Adnewyddu r Prif Risiau, Castell Rhaglan, Sir Fynwy

Transcription

1 Adnewyddu r Prif Risiau, Castell Rick Turner Cadw Cyflwyniad Yn 2011, ailagorwyd y prif risiau yng Nghastell Rhaglan gan wasanaeth amgylchedd hanesyddol Llywodraeth Cymru, Cadw. Roedd y staer hon yn rhan o Lys y Ffynnon (Fountain Court), a adeiladwyd fel lleoliad i gyfres o ystafelloedd ar gyfer gwesteion William Herbert, iarll Penfro, yn yr 1460au. Roedd Herbert yn un o gefnogwyr pwysicaf y brenin Iorcaidd, Edward IV, a lwythodd arno gyfoeth a phŵer. Mynegodd ei bwysigrwydd newydd drwy ailddatblygu Castell Rhaglan yn Sir Fynwy (ffig. 1), yn yr arddull mwyaf cymhleth a chyfoes, cyn colli ei ben wedi r gorchfygiad ym Mrwydr Edgecote yn 1469 (Kenyon 2003, 9-11: Griffiths 2013). Byddwn yn archwilio sut y cafodd y staer wreiddiol ei chynllunio a beth oedd ei swyddogaeth. Yna edrychwn ar gyfres o ymgeisiau i gael ei gwared, yna i hadfer dros y 300 mlynedd diwethaf. Arweiniodd yr hanes diweddar hwn at y llysenw staer Hoci Coci, gan adlewyrchu r agweddau newidiol tuag at adfer rhannau o adeiladau adfeiliedig fel Castell Rhaglan. Yn ystod gwaith diweddar Cadw, adferwyd pob un o r deg gris isaf i w safle, cyn mynd ymlaen i greu rhes gulach o risiau carreg i fyny at ddrws y tŵr (ffig. 7). Y gobaith yw mai dyma ddiwedd ar yr hoci coci arbennig hwn. Y Prif Risiau Mae Llys y Ffynnon y tu draw i r neuadd fawr yng Nghastell Rhaglan. Pan adeiladodd Syr William Herbert (c ) y Prif Borthdy (Gatehouse), newidiwyd cyfeiriad y dynesiad a r mynediad i Gastell Rhaglan (ffig. 1). Y gred gyffredinol yw mai ei dad, Syr William ap Thomas (m.1445), a adeiladodd y Tŵr Mawr (Great Tower) a Phorth y De (South Gate), sydd wedi ei gyfeirio at ganol tref Rhaglan (Kenyon 2003, 4-8). Awgryma hyn mai Porth y De oedd prif fynedfa r castell adeg Thomas, gyda r hyn a ddaeth yn Llys y Ffynnon yn gwrt blaen, lle lleolwyd y prif fynedfa i r neuadd fawr. Ni wyddom yn union pryd yr adeiladwyd Llys y Ffynnon, ond ni ddaeath Syr William Herbert i amlygrwydd tan i Edward IV esgyn i r orsedd yn 1461 (Griffiths 2013). Mae r gwaith, yn bennaf, yn waith cerrig nadd mewn Hen Dywodfaen Coch, ac arno fyrdd o farciau r 1 Y Cylchgrawn Hanes Ffig.1 Cynllun o Gastell Rhaglan yn dangos y gwahanol gamau adeiladu

2 seiri meini (Emery 1975), sy n awgrymu gweithlu mawr, medrus yn gweithio n gyflym. Defnyddir briciau i saernïo bwâu o dan y brif risiau ac yn y lleoedd tân. Mae n ymddangos mai Castell Rhaglan yn yr 1460au oedd y safle cyntaf yng Nghymru lle defnyddiwyd briciau fel deunydd adeiladu. Wedi i Herbert ailgynllunio r castell, Llys y Ffynnon oedd cwrt dyfnaf y castell (ffig. 2). Roedd hyn yn ei wneud yn fwy preifat, gan awgrymu mai r gwesteion mwyaf nodedig yn unig fyddai n cael aros yma. Un o r gwesteion hynny oedd yr Harri Tudur ifanc (y brenin Harri VII yn ddiweddarach); Gorwedda r brif risiau yn y canol rhwng dwy brif res o ystafelloedd (ffig. 2 a 3). Fe u hadeiladwyd yn y man lle mae tŵr yn eistedd mewn ongl yn y cysylltfur. Roedd hyn yn her i r prif saer maen a gynlluniodd y staer, gan ei fod wedi gorfod datrys problem y lefelau lluosol a ffurfiwyd yn y man cyfarfod rhwng y cysylltfur a r ddwy res betryal o ystafelloedd, yn ogystal â chynnal rhes gyfartal o risiau allan o bob drws, ac i lawr i r brif fynedfa. Roedd hon yn her i adnewyddwyr a fu n gweithio ar y grisiau yn hwyrach, ac edrychwn yn fwy manwl ar geometreg y trefniant gwreiddiol yn nes ymlaen. gadael drysau eu hystafelloedd ar y llawr cyntaf ar y naill ochr a r llall i ben y grisiau ac yn dod i lawr mewn parau, wedi eu dilyn gan westeion yn gadael yr ystafelloedd ar y llawr gwaelod. Lleolwyd y canllaw carreg yn eithaf uchel, oddeutu 1.2 m uwchlaw r grisiau. Effaith hyn fyddai codi llaw r cerddwr at lefel y frest, gan gynyddu r syniad o symudiad urddasol. Cerddent drwy ddrws addurnedig y brif fynedfa, gydag arysgrif wedi ei beintio ar y faner ruban gerfiedig dros y prif fwa (ffig. 3), cyn cerdded ar draws Llys y Ffynnon a mynd i mewn i r neuadd fawr ar gyfer y prydau bwyd, drwy borth bwaog yr un mor ysblennydd. Wedi gorffen bwyta, gorymdeithient yn ôl i w hystafelloedd crand. Parhaodd ffurfioldeb y prydau bwyd yng Nghastell Rhaglan ymhell i mewn i r ail ganrif ar bymtheg. Mae set o reolau tŷ wedi goroesi o r cyfnod hwn. Nodwyd safle pawb wrth y bwrdd bwyd yn ofalus iawn, a chodwyd y bont godi hyd yn oed, er mwyn sicrhau bod y prif bryd bwyd yn cael ei fwyta mewn diogelwch. Ffig.2 Y tu mewn i Lys y Ffynnon gyda r prif risiau yn ei ganol. roedd Herbert wedi ei ddal ar ôl iddo gipio Castell Penfro yn Roedd Harri yn gystadleuydd posibl ar gyfer gorsedd Edward IV, felly fe i cadwyd dan glo yn Rhaglan am nifer o flynyddoedd, gyda Herbert yn gobeithio y gellid ei berswadio i briodi ei ferch. Daw enw r cwrt o ffynnon farmor hyfryd yn ei ganol, a elwir y Ceffyl Gwyn, gyda dŵr clir yn llifo n barhaus, ac mae r sylfaen sgwâr o garreg yn dal i fod yno. O fewn y cysylltfur amlochrog ar ochr orllewinol y cwrt, Adeiladodd Syr William Herbert naw ystafell o safon uchel, ar y llawr gwaelod a r llawr cyntaf fel ei gilydd. Roedd gan bob un le tân, ffenestri addurnedig yn edrych allan dros Lys y Ffynnon a mynediad i dŷ bach preifat. Mae r adluniad hwn o r cwrt yn yr 1460au yn rhoi syniad o gyfoeth yr ystafelloedd hyn (ffig. 3). 2 Y Cylchgrawn Hanes Yr hyn a grëwyd oedd enghraifft gynnar iawn o staer orymdeithiol, sydd, yn ôl pob tebyg, yn gopi o un a ychwanegwyd at ystafelloedd llawr uchaf Castell Windsor yn yr 1440au. Byddai r gwesteion yn Ffig.3 Adluniad o du mewn i Lys y Ffynnon yn yr 1460au Tynnu ac Adfer y Prif Risiau Digwyddodd un o warchaeoedd mawr olaf ail Ryfel Cartref Lloegr yng Nghastell Rhaglan yn haf Bombardiwyd y castell gan y lluoedd seneddol, gan achosi difrod helaeth, tan i iarll Caerwrangon ildio ar 19 Awst. Fforffedwyd y castell i r Senedd a difrodwyd y tŵr mawr yn fwriadol fel na ellid ei ddefnyddio mewn unrhyw wrthryfel Brenhingar yn y dyfodol. Pan adferwyd Siarl II i r orsedd yn 1660, penderfynodd Henry

3 Somerset, iarll Caerwrangon, (a wnaed yn ddug Beaufort yn 1682), beidio â defnyddio Castell Rhaglan fel ei gartref, gan ddefnyddio Troy House a Castle House, Sir Fynwy fel ei gartrefi yn y sir, tra bo Badminton House yng Nghaerloyw yn cael ei godi. Yn 1676, ysgrifennodd Edward Clytha, a gofiai r castell o r adeg pan oedd yn fachgen yn yr 1640au, lawysgrif ddisgrifiadol go arbennig o Gastell Rhaglan (Gloucestershire Record Office: Papurau Badminton ). Ynddi ceir yr unig ddisgrifiad o Lys y Ffynnon cyn y gwarchae. Felly pam y cafodd y prif risiau yr enw Staer Hoci Coci? Y rheswm am hyn yw bod y staer wedi ei thynnu a i rhoi yn ei hôl deirgwaith dros y 300 mlynedd diwethaf. Yn gynnar yn y ddeunawfed ganrif, cyflogodd ail ddug Beaufort dirfesurydd i r ystâd, gŵr o r enw Hopkins, a enillodd y llysenw y Difrodwr Mawr (Grand Dilapidator). Bu n gyfrifol am dynnu mentyll simneiau, drysau, ffenestri a chyfanswm o 23 o staeriau o r castell i w gwerthu yn rhywle arall (Kenyon 2003, 23). Rhaid mai dyma a arweiniodd at golli r prif ddrysau a cholfachau o r fynedfa i r prif risiau, yn ogystal a r rhan fwyaf o r meini nadd oddi ar y grisiau a r canllawiau cerrig. Pumed dug Beaufort (m. 1803) a roddodd stop i r ysbeilio hyn, a i fab ef oedd yn gyfrifol am ail-adeiladu r staer, drwy ei asiant yn ne Cymru, Arthur Wyatt, i w defnyddio ar gyfer ei Adloniant Mawr yn yr 1820au (ffig. 4). Roedd y staer newydd hon yn rhes syth, gan anwybyddu patrwm gwreiddiol y grisiau a r rhesi perpendicwlar at ddrysau r ystafeloedd, ac yn codi i ddrws bach a arweiniai i mewn i r tŵr. O ben y tŵr hwn caed golygfeydd godidog o r castell a i dir. Gwnaed y staer drwy osod slabiau o garreg nadd tenau dros risiau bric, a osodwyd mewn mortar du amlwg, wedi eu hadeiladu dros weddillion y grisiau canoloesol a dynnwyd oddi yno. Defnyddiwyd y staer bwrpasol hon tan i r cyfrifoldeb am y safle gael ei drosglwyddo o Ddug Beaufort i r Weinyddiaeth Waith (Ministry of Works) yn Dengys ffotograffau ei bod yn dal yn ei lle yn yr 1950au cynnar, Ffig.4 Y grisiau Wyatt, tua 1860 pan gafodd ei thynnu oddi yno ar y sail, mae n siŵr, ei bod yn adnewyddiad anaddas. Ni chafwyd hyd i gofnod yn archif Cadw o r sawl a wnaeth y penderfyniad hwn, na r rheswm drosto. Ymddengys yn benderfyniad mympwyol, gan fod rhan fawr o r bwlch wrth droed y tŵr mawr wedi ei adnewyddu er mwyn sicrhau ei fod yn sefydlog yn saernïol. Fodd bynnag, drwy dynnu staer Wyatt, yr unig beth oedd ar ôl oedd gweddillion drylliog y grisiau bric dros fonion pwdr y grisiau canoloesol (ffig. 5). Bellach ni allai ymwelwyr weld y golygfeydd o ben y tŵr. Yr ateb a gynigiwyd yn yr 1980au oedd adeiladu staer nenbont bren, yn debyg i r math a ddefnyddir i fynd ar fwrdd llong, yn sefyll ar byst a orffwysai ar y gweddillion islaw. Fel hyn, nid effeithiwyd ar yr adeiladwaith hanesyddol, ond roedd y staer yn ymestyn allan yn rhyfedd o r brif fynedfa. Ni ellid dweud mwyach fod y staer yn adnewyddiad anaddas, ond yn y man dechreuodd y pyst bydru, gan ei gwneud yn ansefydlog. Yn fuan iawn fe i tynnwyd oddi yno a chaewyd y prif risiau i ffwrdd unwaith eto. Adnewyddiad Cadw o r prif risiau Etifeddodd Cadw r cyfrifoldeb am gadwraeth Castell Rhaglan, a i gyflwyno er mwynhad y cyhoedd, yn Dechreuwyd ystyried ateb parhaol i r staer nôl yn Bu ailadeiladu r staer canoloesol yn ei ffurf wreiddiol yn her go iawn, gan ei bod wedi ei hamgau o fewn muriau ar ddeg plân wahanol. Roedd dwy brif res o risiau wedi u halinio ychydig yn wahanol a phedair rhes atodol. Roedd yno olion rhannol o ddau brif gyfnod adeiladu, un o r 1460au ac un o r 1820au. Richard Avent, prif arolygwr henebion ac adeiladau hanesyddol, yn cydweithio â Tim Ffig.5 Golwg i fyny r grisiau ar ôl tynnu gwaith Wyatt 3 Y Cylchgrawn Hanes

4 Ffig. 6 Dau o seiri meini Cadw yn gosod un o risiau isaf y staer newydd Morgan, drafftsmon archeolegol, oedd y cyntaf i geisio ailadeiladu r staer yn ei ffurf wreiddiol. Golygai hyn edrych yn fanwl ar y dystiolaeth a oroesai drwy lunio cynlluniau ac, yn bywsicach fyth, y golygon ar hyd y ddau brif fur. Cadarnhaodd hyn ogwydd a maint y grisiau yn y prif res. Dangosai hefyd sut y gellid cysylltu r rhesi atodol at y prif res ac eto gadw patrwm cyson y grisiau. Roedd dwy broblem fawr heb eu datrys, fodd bynnag. Yn gyntaf, a oedd y prif fynedfa yn cynnwys pâr o ddrysau yn wreiddiol, neu ai newid hwyrach oedd hyn? Er mwyn dygymod â r drysau n agor roedd yn rhaid cael hanner landin wrth yr ail ris, neu dorri allan darnau enfawr o r grisiau mewn rhes di-dor o risiau. Hefyd, roedd tystiolaeth bod rhiciau wedi eu torri yng ngrisiau 7 a 9, gan awgrymu bod y staer wedi ei hail-fodelu, efallai i ddygymod â gosod y drysau. Ni theimlai Avent a Morgan yn gwbl hyderus wrth adfer rhan o r staer wreiddiol yn fanwl gywir, heb gyfaddawdu ychydig o r dystiolaeth am sut y cafodd ei hadeiladu n wreiddiol a r posibilrwydd o i hail- fodelu. Derbyniodd yr awdur hwn y sialens yn 2009, gan weithio gyda r drafftsmon archeolegol Bevis Sale. Gwnaed cloddfa fach o fewn Llys y Ffynnon ar unwaith i weld pa dystiolaeth oedd yn dal i fodoli o r gris isaf. O ganlyniad i hyn, a lluniadau manylach o ran isaf y staer, llwyddwyd i wneud model ar bapur o r pedwar gris cyntaf, gan ystyried y drysau dwbl yn agor. Gan weithio gyda seiri meini Cadw, Alan Cornish a Rob Fear, gwnaed modelau bras o r pedwar gris hyn mewn pren, er mwyn gallu mesur ac archebu r cerrig. Wrth osod pob gris (ffig. 6), daeth manylion bach o r cynllun gwreiddiol i r amlwg. Gan nad oedd y ddwy brif wal ochr yn baralel, cysylltai pob gris â r wal ochr mewn modd ychydig yn wahanol. Daeth i r amlwg bod rhan isaf y staer wedi ei gosod ar echelin yn berpendicwlar i ganol bwa r prif fynedfa, a bod y staeriau ochr ar echelin yn berpendicwlar i ganol eu drysau hwy. Adnewyddwyd y rhes isaf drwy ystyried y dystiolaeth ar y safle, a ddiffiniai feintiau r grisiau ac wynebau. Rhaid i bob staer, yn enwedig y rhai lle byddwch yn cerdded mewn gorymdaith yn dal eich pen yn uchel, feddu ar batrwm cyson neu fe fyddwch yn baglu. Fodd bynnag, drwy estyn llinell ganol y rhes isaf, a oedd yn berpendicwlar i r brif fynedfa, byddai r staer wedi bod yn anghymesur iawn. Er mwyn adeiladu r grisiau uchaf hyn, roedd yn rhaid codi nenbont scaffaldwaith i godi a symud y cerrig i w lle. Drwy sefyll ar y nenbont hon, roedd hi n bosibl gweld cynllun y prif risiau cyfan oddi uchod am y tro cyntaf. Tra n llunio cynllun o r staer o r man ffafriol hwn, sylweddolodd Bevis Sale a r awdur, o r diwedd, sut y cafodd ei gosod allan yn y lle cyntaf. Drwy lunio echelinau yn berpendicwlar i ganolbwyntiau r chwe drws a agorai allan i r staer, daeth fframwaith y staer i r amlwg. Gosodwyd grisiau 8 modfedd (200 mm) o uchder ac 16 modfedd (400 mm) o led i roi patrwm y staer, gan addasu i rynggyfarfyddiad y gwahanol resi drwy droi r grisiau yn y mannau lle roedd y rhesi gwahanol yn cyfarfod. Er mwyn i hyn weithio, byddai n rhaid troi r prif res yn y man cyfarfod rhwng yr echelin oedd yn berpendicwlar i r prif fynedfa, a r echelin oedd yn berpendicwlar i ddrws y tŵr. Digwyddodd hyn yn y pwynt lle ceir tystiolaeth o fwa mewnol dros y rhes uchaf o risiau, ar ben gris 6. Yma roedd rhaid troi llinell y staer drwy 5 gradd. Yn y man hwnnw, canol y gris yn unig sydd union yr un patrwm â gweddill y prif res, gydag ychydig o afluniad ar y naill ochr a r lall. Drwy gadw ac ystyried yr holl dystiolaeth oedd ar gael o r staer canoloesol, teimlwyd y gellid adfer y deg gris cyntaf i w llawn lled, i r man lle cafodd y rheiliau llaw cerrig eu tynnu allan. Byddai ceisio codi r staer gyfan yn uwch wedi golygu gwaith adnewyddu mwy radical nag a ystyriwyd yn dderbyniol. Penderfynwyd culhau gweddill y staer i greu rhes syth i fyny at ddrws y tŵr (ffig. 7), ac yna uwchraddio r staer wreiddiol er mwyn rhoi mynediad diogel i ben y tŵr adfeiliedig, sy n edrych allan dros derasau r gerddi, y llyn a r parc ceirw a ychwanegwyd at ochr ogleddol y castell yn yr 16 eg ganrif. Casgliad Mae safon y crefftwaith a r garreg a ddefnyddiwyd yn golygu bod y canlyniad yn edrych yn syml ac yn barhaol. Mae hyn yn celu r ymdrech sylweddol a wnaed dros nifer o flynyddoedd i sicrhau bod y cynllun terfynol yn adnewyddiad rhannol mor gywir â phosibl o r prif risiau gwreiddiol. Gweithiwyd allan y manylion yn bennaf drwy edrych ar dystiolaeth empirig y staer a i chofnodi n fanwl, gan sicrhau na symudwyd braidd dim o r dystiolaeth hon yn ystod yr adnewyddu. Tynnwyd rhannau o sylfaen y staer Wyatt, a wnaed o friciau wedi u rhwymo â mortar du, er mwyn gwneud lle i rai o r grisiau. Ni ddaeth hi n amlwg sut y gosododd y saer maen gwreiddiol ei staer nes bod y prosiect ar ei 4 Y Cylchgrawn Hanes

5 Ffig.7 Y Prif Risiau wedi eu hadfer yn 2011 anterth. O edrych yn ôl, byddai dulliau tirfesur modern, megis sganio laser, wedi cynhyrchu cynlluniau mwy manwl gywir ac, o bosib, model tri dimensiwn o adfeilion y prif risiau a r muriau o u cwmpas. Byddai hyn wedi cyflymu r gwaith o u hailadeiladu ar eu ffurf wreiddiol. Fodd bynnag, byddai sgìl y seiri meini wedi bod yr un mor hanfodol ar gyfer y mân newidiadau ar y safle i ddygymod â gweddillion pitw yr hyn a oroesai. Y gobaith yw bod y prif risiau yn ychwanegiad hir-dymor, os nad parhaol i Gastell Rhaglan. Dônt ag urddas trawiadol i r rhan hon o r safle, gan ganiatáu i ymwelwyr weld sut y gwethredent ers talwm. Gallant archwilio r tŵr yr ochr draw a mwynhau r golygfeydd godidog oddi yno dros y parcdir a r gerddi creiriol. Roedd gan y sawl a dynnodd ac a adnewyddodd y grisiau yn y gorffennol eu rhesymau eu hunain dros wneud hynny. Roedd y Difrodwr Mawr yn ufuddhau i orchmynion yr ail ddug i ennill cymaint o incwm â phosibl drwy dynnu r rhannau hynny o r castell y gellid eu gwerthu. Chwiliai r chweched dug am ffordd gyflym a phwrpasol i adnewyddu r fynedfa i ben y tŵr, er mwyn difyrru ei westeion yn yr 1820au. Anoddach yw deall cymhelliad y Weinyddiaeth Waith wrth iddynt dynnu elfennau carreg nadd y staer Wyatt. Yn aml, crynhoir athroniaeth y Weinyddiaeth, a ddatblygwyd gan y swyddogion proffesiynol hŷn Syr Charles Peers a Syr Frank Baines, fel Cadw fel y gwelir (Keep as found) (Keay 2004). Fodd bynnag, nid ystyriwyd pob cyfnod adnewyddu yn gyfartal. Tynnwyd y darnau hynny a ystyriwyd yn adnewyddiadau neu n ychwanegiadau anaddas, yn enwedig o gyfnod y bedwaredd ganrif ar bymtheg, i adael y cofadail yn ei gyflwr canoloesol pur. Does dim cofnod i ddweud a fwriadai r Weinyddiaeth ailosod y staer ai peidio. Prin iawn yw r cofnodion a oroesodd o r 1950au, ac ymddengys fod unrhyw waith a wnaed yn ganlyniad i gyfarwyddiadau llafar i r gweithlu. Am gyfnod, roedd yn rhaid i ymwelwyr stryffaglu i fyny gweddillion y staer ac i mewn drwy ddrws y tŵr ac felly i fyny i r brig. Awgryma graffiti fod hyn wedi ei ganiatáu hyd at yr 1970au, pan benderfynwyd, mae n rhaid, ei fod yn beryglus. Pren a metel a ddefnyddiwyd i ailadeiladu r staer yn y lle cyntaf. Atebai r cynllun hwn y broblem o beidio ag addasu r adeiladwaith hanesyddol, ond ni lwyddai i fynegi urddas a phwrpas cynharach yr adeiledd gwreiddiol. O ystyried y dewis o ddeunyddiau, ni fwriadwyd erioed i hwn fod yn ddatrysiad tymor hir. Dechreuwyd adnewyddiad rhannol y staer wreiddiol mewn carreg wrth i English Heritage a Cadw fel ei gilydd, ddatblygu eu Conservation Principles (English Heritage, 2008; Cadw, 2011). Cyn hynny, athroniaeth cadwraethol cyrff treftadaeth y wlad oedd cadw fel y gwelir. Fodd bynnag, bwriad yr egwyddorion cadwraethol hyn oedd ehangu r gwerthoedd a ystyriwyd wrth wneud penderfyniadau cadwraethol, megis y rheiny oedd eu hangen i adnewyddu r Prif Risiau. Wrth weithio tuag at yr ateb a gafwyd yn y pen draw, ystyriwyd mwy na r gwerth tystiolaethol neu r adeiladwaith hanesyddol. Gwnaed ymdrech fawr i ddeall gwerthoedd hanesyddol y staer a i swyddogaeth arloesol, ac i adfer gwerth esthetig y rhan hon o r safle. Y llwyddiant mwyaf yw gwerth cymunedol y mwynhad a roddir i r ymwelwyr a all, erbyn hyn, gerdded i fyny ac i lawr y staer a mwynhau r golygfeydd o ben y tŵr. Mae athroniaeth cadwraeth yn newid gydag amser a gwahanol anghenion. Mae n rhaid ystyried yn ofalus iawn unrhyw ychwanegiadau at safleoedd adfeiliedig, ac ymgymryd â r dasg gyda chrefftwaith o r un safon ag a gafwyd gan y gweithwyr canoloesol, er mwyn rhoi iddynt radd o ddilysrwydd, heb geisio twyllo ymwelwyr eu bod yn rhannau o r adeilad gwreiddiol. Llyfryddiaeth Cadw, Conservation Principles for the protection of the historic environment in Wales, Caerdydd, 2011 Emery, A. The Development of Raglan Castle and Keeps in Late Medieval England, Archaeological Journal 132, tt , 1975 English Heritage, Conservation Principles, Llundain, 2008 Griffiths, R. A. Herbert, William, first earl of Pembroke (c ), Oxford Dictionary of National Biography, argraffiad ar-lein ( view/article/13053) 11 Mehefin 2013 Keay, A. The presentation of guardianship sites, Transactions of the Ancient Monuments Society, 48, 7-20, 2004 Kenyon, J. R. Raglan Castle, arweinlyfr Cadw (arg. diwyg.), Caerdydd, 2003 Pob delwedd: Hawlfraint y Goron, Cadw 5 Y Cylchgrawn Hanes