Y Gadwyn - Misolyn Eglwys Y Crwys Hydref 2014

Transcription

1 Y Gadwyn - Misolyn Eglwys Y Crwys Hydref 2014 NODION Y GOLYGYDD Y MAES PARCIO LLOCHES BROYDD FY MEBYD CYNGOR EGLWYSI CYMRAEG CAERDYDD RICHARD WILSON ( ) ENWAU LLEOEDD CAERDYDD A R CYFFINIAU Y CWRDD EGLWYSIG Y GYMANFA 1

2 NODION Y GOLYGYDD A ninnau bellach wedi cyrraedd tymor yr Hydref a r haul yn parhau i wenu arnom edrychwn ymlaen at gyfnod o weithgarwch amrywiol yn yr eglwys dros fisoedd y gaeaf. Diolchwn i nifer o n harweinwyr am eu hymroddiad mewn sawl cyfeiriad i gynnal yr achos ac i hybu gwaith yr Arglwydd. Ynghanol ein gweithgarwch daeth cwmwl du unwaith eto i n tristau n enbyd pan glywsom am farwolaeth Delyth, priod ein cyn-weinidog, y Parch. Glyn Tudwal Jones, yn ddisymwth yn ddiweddar. Dioddefodd gyfnod o afiechyd a disgwyliwn y byddai n gwella wedi triniaeth ond, ysywaeth nid felly y bu. Bron flwyddyn yn ôl ymddeolodd Glyn ac edrychai Delyth ac ef y pryd hwnnw at flynyddoedd o fwynhad a dedwyddwch yn teithio ac o fod yng nghwmni r teulu, ond angau creulon ddaeth i w rhan i chwalu r holl gynllwynion. Cydymdeimlwn yn ddwys â Glyn, y plant Menna ac Alun a i briod Carina a r wyrion bach Magdalen a Noah. Cofiwn hefyd am Emyr, brawd Glyn, a i chwaer Marian ac aelodau eraill o r teulu ynghanol eu galar a u hiraeth am briod, mam a mamgu ffyddlon a hoffus. Bendith Duw fo arnynt oll yn eu colled trist. Estynnwn ein dymuniadau gorau i rai o n haelodau sydd mewn afiechyd y dyddiau hyn. Cyfeiriais at rai ohonynt yn rhifyn mis Medi o r Gadwyn a charwn ychwanegu Mrs Doris James sydd wedi bod mor ffyddlon yn ein plith dros flynyddoedd lawer. Anfonwn ein cofion cynhesaf ati. Erbyn i r rhifyn hwn o r Gadwyn eich cyrraedd bydd tair merch o blith ein hieuenctid wedi cael eu derbyn, ar nos Sul Medi 28ain, yn gyflawn aelodau yn yr eglwys, sef Buddug James, Rhian Melhuish a Hannah Roberts. Arweiniwyd y gwasanaeth a gweinyddwyd y cymun gan y Parch. Lona Roberts a diolchwn iddi am ei pharodrwydd yn eu paratoi ar gyfer yr achlysur arbennig hwn. Bydded i r Arglwydd fendithio r tair ohonynt sydd wedi ymroi i fod yn aelodau yn ein heglwys. Fore Sul Medi 28ain cawsom y cyfle i gwrdd â thair o chwiorydd Mr Rol Williams, a ddaeth i r brifddinas o Flaenau Ffestiniog am ychydig o wyliau gyda Rol a Nellie. Roedd y tair ohonynt yn ifanc iawn eu hysbryd ac yn mwynhau cael bod gyda ni yn y gwasanaeth. Pob dymuniad da iddynt ar eu hymweliad â ni. Gobeithio y cawn gyfle eto n fuan i w croesawu yn y Crwys. Y MAES PARCIO Ar ddydd Llun, Hydref 6ed bydd gwaith yn cael ei wneud i roi wyneb "tarmacadam" ar y maes parcio. Fe gymer y gwaith tua deg diwrnod i'w gwblhau felly, yn anffodus ni fydd yn bosibl i barcio yno ar ôl Sul, Hydref 5ed hyd y Sul Hydref 20fed. Rwy n ymddiheuro am hyn ond rwy n siŵr eich bod yn deall y byddwn fel Eglwys ar ein hennill wedi i'r gwaith yma gael ei gwblhau cyn i'r gaeaf ddod ar ein gwarthaf. Bob Roberts (Ysgrifennydd Cyffredinol) 2

3 LLOCHES Cymylau blêr uwch Lerpwl A r swigod fel plorod pŵl, Di-ysgog eu hyd ai disgwyl Am hud, awr yn rym o hwyl, Cyhoeddi n nacáu heddwch Wnaent, a gwylient ag awch Y twyllo aml mewn tywyllwch A r llef a godai o r llwch Esgor ni fuont ar gysgod A nos y diafol yn nod, Pasiant o lanast ar lawr Yn drwch o alar drudfawr O oriau hir gorhoian Digient ar funud gwan A di-gwsg oedd y di-gysgod Yn byw lle nad oedd bod, Ni ddaeth byth nawdd hawdd iddynt Yno i huno o i hynt, Chwalu, chwilio a chelu Neidiai tân a newid tŷ Hanes aeth yn nos i w hoes A llechan yn lle lloches. [Mae r awdur am imi eich sicrhau nad ychwanegiad at awdl arobryn Ceri Wyn Jones yn Eisteddfod Genedlaethol Llanelli eleni yw r cyfraniad uchod! Gol.] Kathleen Wood 3

4 BROYDD FY MEBYD Fe m ganwyd ac fe m magwyd yng Nghwm y Gwendraeth Fawr, ac mewn pentref o r enw Banffosfelen. Mae n lle na ŵyr llawer amdano, ond mae rhai n meddwl ei fod yn rhan o bentref Pontyberem. Mae un rhan ym mhentref Pontyberem a rhan arall yn rhan o blwyf Llangyndeyrn a hwnnw n ymestyn dros y mynydd i lawr i Grwbin ac wedyn ar ei ben i bentref Llangyndeyrn a Dyffryn hardd y Gwendraeth Fach. Ceir tyle mawr hir ym Mancffosfelen a byddai r pentrefwyr byth a beunydd yn sôn am fynd lan neu lawr. Os mynd lan golygai hynny mynd i r capel, sef Pisga, adeilad y Bedyddwyr, ysgol y pentref neu r swyddfa bôst. Os eid i lawr, yno byddai r sinema n denu neu gapel mawr Caersalem yr Annibynwyr a chapel llai y Presbyteriaid a r eglwys yng Nghymru Ym Mhontyberem hefyd cafwyd y Cop (Co-op) a siopau eraill, ac yn 1932 sefydlwyd Neuadd Goffa newydd yno, a fu n llwyddiant mawr yn yr ardal. Ar y Banc ymffrostiwyd nad oedd un dafarn rhwng Tafarn New Inn, Pontyberem a Thafarn Y Cware yng Nghrwbin. Tair milltir sych fyddai fy nhadcu yn eu alw, ac yntau n ddirwestwr mawr! Y canlyniad fu i r rhai sychedig ar y Banc gerdded i lawr i dafarndai Pontyberem ond ymlwybro n ôl ychydig yn fwy ansicr eu camau! Roeddwn yn aelod o deuluoedd clos a niferus y Johns, Da ies ac Elias Bedyddwyr i gyd! Wedyn daeth y Latteriaid yng nghysgod y Mannions. Enw fy hen dadcu oedd Jams John. Fe i ganwyd ym mhlwyf Llangyndeyrn. Ruth Da ies oedd enw fy hen famgu, a deuai n wreiddiol o ardal Abergwaun. Priododd y ddau a chawsant naw o blant, chwech o ferched a thri bachgen. Buont fyw ar hyd eu hoes ym mhlwyfi Llangyndeyrn a Phontyberem ac fe u claddwyd ym mynwent Bethel, capel y Bedyddwyr, Llangyndeyrn. Datblygodd cysylltiad y teulu ag Abergwaun trwy Ruth fy hen famgu. Roedd ganddi frawd, y Parch. Dan Da ies, a fu n gweinidogaethu yn y Rhondda ac ym Mangor cyn dychwelyd i w hen ardal a dod yn weinidog ar gapel Hermon y Bedyddwyr, adeilad mawr a hardd. Bu n hen iawn yn marw a pharhaodd i fod yn hen lanc drwy gydol ei oes, a Mary Ann, merch hynaf Jams a Ruth, yn gofalu amdano cyn iddi briodi a chodi teulu. Dilynwyd hi gan Lily, merch ieuengaf Jams a Ruth. Galwyd Dan Da ies yn wncwl gan bawb o r teulu a bu farw yn 1992 yn 92 mlwydd oed. Lily oedd yr olaf o r merched i edrych ar ei ôl, a thrigai hi yn High Street, Abergwaun, am weddill ei bywyd wedi iddi briodi ag un o ddiaconiaid capel Hermon. Roedd cysylltiad y teulu ag Abergwaun yn un agos iawn am ddegawdau er fod ei chartref yn bell oddi wrthym. Pan yn grwt bach yn aros trên yng ngorsaf Caerfyrddin cofiaf yn fyw iawn fy mam yn gweiddi wrth i r trên ymadael Paid ag angho o newid yn Clabeston Road! Enw fy nhadcu oedd John Elias, o Talog ger Caerfyrddin, ac un o wyth o blant wedi eu magu yng nghapel y Bedyddwyr yno. Priododd bob un ohonynt a byw yn lleol ym Mancffosfelen a Phontyberem a mynychu Pisga, capel y Bedyddwyr neu gapel yr Annibynwyr, yn ôl enwad eu cymar. Priododd fy nhadcu ag ail ferch Jams a Ruth, sef Esther John, a chawsant un ferch, sef fy mam, Megan Elias. Priododd mam â dyn dwad, sef Frank Charles Latter, Cardi o Langwyryfon a anwyd yn Llundain. Roedd ei fam Rosie Mannion yn dod o deulu lluosog o Wyddelod a gymreigiwyd ers dechrau r ugeinfed ganrif. Aeth i Lundain i wasanaethu, a phriododd William Baldwyn Latter. Cawsant dri o blant, sef Bill, Frank (fy nhad) a Beti. Am ryw reswm ymadawodd Rosie â i gŵr a dychwelyd i Langwyryfon, ac ni ŵyr neb pam. Magwyd y plant yn y pentref hwnnw aeth Bill i Awstralia, Frank (fy nhad) i Fancffosfelen, a dilynodd Beti ef yno. Cyfarfu Beti â Hywel John, mab ieuengaf Jams a Ruth, ac wedi iddynt briodi cawsant bedwar o blant, tri bachgen ac un ferch. Hwre! Mwy o Johns yn y byw yn y Gwendraeth o hyd. Roedd yna natur cryf o fod yn entrepreneur yn fy nhad. Gadawodd y pwll glo a ffurfio cwmni ei hun dan yr enw Welsh Produce ar gyfer gwerthu bwyd, llysiau a ffrwythau n uniongyrchol i r cwsmeriaid yn eu cartrefi. Pan oedd yn y pwll gweithiai fel ostler gan ofalu am tua chwech neu fwy o ge ylau tan ddaear eu bwydo, eu trin a u glanhau, a hynny dros oriau r nos. Gadawai r tŷ tua deg o r gloch y nos a dychwelyd fore drannoeth tua saith, mynd i w wely, cysgu am bedair awr, codi a mynd 4

5 ymlaen â r gwaith sef, dilyn ei hobi, oedd gwenyna ac roedd ein perllan yn llawn o gwbe gwenyn, ac roedd yna fynd ar y mêl! Ar ddiwedd y rhyfel yn 1945 gorffennodd yn y pwll glo a chanolbwyntio ar y busnes (a r gwenyn!). Ond roedd yna bris i w dalu gan fod pum mlynedd ar hugain o weini ar geffylau n dangos eu hôl arno. Gwaethygodd cyflwr ei anadl yn ddifrifol a bu raid iddo roi r gorau i r busnes yn 1958, a r canlyniad fu iddo dalu r pris pan fu farw yn 1960 yn 53 mlwydd oed. Roedd Medi 1939 yn flwyddyn dyngedfennol i mi. Nid dechrau r Ail Ryfel Byd yn unig ond cael fy rhoi yn y dosbarth scholarship yn yr ysgol. Golygai hynny lawer iawn imi n addysgiadol ond, yn frawychus o sydyn, daeth haint y diphtheria i r ardal a dioddefodd fy chwaer fach Ruby Esther, pum mis oed ar y pryd, o ganlyniad i hynny. Cefais fy swabio unwaith y mis a darganfuwyd mai fi oedd y cludwr. Panic mawr oherwydd hynny a thynnwyd fi o r ysgol. Nid oedd plant eraill i ddod yn agos ataf a chefais fy nghaethiwo yn y cartref. Fis ar ôl mis methiant fu r driniaeth gan fy mod yn parhau n carrier. Ond daeth newydd da iawn gan i m chwaer wella o r clefyd ac ysgafnhawyd y pwysau ar ysgwyddau fy rhieni. Roedd hi n parhau i fod yn gyfnod rhyfel, ac roeddem yn byw yr holl hanesion trychinebus ym Mhrydain, Ffrainc a mannau eraill trwy wrando ar y radio a r newyddiaduron, a chael adroddiadau am golledion brawychus ymhlith y llynges masnachol ar y moroedd ac ati. Erbyn Gorffennaf 1940 daeth y canlyniad roeddwn wedi ei hir ddisgwyl, sef fy mod yn glir bellach o fod yn carrier, a dyna ryddhad. Ond yn ei le daeth gofid pellach i m rhan, sef gorfod ymladd biwrocratiaeth Pwyllgor Addysg Sir Gâr. Gwrthodwyd imi fynychu r dosbarth scholarship yn 1940 am fy mod flwyddyn yn hŷn ac wedi llithro tu hwnt i w rheolau arferol. Sut bynnag, wedi llythyru mynych â nhw cefais ganiatâd i fynd i r dosbarth, ond wedi hir berswâd. Bum yn llwyddiannus yn yr arholiad ac ym Medi 1941 euthum i Ysgol Ramadeg y Gwendraeth lle treuliais bedair blynedd hapus iawn. Cefais fy matric i m galluogi, wedi imi gyflawni fy ngwasanaeth milwrol, i fynd i Brifysgol Lerpwl, a dilyn cwrs pum mlynedd yno mewn pensaernïaeth. A dyna newid byd! Gerald Elias Latter 5

6 CYNGOR EGLWYSI CYMRAEG CAERDYDD 11 MEDI Y Parchedig Guto Prys ap Gwynfor, o Landysul, Ceredigion, wahoddwyd i annerch y cyfarfod hwn yn un o ystafelloedd y Deml Heddwch ym Mharc Cathays. Darllenodd y cadeirydd, y Parchedig R Alun E ans, o r Llythyr at y Rhufeiniaid, pennod 12, lle mae r Apostol Paul yn rhestru rheolau r bywyd Cristnogol. Yn eu mysg mae: Bydded eich cariad yn ddiragrith. Casewch ddrygioni. Safwch yn gadarn dan orthrymder. Daliwch ati i weddïo. Peidiwch â ch cyfrif eich hunain yn ddoeth. Peidiwch â thalu drwg am ddrwg i neb. Gweddïodd y Cadeirydd hefyd, gan ofyn bendith yr Arglwydd ar ein hymdrechion pitw ni i hybu cymod a heddwch. Mae Guto n gweithredu fel Cadeirydd Cymdeithas y Cymod a bu n sôn wrthym am y meddylfryd a arweiniodd at y Rhyfel Mawr, meddylfryd a olygai fod y tywallt gwaed yn anochel. Roedd diwylliant y cyfnod yn aruchelu ac yn mawrygu militariaeth, gyda thrwch arweinwyr crefyddol Cymru yn frwd ac yn barod o r dechrau n deg i gefnogi r ymgyrch. Credir bod hawl foesol gan Brydain Fawr i reoli r byd a bod yr ymyrraeth honno yn llesol i bawb. Roedd yr agwedd laissez faire yn dderbyniol a hefyd y meddwl bod rhai pobloedd yn uwch eu statws nag eraill ac yn haeddu eu lle ar draul pawb a phopeth arall. Dywedodd Guto wrthym am hanes ei daid a weithiai mewn banc yn Wrecsam cyn y Rhyfel Mawr. Cafodd ef a r bechgyn eraill eu perswadio i ymuno â r fyddin gan reolwr y banc, George M Ll Da ies. Daeth hwnnw n enwog ymhen amser fel heddychwr a dychwelodd i r banc i ofyn maddeuant gan y rhai a wrandawodd arno. Dychwelodd taid Guto o r drin a gweithredu fel annogwr (recruiting sergeant) cyn cael tröedigaeth a difaru n fawr. Roedd yn aelod o Eglwys y Methodistiaid Calfinaidd ac anfonodd air at yr anogwr enwocaf o fewn yr eglwys honno, Y Parchedig John Williams, Brynsiencyn, Ynys Môn, cyfaill y Prif Weinidog, David Lloyd George. Roedd am fynegi ei ofid ynghylch safbwynt y gweinidog yn wyneb y lladdfa. Cawsom glywed peth o r ateb a gafodd. Ym marn John Williams, roedd y rhyfel yn gyfiawn, gan fod yr Almaen yn sarnu ar bopeth annwyl; nad oedd heddwch i fod gan mai cythreuliaid oeddynt ac mai peth anrhydeddus oedd eu lladd. Credai fod haul Duw yn tywynnu ar Brydain, y deyrnas lanaf ac anrhydeddusaf. Roedd y Parchedig John Williams a r rhai a gefnogai r rhyfel o r farn mai Rhyfel yr Oen oedd y Rhyfel Mawr. Tynnodd Guto ein sylw at y defnydd a wna Eifion Wyn o r term hwn yn ei emyn poblogaidd, Efengyl Tangnefedd... Ar ddiwedd ei anerchiad, bu Guto n sôn am yr hyn sy n digwydd o n cwmpas y dyddiau hyn: rydym newydd groesawu cynhadledd NATO i r De ac aeth miloedd ar filoedd i weld arfau dinistriol ym Mae Caerdydd a phlant yn cael chwarae yn eu plith. Daeth gweld y fyddin yn ein mysg yn beth derbyniol a chaiff ei swyddogion fynd i recriwtio mewn ysgolion a gwerthu gyrfa yn y lluoedd arfog fel peth llawn rhamant. Mae r wasg yn darlunio rhai pobl fel bodau llai dynol na ni a dywedir bod cyfiawnhad dros eu lladd. Yn nameg Iesu, y gelyn, sef y Samariad, yw r cymydog sy n cael ei ganmol am ei garedigrwydd. Ym marn Guto, tasg y Cristion yw bwrw iddi i greu diwylliant a meddylfryd gwahanol, rhag bradychu comisiwn yr Arglwydd Iesu i ni garu ein gilydd fel y carodd ef ni. Lona Roberts 6

7 RICHARD WILSON ( ) Ganwyd yr arlunydd, oedd yn fab i offeiriad, ym Mhenegoes ger Machynlleth dair canrif yn ôl i eleni. I ddathlu ei fywyd a i waith, trefnwyd arddangosfa gan Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd (ar y cyd â Chanolfan Yale ar gyfer Celf Brydeinig). Dysgodd Wilson ei grefft yn Llundain, gan ganolbwyntio ei waith ar beintio portreadau, ac yn 36 mlwydd oed cododd ei bac a theithio i Fenis yn yr Eidal. Ddwy flynedd yn ddiweddarach, yn 1751, symudodd i Rufain a sefydlu stiwdio yno ac yn fuan llwyddodd i ddenu nifer o ddisgyblion ato. Roedd nifer fawr o artistiaid rhai yn enwog, yn y ddinas; a daeth nifer ohonynt yn gyfeillion agos iddo. Roedd dau artist wedi awgrymu iddo ar ôl ei arhosiad yn Fenis y dylai ganolbwyntio ar dirluniau, a dyna a wnaeth yn Rhufain. Enillodd sawl comisiwn sylweddol a byddai noddwyr teithiol o Brydain yn prynu ei waith. Yn 1757, ar ôl treulio 7 mlynedd yn yr Eidal, dychwelodd ac ymsefydlu yn Llundain. Aeth ati i gymhwyso ei weledigaeth i baentio tirwedd Cymru a Lloegr. Er nad oedd artistiaid ar y pryd yn gyffredinol wedi ystyried gogledd Cymru yn ardal gyda harddwch arbennig i w harlunio, newidiodd Wilson hynny wrth fynd ati i baentio delweddau tirluniau yn cynnwys mynyddoedd, llynnoedd a phlasdai. Cyn Wilson, peintio tirweddau er mwyn eu cofnodi a wnâi artistiaid Prydain. Dangosodd Wilson y gallai tirluniau fod yn frith o ystyron a chyfleu naws ac emosiwn hefyd. Rhoddodd ei ddarluniau ysbrydoliaeth a chael dylanwad gref ar artistiaid eraill, a daeth nifer ohonynt i Gymru i greu paentiadau eu hunain. Yn eu plith yr oedd J. M. William Turner ( ) a John Constable ( ), artistiaid a ddaeth yn ddau gawr yng nghelfyddyd Ewrop. Dilynodd y Turner ifanc ôl troed Wilson i grwydro Cymru, ac yna trwy wledydd Ewrop i chwilio am fynyddoedd, ffrydlifiau, llynnoedd a golygfeydd i w darlunio. Cydnabu Constable ei ddyled a i edmygedd o Wilson. Ac oherwydd ei fod ef yn berson-aros-gartref, yn hytrach na theithio yn Ewrop, gwell oedd ganddo beintio pyllau melinau, cwtieir, rhostir Hamstead a de Lloegr. Byddai Turner yn peintio effeithiau ysblennydd tra byddai Constable yn peintio r hyn a hoffai yn sicr dangosai r olaf hyn brydferthwch y golygfeydd bob dydd yn ei waith, y math o ddelweddau na all ond yr artistiaid gorau ei gyflawni. Ystyrir Wilson yn ddarluniwr goleuni, ac enghraifft ganddo o lun yr wyf yn bersonol yn ei hoffi yw golygfa o Lyn Cau ar Gadair Idris. Cymharer hwn, fel enghraifft â r llun o dywyllwch dudew o r un man gan Kyffin Williams! Chwaraeodd Wilson rôl allweddol yn natblygiad y traddodiad tirluniau. Ef oedd yr artist mawr cyntaf i boblogeiddio delweddau o Gymru oedd yn mynd y tu hwnt i gywirdeb topograffaidd. Erbyn heddiw, ceir enghreifftiau o'i waith yn y mwyafrif o brif gasgliadau cyhoeddus Ewrop ac America. Oes ryfedd iddo gael ei alw n aml yn Dad tirluniau Prydain? Oherwydd ei grefftwaith a i fedr i ddangos yr ymdeimlad o ramant yn ei waith, bu n llwyddiannus iawn i farchnata ei gelf ym marchnad brintiau Llundain. Fe oedd un o'r sylfaenydd-aelodau a ffurfiodd yr Academi Frenhinol yn Llundain yn Yno fe i dewiswyd yn llyfrgellydd yn Ymneilltuodd yn 1781 a dychwelyd i w fam wlad. Bu farw ar 15 Mai 1782 ac fe i claddwyd ef yn yr Wyddgrug. Isod gwelir copi o r unig ddarlun ohono sydd wedi goroesi, llun'r sydd ymhlith casgliad Amgueddfa Genedlaethol Cymru, a baentiwyd gan Mengs yn Rhufain pan oedd yn ganol oed. Manylion Arddangosfeydd: Richard Wilson a Gweddnewidiad Peintio Tirluniau Ewropeaidd yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd (tan 26 Hyd 2014); Late Turner yn Tate Britain (10 Medi i 25 Ion 2015); Constable, The Making of a Master yn y V&A (20 Medi i 11 Ion 2015). 7

8 Richard Wilson yn eistedd wrth ei îsl, yn peintio tirlun tua 1752, gan Anton Raphael Mengs ( ) a geir uchod. Nodir ei fod yn gwisgo het debyg i dwrban cyfforddus yn lle r wigiau a wisgwyd yn y cyfnod. David Jones 8

9 ENWAU LLEOEDD CAERDYDD A R CYFFINIAU Ynysweryn : Wormshead Fe gynigiwyd tras Sgandinafaidd gan rai i elfen gyntaf y ffurf Saesneg Wormshead, enw'r penrhyn sy'n estyn allan i'r môr ar ochr ddeheuol Bae Rhosili yng Ngŵyr, penrhyn mwyaf gorllewinol Gŵyr y mae cryn arfer bellach o blaid defnyddio Penrhyn Gŵyr fel ei enw Cymraeg. Barn un ysgolhaig oedd y gallai fod yn cynnwys yr un gair Sgandinafaidd â hwnnw a welir yn enw'r Great Orme, Llandudno (Cyngrheawdr Fynydd yn hanes Gruffudd ap Cynan) sef ormr 'sarff, neidr' fel disgrifiad o'r graig fawr sy'n ffurfio'r penrhyn yn y fan honno, ond y mae lle i anghytuno ȃ hynny. Cysylltiad o greigiau yw Penrhyn Gŵyr mewn gwirionedd gyda thair ohonynt yn codi'n lled uchel nes edrych fel gwrymiau neu gefnau yn codi o'r dŵr, yn arbennig felly o edrych arnynt o'r môr o safbwynt morwyr, ac fel y mae'n hysbys, cyffredin ar yr arfordir - o'r de i'r gogledd oedd enwi nodau tir amlwg a chreigiau yn ôl eu ffurf, ac ar enwau anifeiliaid yr oeddynt yn ymdebygu iddynt. Nid annisgwyl, felly, gweld y gair Saesneg worm, Hen Saesneg wyrm, yn cael ei ddefnyddio'n ddisgrifiadol yn y cyswllt hwn, yn enwedig gan mai ystyr gynharach wyrm hefyd oedd rhywbeth fel 'sarff, neidr' neu ryw anghenfil dychmygol tebyg arall. Y ffurfiau cynharaf a welais i ar y ffurf honno o'r enw yw Wormeshed 1400, , Wormeshedd 1562, Wormeshead poynt 1578, Wormesheede 1596 etc. a phur agos i'w le oedd barn y teithiwr B.H.Malkin yn 1807,...it derives its name from a fancy of the sailors who imagine it to resemble a worm crawling with its head erect... Yn ogystal, gan fod y môr ar benllanw yn torri'r cysylltiad â'r tir ceir cyfeiriad ato yn lled gynnar fel ynys (Lladin insula) sef insula Wormyshede mewn ysgrif yn y bymthegfed ganrif. Yn ddiweddarach, 1578, cawn Rys Amheurig o'r Cotrel yn cyfeirio ato fel...a little iland, a place notorious to seamen. Pa fodd bynnag, mewn fersiwn o fuchedd y sant Cenydd yn 1516 ( sy'n debyg o fod wedi ei seilio ar ddefnydd cynharach yn y bedwaredd ganrif ar ddeg) yr enw a geir ar y penrhyn yw Henisweryn, ffurf Gymraeg gyfatebol, Ynysweryn mewn orgraff ddiweddar sy'n gyfansawdd o'r elfennau ynys + ffurf dreigledig hen air Cymraeg gweryn a allai olygu rhywbeth tebyg i'r Hen Saesneg wyrm ac a allai yntau gael ei ddefnyddio i olygu sarff neu anghenfil cyffelyb (ac nid y gair gwerin fel y mynwyd mewn un hen esboniad). Yn wir, fe all fod y ddau air yn gytras, a'r cwestiwn diddorol sy'n codi yw a all y ffurfiau Ynysweryn a Wormshead fod yn addasiad, y naill o'r llall? Os gwir hyn, pa un oedd y ffurf gynharaf o'r ddwy? A yw'r ffaith fod bodolaeth Henisweryn mewn testun a all fod sail iddo yn y bedwaredd ganrif ar ddeg yn ddigon i'n temtio i gredu mai'r ffurf Gymraeg yw'r hynaf? Nid oes sicrwydd am hyn, ond y mae'r ystyriaeth yn ddigon o reswm, mae'n bur debyg, i amau'r demtasiwn i weld yr elfen Sgandinafaidd ormr, o'r un ystyr (oni bai am y posibilrwydd y gallai fod yn enw personol, fel y cynigiodd rhai eraill) yn y ffurf Saesneg Wormshead. Y mae sôn fod yr enw Pen(y)pyrod yn cael ei ddefnyddio fel enw arall ar Benrhyn Gŵyr a barn un ysgolhaig yw, 'modern scholars consider the correct name of Wormshead to be Pen Pyrod'. Ni wn ddim am hynny, ond os yw'n wir anodd dehongli'r gair pyrod. Y mae'n edrych fel ffurf luosog a hynny, efallai, a barodd i'r Dr. B. G.Charles ei gysylltu â hen ffurf unigol pwr 'pryf' nad oes dim cyfeiriad ato yng Ngeiriadur Prifysgol Cymru yn yr ystyr honno. Er hynny, ni ddylid anghofio bod ffurf arall ar yr enw yn cael ei nodi gan Rhys Amheurig yn 1578, a honno mewn trawsgrifiad o'i lawysgrif wreiddiol yn ymddangos fel Penprys, y gellir credu yn weddol ffyddiog mai gwall yw am Pen(y)pryf. Dichon mai cyfieithiad llythrennol yw hwn o'r Saesneg Wormshead gyda'r Gymraeg pryf am y Saesneg worm (fel yn pryf genwair) erbyn dyddiau'r bonwr o'r Cotrel. Gwynedd Pierce 9

10 Y CWRDD EGLWYSIG Mae r cyfarfodydd hyn ar nos Iau wedi ail-ddechrau ar ôl gwyliau r haf. O ddechrau mis Hydref ymlaen mi fyddwn ni yn dilyn cynnwys y llyfryn Byw r Cwestiynau, wedi i addasu o r Saesneg gan y Parchedig Ddr. Vi ian Jones, a i gyhoeddi gan Cristnogaeth 21. Dyma r pynciau fyddwn ni n eu trafod: 1. Y Beibl 2. Meddwl am Dduw 3. Straeon y creu 4. Adfer perthynas 5. Drygioni a Duw cariad 6. Agosatrwydd at Dduw 7. Cyfiawnder cymdeithasol 8. Teyrnas heb furiau 9. Bywydau Iesu 10. Tosturi Iesu 11. Paul 12. Y dyfodol Ar ddiwedd y llyfryn fe awgrymir nifer o gwestiynau, neu destunau trafod, ar bob pennod. Fe welwch fod yna ddigon o ddeunydd i n cadw ni n brysur am fisoedd. Efallai y byddwn ni n teimlo ar diwedd ambell gyfarfod fod yna lawer mwy i w ddweud am y pwnc dan sylw. Fe fyddwn ni felly yn barod i barhau r drafodaeth yn y cyfarfod canlynol. Felly dowch yn llu i wrando, i ddysgu, i ddweud eich dweud, yng nghwmni cyfeillion. Os carech chi brynu copi o r llyfryn (pris 5), rhowch wybod imi, ac mi wna i sicrhau copi i chi. Edrychaf ymlaen at gael eich cwmni ar nos Iau. Delwyn Tibbott 10

11 Y GYMANFA A wyddoch chi beth yw r Gymanfa Gyffredinol? A yw r enw yn golygu rhywbeth i chi? Mae ein Cyfundeb Presbyteraidd, a sefydlwyd yn wreiddiol ar y drefn eglwysig a luniwyd gan John Calfin yng Ngenefa, yn cynnwys llysoedd yr enwad, sef yr Henaduriaethau, y Sasiynau (o r Saesneg Association ) a r Gymanfa Gyffredinol ar y brig. Mae gennym yng Nghymru dair Sasiwn, sef Gogledd, De a Dwyrain (Saesneg), a rhennir yr Henaduriaethau rhwng y tair ohonynt Môn, Gorllewin Gwynedd, Arfon, Conwy a Dyfrdwy, y Gogledd Ddwyrain, Dyffryn Clwyd a Threfaldwyn (Gogledd); Ceredigion a Gogledd Penfro, Myrddin a Morgannwg-Llundain (Y De), ynghyd â Henaduriaethau Sasiwn y Dwyrain a sefydlwyd yn dalaith yn Y prif lys sy n cyfannu r Sasiynau hyn â i gilydd yw r Gymanfa Gyffredinol a gynhelir yn Aberystwyth lle mae cynrychiolwyr o bob talaith yn cwrdd unwaith y flwyddyn ar ddechrau mis Gorffennaf i drafod materion a gweithrediadau sy n ganolog iddynt. Yr enw a roddwyd i r Sasiwn yn y Weithred Gyfansoddiadol yn 1826 oedd General Assemblies, ac fe u cynhaliwyd ddwywaith yn chwarterol yn y De a r Gogledd yn rheolaidd. Ymhen amser teimlwyd bod angen corff canolog a r canlyniad fu sefydlu Cymanfa Gorfforedig yng Ngorffennaf 1839 yn Aberystwyth. Gweinidogion a blaenoriaid a i mynychai a thrafodwyd ynddi addysg y weinidogaeth a Chenhadaeth Dramor. Talaith y De fu n gyfrifol am gryfhau r undod yn y Cyfundeb wedi i r Gymanfa Gorfforedig ddechrau colli tir, ac yn Sasiynau Castellnewydd Emlyn ac Abergwaun yn 1861 galwyd am fwy o undeb rhwng De a Gogledd. Nid llys eglwysig ydoedd y pryd hwnnw eithr pwyllgor mawr i drafodwyd materion a gyflwynwyd iddo gan Sasiynau r De a r Gogledd. Cymerodd y cam hwnnw ymlaen gryn amser cyn i r Gymanfa ar ei newydd wedd ymddangos, ond parhaodd y trafodaethau ac yn 1864 ganrif a hanner yn ôl i eleni cynhaliwyd y Gymanfa Gyffredinol gyntaf yng Nghymundeb y Methodistiaid Calfinaidd Cymraeg yn hen gapel y Trinity, Abertawe 3-5 Mai y flwyddyn honno. Y Parch Henry Rees, Lerpwl, un o weinidogion amlycaf y Corff, a ddewiswyd yn Llywydd, ac ymhlith y cynrychiolwyr cafwyd y Parch Roger Edwards, Yr Wyddgrug a r Dr Lewis Edwards y Bala. Yn 1919 penodwyd Comisiwn Ad-drefnu gan y Cyfundeb i drafod yr holl drefniadaeth a chorfforiad y Gymanfa, a chymeradwywyd yr adroddiad gan y Sasiynau yn Mae llawer o newidiadau eraill y gellid cyfeirio atynt ond digon yw nodi mewn ysgrif fer fel hon fod y Gymanfa wedi parhau i gynnal undod y Corff, a elwid yn ffurfiol yn y Trefnyddion Calfinaidd neu Bresbyteriaid erbyn hyn. Newidiwyd enw r Cyfundeb yn swyddogol i Eglwys Bresbyteraidd Cymru neu Eglwys Methodistiaid Calfinaidd Cymru yn 1933 trwy ddeddf seneddol i newid cyfansoddiad y Corff. Am fwy o hanes y Gymanfa darllenwch gyfrol ddwyieithog ddiddorol y Parch. Ddr Gomer M. Roberts, Y Can Mlynedd Hyn (1964). Y tro nesaf y byddwn yn cyhoeddi bod y Gymanfa Gyffredinol yn cael ei chynnal yn Aberystwyth ym mis Gorffennaf rwy n gobeithio y bydd y nodiadau uchod o gymorth i bob un ohonom ddeall un o brif feini yr enwad rydym yn aelod ohono. Eleni rydym yn cofio i chanmlwyddiant a hanner. Gol. 11