BREUDDWYD DR. SUN YAT-SEN

Transcription

1 BREUDDWYD DR. SUN YAT-SEN Ar ôl bod yn China am y tro cyntaf yn 1980 addunedais nad awn byth yn ôl. Roedd y bwyd Chineaidd yn Japan yn dderbyniol iawn, ond yr ansawdd a r coginio cymaint salach yn Beijing. Y gwesty n anolygus o flêr, strydoedd a gorsafoedd yn fudr, oglau r toiledau n treiddio am lathenni hyd goridorau r coleg hyd yn oed. A gwaeth na dim, pobl anserchus. Gofyn i borter ble i sefyll am drên o Beijing i Guangzou: over there meddai, heb symud bys na bawd ond hanner orweddian â i sigarét yn hongian o gongl ei geg. Just a moment oedd yr ateb i bob ymholiad. Cyrraedd yn ôl o Guangzou yn hwyr un gyda r nos a mynd a n tywysydd efo ni i r gwesty gan feddwl cael cinio efo n gilydd. Am nad oedd o n aros yno, chai o ddim dod i mewn ac fe wrthodwyd bwyd inni. Byddai r ferch yn slopian te dros liain a phlât a bwyd, wrth dywallt te amser brecwast, a newidiwyd mo r lliain dros yr wythnos y buom yno. Doedd wiw cwyno; y llywodraeth oedd yn rheoli'r Friendship Hotels! Bu Glyn ei hun sawl tro wedyn yn dweud bod pethau n newid, ond roeddwn yn anfodlon talu pres i ymweld â lle mor anghynnes. Fe ystwythais yn raddol ac erbyn hyn, yn ddigon cyfforddus i fod yno dair gwaith o fewn deunaw mis. Cyraeddasom y tro olaf ar yr 11eg o Hydref 2011 ar ddiwrnod dathlu canmlwyddiant y chwyldro a roddodd fod i r China fodern. Taflu heibio dros 2,000 o flynyddoedd o deyrnasiad imperialaidd. Bu r un olaf, brenhiniaeth Quing, mewn grym o 1644 tan Doedd fawr o sôn yn erthyglau r wasg; wel, yn yr un Seisnig beth bynnag, am Mao Tse Tung, na r rhai a i dilynodd fel arweinwyr dros y ganrif. Y Dr. Sun Yat-Sen gai r sylw. Y fo oedd prif gynllunydd y chwyldro cyntaf a llawer erthygl bellach yn dadansoddi ei syniadau. Tybed mai fi oedd yn teimlo bod tinc hiraethus yn yr hel atgofion. Allwn i lai na holi tybed sut y byddai r dyn meddylgar, eangfrydig yma n ymateb i r China sydd ohoni heddiw. Nid yw n hawdd cael barn y trigolion. Cyndyn iawn ydyn nhw i roi barn Dr Sun Yat Sen gytbwys, gan fod yma anfodlonrwydd, os nad ofn, i ddweud dim y gellid ei ystyried yn feirniadaeth. Os oes mwy nag un efo chi, chewch chi yr un gair. Wrth gwrs mae yma sefyllfaoedd llwyd, tra bod du a r gwyn yn eglur ar droad y ganrif. Bu r bedwaredd ganrif ar bymtheg yn gyfnod o ansefydlogrwydd dirfawr a China n gwegian o r naill argyfwng i r llall. Ar ôl Rhyfel Opiwm 1840, gwnaeth y frenhiniaeth beth ymgais i ddiwygio ond heb fynd yn agos at ddyheadau r bobl. Y gwelliannau n dal i gadw r pŵer yn

2 nwylo r etholedig rai, heb obaith i neb arall wella i ystâd. Daeth Rhyfel Opiwm arall ymhen deugain mlynedd, rhyfel efo Ffrainc , efo Japan a chynghrair o 8 gwlad yn ei gorchfygu yn Gyda i sustem gymdeithasol bwdr a thechnoleg ac economeg ddiffygiol, colli wnaeth China bob tro. Doedd ryfedd fod Dr. Sung Yet-Sen a i debyg yn gweld, erbyn 1895, bod y pwerau cryf o u hamgylch, llywodraeth lwgr, herwgipwyr yn fwrn, i gyd yn dreth ar boblogaeth oedd yn dioddef llwgu a bywydau truenus. Imperialaeth gwledydd tramor a helyntion gartref yn darostwng y wlad. Asgwrn cynnen amlwg oedd gweld tramorwyr yn rheoli rheilffyrdd a gweithfeydd mwyn, sefyllfaoedd yn affeithio bywyd pob dydd y bobl. Ym mis Hydref 1911, gwrthryfelodd tyrfa o 200,000 o bobl yn nhalaith Hubei, a danfonwyd byddin o dref Wuhan i w goresgyn. Gadawodd hyn y ddinas yn ddiamddiffyn, a gwelodd criw arall o derfysgwyr eu cyfle i afael yn ystorfa arfau r dref a meddiannu swyddfeydd y llywodraeth. Wrth ddod i Wuhan, i r labordy sydd bellach yn cario enw Glyn, mewn geiriau Cymraeg a Chineaidd, down i r fan ble rhoddwyd y fatsen yn y goelcerth. Wrth lwc, dyheadau am gydweithio a chyd-ddealltwriaeth sy n ein croesawu yma heddiw. Ymhen dau fis yn 1911, roedd 14 o r 18 talaith wedi datgan annibyniaeth ac aethpwyd ati i lunio cyfansoddiad. Gan i ryfeloedd cartref rhwng yr amryfal arglwyddi lleol barhau, aeth yn anoddach i wireddu r breuddwyd yn gyflawn. Wrth gwrs fe wnaed i ffwrdd ag arferion gwasaidd fel clymu traed merched, plethen hyd gwar y dynion a phenlinio i swyddogion, ac aeth plannu ac ysmygu opiwm yn anghyfreithlon. Doedd y chwyldro ddim wedi llwyddo i ddod â gwir annibyniaeth genedlaethol na democratiaeth. Wrth newid arferion, agorwyd drws i feddyliau gwahanol hefyd, a bu sawl damcaniaeth wleidyddol a chymdeithasol yn troelli gyda Marcsiaeth yn eu plith. Ar ôl llanastr y bedwaredd ganrif ar bymtheg roedd sosialaeth yn ddeniadol i ddosbarth newydd o weithwyr, ac erbyn yr ugeinfed ganrif, sefydlwyd y Blaid Gomiwnyddol a dylanwad Rwsia Sofietaidd yn drwm arni. Gosododd y Dr Sun Yet-Sen Dair Egwyddor y Bobl fel seiliau i r mudiad, Cenedlaetholdeb, Democratiaeth a Dynoliaeth y Bobl. Iddo ef amcan y chwyldro oedd rhyddhau r werin o u trueni dan hualau r frenhiniaeth a rhoi hapusrwydd iddyn nhw. Mynnai bod y weriniaeth yn eiddo i r holl bobl a swyddogion y llywodraeth ond gweision sifil ar bob lefel i wasanaethu r bobl. Ar yr un pryd, gwelai fod yn rhaid i China ddysgu oddi wrth brofiadau gwledydd eraill ac anogai ei gyfoedion i gadw golwg ar y sefyllfa ryngwladol a pheidio cau eu hunain oddi wrth y byd o u cwmpas. Ar ôl can mlynedd, a fyddai r meddyliwr craff yma oedd ymhell ei olygon, llydan ei feddylfryd a threiddgar ei sylwadau n fodlon yn y China sydd â i gweinyddiaeth o r top i r gwaelod yn gaeth mewn biwrocratiaeth, sydd mor anfodlon i w thrigolion fynd a dod yn rhydd hyd y byd, ac yn gwrthwynebu unrhyw wyro oddi wrth bolisi swyddogol.

3 Bu cynnydd amlwg yn weddol gynnar yn y cynnyrch diwydiannol, a hawlir gwelliannau ym myd iechyd cyhoeddus, addysg a datblygiad y wasg. Mi fyddwn i n amau r olaf gan mai go un ochrog oeddwn i n cael eu papur newydd o i gymharu â phapurau eu cymdogion dwyreiniol, fel y Japan Times neu bapurau Malaysia, Taiwan a Singapore. Ond does dim gwadu r ffyrdd llydain newydd yn cysylltu r trefi mawr, (mawr go iawn! - Wuhan 9 miliwn o bobl), meysydd glanio gwych, adeiladau pwrpasol, ysgolion a phrifysgolion, a phob man cyhoeddus yn sgleinio o lân. Erbyn hyn mae cynnyrch cenedlaethol o 10 y cant pob blwyddyn ers deng mlynedd yn cario r wlad drwy r dirwasgiad sydd yn boddi Ewrop ac America. Beth am y delfrydau eraill? Cefais un fyfyrwraig i wneud y sylw bod arian yn bwysicach na phobl gan y llywodraeth ar y funud. Gwelais y swyddogion o r Llywodraeth sydd yn cysgodi pob swydd yn y Brifysgol: Prifathro a General Secretary wrth ei benelin; Deon Adran a General Secretary n llygadu pob symudiad a dim yn cael ei wneud heb ei gydsyniad. Ateb un bachgen wrth imi sôn am ddyheadau Dr. Sun oedd same goal but different path. Tybed? Y peth cyntaf a welais ar ein diwrnod cyntaf yn Taipei, oedd cerflun enfawr yn wynebu mynedfa r Amgueddfa bwysig o drysorau China, o - ie - Dr SunYet-Sen, a i enwi n dad Taiwan. Wedi ei hyfforddi fel meddyg yn Japan, roedd yn Gristion a rhywfaint o ddylanwadau gorllewinol wedi ei gyffwrdd. Ar ôl cael gwared â theyrnasiad brwnt Tiang Kai Shek, syniadau r Dr sydd wedi cael eu lle yn Nhaiwan, a gwneud ffasiwn wahaniaeth. Allech chi lai na bod yn ymwybodol o r awyrgylch. O amgylch bwrdd cinio, cyfnewid barn rydd nôl ag ymlaen, heb neb ofn bod arall yn cil-wrando. Y papurau newydd yn dangos eu hochr mewn penawdau breision, wrth ddechrau r ymgyrch i ethol llywydd trefol a phennaeth taleithiol ym mis Ionawr, Caiff Dr Sun ei le anrhydeddus mewn neuadd amgueddfaol iddo i hun hefyd a does gen i ddim amheuaeth mai yma, ac nid ar y Cyfandir nawr y byddai n gweld gwireddu ei freuddwyd. Ymsythais innau pan glywais mod i n rhannu r un dydd geni a r gweledydd disglair. Trigain mlynedd a phump yn ddiweddarach ond siawns mai r un criw o sêr a lloer ac ati oedd o gwmpas ar yr un noson ym mis Tachwedd. Rhiain M. Phillips

4 DEMOCRATIAETH A CHELF CYHOEDDUS Roedd sgwrs fer ar raglen Radio 4 'Today' ychydig cyn y Nadolig gyda'r artist Antony Gormley â'r Athro Richard Sennett o'r LSE (London School of Economics). Beirniadodd Sennett y math o gelf cyhoeddus a gomisiynwyd ar gyfer propaganda, er enghraifft cerfluniau Saddam Hussain, Lenin a Stalin. Doedd e ddim yn credu mewn celf mawreddog ond yn hytrach yn credu y dylai celf cyhoeddus heddiw fod yn fodd i wella safleoedd blêr ac anniben a'u troi yn erddi a pharciau hardd i'w defnyddio gan bobl leol. Roedd Gormley yn teimlo fod ein strydoedd wedi eu cymryd drosodd gan gwmnïau a chorfforaethau a'u bod wedi eu preifateiddio. Amgylchynwyd ni gan hysbysebion o bob math. Fe'u gwelir ar baneli mawr, ar arosfeydd bws a bythau ffôn a hyd yn oed ar gylchfannau. Credai Gormley fod y byd masnachol yn ara' deg wedi cymryd drosodd ein safleoedd cyhoeddus a'i bod yn bryd i ni eu cymryd yn ôl er mwyn creu safleoedd ar gyfer ein creadigrwydd a'n dychymyg ein hunain, safleoedd lle gallem rannu ein syniadau a'n dyheadau, a safleoedd fyddai yn ein hysbrydoli. Roeddwn yn cytuno gyda'i sylwadau ond cyfyd cwestiwn ynglŷn â rôl yr artist sy'n gweithio mewn man cyhoeddus. Beth yw cyfrifoldeb artist pan yn gweithio mewn gofod cyhoeddus yn hytrach nag oriel? Fel arfer, mewn oriel bydd artist yn cytuno gyda'r curadur beth i'w wneud a chaiff bob rhyddid i fynegi ei hun. Nid felly gyda chomisiynu celf cyhoeddus. Yn hytrach, gall olygu gyfnod o drafodaeth fanwl a chymhleth rhwng yr artist a chynllunydd tref, peiriannydd, swyddog adfywio, pensaer tirwedd, cynghorydd, yn ogystal â'r gymuned leol. Sut gall yr artist ymateb i'r rhain i gyd a chreu gwaith fydd yn mynegi ei syniadau artistig ei hun? Nid yw gwneud gwaith celf cyhoeddus yn gweddu i bob artist. Rhaid wrth bersonoliaeth arbennig o hynaws a pharodrwydd i gydweithio. Cefais gyfle yn Y Barri i weithio ar brosiect i osod celf cyhoeddus ar Ffordd Holton, pan aethpwyd ati i adnewyddu'r ffordd â phalmantau lletach. Apwyntiwyd artistiaid Heather Parnell a David Mackie i weithio gyda phlant ysgol gynradd Ffordd Holton ac ysgol Gatholig Sant Helen i greu cynlluniau ar gyfer y palmant. Ymchwiliwyd siopau ddoe a heddiw â'r hyn a ddangosid yn eu ffenestri, a thynnodd y plant luniau pethau y dychmygent fyddai yn cael eu gwerthu mewn fferyllfa, siop teganau, gringroser, siop nwyddau metel, siop melysfwydydd, siop gwerthu papur ysgrifennu siop ddillad, ac yn y blaen. Defnyddiodd yr artistiaid luniau'r plant yn eu cynllun terfynol, cerfiwyd y cyfan i mewn i'r palmant a llanw'r llinellau â phaent caled o liw siarcol i edrych yn llythrennol fel lluniau pensil ar y palmant. Prif nodwedd y cynllun yw mai gwaith y plant a ddefnyddiwyd gan yr artistiaid; er hynny mae'r gwaith terfynol yn edrych yn broffesiynol iawn enghraifft berffaith o'r modd y gall artist

5 ysgogi eraill i gynllunio gwaith celf tra ar yr un pryd ei arolygu'n ofalus i sicrhau gwaith terfynol llwyddiannus. Yn dilyn y prosiect yn Y Barri yn 2008 bum yn gweithio gyda'r un artistiaid yng Nghaerdydd ar brosiect tebyg ar Ffordd Canada, gyda disgyblion Ysgol Mynydd Bychan. Ar hyn o bryd rwyf yn gweithio eto gyda'r un artistiaid yn ogystal ag artist ychwanegol, sef Becky Adams ar gynllun yn Weymouth gyda tua 430 o blant ac oedolion i gynllunio 500 o gadeiriau bwrdd newydd ar y prom i'w defnyddio yn ystod y Gemau Olympaidd. Bum yn ffodus hefyd i gael gweithio gyda artist Andrew Small a phensaer tirwedd Cyngor Caerdydd i greu parc newydd ar gae gwastad agored a adnabyddir fel Cae Anderson. Cynhaliodd y Cyngor nifer o ddigwyddiadau ymgynghorol i ganfod beth ddymunai y gymuned leol ei gael, a beth nad oeddynt am weld o fewn y parc. Yn dilyn y digwyddiadau ymgynghorol anelodd Andrew Small ac Ian Maddox at greu: Mannau cysgodol gan fod y cae yn agored i wynt ar adegau Man wedi ei neilltuo lle gall plant chwarae heb fod cŵn yn eu haflonyddu Man wedi ei ddynodi i 'gicio o gwmpas' ac yn ddigon o faint i chwarae gem pêl droed, ond yr un pryd yn ddiogel i ddefnyddwyr eraill y parc gerdded o i gwmpas Cyfarpar chwarae creadigol wedi ei anelu at garfan iau (11 neu lai) Llwybrau a seddi fel y gellid defnyddio y parc i gyd. Y canlyniad yw parc gyda thri phrif randir: 1. Man chwarae diffiniadwy ar y blaen (ar hyd Ffordd Constellation) gyda chyfarpar chwarae wedi ei gynllunio a'i wneud gan Andrew Small ar lawr diogel i blant; 2. Man i gicio o gwmpas yng nghanol y cae gyda chrygyn isel o'i gwmpas ar y naill ochr i ddynodi'r safle a gwarchod pobl yn cerdded ar hyd y llwybr rhag cael eu hunain yng nghanol gêm! 3. Man chwarae llai ffurfiol yng nghefn y cae gyda chrygyn uchel yn ymgorffori sleid a chyfarparau eraill o'i gwmpas i ddringo, siglo a neidio. Ar derfyn dydd dyddiau ysgol erbyn hyn gwelir plant yn gwneud llawn ddefnydd o gae Anderson, a oedd gynt yn safle gwag. Ar yr olwg gyntaf ni fyddech yn meddwl fod artist wedi bod yn rhan o'r cynllun i greu parc oherwydd nid oes cerfluniau neu ddarnau o gelf amlwg. Ond mae'r holl barc yn gydweithrediad rhwng yr artist a'r pensaer tirwedd, gyda'r ddau yn rhannu syniadau fel gêm ping pong. Y mae'r ddau strwythur dringo wedi eu cynllunio a'u gwneud gan yr artist, i hybu chwarae creadigol. Gall plant ddringo o'r tu mewn a'r tu allan a sleidio a rhedeg i fyny ac i lawr yr arwyneb cyrfeddog. Gall fod yn unrhyw beth y mynnant iddo fod: llong ofod, cwch, tŷ,

6 cuddfan, twnel, llongdanfor, ogof ac yn y blaen. Mae'n gyfarpar yn caniatáu i'w dychymyg redeg yn rhydd. Mae sawl ffordd i sefydlu prosiect celf cyhoeddus; enghreifftiau yn unig yw'r ddau prosiect uchod. Nid oes fformiwla gywir i'w dilyn bob tro. Rhaid rhoi ystyriaeth i'r safle, i farn y cyhoedd neu'r gymuned leol, i'r gyllideb a'r amserlen yn ogystal â nod y rhai sy'n comisiynu'r gwaith, cyn medru creu briff i artistiaid fydd yn ddeniadol ac yn addas ar gyfer y modd maent yn gweithio heddiw. Mererid Velios

7 HEN LWYBRAU Ambell waith mae ail-ddarganfod hen lwybrau yn brofiad dymunol iawn, a dyna a ddigwyddodd imi ym mis Ionawr - ail-ymweld â Dinas Barcelona ar ôl bron i ugain mlynedd o seibiant. Ac un o r prif atyniadau yno, wrth gwrs, yw La Sagrada Familia [Y Teulu Sanctaidd - Expiatory Temple of the Holy Family] sydd wrthi n cael ei hadeiladu ar hyn o bryd, eglwys fwyaf anghonfensiynol Ewrop, medden nhw. Rydym mor gyfarwydd â gweld eglwysi cadeiriol ysblennydd yn y wlad hon, fel nad ydym yn meddwl rhyw lawer am y broses o u hadeiladu. Dechreuwyd adeiladu r deml hon yn y dull Neo-gothig ym 1882 o dan arweiniad pensaer o r enw Francesc Villar, ond ymhen naw mlynedd cymerodd Antoni Gaudí drosodd, gan newid holl gyfeiriad y prosiect a i droi yn adeilad hynod o fodern. Yn y pen draw cysegrodd 15 mlynedd olaf ei fywyd i r deml hon. Bu ef farw ym 1926, pan oedd yn 74 oed, ar ôl bod mewn damwain gyda thram, a r pryd hynny, dim ond un tŵr oedd wedi i orffen, gyda thri arall ar y gweill. Fe i claddwyd yng nghrypt ei gampwaith mawr. Ymhell cyn ei farwolaeth sydyn roedd wedi rhagweld nad oeddynt yn debyg o orffen yr adeilad yn ystod ei fywyd, ond roedd yn gweithio gyda thîm o bobl, ac wedi u trwytho yn ei syniadaeth a i freuddwyd. Roedd hynny yn ffodus oherwydd yn ystod Rhyfel Cartref Sbaen [ ] dinistriwyd rhai o gynlluniau gwreiddiol Gaudí ar gyfer yr adeilad. Heb ei weithgarwch ef roedd arian yn brin, a dim llawer o adeiladu n mynd ymlaen wedyn tan y 1950au. Erbyn hyn mae r adeilad yn un o Safleoedd Treftadaeth y Byd UNESCO ac arian twristiaeth sy n sicrhau parhad yr adeiladu [gyda 2.8 mil yn ymweld bob blwyddyn]. Pa ots os disgrifiodd George Orwell y lle fel un o adeiladau hyllaf y byd? Wrth i r cynllunwyr presennol fynd ymlaen â r gwaith, gan ddehongli ei gynlluniau yng ngoleuni r ganrif hon, mae rhai yn cwyno bod ambell un o r cerfiadau yn anghydnaws â syniadaeth Gaudí, neu maent yn defnyddio defnyddiau gwahanol i r hyn a oedd ganddo mewn golwg. Ond i mi, go brin y byddai ef

8 ei hun yn feirniadol o gynlluniau beiddgar ei ddilynwyr gan ei fod ef ei hun wedi newid ei feddwl lawer gwaith am sut i gyflawni rhai pethau. Mae r adeilad presennol yn wych dros ben, ac mae n brofiad ysbrydol i fod ynddo. Mae gan yr adeilad dri wyneb: y Dioddefaint, y Geni a r Gogoniant. Pan oeddwn yno ym 1993 roedd yn safle adeiladu prysur, gyda chraeniau anferthol ymhob man, a does gen i ddim cof [na lluniau] o weld unrhyw ran o r tu mewn. Nid yw hynny n syndod gan na roddwyd to ar yr adeilad tan y flwyddyn Felly, roedd hi n wledd i fynd i mewn yno nawr, gyda llawer iawn o r gwaith wedi i orffen, colofnau gosgeiddig fel breichiau coed yn dal y to, ac addurnwaith cywrain yn gwneud inni edrych i fyny at y nenfwd o hyd. Roedd saethu lan mewn lifft i grombil un o r tyrrau yn gyffrous, a gweld allan o r ffenestri ynddo nid yn unig olygfa wych dros y ddinas ond golwg pur agos ar rai o r deunaw tŵr arfaethedig ond mae n rhaid bod â phen am uchder! Yn y pendraw bydd deuddeg tŵr ar dri wyneb yr adeilad yn cynrychioli r Apostolion, a phedwar arall yn cynrychioli r Efengylwyr. Bydd y tŵr uchaf canolog yn cynrychioli Crist, a r olaf, y Forwyn Fair. Rhywddydd bydd tiwbglychau soniarus yn cael eu gosod yn y tyrrau hyn. Roeddwn yn medru gweld rhai o r mosaics hardd ar y tyrrau sy n dweud Sanctus, Sanctus, Sanctus, Hosanna in Excelsis, Amen, Alleluia. Pan ofynnwyd i Gaudí pam roedd yn talu cymaint o sylw i uchelfannau r tyrrau, gan na fyddai neb yn ddigon agos atynt i w gweld, ei ateb oedd Bydd yr angylion yn eu gweld braf oedd teimlo fel angel am ennyd! Ym mis Tachwedd 2010 bu r Pab Benedict yn cysegru r eglwys mewn gwasanaeth mawreddog, ac ar ôl hynny maent yn medru cynnal yr offeren yno n ddyddiol. Bellach mae modd eistedd yn dawel ac edrych o gwmpas ar yr holl gerfiadau a r ffenestri lliw sydd eisoes wedi u gosod. Bydd modd i 13,000 o bobl eistedd yno ac mae lle i gôr o 1500 eistedd ar yr ochrau uwchben corff yr eglwys. Ychwanegwyd at fy mhleser i yno o glywed recordiad o gôr yr eglwys yn canu Locus Iste gan Bruckner darn y mae Côr Godre r Garth wedi i ganu yn effeithiol dros ben mewn eglwysi o Gaerdydd i Bordeaux ers i mi ymuno â nhw. Yn y fath le roedd yn gyrru iasau lawr fy nghefn. Felly, os am brofiad arbennig iawn, ewch i La Sagrada Familia. Eirian E Edwards

9 CRISTNOGAETH YN Y GYMDEITHAS Bum wrthi n ddiweddar yn darllen cofiant, wedi ei olygu gan Goronwy Prys Owen, o John Elias, y ffigwr allweddol hwnnw yn hanes Methodistiaeth Galfinaidd Cymru a gafodd y llysenw Y Pab Methodistaidd. Gellid dadlau mai cyfyng iawn oedd diwinyddiaeth John Elias; roedd yn Galfinydd digyfaddawd, mewn gwirionedd yn arddel Uchel-Galfiniaeth, ac, i raddau helaeth iawn, byddai n dadlau gwirionedd llythrennol pob gair yn y Beibl. Pam sôn am John Elias? Oherwydd mor geidwadol oedd o ran ei wleidyddiaeth a sut y gwrthwynebai'n llym pob radicaliaeth wleidyddol a chymdeithasol. Yn fwy cyfredol, ysgrifennodd y Parchedig Pryderi Llwyd Jones mewn amddiffyniad o'r wefan Cristnogaeth 21, Mae angen i Gristnogion drafod rhagor o bynciau gwleidyddol a chymdeithasol; mae radicaliaeth ryddfrydol wedi mynd tan gwmwl ac wedi bod yn drist o dawel yng Nghymru. Mae angen gweld mwy o bynciau gwleidyddol a chymdeithasol yn cael eu codi oherwydd cyn belled ag y mae gwefan Cristnogaeth 21 yn y cwestiwn, mae a wnelo Cristnogaeth â phopeth. Cristnogaeth a chymdeithas. Perthynas briodol? Perthynas amhriodol? A ydy r eglwys yn parhau i wneud gwahaniaeth yn y gymdeithas? - dyna r cwestiwn. Fel Annibynnwr o Bencader cefais fy magu mewn ardal lle bu i r Eglwys Gristnogol, yn arbennig felly'r eglwysi Anghydffurfiol, effeithio n ddofn ar gymdeithas. Er y dirywiad ysbrydol diweddar, erys dylanwad Stephen Hughes, Apostol Sir Gaerfyrddin ac Ogof Cwmhwplyn ar, ac ym Mhencader o hyd. Go brin, hefyd, na sylweddolwn fel Cymry'r dylanwad pellgyrhaeddol a gafodd Academïau r Anghydffurfwyr ar arweinyddiaeth a gweithgarwch y Gymdeithas Gymraeg dros ddegawdau eu bodolaeth. Ond a ydy r eglwys yn parhau i wneud gwahaniaeth yn y gymdeithas? Yn ôl Prif Weinidog gwledydd Prydain mae r dystiolaeth Gristnogol yn gwbl hanfodol! Mewn araith wrth ddathlu 400 mlynedd cyhoeddi Beibl y Brenin Iago y mis diwethaf cyfeiriodd y Prif Weinidog at werthoedd Cristnogol fel nodweddion canolog y Gymdeithas Brydeinig, trysorau y dylid eu parchu. Meddai: They are values that speak to us all - to people of faith and none. Those who oppose this usually make the case for secular neutrality. They argue that by saying we are a Christian country and standing up for Christian values we are somehow doing down other faiths. I think these arguments are profoundly wrong. Those who advocate secular neutrality in order to avoid passing judgment on the behaviour of others, fail to grasp the consequences of that neutrality, or the role

10 that faith can play in helping people to have a moral code. Yn ôl David Cameron mae gan yr Eglwys rôl hanfodol i wneud gwahaniaeth yn ein cymdeithas yn 2012! dysg hi i ofni byw yn esmwyth gan anghofio r byd a i loes, nertha hi i dosturio wrtho a rhoi i hysgwydd dan ei groes. mor aml y canwn eiriau W. Pari Huws ag arddeliad yn ein hoedfaon. Onid ein gweddi yw ar i n heglwysi, ac i ni fel rhai yn arddel enw Crist, fod yn rhan annatod o n cymdeithas er mwyn medru dylanwadu arni?. Gweddïwn am nerth a chyfeiriad i fod yn rhan; a ydym yn gwneud gwahaniaeth? A ydym yn halen yn halltu, yn gannwyll yn goleuo? A fyddai cymdeithas yn wahanol - boed well neu waeth - hebom? Neu r gwirionedd plaen yw ein bod yn twyllo ein hunain am ein dylanwad, ein galluoedd a n pwysigrwydd? Teithiwn nôl mewn amser i r Eglwys Wesleaidd yn Waaihoek ger Bloemfontein, De r Affrig - awn nôl 100 mlynedd. Yno, yn yr eglwys hon, ymysg y gynulleidfa Gristnogol oedd yn addoli yn y fan honno ar 8fed Ionawr 1912, cynnwyd fflam y Mudiad Gwrth- Apartheid. A wnaeth yr eglwys honno wahaniaeth yn y gymdeithas? Oes angen ateb? A ydy r eglwys wedi gwneud gwahaniaeth yn y gymdeithas? Cynnig hanes yr ateb. Gwahaniaeth mawr! A ydy r eglwys yn parhau i wneud gwahaniaeth yn y gymdeithas? Hwn yn gwestiwn anos... ond ni ddylai fod! Trof yn aml i ddarllen Blog Terence Lee ar y rhyngrwyd. Milwr yng Ngwasanaeth Cenedlaethol Singapore yw Terence Lee ac mewn trafodaeth o berthnasedd yr Eglwys Gristnogol i gymdeithas ail ddegawd yr 21ain Ganrif meddai: The issue here is not whether the Church is relevant to society. This is a non-issue. People will forever need the Gospel. The issue here is how we can make the Gospel relatable to the people around us and how do we present it to the people with such presence and the power of God that they will be converted. We do not need to worry about the contents in the parcel, because it has already been provided for and taken care of by God. What we need work on is the delivery. A ydy r eglwys yn parhau i wneud gwahaniaeth yn y gymdeithas? dim ond chi a minnau all ateb y cwestiwn, Ni, a n hymwneud ni â chymdeithas, - neb arall ond nyni, chi a fi - sy n penderfynu a ydy r Eglwys Gristnogol yn parhau i wneud gwahaniaeth yn Hefin Jones [Myfyrdod gan aelod o Eglwys Minny Street yng Nghyngor Eglwysi Cymraeg Caerdydd nos Iau Ionawr 12eg, a diolchwn yn fawr amdani.]

11 YN ÔL TRAED CAPTEN SCOTT Bae Caerdydd - Cofeb i Scott Ydych chi eisiau mynd i Antarctica ym mis Ionawr? Dyna oedd cwestiwn fy ffrind Marie un noson mewn ymarfer côr. Roedd hyn ym mis Medi ac ymhell cyn y gyfres deledu gan David Attenborough, a dim ond ar ôl i mi ddweud ie y sylweddolais y byddem yno gan mlynedd i'r diwrnod y cyrhaeddodd Scott Begwn y De. Rydym ni sy'n byw yng Nghaerdydd yn gwybod bod Scott wedi hwylio yn y Terra Nova o Ddociau Caerdydd, gyda glo Cymreig a'i noddi gan lawer yng Nghymru. Hedfan i Buenos Aires a threulio dau ddiwrnod yn gweld y golygfeydd a phrofi r Tango a r Assado (Barbiciw) y mae yr Ariannin yn enwog amdanynt. Yna hedfan i Ushuaia yn Tierra del Fuego (tua 1425 milltir) i ddechrau ein taith i r Antarctig. Cyrraeddasom Ushuaia yn gynnar a llwyddo i weld y tu mewn i r rhan hon o Batagonia ddeheuol, mynyddoedd a choedwigoedd, yn wahanol i'r rhan fwyaf o'r rhanbarth sych honno. Mae ein llong y Fram, o Norwy wedi ei henwi ar ôl llong Raold Amunsen a hwyliodd i Antarctica i fod y cyntaf i gyrraedd Begwn y De. Fodd bynnag, cyn cyrraedd Antarctica, roedd rhaid hwylio r Mynedfa Drake yn ôl pob tebyg, y moroedd mwyaf stormus yn y byd. Roeddem yn lwcus ac nid oedd y rhan fwyaf o'r teithwyr yn sâl ond yn mwynhau gweld adar môr megis Albatross ac Petrels yn gleidio o gwmpas y llong. Cawsom hefyd ddarlithiau ar hanes Antarctica a'r bywyd gwyllt sy'n llwyddo i oroesi yn y tir garw hwn. Roedd ein golwg cyntaf o rewfynydd a r tir yn gyffrous iawn, ac roeddem yn fuan yn gollwng angor ar Ynys Half Moon yn Ynysoedd Shetland y De. Roeddem yn rhwyfo mewn cychod bach Polar Cirkel ac yn gallu archwilio r ynys fechan a oedd yn gartref i nythfa o Bengwiniaid Chinstrap. Roeddent yn ein hanwybyddu ac yn parhau i siglo cerdded yn ôl ac ymlaen i'r môr ac yn bwydo eu cywion llwglyd. Roedd yn hudol, gydag awyr clir, haul llachar, eira a dim ond sŵn y gwynt a'r pengwiniaid. Roedd y diwrnod nesaf yn cynnwys glanio arall ar Ynys Cuverville i weld Pengwiniaid Gentoo a Morloi Weddell. Yn y prynhawn hwyliasom y Sianel Lemaire, bwlch cul rhwng Shetlands y De a r tir mawr o Benrhyn Antarctic. Treuliais yr amser ar y dec yn tynnu gormod o luniau! Y diwrnod canlynol oedd 17 Ionawr 2012, dydd pen-blwydd y Capten Scott, a dyna gyrraedd Pegwn y De. Roeddem yn cyrraedd tir ym Mhorth Lockroy, safle hanesyddol Prydeinig o r Ail Ryfel Byd sydd wedi ei adfer fel amgueddfa a r Swyddfa Bost mwyaf deheuol yn y byd. Roedd y tywydd wedi newid ac roeddem yn falch o allu bod y tu mewn a gweld yr ystafelloedd a oedd wedi eu

12 gosod allan gyda dodrefn a bwydydd o'r 1950au. Gallech fod yn rhywle ym Mhrydain, ar wahân i weld pengwiniaid wrth edrych allan drwy'r ffenestr. Roeddwn yn dymuno nodi'r cysylltiad â Chapten Scott, Caerdydd ac Antarctica, ac roeddwn wedi mynd â baner Cymraeg gyda fi, a tynnodd Marie fy llun yno. Fy mhrif argraff o Antarctica yw ei bod mor lân ac yn fuddugoliaeth i heddwch a gofal am yr amgylchedd. Mae'r diwydiant twristiaeth yn unigryw. Ni ellir gadael unrhyw beth ar y tir ac eithrio ôl troed. Nid oes unrhyw sbwriel, llygredd llwch hyd yn oed neu hadau ar ein dillad. Roedd yn rhaid inni hwfro cyn mynd i'r lan gyntaf. Mae'r Cytundeb â r Antarctig yn caniatáu ymchwil wyddonol o dan yr un amodau amgylcheddol llym gyda gwyddonwyr o diroedd lawer yn cydweithio a byw gyda'i gilydd mewn heddwch. Pam na all yr ysbryd hwn o gydweithio a gofalu am yr amgylchedd ymledu dros weddill y byd? Siân Evans Y TROI ALLAN YN 1662 Mae r flwyddyn 1662 tair canrif a hanner yn ôl i eleni yn garreg filltir bwysig yn hanes crefydd yng Nghymru a Lloegr. Gydag adferiad y Frenhiniaeth yn 1660 fe ail-orseddwyd yr Eglwys Anglicanaidd, gan roi monopoli iddi dros grefydd yn y ddwy wlad. O dan y Weriniaeth, yn dilyn y Rhyfel Cartref, fe sefydlwyd rhyddid crefyddol yn rhoi hawl i bawb, ac eithrio Pabyddion, i addoli fel y mynnent. O ganlyniad, fe dyfodd y sectau y Presbyteriaid, y Bedyddwyr, yr Annibynwyr a r Crynwyr disgynyddion y Piwritaniaid mewn cyfnod cyn hynny, a roddodd fod i r capel ymneilltuol cyntaf yng Nghymru yn Llanfaches, Gwent. Er i r brenin, Siarl yr Ail, ddatgan y buasai n caniatáu rhyddid crefyddol pe ail-orseddid ef, barnodd y Senedd yn wahanol. Dywedir bod y Senedd a etholwyd yn 1661 yn fwy brenhinol na r brenin ei hun, ac aeth ati i dorri ei addewid, a deddfu nifer o fesurau i ddiddymu ymneilltuaeth. Yn 1661 pasiwyd Deddf y Corfforaethau, a ymosododd ar yr ymneilltuwyr yn y trefi, gan adfer eu bywoliaethau i amryw o r clerigwyr a drowyd allan o u plwyfi dan y Weriniaeth. Effaith y ddeddf hon yng Nghymru oedd torri allan 93 o weinidogion oedd wedi cymryd lle r clerigwyr a drowyd allan ynghynt. Y flwyddyn ganlynol, 1662, pasiwyd Deddf Unffurfiaeth a orchmynnodd fod pob clerigwr i ddilyn trefn y Llyfr Gweddi Gyffredin yng ngwasanaethau r Eglwys, yn lle arferion yr ymneilltuwyr megis gweddïo o r frest. Pe gwrthodai unrhyw un gydymffurfio, collai ei le, ac o ganlyniad trowyd 25 yn ychwaneg allan at y 93 uchod. Trodd rhai ohonynt, megis Samuel Jones, Brynllywarch ger Pen-ybont ar Ogwr, i gadw ysgolion, a dyna gychwyn yr academïau a ddaeth i gystadlu â phrifysgolion Lloegr, sefydliadau addysgol na dderbynient ymneilltuwyr o gwbl. Dilynwyd y deddfau yma gydag ychwaneg o ddeddfau cosb a ddisgrifiwyd fel y Clarendon Code gan mai Edward Hyde, Iarll Clarendon, yr Arglwydd

13 Ganghellor, oedd un o r amlycaf o blaid y deddfau hyn i r diben o erlid ymneilltuwyr a u gorfodi i gydymffurfio. Ni chaent gyfarfod mewn cynulleidfa o fwy na phump, a gwaherddid unrhyw ymneilltuwr rhag cynnal ysgol o fewn pum milltir i unrhyw dref. Dilynodd cyfnod o erledigaeth ar yr ymneilltuwyr, yn arbennig y Crynwyr, a ffodd llawer ohonynt i America. Ceisiodd Siarl yr Ail gynnig rhyddid crefyddol yn 1672 ar ei liwt ei hun heb ymgynghori â r Senedd, gyda r bwriad o roi rhyddid i r Pabyddion yn fwy nag i r ymneilltuwyr, ond rhwystrodd y Senedd hynny yn 1673 gan basio r Ddeddf Brawf yn erbyn y Pabyddion. Aeth yr erlid yn ffyrnicach yng nghyfnod Iago yr Ail, brawd Siarl, ond pan ddigwyddodd y Chwyldro Gogoneddus yn 1688 wedi i William o Oren (William y Trydydd) a i wraig Mari (merch Iago) ddod i r orsedd, mynnodd hwnnw fod rhyddid crefyddol i gael ei gydnabod fel egwyddor, er mai dim ond rhyddid i addoli a ganiatáwyd, gan i hawliau politicaidd gael eu gwrthod. Felly, gwelir fod y daith tuag at ryddid crefyddol wedi bod yn arwrol iawn ac wedi costio n ddrud i n cyndadau. Ni ddiddymwyd y Deddfau Cosb hyd 1866, ond nid oeddent yn weithredol erbyn hynny, ac yn 1828 y cafodd ymneilltuwyr hawliau sifil a pholiticaidd. Mae r flwyddyn hon, felly, yn gyfle i gofio r troad allan a fu n gyfrwng i sefydlu r enwadau ymneilltuol cynnar yng Nghymru a Lloegr. E. D. Evans