ARKEOLOGI, ARKEOLOGI, ARKEOLOGI, SEJARAH & BUDAYA. Prosiding. Prosiding. Editor: Zuliskandar Ramli Mohd Samsudin Muhlis Hadrawi Akin Duli

Transcription

1 ARKEOLOGI, SEJARAH & BUDAYA ARKEOLOGI, ARKEOLOGI, SEJARAH SEJARAH & & BUDAYA BUDAYA Prosiding Prosiding Seminar Seminar Antarabangsa Antarabangsa Ke-4 Ke-4 Arkeologi, Arkeologi, Sejarah Sejarah dan dan Budaya Budaya di di Alam Alam Melayu Melayu Editor: Zuliskandar Ramli Mohd Samsudin Muhlis Hadrawi Akin Duli Pusat Penyelidikan Langkawi, Kampus Tuanku Abdul Halim Mu adzam Syah, Langkawi November 2015 Editor: Zuliskandar Ramli Mohd Samsudin Muhlis Hadrawi Akin Duli

2 ARKEOLOGI, SEJARAH DAN BUDAYA Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi, Sejarah dan Budaya di Alam Melayu Pusat Penyelidikan Langkawi, Kampus Tuanku Abdul Halim Mu adzam Syah, Langkawi November 2015 Editor: Zuliskandar Ramli Mohd Samsudin Muhlis Hadrawi Akin Duli Kumpulan Kebudayaan, Kesenian & Warisan Alam Melayu (ATMA) & Muzium Warisan Akademik Universiti Kebangsaan Malaysia dengan kerjasama Kluster Sejarah, Warisan dan Sosio Budaya (MPN) & Ikatan Ahli Arkeologi Malaysia (IAAM) & Universitas Hasanuddin, Makassar Langkawi 2015

3 Institut Alam dan Tamadun Melayu (ATMA) Universiti Kebangsaan Malaysia UKM, Bangi, Selangor Darul Ehsan Institut Alam dan Tamadun Melayu (ATMA), UKM 2015 Hak cipta terpelihara. Tiada bahagian daripada terbitan ini boleh diterbitkan semula, disimpan untuk pengeluaran atau ditukarkan ke dalam sebarang bentuk atau dengan sebarang alat juga pun, sama ada dengan cara elektronik, gambar serta rakaman dan sebagainya tanpa kebenaran bertulis daripada Institut Alam dan Tamadun Melayu (ATMA), UKM. Cetakan Pertama, 2015 Dicetak di Malaysia oleh: S&T PHOTOCOPY CENTER Jalan Reko, Sungai Tangkas Kajang, Selangor. ISBN Perpustakaan Negara Malaysia Data Pengkatalogan-dalam-Penerbitan Seminar Antarabangsa Arkeologi, Sejarah dan Budaya di Alam Melayu (Ke-4: 2015: Bangi, Selangor) ARKEOLOGI, SEJARAH DAN BUDAYA : Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi, Sejarah dan Budaya di Alam Melayu, Bilik Senat & Bilik Majlis, Universiti Kebangsaan Malaysia, Langkawi November 2015 / Editor: Zuliskandar Ramli, Mohd Samsudin, Mulis Hadrawi, Akin Duli ISBN Archeology and History--Malaysia--Congresses. 2. Civilization, Malay--Malaysia--Congresses 3. Zuliskandar Ramli I. Mohd Samsudin II. Muhlis Hadrawi, III. Akin Duli.

4 v Kandungan Kandungan Prakata v x 1 Ros Mahwati Ahmad Zakaria, Zuliskandar Ramli & Nik Hassan Shuhaimi Nik Abdul Rahman Jilid Al-Quran Patani Abad Ke-19 Masihi: Warisan Kearifan Tempatan Islam Patani 1 2 Akin Duli Sistem Penguburan Akhir Jaman Prasejarah Di Sulawesi Selatan 11 3 Asriani Abbas Pengaruh Klitika Bahasa Makassar Terhadap Pemakaian Bahasa Indonesia 4 H. Muhammad Bahar Akkase Teng Islam Dan Peradaban Di Jazirah Gorontalo Dalam Perspektif Sejarah 5 Inriati Lewa, M.Hum Sastra Lisan Sinrilik Kappalak Tallumbatua: Latar Belakang Penciptaannya 6 Muhlis Hadrawi Peradaban Maritim Sulawesi Selatan Dan Kaitannya Dengan Kehadiran Orang Melayu:Kajian Berdasarkan Sumber Lontara Tadjuddin Maknun Makassar, Bukan Bugis-Makassar 65 8 Abbas The Maritime Leadership Patterns Of Makassar Kingdom In 16 th 17 th Century 9 Adnan Jusoh, Khairi Ariffin, Nasir Nayan, Yunus Sabin, Farhana Abdullah & Zuliskandar Ramli Arkeopelancongan Di Lembah Bujang: Satu Tinjauan Ke Atas Prospek Dan Cabaran 10 Kamsinah Darwis, M.Hum & Faura, SS, M.Hum The Study Of Systemic Functional Linguistic Toward The Inaugural Address Text Of President Joko Widodo Lukman - Kesantunan Berbahasa Dan Revolusi Mental Dalam Dunia Pendidikan Rosmawati Wujud Akulturasi Budaya Melayu Dan Budaya Lokal Pada Awal Islamisasi Di Luwu, Studi Kasus Pada kompleks Makam Lokko e Di Palopo 13 Nurhayati S., M.Hum. Sapaan Persona Dan Sapaan Kekerabatan Suku Mamuju: Kajian Norma Sosial Budaya 14 Sitti Wahidah Masnani, M.Hum - Barazanji Dalam Tradisi Mappacci Pada Perkawinan Masyarakat Bugis 1 15 Hanita Yusof, Fawazul Khair Ibrahim, Raja Nafida Raja Shahminan & Norazila Kamarulzaman Motif Dan Perletakan Ukiran Kayu Bagi Rumah-Rumah

5 vi Tradisional Melayu Di Muar 16 Daeng Haliza Daeng Jamal, Zuliskandar Ramli & Mastor Surat Pemerhatian Awal: Kesedaran Komuniti Tempatan Terhadap Pemuliharaan Dan Penyesuaigunaan Semula Bangunan Warisan Di Perak 17 Shariful Bin Kamaruddin Sejarah Pendidikan Zaman Penjajah Dalam Pertumbuhan Dan Perkembangan Peradaban Melayu Masa Kini 18 Hamdzun Haron & Narimah Abd. Mutalib Kraf Tradisional Melayu: Makna Simbolik Motif Alam Semulajadi 19 Norlelawaty Haron, Zuliskandar Ramli & Nik Hassan Shuhaimi Nik Abdul Rahman Evolusi Perkembangan Blok Batik Di Negeri Kelantan 20 Salina Abdul Manan, Hamdzun Haron, Zuliskandar Ramli, Noor Hafiza Ismail, Mohd Syafiq Ali & Azni Hanim Hamzah Pengikat Tengkolok Kesultanan Perak Darul Ridzuan 21 Ahmad Rizal Mohd Yusof, Mohd Firdaus Hamdan & Shamsul Amri Baharuddin Pemeliharaan Digital Bahasa Melayu Sebagai Bahasa Ilmu: Merealisasi Impian Menjadi Kenyataan 22 Anisah Bahyah Ahmad, Wan Kamal Mujani & Rosiah Othman Motif Dan Dekorasi Dalaman Masjid Tengkera, Melaka; Satu Tinjauan. 23 Bariyah Binti Hj. Basiran Masjid Zahir: Pentadbiran Dan Peranannya Di Era Kolonial 24 Emma Bazergan A Configuration Dynamic Language In Cell Ads (A Critical Discourse Analysis ) 25 Farhana Abdullah, Adnan Jusoh, Nasir Nayan & Zuliskandar Ramli Peranan Persekitaran Dalam Arkeopelancongan Di Lembah Bujang 26 Farhana Abdullah, Adnan Jusoh, Nasir Nayan & Zuliskandar Ramli Kajian Arkeologi Pelancongan Ke Atas Pelancong Tempatan Di Lembah Bujang 27 Fazlina Mohd Radzi, Shahariah Mohamed Roshdi, Nurkhazilah Idris, Shaliza Dasuki Kartunis Indie Facebook : Kritikan Politikal Dan Sosial Menggunakan Peribahasa Melayu Lama 28 Hashima Binti Sulaiman Latihan Perguruan Menengah Di Semenanjung Malaysia Selepas Merdeka Sehingga Tahun Ilinadia Binti Jamil Hajj Education Kiosk: A Supplementary Learning Aid For Hajj Course In Malaysia 30 Jamilah Omar, Maryam Syafiqha Mohd. Sayuti, Aminah Maimunah Rahmah Omar Penggunaan Permainan Tradisional Melayu: Dam Ular Dalam Pembinaan Interaksi Sosial, Komunikasi Interpersonal Dan Pemahaman Konsep Asas Pembelajaran Matematik Awal Kanak-Kanak

6 vii 31 Junaidi Bin Awang Besar, Mohd Faidz Bin Mohd Zain & Samsu Adabi Bin Mamat Analisis Pola Pengundian Parti Islam Semalaysia (Pas) Dalam Pilihan Raya Kecil Kawasan Dewan Undangan Negeri (Dun) Chempaka, Kelantan 32 Khalid Jusoh, Teo Kok Seong & Mohd Samsudin Kepimpinan Penghulu Negeri Johor Tahun Makmur Haji Harun, Mohd Kasturi Nor Bin Abd Aziz, Muhammad Bukhari Lubis & Hazman Hasan Aplikasi Tulisan Jawi Dalam Manuskrip Di Alam Melayu: Satu Kajian Awal 34 Mohd Shazwan Bin Mokhtar, Mohd Samsudin Kill German Trade : Penilaian Terhadap Usaha British Membendung Perdagangan Musuh Di Tanah Melayu Sewaktu Perang Dunia Pertama 35 Muhamad Shafiq Mohd Ali, Zuliskandar Ramli & Bambang Budi Utomo Analisis Komposisi Bata Purba Di Candi Blandongan (Seg V) 36 Muhammad Aslah Akmal Bin Azmi & Mohd Samsudin Keberkesanan Pentadbiran British Mengekang Singapore Mutiny 1915: Suatu Analisis 37 Nararossa Peter Ballak & Mohd Samsudin Kegiatan Ekonomi Di Wilayah British Borneo Menjelang Abad Ke Noor Hafiza Ismail, Hamdzun Haron, Zuliskandar Ramli, Salina Abdul Manan, Sharifah Nur Izzati Sayed Hasan, Azni Hanim Hamzah, Nani Hartina Ahmad & Norwani Md Nawawi Keindahan Rekabentuk Masjid Melayu 39 Nor Hashikin Binti Bardan, Sakinah Shahrul Ariffin & Yunus Sauman Sabin Analisis Fizikal Seramik Di Felda Inas Utara, Kulai, Johor Bahru 40 Nor Samihah Nordin, Aleeja Eban, Sherrlyn Kang & Yunus Sauman Sabin Prospek Dan Cabaran Pelancongan Warisan Pulau Langkawi: Satu Penelitian Awal Nizamuddin Alias & Rabaah Abdullah Ligor Dan Alam Melayu : Satu Sorotan Ridayani Simanjuntak & Mohd Bin Samsudin Penglibatan Adam Malik Atas Penubuhan Asean ( Siti Aliaa Binti Hashim Norazian Binti Abdul Razak & Yunus Sauman Sabin Pembukaan Tanah Di Kalumpang Dari Tahun 1900 Hingga Yunus Sauman Sabin, Adnan Jusoh, Nor Samihah Nordin, Siti Aliaa Hashim, Norazian Abdul Razak, Norhashikin Bardan Dan Sakinah Shahrul Ariffin & Zuliskandar Ramli Taburan Pengebumian Keranda Kayu Balak Di Sabah 45 Zainab Binti Roslan Konseptualisasi Pelancongan Semiotik Dalam Pembangunan Pelancongan Warisan: Kajian Kes Di Jugra, Selangor Al-Amril Bin Othman Politik Melayu Di Persimpangan?: Antara Demokrasi 543

7 viii Liberal Barat, Kelangsungan Etnik Dan Penghayatan Semula Islam 47 Mohd Izuan Bin Razali Reaksi Petani Melayu Di Negeri Johor Terhadap Sistem Ekonomi Kapitalisme Kolonial British 48 Noor Aisyah Binti Mokhtar, Kamarul Afizi Bin Kosman, Mokhtar Adnan Pemetaan Kasar Bandar Islam Melayu Melaka Menurut Catatan Sejarah Melayu Dan Negara Luar 49 Noor Aisyah Binti Mokhtar, Kamarul Afizi Bin Kosman, Mokhtar Adnan Gambaran Kasar Bandar Dan Kota Islam Melayu Melaka Farid Mat Zain Kitab Hikayat Patani: Satu Analisis Sejarah Mohamed Anwar Omar Din & Norazlinda Mohamed Rosdi - Gendang Pahang: Suatu Warisan 52 Zuliskandar Ramli, Mazlin Mokhtar, Adnan Jusoh, Yunus Sauman, Muhammad Termiji Hasni & Ahmad Helmi Mohd Mukhtar - Pelestarian Warisan Kebudayaan Dan Warisan Semula Jadi Di Lembah Kinta: Satu Kajian Awal 53 Bambang Sulistyo - Mitos Kekuasaan Dunia Melayu : Suatu Kajian Historiografi Tradisional. 54 Muhammad Terimizi Hasni - Pemerhatian Semula Tapak Candi Permatang Pasir Kuala Sungai Muda 55 Nurtaqwa Amin - The Implications Of Neuro-Linguistic Programming (NLP) On The Process Of Forming Positive Characters Of Using Language 56 Zuraidah Hassan, Ahmad Helmi Mohd Mukhtar & Zuliskandar Ramli - Tembikar Tanah: Proses Penghasilan Labu Sayong Secara Tradisional 57 Ahmad Helmi Bin Mohd Mukhtar, Nik Hassan Shuhaimi Nik Abdul Rahman, Zuliskandar Ramli - Nisan Kesultanan Perak: Analisis Saintifik Bahan 58 Naoko Sugiura & Mohd Samsudin - Perbandingan Dasar Warisan Di Malaysia Dan Jepun: Kajian Usaha Memelihara Khazanah Negara 59 Mohd Nasir Ismail, Noor Masliana Razlan, Zulkarnain Yusof & Mohd Faizal Ramli Penilaian Pemeliharaan Sumber Digital Warisan Seni Ukiran Kayu Tradisional Melayu Di Malaysia 60 Mohammad Anis Abdul Samad, Zuliskandar Ramli & Mohd Rohaizat Abdul Wahab Rehal Di Pantai Timur Semenanjung Malaysia:Tinjauan Awal Tentang Motif Dan Corak 61 Mohamed Razeef Bin Abdul Razak, Azahar Bin Harun, Mumtaz Binti Mokhtar & D zul Haimi Bin Md. Zain - Wang Kertas Malaysia Siri Ketiga: Legasi Wawasan Tun Dr. Mahathir Mohamad Mohd Rohaizat Abdul Wahab, Nik Hassan Shuhaimi Nik Rahman, Zuliskandar 785

8 ix Ramli, Mohammad Anis Abdul Samad, Muhamad Syafiq Mohd Ali & Ahmad Helmi Mohd. Mokhtar - Simbol Maritim Kuno Pada Hiasan Perahu Tradisional Melayu Di Pantai Timur, Semenanjung Malaysia 63 Tammasse & Jumraini T. - Gangguan Berbahasa Disleksia: Suatu Perkenalan Awal 64 Ahmad Jaffri Ahmad Zaini & Mohd Samsudin Penentangan Pegawai-pegawai Melayu Terhadap Pemerintahan Jepun Semasa Perang Dunia Kedua 65 Muhammad Reduan Isahak, Fawazul Khair Ibrahim & Raja Nafida Raja Shahminan - Kajian Kadar Ketahanan Di Udara Wau Melalui Struktur Rangka 66 Muhammad Afiq Omar, Zuliskandar Ramli, Muhammad Termizi Hasni, Ahmad Helmi Muhd Mukhtar, Muhd Shafiq Mohd Ali, Adnan Jusoh, Yunus Sauman, Anis Samad & Mohd Rohaizat Abd Wahab Analisis Tampak Jumpaan Permukaan Tembikar Tanah Di Gua Tok Sik, Gunung Baling 67 Muhammad Nur Latif, M. Hum - Rekonstruksi Vokal dan Diftong Bahasa Sulawesi Selatan Purba (BSSP) 68 Sharifah Nur Izzati Sayed Hasan, Zuliskandar Ramli, Hamzun Haron & Noor Hafiza Ismail Manik Dalam Masyarakat Peribumi Sarawak 69 Noor Alina Syahida Binti Sorkawi & Yunus Sabin Sosioekonomi Masyarakat Melayu Mukim Sepang, Norazian Binti Abdul Razak, Siti Aliaa Binti Hashim & Yunus Sauman Sabin Kemudahan Dan Perkhidmatan Kesihatan Di Kulim, Kedah Pada Tahun

9 Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi, Sejarah dan Budaya di Alam Melayu 20 PENGIKAT TENGKOLOK KESULTANAN PERAK DARUL RIDZUAN SALINA ABDUL MANAN, a, HAMDZUN HARON a, ZULISKANDAR RAMLI a, NOOR HAFIZA ISMAIL a, MOHD SYAFIQ ALI a & AZNI HANIM HAMZAH b a Institut Alam dan Tamadun Melayu (ATMA), Universiti Kebangsaan Malaysia, Bangi, Selangor b Universiti Teknologi MARA Cawangan Melaka, Alor Gajah, Melaka salina200183@gmail.com ABSTRAK Tengkolok merupakan sebahagian daripada persalinan lelaki Melayu yang telah diwarisi seninya sejak dahulu lagi. Seni tengkolok ini telah diperturunkan daripada satu generasi ke satu generasi oleh seorang yang bergelar pengikat tengkolok. Dengan adanya pengikat tengkolok ini, maka seni kemahiran mengikat tengkolok ini masih diwarisi sehingga kini walaupun tidak secara keseluruhannya. Persoalannya siapakah pengikat tengkolok yang terdapat di negeri Perak Darul Ridzuan. Bagi menjelaskan perkara ini penulis menggunakan penelitian deskriptif kualitatif dengan pendekatan kebudayaan. Data-data bertulis ataupun visual dikumpul dengan menggunakan kaedah pemerhatian dan wawancara. Hasil penelitian mendapati terdapat empat orang pengikat tengkolok di negeri Perak. Setiap pengikat ini mempunyai susur galur perguruan yang berbeza. Oleh itu, kertas kerja ini akan membincangkan secara terperinci mengenai setiap seorang pengikat tengkolok tersebut. Keistimewaan pengikat tengkolok ini adalah mereka merupakan antara golongan yang memelihara seni kemahiran orang Melayu khususnya pakaian Melayu. Seni kemahiran mengikat tengkolok ini harus diwarisi oleh generasi muda agar seni kemahiran orang Melayu tidak pupus ditelan arus pemodenan masa kini. Kata Kunci: Pengikat, tengkolok dan Negeri Perak PENGENALAN Pengikat tengkolok merupakan antara golongan yang mempunyai ilmu kemahiran mengikat dan mengubah tengkolok. Di negeri Perak, golongan ini masih aktif dan mewarisi seni kemahiran mengubah tengkolok. Kebiasaannya, mereka merupakan golongan yang mempunyai perkaitan dengan golongan istana seperti dari susur galur sultan Perak atau pernah berkhidmat di istana. Walau bagaimanapun, tiada jawatan khas yang diwujudkan di istana bagi pengikat tengkolok kerana pengikat tengkolok merujuk kepada siapa yang meminati seni kemahirannya sahaja (Mohamad Dzulkarnain 2014). Dalam membincangkan tentang pengikat tengkolok yang terdapat di negeri Perak ini, adalah lebih baik pendefinisian pengikat tengkolok di huraikan terlebih dahulu.

10 222 / Salina Abd Manan et al. KESULTANAN PERAK DARUL RIDZUAN Kesultanan Perak bermula pada tahun 1528M dan merupakan keturunan daripada Sultan Mahmud dari Kesultanan Melaka (Idrina 2012 & Jelani 2011) yang memerintah di Kampar. Sultan Mahmud Shah melarikan diri ke Kampar, Sumatera setelah Kesultanan Melaka jatuh ke tangan Portugis pada 1511M. Di Kampar baginda telah ditabalkan sebagai Sultan Kampar. Seterusnya, pada tahun 1528M Sultan Mudzaffar Shah telah dimahkotakan dan menjadi pengasas kesultanan Perak yang pertama. Perak juga dikatakan menjadi milik Kerajaan Gangga Negara. Namun begitu, M. A. Fawzi (1986) telah berpendapat bahawa kerajaan Gangga Negara telah diasas oleh Taja Ganji Sarju dari Kedah. Justeru itu, dikatakan bahawa pusat pentadbiran kerajaan ini tidak tetap. Ini kerana faktor masa dan alam sekitar telah menjadikannya sentiasa berubah. Sehubungan itu, ketika zaman pemerintahan Sultan Mahmud Shah pada tahun 1488 sehingga 1511, hubungan kerajaan Beruas dan Manjung telah bermula. Namun, sejak keduanya bersengketa dan berlaku peperangan, Raja Beruas dikatakan telah berjumpa dengan Sultan Melaka dan memohon pertolongan. Pertolongan ini bertujuan untuk menewaskan kerajaan Manjung. Seorang Bendahara dan satu angkatan perang telah diutus oleh Sultan Melaka bagi membantu kerajaan Beruas. Dengan pertolongan dari Sultan Melaka ini, kerajaan Manjung dapat dikalahkan. Oleh itu, kerajaan Manjung telah diletak di bawah pentadbiran kerajaan Melaka berserta pengawasan dari kerajaan Beruas. Kemenangan yang diperoleh kerajaan Beruas telah menjadikan Raja Beruas mendapat gelaran Tun Aria Bija Diraja. Dengan ini, bermulalah zaman Kesultanan Perak yang telah bermula selepas kejatuhan Kerajaan Kesultanan Melaka pada tahun 1511M. Di kesultanan Perak, sistem perwarisan takhta diamalkan dalam pemilihan sultan Perak. Sistem perwarisan takhta yang diamalkan berbeza dengan negeri yang lain. Ini kerana di Perak terdapat Dewan Negeri Perak yang bertanggungjawab dalam menasihati sultan bagi pemilihan waris takhta, anak raja bergelar, orang besar dan pemilihan sultan (Maruwiah 2012). Apabila seseorang sultan mangkat, anakanda baginda tidak dilantik terus sebagai sultan tetapi sebagai Raja Kecil Bongsu terlebih dahulu. Sistem perwarisan takhta ini mesti dilalui oleh seorang putera raja sebelum ditabal sebagai seorang sultan. Setelah menjadi Raja Kecil Bongsu, putera raja harus melalui tiga lagi jawatan iaitu Raja di Hilir, Raja Bendahara dan Raja Muda. Oleh itu, apabila seorang sultan Perak itu mangkat maka Raja Muda yang akan menjadi Sultan, Raja Bendahara akan menjadi Raja Muda, Raja di Hilir akan menjadi Raja Bendahara dan putera raja akan menjadi Raja di Hilir seperti rajah 1.1 di bawah. Sultan Raja Muda Raja Bendahara Raja di Hilir Rajah 1.1 Struktur pewarisan takhta kesultanan Perak Raja Kecil Bongsu Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi, Sejarah dan Budaya di Alam Melayu

11 Salina Abdul Manan et al. / 223 Definisi Pengikat Tengkolok Pendefinisian istilah pengikat tengkolok wajar diteliti supaya memudahkan pemahaman tentang istilah yang digunakan dalam kajian ini. Definisi pengikat tengkolok adalah seseorang yang mahir dalam proses pembuatan tengkolok, ikatan tengkolok dan gubahan tengkolok. Istilah ini telah diwujudkan oleh pengkaji sendiri. Pengikat Tengkolok Negeri Perak Pengikat tengkolok merupakan antara golongan yang mempunyai ilmu kemahiran mengikat dan mengubah tengkolok. Di negeri Perak, golongan ini masih aktif dan mewarisi seni kemahiran mengubah tengkolok. Kebiasaannya, mereka merupakan golongan yang mempunyai perkaitan dengan golongan istana seperti dari susur galur sultan Perak atau pernah berkhidmat di istana. Walau bagaimanapun, tiada jawatan khas yang diwujudkan di istana bagi pengikat tengkolok kerana pengikat tengkolok merujuk kepada siapa yang meminati seni kemahirannya sahaja (Mohamad Dzulkarnain 2014). Dalam membincangkan tentang pengikat tengkolok yang terdapat di negeri Perak ini, adalah lebih baik pendefinisian pengikat tengkolok di huraikan terlebih dahulu. Tengkolok merupakan elemen penting bagi pakaian istiadat di majlis-majlis tertentu di istana dan memerlukan insan yang berkemahiran mengikat dan mengubahnya. Mereka adalah pengikat tengkolok yang mewarisi ilmu secara turun-temurun. Teknik ikatan yang mereka peroleh daripada pengikat terdahulu menjadikan mereka antara pengikat yang sentiasa menjadi rujukan kepada golongan yang menggemari seni warisan Melayu ini khususnya reka bentuk tengkolok kesultanan Perak. Hasil daripada lapangan yang di jalankan, terdapat empat orang pengikat tengkolok di kesultanan Perak iaitu Mohamad Dzulkarnain Osman (PT1), Abdul Rahim Mohamad (PT2), Raja Azizulkhir Raja Harun Al-Rashid (PT3) dan Mohd Basri Ngah Mat Ali (PT4) seperti jadual 3.1 di bawah. Di antara mereka, hanya Mohamad Dzulkarnaian dan Mohd Basri Ngah Mat Ali sahaja yang masih aktif di dalam penghasilan tengkolok di Perak. Jadual 1.2 Pengikat Tengkolok Kesultanan Perak Bil. Pengikat Nama Nama Gelaran 1. Pertama Abdul Rahim Bin Mohamad Pak Tok Ibrahim (PT1) 2. Kedua (PT2) Mohamad Dzulkarnain Bin Osman Pak N atau Nain 3. Ketiga Raja Azizulkhir Raja Harun Al Ku Ayah atau Ayah (PT3) Rashid Jed 4. Keempat (PT4) Mohd Basri Bin Ngah Mat Ali Haji Basnee Kemahiran mengikat tengkolok ini amat di perlukan ketika istiadat rasmi di istana seperti majlis Anugerah Darjah-Darjah dan Pingat Kebesaran, majlis Kemangkatan dan majlis Pertabalan. Menurut PT1, PT2, PT3 dan PT4 (2014), terdapat dua orang sultan Perak yang berkemahiran di dalam mengikat tengkolok iaitu Sultan Iskandar Shah (SP ke-30) dan Sultan Idris Iskandar II (SP ke-33). Kedua-dua sultan berkenaan akan mengikat dan mengubah tengkolok yang baginda inginkan dengan sendirinya. Namun selepas pemerintahan SP ke-33, tidak ada lagi sultan Perak yang berkemahiran dalam mengikat tengkolok dan tugas mengikat tengkolok ini telah diserahkan kepada pengikat tengkolok yang telah baginda Sultan titahkan. Maka dengan itu, wujudlah pengikat tengkolok di negeri Perak yang meneruskan seni warisan Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi,Sejarah dan Budaya di Alam Melayu

12 224 / Salina Abd Manan et al. tengkolok Melayu ini. Perbincangan mengenai pengikat tengkolok ini akan diperincikan lagi di dalam susur galur perguruan yang diberikan seperti di rajah 3.2 di bawah. Pengikat Tengkolok Asal Yang Tidak Diketahui? Sultan Idris Iskandar (S.P 33) Raja Ismail Iskandar (Adinda Sultan Raja Norman Raja Harun Al Rashid Abdul Rahim Bin Mohamad (PT2) Raja Azizulkhir Raja Harun Al Rashid (PT3) Mohd Basir Bin Ngah Mat Ali (PT4) Raja Mansur Raja Ahmad Darjis Mohamad Dzulkarnain Osman (PT1) Rajah 1.3 Susur Galur Perguruan Pengikat Tengkolok Kesultanan Perak Berdasarkan kepada rajah 3.2, dapat dirumuskan bahawa susur galur perguruan pengikat tengkolok kesultanan Perak telah bermula sejak dari tahun Melalui kajian lapangan yang dijalankan, pengkaji tidak dapat menjejaki siapakah sebenarnya pengikat tengkolok yang asal iaitu sebelum Sultan Idris Iskandar. Namun begitu, susur galur perguruan pengikat tengkolok kesultanan Perak ini akan di mulai dengan Sultan Idris Iskandar. Baginda merupakan pengikat tengkolok terdahulu yang dapat dijejaki dalam kajian ini. Merujuk kepada tempoh pemerintahan baginda iaitu pada tahun 1963 sehingga 1984 boleh dianggap bahawa pada ketika itu tidak wujud lagi pengikat tengkolok dari kalangan rakyat biasa. Ini kerana baginda sendiri berkemahiran mengikat tengkolok. Sehubungan itu, terdapat dua orang pengikat yang berguru dengan Sultan Idris Iskandar iaitu Abdul Rahim Mohamad dan Raja Norman Raja Harun Al Rashid. Manakala Raja Aziziulkhir Raja Harun Al Rashid berguru dengan Raja Norman Raja Harun Al Rashid yang merupakan abang. Abang beliau merupakan bekas Panglima Kanan di Istana Iskandariah. Melalui penceritaan PT3, pada hayat beliau, beliau tidak pernah mengajar cara mengikat tengkolok kepada adiknya tetapi dengan melihat abangnya mengikat, dan PT3 mencubanya sendiri. Lama kelamaan ia menjadi PT3 minat dengan seni tengkolok ini (Raja Azizulkhir 2014). Hasil percubaan berkali-kali telah membuahkan hasil sehingga PT3 mampu menghasilkan ikatan dan gubahan tengkolok yang cantik dan kemas seperti abangnya. Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi, Sejarah dan Budaya di Alam Melayu

13 Salina Abdul Manan et al. / 225 Latar Belakang Pengikat Tengkolok i. PT1: Mohamad Dzulkarnain Bin Osman Mohamad Dzulkarnain Bin Osman seperti gambar di lampiran K merupakan salah seorang kakitangan Istana Iskandariah, Kuala Langsar dan merangkap Panglima Perang Kanan yang masih berkhidmat di istana. Di dalam istana beliau diberi gelaran Toh Panglima atau Pak Toh. Berusia 38 tahun dan telah berkhidmat dengan Istana Iskandariah dari tahun 2000 sehingga kini. Sepanjang perkhidmatan di istana, beliau telah berkhidmat sebagai pembantu peribadi Sultan selama lima tahun, bentara iaitu Pegawai Adat Istiadat selama lima tahun, Panglima Perang Kiri iaitu Hulubalang kepada Permaisuri selama setahun dan kini sebagai Panglima Perang Kanan iaitu menjaga keselamatan sultan. Beliau mendapat kemahiran mengikat tengkolok daripada empat pengikat tengkolok terdahulu iaitu Raja Norman, Raja Azizulkhir, Raja Mansur dan Abdul Rahim. Beliau yang mesra dengan panggilan Pak N atau Nain merupakan antara individu yang rapat dengan Sultan Azlan Shah ketika hayat baginda. Pada mulanya beliau hanya berkhidmat sebagai pembantu peribadi Sultan Azlan Shah sahaja pada ketika itu, namun atas perkenan Tuanku, beliau telah di titah untuk mengikat tengkolok baginda. Menurut Mohamad Dzulkarnain (2014), bukan sembarangan orang boleh melipat dan mengubah tengkolok baginda Tuanku Sultan kerana sesiapa yang membuatnya tanpa mendapat perkenan daripada baginda maka dikhuatiri akan mendapat tulah. Tulah yang dimaksudkan adalah musibah (Mohamad Dzulkarnain 2014). Ini kerana setiap persalinan Baginda Tuanku Sultan Perak mempunyai penjaga daripada alam ghaib yang menjadi rahsia kerajaan negeri Perak. Beliau merupakan seorang yang tidak lokek dalam menurutkan segala ilmu kemahiran mengikat tengkolok yang beliau peroleh. Jika terdapat orang perorangan atau kumpulan warisan Melayu yang berhajat untuk mempelajari seni kemahiran mengikat tengkolok ini, beliau sangat mengalu-alukannya. Prinsip yang beliau pegang adalah ilmu yang ada perlu diperturunkan dan bukan disimpan. Ilmu yang disampaikan akan berkembang dan dengan itu dapat memajukan bangsa Melayu khususnya. ii. PT2: Abdul Rahim Bin Mohamad Abdul Rahim Bin Mohamad seperti gambar di lampiran K adalah seorang insan yang bertuah kerana telah dapat berkhidmat dengan empat orang sultan Perak iaitu Sultan Yussuf, Sultan Idris Iskandar, Sultan Azlan Shah dan Sultan Nazrin Muizuddin Shah. Beliau yang berusia 90 tahun lebih mesra dengan panggilan Tok Ayah atau Pak Toh Ibrahim. Beliau merupakan Orang Besar 32 merangkap Timbalan Pawang Diraja Kesultanan Perak sejak tahun 1963 sehingga kini. Beliau dianugerahkan gelaran Orang Besar 32 pada tahun 1987 oleh Sultan Azlan Shah. Kemahiran mengikat tengkolok yang diwarisi oleh beliau di pelajari daripada Sultan Idris ketika beliau berkhidmat sebagai Kapten Kapal di Istana Iskandariah. Selain berkemahiran di dalam mengikat tengkolok, beliau juga mahir di dalam perubatan secara tradisional. Beliau merupakan individu penting bagi adat istiadat keluarga diraja Perak dalam memastikan setiap amalan mengikut warisan turun-temurun yang betul terutama pada majlis pertabalan sultan (Utusan Malaysia 2011). Pada usia 90 tahun ini, beliau masih mampu mengikat dan mengubah tengkolok namun tidak mempunyai ingatan dan pendengaran yang baik. Beliau adalah insan yang sangat memelihara seni kemahiran mengikat tengkolok ini agar tidak pupus dibawa arus pemodenan. iii. PT3: Raja Azizulkhir Raja Harun Al Rashid Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi,Sejarah dan Budaya di Alam Melayu

14 226 / Salina Abd Manan et al. Ku Ayah atau Ayah Jed seperti gambar di lampiran K adalah panggilan mesra bagi Raja Azizulkhair Raja Harun Al Rashid. Berusia 76 tahun dan merupakan bekas Ketua Panglima di Istana Iskandariah. Beliau juga merupakan susur galur keturunan daripada Sultan Idris yang mana merupakan salah seorang keturunan Sultan Perak yang mahir mengikat tengkolok. Maka tidak hairanlah jika beliau merupakan salah seorang yang berkemahiran dalam mengikat tengkolok kesultanan Perak. Beliau merupakan pakar mengikat tengkolok negeri Perak dan sering menjadi rujukan ramai. Namun kemahiran mengikat tengkolok ini beliau peroleh secara tidak langsung daripada abang beliau iaitu Ku Norman atau Raja Norman Raja Harun Al-Rashid. Raja Norman Raja Harun Al-Rashid juga pernah berkhidmat sebagai Panglima Kanan di Istana Iskandariah. Beliau mempelajari teknik mengikat tengkolok ini secara tidak formal di mana ketika abang beliau membuat ikatan tengkolok, beliau memerhati sahaja. Daripada pemerhatian itu, beliau membuat dan mempraktikkan sendiri. Lama-kelamaan beliau menjadi minat dalam mempelajari kemahiran mengikat tengkolok ini. Menurut beliau, di dalam melipat dan mengubah tengkolok ini memerlukan sifat sabar dan lemah lembut. Ini kerana penghasilan sesebuah tengkolok memerlukan kedua-dua sifat berkenaan agar reka bentuk tengkolok yang terhasil kelihatan kemas dan cantik. Beliau juga menyatakan bahawa penghasilan sesebuah tengkolok tidak akan terhasil hanya dengan sekali gubahan sahaja. Ini bermakna bagi menghasilkan sesebuah tengkolok ada kalanya perlu digubah berulang-ulang kali bagi mendapatkan reka bentuk yang di inginkan serta berkeadaan kemas. Oleh itu, sekiranya percubaan pertama, kedua dan ketiga di dalam mengubah tengkolok tidak berjaya, adalah lebih baik berhenti mengubah dan berehat seketika. Ini berdasarkan kepada pengalaman beliau yang pernah mengubah sebuah tempahan tengkolok dan mengambil masa sebulan untuk menyiapkannya. Beliau begitu sabar di dalam mengubah tengkolok berkenaan kerana kain tengkolok yang diberikan terlalu lembut. Keadaan ini memerlukan tumpuan, ketenangan dan kelembutan tangan yang lebih tinggi. Namun berkat kesabaran beliau, akhirnya tengkolok itu berjaya digubah. Oleh itu, beliau berpesan kepada pengikat tengkolok yang baru mempelajari seni kemahiran ini bahawa sekiranya lipatan tengkolok yang dihasilkan tidak menjadi seperti yang diinginkan, maka tinggalkan proses lipatan itu buat sementara waktu. iv. PT4: Mohd Basir Bin Ngah Mat Ali Mohd Basir Bin Ngah Mat Ali seperti gambar di lampiran K atau lebih mesra dengan panggilan Basnee. Berumur 75 tahun. Beliau merupakan bekas kakitangan Kementerian Kebudayaan Negeri Perak dan selaku Pengurus Kumpulan Selandang Merah, SUK Perak. Semasa berkhidmat dengan Kementerian Kebudayaan Negeri Perak beliau banyak menyumbang kepada minat beliau dalam mendalami seni kemahiran mengikat tengkolok Kesultanan Perak ini. Kemahiran mengikat tengkolok ini beliau pelajari daripada Raja Ismail Iskandar iaitu adinda kepada Marhum Sultan Idris Iskandar. Sifat peramah dan rendah diri yang beliau miliki membuatkan sesiapa sahaja yang mengenali beliau mudah untuk rapat dan bergaul mesra. Beliau juga sangat meminati seni kemahiran mengikat tengkolok Perak ini dan akan melestarikan tengkolok Melayu agar tidak pupus. Beliau juga menyatakan bahawa dalam melestarikan tengkolok yang telah pupus adalah dengan mengumpul kesemua koleksi gambar sultan-sultan Perak. Merujuk kepada gambar itu, beliau akan membuat pemerhatian dengan teliti dan membuat kembali reka bentuk tengkolok berkenaan. Dengan itu, maka tengkolok yang telah pupus akan dilestarikan semula dan kemahiran itu akan diperturunkan kepada generasi muda. Beliau juga berharap agar pihak pengurusan Istana Iskandariah, Kuala Kangsar perlu memainkan peranan sebagai penggerak utama dalam memelihara identiti tengkolok Melayu. Beliau juga berpesan bahawa tengkolok Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi, Sejarah dan Budaya di Alam Melayu

15 Salina Abdul Manan et al. / 227 kesultanan Perak ini harus dipelihara dengan mengekalkan kekemasan pada setiap reka bentuk tengkolok itu. Berdasarkan kepada latar belakang pengikat tengkolok yang dikaji, dapat disimpulkan bahawa mereka merupakan antara insan yang sentiasa menjaga dan memelihara kemahiran mengikat dan mengubah tengkolok di negeri Perak. Mereka juga sentiasa berlapang dada untuk memperturunkan ilmu kemahiran yang ada kepada sesiapa yang meminatinya agar ia tidak pupus. Di samping itu, kemahiran mengikat dan mengubah tengkolok ini tidak boleh diperlakukan begitu sahaja kerana mempunyai adab dan pantang-larang tertentu yang perlu diikuti. Justeru itu, pengikat tengkolok juga harus mengetahui cara pemakaian tengkolok yang betul berserta cara penjagaannya. Mohamad Dzulkarnain Osman Abdul Rahim Mohamad Raja Azizulkhir Raja Harun al Rashid Mohd Basir Ngah Mat Ali Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi,Sejarah dan Budaya di Alam Melayu

16 228 / Salina Abd Manan et al. KESIMPULAN Pengikat tengkolok merupakan sebahagian daripada insan yang berjuang mempertahankan warisan khazanah Melayu. Jasa mereka amat berharga dan harus dihargai oleh masyarakat Melayu khususnya pewaris seni. Kewujudan pengikat tengkolok pada masa kini kurang diberi perhatian kerana masyarakat Melayu semakin melupai seni mengikat tengkolok. Oleh itu, diharapkan agar pihak yang bertanggungjawab memberi perhatian, galakan dan sokongan penuh kepada golongan pengikat tengkolok ini seni yang diwarisi tidak pupus. RUJUKAN Mohamad Dzulkarnain 2014 Idrina 2012 Jelani 2011 M. A. Fawzi (1986) Maruwiah 2012 Utusan Malaysia, 21 Jun 2011 Raja Azizulkhir Raja Harun Al Rashid (temu bual, 22 Mei 2014) Gunung Rapat, Ipoh. Mohamad Dzulkarnain Osman (Temu bual, 6 Mac 2014). Tengkolok Perak. Kuala Kangsar. Perak Raja Azizulkhir Raja Harun Al Rashid (Temu bual, 22 Mei 2014) Tengkolok Perak. Ipoh. Prosiding Seminar Antarabangsa Ke-4 Arkeologi, Sejarah dan Budaya di Alam Melayu