l-ideja tal-figura tal-infettat mill-kwadru ta da Cortona mhix xi a a tal-g a eb meta wie ed jqis kemm l-artist jrid dejjem joqg od sebg a g ajnejn g al idejat odda biex jkun jista jsawwar l-istil tieg u. Ma ninsewx ukoll li l-artisti kienu jiddependu wkoll fuq inçiωjonijiet li kienu kopji preçiωi ta xog lijiet tal-arti famuωi afna. Dawn l-inçiωjonijiet kienu mfittxija sew g ax kienu jservu b ala sorsi viωwali importanti g all-artisti. Ji ifieri jista jkun ukoll il-kas li Alessio Erardi seta stra fuq dettalji minn inçiωjoni tal-istess pittura ta Da Cortona milli fuq Madonna tal-grazzja 23 ÓaΩ-Ûabbar - Óar a 126
ikompli minn pa na 23 w li jirrapreωentaw il-qofol tal-kwadru titulari. Ta min nieqfu u niffokaw ftit fuq ilpurtiera l- amra. [7] Hemm it-tendenza li l-purtiera ftit li xejn nag tu kasha g alkemm kienet tidher afna flarti Barokka. Ìeneralment ilpurtiera kienet taqdi afna funzjonijiet fil-pittura kif ukoll fliskultura u sa ansitra anki fl-arkitettura. Ilpurtiera hija simbolu ta id u ta lussu u biω-ωmien saret sinonima ma rappreωentazzjonijiet ta nies aristokratiçi, nobbli, mexxejja u dawk f poωizzjoni g olja fis-soçjetà. G alhekk fil-kwadru titulari ta ÓaΩ-Ûabbar, il-purtiera fl-isfond tan-na a ta fuq huwa dehen g ax twassal preçiωament l-ideja li l-madonna hija r-re ina u l-omm l-iωjed glorjuωa. Tajjeb li nωidu kemm il-waqg a tqila jew afifa u t-tgeωwir tad-drappe tal-purtiera huma tassew effettivi biex jag tu l-impressjoni ta Ωiffa jew ri b dan il-mod is-sens ta çaqlieq kontinwu, li jirrifletti t-tqanqil emozzjonali ta ewwa, jkompli jissa ah. l-ori inali nnifsu. Din il-prattika kienet wa da komuni f dawk iω-ωmenijiet. Il-kapaçitajiet artistiçi ta Erardi jkomplu jo or u fil-wiçç. [5] L-arran ament djagonali tal-figuri t isfel jing aqad mal-forma ta piramida ma luqa bil-figura tas-sultana dinjituza tas-sema u l-art. Permezz ta dan, ir-rabta bejn l-erwie, l-iskjav u l-an li elliesa fil-parti t isfel titwa ad ma dik ta fuq bil-ver ni Marija u l-bambin. Óarsa fil-qrib i ieg lna nindunaw kif il- esti tal-idejn u d-dirg ajn kif ukoll l-angoli tal-uçu u l-figuri huma mmejlin lejn il- Madonna tal-grazzja. Dawn il-linji djagonali insibuhom f partijiet o ra tal-kompoωizzjoni b al per eωempju mal- wiena tal-an li dejn il-madonna w mat-tarf talpurtiera amra fis-sfond tag ha. [6] Il-kompoΩizzjoni b hekk hi mog nija b iωjed moviment, effett li kien tipiku tal-istil Barokk. Fil-fatt tant hemm sens ta çaqlieq li g ajnejna donnhom ma jistg ux jieqfu - jaqbωu minn fuq dettal g al ie or, lief meta jiltaqg u max-xbihat tal- Madonna u l-bambin. Hawnhekk g ajnejna jimmajnaw biex jiffukaw fuq iω-ωewg protagonisti l-iktar importanti Fl-arti tal-pittura, naraw kemm il-purtiera kienet tintuωa wkoll b ala mezz biex jinqasmu l-ispazji f kompoωizzjoni b mod iωjed çar. Fil-fatt, jekk ner g u nduru lejn ilkwadru titulari, il-purtiera hija mportanti biex tressaq il-protagonisti kollha tal-kompoωizzjoni lejna waqt li tbieg ed ix-xena marittima li tidher fuq il-lemin fin-na a ta fuq. Hawnhekk il-purtiera ssir qisha s-siparju emormi tat-teatru li jinfeta g al fuq veduta ta xwieni tal-ordni Madonna tal-grazzja 24 ÓaΩ-Ûabbar - Óar a 126
ta San Ìwann, m a q b u d i n f maltemp, jit abtu fuq ba ar mqalleb. [8] Jekk niftakru ftit fuq il-kurωità u l-ftit eçitament li n ossu meta nkunu t-teatru waqt il-ftit sekondi ta meta jintefg u d-dwal u jinfeta is-siparju, mela hawnhekk dik l-istess ftit antiçipazzjoni g al tin ass meta x-xena tal-ba ar titfaçça quddiemna wara li tkun infet et l-purtiera. Permezz tal-purtiera u s-si ra fit-tarf tal-lemin tal-kwadru, Erardi jirnexxielu jo loq arkata li tag laq u tiddefinixxi din ix-xena simbolika li tie u post San Ìwann Battista, il-patrun qaddis tal-ordni li kellha qima kbira lejn il- Madonna tal-grazzja. Mhiex hemm sempliçiment biex iωωejjen il-kwadru imma g andha g an importanti afna dak li tfakkar dawk il-kavalieri, il-kaptani u l-ba ara kollha li f mument ta disprament daru lejn u talbu g al g ajnuna mill-madonna tal-grazzja biex te lishom minn periklu fuq il-ba ar li seta swielhom ajjithom. U peress li l-kwadru titulari huwa dak ta ÓaΩ-Ûabbar, mag ruf g all-ikbar kollezzjoni ta kwadri tal-weg da u ta ajr (pitturi ex voto ) li g andhom x jaqsmu malba ar f Malta - fejn hi murija id-devozzjoni kbira lejn il- Madonna tal-grazzja - din ix-xena marittima g andha tifsira tassew speçjali w unika g al din il-belt. [9] Din ix-xena, li tixhed ir-rabta mat-tradizzjoni tal-kwadri tal-weg da, twassalna wkoll biex nikontemplaw fuq il-bizg at, id-dubju w d-djufija tal-bniedem. Dawn ilkundizzjonijiet umani huma b mod simboliku riflessi fissi ra g ax din hija s-si ra tan-nisel tal-ìnien ta Eden fil- Ktieb ta Ìenesi. B all-purtiera jew is-siparju, is-si ra skura tg in biex ti bed u tmexxi l-attenzjoni tag na lejn ixxena marittima fil-bog od. Fl-arti tal-pittura, dettal b al din is-si ra li titqieg ed lejn jew fit-tarf ta kompoωizzjoni, tissejja repoussoir. Din hija kelma FrançiΩa li g andha t-tifsira ta imbottatura. G alhekk Erardi qieg ed is-si ra f punt partikolari tal-kompoωizzjoni biex arsitna taqa l-ewwel fuqha u minn hemm taqbeω g al fuq il-veduta talbog od. Biex inkunu g adna kollox hemm afna dettalji w elementi f dan il-kwadru li jag mlu eωattament dan u jimbuttaw arstna fl-a ar mill-a ar lejn il-madonna u l-bambin. B alma s-si ra, u sa çertu punt il-purtiera, tmexxina lejn il-bog od, San Bernard ta Clairvaux j ares lejna u jilqana. [10] B drieg u x-xellugija jigwidana lejn ix-xbiha çentrali. B hekk il-poωizzjoni u l-azzjoni tieg u huma stedina, huma l-pont bejna u l-figuri tal-madonna u l-bambin. Tajjeb li nsemmu li dan il-qaddis huwa l-uniku li jistabilixxi kuntatt dirett mag na, minbarra l-madonna u l-bambin. Ma ninsewx ukoll li jinsab f dan il-kwadru mhux biss g ax kien duttur Marjan iωda g ax ismu huwa l-istess b al dak tal-konti Piscopo Macedonia li kien allas g al din il-kummissjoni fdata f idejn Alessio Erardi. Meta Alessio Erardi adem fuq dan il-kwadru titulari kellu l-fuq minn 40 sena, bejn wie ed u ie or. Ma kienx kbir fl-eta pero lanqas kien Ωag Ωug fil-karriera artistika tieg u. L-esperjenza tassew alliet il-marka tag ha. Meta ie mqabbad biex jpitter dan il-kwadru, hija evidenti li kellu biωωejjed kunfidenza biex jo loq çertu inventiva fil-kompoωizzjoni. Hemm çertu effa fil-mod kif il-figuri, l-espressjonijiet ta xi w ud mill-uçuh u d-drappe tal- wejje huma ddisinjati w immudelatti. Il-kwalità tad-dawl, kif u fejn jinfirex, huwa mqassam tajjeb u b sensitività li jg in biex il-kwadru jinftiehem ming ajr tfixkil. Fix-xog lijiet ta Alessio Erardi, xi drabi niltaqg u ma ftit djufija fit-tpingija tieg u. Waqt Madonna tal-grazzja 25 ÓaΩ-Ûabbar - Óar a 126
ikompli minn pa na 25 li dan jista jkun sforz ta çertu nuqqasijiet ta talent naturali, jista jkun ukoll riωultat ta interventi ta restawr li saru matul iω-ωmien u fejn, sfortunatament, l-id ori inali ta Erardi jkun ie mg oti, jekk mhux mibdul. Il-kwadru titulari ta ÓaΩ-Ûabbar mhuwiex nieqes minn interventi tar-restawr li kienu babsu ftit jew wisq mill-ori inal. Hawnhekk minix ha nid ol fil-merti ta kompetenza jew ta etika fejn u kif kien ie mimsus il-kwadru g ax lanqas huwa l-iskop ta dan l-artiklu. Jien dejjem nemmen li r-restawr tal-passat jkun sar, l-ewwel nett, b intenzjonijiet tajba u, t-tieni nett, skont it-tag rif u l-mezzi li r-restawratur kellu biex seta ja dem fi Ωmenijietu. Pero jibqa l-fatt li f xi ftit kaωijiet, it-tpin ija ta Alessio Erardi tassew ma til aqx livell aççettabbli. F dan il-kas, dan irridu inqisuh b ala wie ed mill-karatteristiçi artistiçi tieg u. G all-kuntrarju ta missieru, Alessio kien afna iωjed avventuruω u kien lest jie u r-riskji fl-arti tieg u. Jidher li ma kienx jag ti daqshekk importanza lid-dettal jekk dan setgha jkun g as-skapitu tal-ispirtu enerali talkompoωizzjoni. Ji ifieri jekk per eωempju xi dettalji millfiguri tal-erwie fit-titular ta ÓaΩ-Ûabbar g andhom xe ta ftit sfigurata, Erardi kien jippreferi li j allihom hekk basta s-sens ta dinamiçità u emozzjoni fl-ispirtu Barokk jinωamm. B hekk ir-rispons ta min jitpaxxa quddiem dan il-kwadru jkun wie ed mimli sentimenti sbie li jqanqlu t-talb, il-kontemplazzjoni u fl-istess in li jarrikixxu l-esperjenza viωiva. Jekk dan l-artiklu j ajjar dak li jkun biex i ares lejn ilkwadru titulari bi perçezzjoni differenti, donnu b lenti dida, u jekk dan l-artiklu jservi wkoll b ala tifkira zg ira g all-udjenza ta dik is-serata ta kommemorazzjoni taleg luq it-300 sena tal-istess pittura, allura l-iskop tieg u rnexxa. Ma nistax ma nirringrazzjax lil dawn il-persuni g al g ajnuna tag hom: Fr Evan Caruana, Karm Bonavia, Patri Silvestru Bonavia, Reuben Pullicino, ÌuΩeppi Theuma, Michael Buhagiar, Mario Micallef, Anthony Spagnol u Sandro Debono. L-Illustrazzjonijiet 1. Il-Kwadru Titulari, Il-Madonna tal-grazzja, ta Alessio Erardi, 1715, fil-knisja Parrokjali ta ÓaΩ-Ûabbar 2. Id-dokument tas- Stato Libero ta Alessio Erardi, 13 ta Mejju 1712 [CEO AO Ms 257], li jixhed iω-ωjara ta ames snin u nofs f Ruma, bejn l-1695 u l-1700. Id-dokument jinsab fl-arkivji tal-kattidral tal- Imdina 3. Mattia Preti, Il-Kunçizzjoni L-Immakulata, Il-Knisja tas-sarria, Floriana 4. Dettal mill-kwadru titulari li juri l-iskjav imqabbel mal-figura li hemm fuq il-lemin fil-kwadru ta San Karlu Borromeo jfejjaq l-infettati tal-pesta, ta Pietro da Cortona fil-knisja ta San Carlo ai Catinari, Ruma, 1667 Tuition: Accounts O Level Small Groups, Moderate Prices, Experienced Accountant Other Courses on: www.hrd.com.mt 5. Dettalji fil-qrib mill-kwadru titulari li permezz tag hom napprezzaw il-kapaçitajiet tal-id artistika ta Alessio Erardi 6. Il-piramida ffurmata mill-figuri tal-madonna u l-bambin u l-linji djagonali li janimaw il-kompoωizzjoni 7. Il-purtiera fl-isfond tal-madonna u l-bambin fil-kwadru titulari 8. Ix-xena bix-xwieni tal-ordni ta San Ìwann fil-kwadru titular 9. Wie ed mill-kwadri tal-weg da mill-kollezzjoni kbira li tinsab fil- MuΩew tas-santwarju, ÓaΩ-Ûabbar 10. San Bernard ta Clairvaux li j ares lejna u jistieden l-attenzjoni tag na lejn il-madonna u l-bambin Mob: 7959 5125 Courses jibdew fl-a ar ta Settembru Madonna tal-grazzja 26 ÓaΩ-Ûabbar - Óar a 126
IT-TITULAR TAL-MADONNA TAL-GRAZZJA F ÓAÛ-ÛABBAR 300 SENA FOSTNA minn Michael Buhagiar, TeΩorier Kumm. Kultura Nisranija - MuΩew tas-santwarju lejn nofs is-seklu 17. (4) Ûgur li kien hemm min ma qabilx ma din l-attribuzzjoni però provi çari qatt ma kien hemm. F Mejju tal-1976 Karm Bonavia (5) waqt tiftix fuq l-istorja tal-parroçça ta ÓaΩ-Ûabbar fl-arkivju tal-arçidjoçesi fil- Floriana kien sab parti minn Vista Pastorali sa dak iω- Ωmien meqjusa b mitlufa, li kien g amel l-isqof Cannaves fis-sena 1717. F din il-vista hemm imniωωel çar, (wara deskrizzjoni dettaljata tal-kwadru), li din il-biçça xog ol g adha kemm saret sentejn qabel minn Alessio Erardi. G alhekk din is-sena l-kwadru jg alaq 300 sena li n ieb f ÓaΩ-Ûabbar. (6) Meta nstab dan id-dokument ftit li xejn konna nafu fuq il- ajja ta Alessio Erardi u x-xog ol li wettaq tant li fl-1976 meta kien ippublikat l-ewwel darba dan id-dokument ftit ing atat informazzjoni dwar dan l-artist. (7) Madanakollu, din is-sejba xprunat riçerka fuq dan il-kwadru u xog olijiet o ra ta dan l-artist. Fil-knejjes Kattoliçi, dawk li nbnew qabel ir-riforma tal- Konçilju Vatikan II, l-aktar pittura prominenti hi dik li tirrapreωenta d-dedika tal-knisja. Xi knejjes b al konkatidral ta San Ìwann flok pittura naraw statwa artistika li tirrapreωenta d-dedika tal-qaddis. Dawn l-imma ini titulari mhux biss jirrapreωentaw firxa wiesa ta diversita tal-arti f Malta iωda wkoll jag tu identita lil post li fih jinstabu. L-aktar pittura li tolqot l-g ajn hekk kif tirfes l-g atba tas-santwarju ta ÓaΩ-Ûabbar hi l-pittura titulari fil-kor. Il-kwadru huwa mdawwar bl-ir am ik al ikkulurit fuq disinn tat-tabib Nicola Ûammit li sar qrib is-sena 1890 (1). Dan a post l-iskultura barokka m allsa minn minn Vincenzo Arnaud bejn l-1713-1717. (2) Fl-1938 Ωdiedu wkoll pitturi mg amula mill-artist Ûejtuni Giuseppe Maria Caruana bit-tema tal-ilma simbolu tal-grazzja li l-madonna irçiviet u taqsam ma min jirrikorri lejha. SEJBA IMPORTANTI F afna kitbiet antiki ta storiçi b al Achille Ferres insibu dan il-kwadru titulari attribwit lil Stefano Erardi (1630-1716). (3) Fil-fatt fl-1951, fit-talba g all-inkurunazzjoni l-kwadru kien g adu meqjus li sar minn Stefano Erardi Il-kwadru f ÓaΩ-Ûabbar sar meta l-barokk f Malta kien fl-aqwa tieg u. F dan iω-ωmien il-livell tal-artisti lokali u barranin residenti f Malta kien wie ed g oli afna. Ittitular ta ÓaΩ-Ûabbar sar minflok ie or li kien hemm qablu li kien tpitter qrib is-sena 1585 u ng ata mill-gran Mastru Verdala. Sfortunatament ma fadal xejn minn dan il-kwadru tal-1585 lief wiçç il-madonna li jista jkun li g adu jeωisti f xi kollezzjoni privata. (8) Minn kappella çkejkna, fl-1641 ing ata bidu g al bini tal-knisja ta llum. Din tlestiet lejn is-sena 1718 meta ng alqet il-koppla. (9) Tajjeb insemmu li din kienet wa da mill-ewwel knejjes li iet iddisinjata fuq qisien kbar f Malta. Konsegwentement, kien me tieg li ssir pittura titulari o ra li tikkumplimenta lil din il-knisja monumentali. Dan se fi Ωmien il-kappillan BormliΩ Giacomo Bucchier (10) meta l-konti Bennardo Piscopo Macedonia allas g al kwadru titulari did. Alessio Erardi kien jg ammar mal-familja tieg u u ma missieru Stefano (li kien armel) fl-istess dar fil-parroçça ta San Pawl fil-belt Valletta, fl-akwati tad-dar tal-konti Bennardo. (11) B hekk il-probabilta hi li l-konti kien mid la ta din il-familja u jaf sew xi jsarrfu l- iliet artistiçi fi danha. Fl-1715, Alessio kien stabbillixxa ru u sew, waqt li missieru kien fi tmiem karriera glorjuωa tant li rnexxielu jpitter il-kwadri kollha ta wa da mill-kappelli ewwa l-kon-katidral ta San Ìwann (f kompetizzjoni diretta ma Mattia Preti). Din il-kappella ikompli f pa na 30 Madonna tal-grazzja 27 ÓaΩ-Ûabbar - Óar a 126
ikompli minn pa na 27 Il-kappillan Kan. Dun Evan Caruana flimkien mad-devoti jitlob il-kurunella quddiem il-kwadru kienet tappartjeni lil Lingwa ÌermaniΩa, wa da mill-aktar lingwi aristokratiçi li kienet titlob 8 enerazzjonijiet ta nobbli sew mill-missier u ankè mill-omm. (12) G alhekk ma narawha xejn bi kbira jekk Piscopo Macedonia bi ftehim mal-kappillan issu erixxa li jikkummissjona g al dan ix-xog ol lil Alessio Erardi li dak iω-ωmien kellu madwar 40 sena. ARTI U SIMBOLIÛMU QAWWI Fiç-çentru tal-kwadru naraw il-madonna fuq tron, b ala Re ina u protettriçi ta binha Ìesù mdawra b afna an li u puttini. An lu minnhom qed je les ilsir mil-ktajjen tal-jasar, billi jne ilu l-manetti wara li ie me lus min fuq il-bankijiiet tal-qdif fuq ix-xwieni. (13) Din hi xhieda tal-madonna kollha niena li te les lil dawk li jirrikorru lejha g all-liberta minn ajja hekk inumana. An lu ie or jidher qieg ed itella ru me lusa mill-purgatorju. L-erwie l-o ra jitolbu l- niena lil Madonna, wie ed minnhom bid-dmug f g ajnejh, jistennew bil- erqa li jmiss lilhom biex jiksbu s-sliem etern. Naraw ukoll lil San Bennard, il-qaddis Marjan li kien jg allem li b alma l-madonna rçeviet il-milja tal-grazzja t Alla b ala Omm anina, hija tinterçiedi g alina quddiemu u taqsam din il-grazzja mag na. Barra s-sinifikat tat-tag lim ta dan ilqaddis fuq il-madonna, ix-xbieha probabbli tirrapreωenta lid-donatur, il-konti Bennardo li l-arma araldika tieg u insibuha fil-kantuniera t isfel tal-kwadru fuq ix-xellug flimkien ma skrizzjoni li tikkonferma li hu allas u taha dan il-kwadru lill-knisja ta ÓaΩ-Ûabbar. Ta min isemmi li fit-testment tieg u l-konti (14) alla somma flus biex barra quddies g al ru u fuq l-artal tal-kor ti i ççelebrata wkoll il-festa ta San Bennard, il-qaddis li hu kien i ib ismu. Fl-isfond wara l-madonna naraw il-ba ar immewwe b vaxxell u galera tal-ordni ta San Ìwann (15) jsalpaw fih bi tbatija, xhieda tar-rabta tal-kavallieri ma dan is- Santwarju fil-waqtiet tat-tweg ir fuq il-ba ar. IÛJED RIÇERKA U SEJBIET F Mejju 2015 sar studju serju tal-istat tal-kwadru minn Anthony Spagnol li ja dem fiç-çentru tar-restawr f Bighi flimkien ma Ritianne Psaila u Charlene Muscat Ωew konservaturi tal-pittura. Aktar tard Paul Muscat tal-kumpanija Recoop fuq direttiva tal-kummissjoni Arti Sagra ejja rapport ie or dwar il-kwadru b rabta ma purçissjoni bil-kwadru mat-toroq ta ÓaΩ-Ûabbar f g eluq it-300 sena tieg u. Kien assenjat ukoll millistess kummissjoni li jissorvelja l-istadji kollha ta tniωωil u protezzjoni tal-kwadru waqt il-purçissjoni. Il-kwadru tniωωel fit-3 ta Ìunju, u minfloku tpo iet purtiera li xi snin ilu kienet tg atti l-kwadru matul il- img a peress li dan g al xi Ωmien wara l-inkurunazzjoni kien jinkixef biss nhar t Erbg a, s-sibt u l-óadd u f festi Marjani. Saret ukoll riçerka fil-kotba amministrattivi dwar restawr preçedenti li sar fuq din il-pittura. Instabu erba rendikonti li jinvolvu restawr. L-ewwel wie ed sar wara Madonna tal-grazzja 30 ÓaΩ-Ûabbar - Óar a 126
l-vista Pastorali tal-isqof Gaetano Pace Forno fl-1859. L-Isqof hawnhekk jordna xi xog ol fuq il-kwadru titulari, forsi Ω-Ωieda ta drapp fuq sider il-madonna. (16) Fit-3 ta Novembru 1859 Tommaso Madiona (1803-1864) t allas 30 skud g al dan l-intervent li wettaq li seta wkoll inkluda xi restawr. Fir-rendikonti hu mniωωel çar li adem fuq l-ordni li ta l-isqof fil-vista pastorali preçedenti. Il- las ta 30 skud ( 2.50), g alkemm illum jidher las çkejken f dak iω-ωmien kienet somma sostanzjali. (17) Fl-istess Ωmien Tommaso Madiona jissemma fir-rendikonti tal-knisja tal- Lunzjata f ÓaΩ-Ûabbar. (18) Hawn, g alkemm Madiona jissemma fir-rendikonti, ix-xog ol fuq tlett kwadri talartali fil-kappella tal-lunzjata sar minn Antonio Zammit (1830-1864) wie ed mil-artisti li kien ja dem fil-bottega tieg u l-belt Valletta. (19) Fil-kaΩ tal-kwadru titulari, wie ed jassumi li x-xog ol sar minn Madiona nnifsu l-aktar meta din kienet ordni ma ru a direttament mill-isqof. Lejn is-sena 1890 beda xog ol ta rinovazzjoni fil-kor tas- Santwarju. Il-kwadru titulari kien irrestawrat minn Lazzaro Pisani (1854-1932) bejn it-12 t Awwissu 1895 meta insibu las ta 6s 3d g al- arr tal-kwadru lejn il-bottega ta Pisani f HaΩ-Ûebbu u l-14 ta Ìunju 1896 (10 xhur wara), meta Pisani t allas Lm20 tax-xog ol li wettaq. Fl-istess urnata t allsu wkoll 7s u 6d tal-karettun li ab il-kwadru lura. (20) Vincenzo Bonello (1891-1969) irrestawra l-kwadru lejn l-1948. Huwa t allas 40.00 tax-xog ol li wettaq. Irrestawr kien sar bi preparazzjoni g al inkurunazzjoni. (21) Taddeo Briffa (1914-1959) assista lil Vincenzo Bonello biex jirran a xi tiçrit li l-kwadru kellu n-na a t isfel fuq il-lemin. Ix-xog ol minn Briffa sar fil-post billi ntrama armar quddiem il-kwadru. (22) L-aktar restawr riçenti sar fl-1976 minn Maurice Cordina li kien ja dem fil-fgura fejn kien ittie ed il-kwadru. Ir-rendikont jag ti wkoll li fid-19 ta Ìunju tal-1976 t allset is-somma ta Lm 87.50c insurance fuq il-kwadru, waqt li fit-30 ta Novembru 1976 Devoti mexjin fil-purçissjoni wara l-kwadru t allset is-somma ta Lm220 g ar-restawr. (23) Fl-2001 kien sar ukoll xi tindif fuq il-kwadru qabel ma sar l-istellarju.( 24 ) Interessanti wie ed jg id li meta l-kwadru tniωωel biex jintrama fuq il-bradella g all-purçissjoni deheret imnaqqxa fil-prospettiva ta wara l-kwadru d-data 1734. Sa issa g adu mhux mg aruf xi jfisser dan l-annu. Instabet ukoll skrizzjoni fuq wara tal-kwadru li ma tantx tidher çara u l-firma L. Pisani Restauro 1895. B danakollu, minn xi ritratti li ttie du tal-iskrizzjoni, Pisani jidher li kiteb li hu mexa b kawtela waqt ix-xog ol ta restawr li kien imqabbad jag mel. Skont Paul Muscat it-tilar tal-kwadru jista jmur lura g al Ωmien Pisani. Ir-rintilar hu mwa al mal-kwadru li jsa a il-pittura b imsiemer tar-ram. Bil-g ajnuna tas-sagristan Emersin Fardell, stajt nie u xi ritratti ta t dawl Ultra Vjola kif soltu jsir biex ikunu iççekjati Ωidiet li saru matul is-snin. Evidenti ar et l-iskullatura fuq sider il-madonna li kienet iet mg ottija b panne abjad u ankè Ωiediet sostanzjali fuq wa da mill-erwie qeg eda ti i salvata mill-purgatorju. (25) Wie ed jittama li meta jsir ir-restawr tal-kwardu ner g u naraw dawn il-partijiet kif riedhom ori inarjalment Alessio Erardi. ATTIVITAJIET 300 SENA FOSTNA Kien xieraq li dan l-anniversarju importanti ikun imfakkar fuq livell parrokjali. Din il-pittura sabi a g al dawn l-a ar 300 sena saret identita tal-paroçça Ûabbarija. Bla g add huma d-devoti li matul dawn is-snin talbu quddiem din ix-xbieha. Il- afna ex-voti fil-muωew tas- Santwarju li jmorru lura sas-seklu 17 huma xhieda ta devozzjoni antika u kontinwa lejn il-madonna ta t ittitlu tal-grazzja. F din il-kollezzjoni nsibu wkoll l-akbar ammont ta kwadri marbutin mal-iskwadra tal-galeri Madonna tal-grazzja 31 ÓaΩ-Ûabbar - Óar a 126
ikompli minn pa na 31 tal-ordni fil-kollezzjonijiet tal-kwadri ex-voto f Malta. Biex aktar napprezzaw dan il-kwadru fil-11 ta Ìunju, fil-knisja parrokkjali, saret serata kommemorattiva li kienet preωentata mis-sur Ìor Peresso. Bernardine Scicluna wa da mill-kuraturi ewlenin ta Heritage Malta tat informazzjoni estensiva dwar Alessio Erardi u Ω-Ωmien artistiku u soçjali li g ex fih. Permezz ta filmat smajna lil Karm Bonavia jag ti aktar tg arif dwar is-sejba taddokument li stabbilixxa lil Alessio Erardi b ala l-pittur ta dan il-kwadru. Dan kollu kien imωewwaq b kant mit-tenur Charles Vincenti u muωika fuq l-orgni minn Tracy Galea Tabone. F dawk il- ranet ta tifkira, wara afna mill-quddies intalbet il-kurunella tal-madonna tal- Grazzja quddiem il-kwadru li kien armat fil-kappella ta San Fran isk fuq il-bradella attribwita lil Mariano Gerada li kienet tintuωa g al-vara Titulari qabel saret dik preωenti. Din il-kurunella kienet miktuba minn Annibale Preca fl- 1887 meta Malta kienet g addejja minn epidemija kerha tal-kolera u l-popolazzjoni kienet f disprament. (26) Saret ukoll velja ta talb lejlet il-purçissjoni tal-óadd 14 ta Ìunju. F din il-purçissjoni numru kbir ta devoti mxew b erqa wara din ix-xbieha. Grupp ta 24 reffieg tqassmu fi 3 gruppi ta 8 biex arrew din ix-xbiha. IΩ-Ωew baned Ûabbarin li flimkien ma o rajn kienu huma li pproponew dan il-pellegrina, daqqew innijiet Marjani b ala mass band flimkien. Tajjeb ukoll jing ad li bis-sa a ta dan iç-çentinarju saret evalwazzjoni tal-informazzjoni mi bura fuq Alessio Erardi u l- rajja tal-kwadru f ÓaΩ-Ûabbar. IΩda ir-riçerka tkompli. Interventi professjonali ta konservazzjoni u restawr jistg u jiωvelaw affarijiet odda filwaqt li minn jaf x g ad jista jinstab fl-arkivji b al jekk qatt sarx xi kuntratt dwar il-ftehim mal-artist biex sar dan il-kwadru u nformazzjoni dwar kif g adda l-5 snin li g ex Alessio Erardi f Ruma. (27) Ringrazzjamenti: Kappillan Kan. Dun Evan Caruana, ex- Kappillan Dun Sebastian Caruana, Anthony Spagnol, Paul Muscat, Bernardine Scicluna, Dr. Joan Abela u l-voluntiera tal-arkivju Notarili, ÌuΩeppi Theuma, Frans Gafà, Emmerson Fardell, Magdylon Briffa, Alfred Briffa, il-kumitat Organizzattiv Festi Çentinarji. 1 (A)rkivju (P)arrokjali (Û)abbar: Suppliche Vol. 6 p. 296-297 circa 1890, Libro F p. 78 2 (L)e en is-(s)antwarju Nru.102 - Bonavia K. Lejn Titular Inkurunat, p. 27 3 Ferres Achille - 1866. Descrizione storica delle chiese di Malta e Gozo, p. 483 4 Dan id-digriet li n are fl-20 ta Lulju 1949 mill-arçipriet tal-baωilka tal-vatikan huwa esebit fil-muωew tas-santwarju 5 L.S. Nru. 102 - Bonavia K. Lejn Titular Inkurunat, p. 25 6 Arkivju Arçiveskovili Floriana - Vista Pastorali Cannaves 1717 pg. 6-6v, AAM4256 7 Il-25 Anniversarju ta l-inkurunazzjoni 1951-1976 - Programm ta Tifkira - Mario Buhagiar p. 28 8 Saç. Gius - Zarb. Ûjara lill-parroçça ta ÓaΩ-Ûabbar, p.14 u Santwarju Madonna tal-grazzji, Ûabbar - Dun Frans Buhagiar, p.16 9 L-ir ama li tfakkar il-konsagrazzjoni tal-knisja li saret fl-1784 tag ti dan l-annu b ala tlestija tal-bini. Fl-1723 l-ewwel darba li f Vista Pastorali tissemma koppla. 10 Ferres Achille (1866) - Descrizione storica delle chiese di Malta e Gozo, p. 484 11 Arkivju Parrokjali Parroçça San Pawl,Valletta - Status Animarum 1695-1714 p. 503-505v 12 L. S. Nru. 78 - Karm Bonavia F G eluq il-190 sena minn mewtu Hompesch Il-Gran Mastru li rabat ismu ma ÓaΩ-Ûabbar, p. 17 13 Din it-tip ta katina hija branka li kienet tintuωa biex turbot l-ilsiera mal-bankijiet tal-qdif. 14 Arkivju tan-nutara, Valletta - R478 Nutar Tommaso Vella p. 1139-1151 15 Studju minn ritratti u ikkonfermati mill-espert marittimu Joseph Muscat 16 Vista Pastorali Pace Forno 1859 p. 290 17 (A)rkivju (P)arrokljali (Û)abbar - Libro Maestro Ven. Lamp. 1834-1872 p. 108v u Libro Conti 1824-1886 p. 104 18 APÛ - Chiesa dell Annunziata, Registro Mandati (1848-1906) p. 118 hemm li Madiona t allas 100skud g all-kwadru titulari u p. 119 hemm li Madiona t allas mitt skud tal-kwadru ta San ÌuΩepp u 10tari u 16grani g at-trasport tal-kwadri (mnizzla plural quadri) mill-belt Valletta sa ÓaΩ-Ûabbar 19 Achille Ferris, Descrizione storica delle chiese di Malta e Gozo, p. 486 20 APÛ - Libro Conti Veneranda Lampada 1886-1910, p. 29 u Veneranda Lampade 1886-1909 p. 79 u 87 21 APÛ - Veneranda Lampade Zabbar Esito 1939-1960 p. 282. G alkemm fir-rendikont ma jissemmiex ir-restawratur Karmenu Bonavia jiftakar sew lil Vincenzo Bonello ja dem fuqu. 22 G alkemm Taddeo Briffa ma jissemmiex fir-rendikonti, huwa kien restawratur imfittex. Irrestawra diversi kwadri fil-knejjes minn osservazzjoni ta ritratti fil-kollezjoni ta ibnu Alfred Briffa fosthom il-kunçizzjoni fil-knisja ta San Filep ta ÓaΩ-Ûebbu. Iben Taddeo, Alfred Briffa minn M Scala li g addieli din l-informazzjoni jiftakar li meta kien tifel akkumpanja lil missieru meta adem fuq it-titular ta ÓaΩ-Ûabbar. 23 APÛ - Payments 1975-1982 mhux pa nat, C.G. Bonavia - Zabbar s Titular Painting and its artist, p.22-23 f The Sunday Times ta 05/09/1976, informmazzjoni mi bura wkoll minn diversi helpers fosthom Grezzju Mugliett, Jimmy Zerafa u Alfred Micallef 24 Informazzjoni mg oddija minn Frans Gafà u Joseph Mizzi 25 Meta ie eωaminat l-kwadru bil-uv minn Anthony Spagnol u l-kollegi tieg u areg çar li tal-anqas wiçç ta wie ed mill-erwie huwa kollu kemm hu rikostruwit 26 APÛ - Suppliche Vol. V p. 517-525 27 Bernardine Scicluna ikkonfermat li Alessio Erardi qatta 5 snin Ruma meta sabet l-istato Libero f CEM AO Ms 257. Pero sa issa ismu ma nstab imniωωel fl-ebda Akkademja tal-arti f Ruma. Kif qatta Ω-Ωmien tieg u f Ruma g adu misterjuω. Madonna tal-grazzja 32 ÓaΩ-Ûabbar - Óar a 126
Madonna tal-grazzja 33 ÓaΩ-Ûabbar - Óar a 126
IL-VAXXELL U L-GALERI FIL-KWADRU TITULARI minn Joseph Muscat, Espert Marittimu Il-kwadru titulari tal-madonna tal-grazzja, f ÓaΩ- Ûabbar, jift ilna tieqa Ωg ira dwar il-flotta ta Ωmien il-kavallieri g ax jurina vaxxell u l-galeri tal-ordni ta San Ìwann f ba ar qawwi. Jispikka afna l-istandard tal-ordni li jidher fuq il-kapitana, ji ifieri dik il-galera li kienet tmexxi l-bqija tal-iskwadra tal-galeri. Dan l-istandard tarah in-na a tad-dritta jew in-na a tal-lemin ta bastiment g al min i ares mill-poppa lejn il-pruwa u jinsab quddiem il-kabina tal-poppa tal-kapitana. Ftit il fuq mill-istandard jidher wiçç ta an lu. F din in-na a tal-istandard jidhru wkoll iω-ωew antenni li mag hom kienu jintrabtu sew il-qlug latin li jidhru imbroljati mal-antenni tag hom. Min i ares sew, jarahom merfug in biçça sewwa il fuq mal-arbli tag hom biex ma jkunux ta tfixkil g all-ekwipa f dik iç-çirkustanza ta maltempata li tidher filpittura. Mal-arbuletti tal-arbli jew dawk l-arbli Ωg ar li kienu jintrabtu mat-toqqala jew fejn issib l-g aqda ta Ωew t itruf n-na a ta fuq ta kull arblu, tara l-bnadar tag hom li jispiççaw b Ωewg ponot. Minn dak li wie ed jista jara f din il-parti tal-pittura hemm erba galeri u l-kapitana u dawn kienu jiffurmaw l-iskwadra kollha tal-galeri tal-ordni sal-1725. Madonna tal-grazzja 34 ÓaΩ-Ûabbar - Óar a 126
Fl-isfond ta din il-pittura tara vaxxell tal-ordni bilpappafik tal-majjistra imbroljat mal-pinnur tieg u u hemm bandiera Ωg ira jew pendent mal-arbulett. Il-pappafik tal-arblu tat-trinkett jew l-arblu ta quddiem, hu imbroljat ukoll mall-pinnur tieg u u tidher bandiera tal-ordni mal-arbulett tat-trinkett. Il- sieb dwar l-imbroljar jew il-brim tal-pappafiki li kienu l-qlug iω-ωg ar ta kull arblu tal-pniener tag hom juri li l-kaptan tal-vaxxell aseb minn kmieni g all-maltemp g ax is-soltu f ba ar u ri qawwi dawn il-qlug jitqattçtu bi skomdu kbir g allbastiment u n-nies ta fuqu. Wie ed jista jinduna li l-vaxxell jidher miexi bil-pappafik biss, tal-mezzana li kienet l-arblu tan-na a tal-poppa, g ax mill-bqija tal-qlugh kollu ma jidher xejn mifrux g ar-ri. Ilqala l-kbira tal-majjistra tidher imbroljata malpinnur tag ha li hu mdendel ftit l isfel mill-qoffa tal-majjistra. Hawnhekk g andna kaω ta meta l-iskwadra tal- Ordni mag mula minn ames elementi kienet qed topera ma vaxxell tal-ordni. F kaω b al dan it-tmexxija kollha kienet tit alla f idejn il-ìeneral tal-galeri, li kien dejjem jimbarka fuq ilkapitana, billi l-galeri kienu jgawdu l-preçedenza fuq ilvaxxelli. Dawn tal-a ar da lu fis-servizz tal-ordni fl- 1700 g alhekk il-kaptani talgaleri kienu eluωi wisq g al unur b al dak. are effett qawwi sew tal-ba ar imqalleb kif ukoll tal-bastimenti jitqabdu mal-maltemp. Ma kienx possibbli li wie ed isib id-data ta din il- rajja ta fuq il-ba ar u fejn setg et se et. Wie ed jinnota kif ix-xefaq tal-ba ar jidher kalm g al kollox u ma juri l-ebda jiel tal-art li forsi setg et titfa ra dawl dwar fejn se dak l-inçident. L-eΩami ta din il-parti tax-xog ol tal-erardi turi li min adem çerti kwadri weg di li llum jinsabu fil- MuΩew tas-santwarju ta ÓaΩ-Ûabbar u n awi o ra, ma setg ux saru minn madonnari komuni jew tal- abba gozz iωda minn pitturi b al dan l-erardi g ax allew warajhom teωori ta xeni tal-ba ar imprezzabbli. Jidher çar li min pitter dawk il-galeri u x-xtut tal-ba ar bil-fortizzi u t-torrijiet li jidhru fil-kwadri weg di kienu tal-affari tag hom. Fejn jid lu l-kwadri ordnati mill-kavallieri juru xog ol professjonali ta arti kbira. Wie ed japprezza x-xog ol tal-erardi li kien jaf x qed jag mel billi kien jara quddiem g ajnejh il-galeri u l-vaxxelli tal-ordni. Jekk naraw pereωempju, l-a mar jew il-vermilju jew dak illewn tal-karrettuni Maltin antiki, kemm hu eωatt u f postu sew fuq il-bnadar kif ukoll fuq il- nub tal-galeri. Fl-ispazju Ωg ir li kellu g addispoωizzjoni tieg u l-artist Madonna tal-grazzja 35 ÓaΩ-Ûabbar - Óar a 126
Michelle Falzon Tied Insurance Intermediary Classes of Insurance available: Motor Home Boat Travel Personal Accident SME Health Life Insurance Products available Protection Savings Investments Retirement Business Insurance Contact no: 99883929, 77883929, 27883929 Email: michellefalzon.insurance@gmail.com Visit us at: 102, St. Joseph Street, Zabbar ZBR 3320 Madonna tal-grazzja 36 ÓaΩ-Ûabbar - Óar a 126