Arfordir Ceredigion Pen Llŷn Parc Cenedlaethol Eryri

Transcription

1 Arfordir Ceredigion Pen Llŷn Parc Cenedlaethol Eryri 2017 BLWYDDYN CHWEDLONOL

2 Chwedlau ddoe a heddiw Eleni, rydym wedi cynhyrchu llyfryn teithio a gwyliau sydd fymryn yn wahanol. Testun y llyfryn yw chwedlau er mwyn adlewyrchu r ffaith mai r Flwyddyn Chwedlau yw 2017 yng Nghymru. Mae hyn yn olynu Blwyddyn Antur a gafwyd yn 2016 ac fe i dilynir yn 2018 gan Flwyddyn y Môr. Mae pob thema n canolbwyntio ar gryfderau Cymru - anturiaethau Bywyd yn yr Awyr Agored ; chwedlau, hanes a threftadaeth y wlad; a r ffaith bod Cymru n cael ei throchi gan y môr ar dair o i phedair ochr. Mae r hyn sy n dda i Gymru n dda iawn i Eryri Mynyddoedd a Môr, sy n ymgnawdoli r tair thema fel unlle arall. Yn 2017, mae r llyfryn hwn yn datgelu popeth am ein tirwedd chwedlonol a r bobl a luniodd gymeriad Gogledd Cymru. Pobl chwedlonol o r gorffennol a r presennol ydynt. Fe ddown â phytiau o fyfyrdodau r bechgyn lleol enwog, Bryn Terfel a Dave Brailsford, y ddau bellach wedi u hurddo n farchogion. Ymhellach nôl, cewch ddysgu rhywfaint am Dywysogion Gwynedd. Mae n wir eu bod wedi bodoli, ond nid ydym yn siŵr am rai o r straeon yn ymwneud â chleddyfau, dewiniaid a dreigiau ac sy n gysylltiedig â r Brenin Arthur (er eu bod yn straeon heb eu hail). Un peth sy n wir hyd sicrwydd yw bod Eryri Mynyddoedd a Môr yn serennu yn ffilm newydd Guy Richie King Arthur: Legend of the Sword. Cafodd rhan helaeth ohoni ei ffilmio yma, felly cymrwch gip olwg (dylai gael ei rhyddhau ym mis Mai). A chymrwch eich amser wrth bori trwy r llyfryn hwn. Yn ogystal â n gorffennol chwedlonol, rydym wedi cynnwys profiadau ac atyniadau o r presennol sydd eisoes wedi ennill eu plwyf fel chwedlau newydd. Roger Thomas, Golygydd Mynegai Dyma restr o r hyn sydd i w weld ar y tudalennau a ganlyn - a beth allwch chi ei wneud pan ydych yn mynd o gwmpas y lle. 2 Cipolwg braslun o n chwe ardal gwyliau 4 Croeso i r Flwyddyn Chwedlau 6 Arfordir a chefn gwlad, cestyll a diwylliant 8 Profiadau chwedlonol hen a newydd 10 Llefydd chwedlonol wedi u dewis gan enwogion lleol 14 Chwedl, dirgelwch a llên gwerin 16 Cofio r prifardd Hedd Wyn 18 Syllu ar y Sêr yn ein Hawyr Dywyll 20 Anturiaethau Chwedlonol 22 Beicio a beicio mynydd 24 Bwyd, bendigaid fwyd 26 Ar y môr traethau, chwaraeon dŵr a bywyd gwyllt 28 Atyniadau a gweithgareddau syniadau i ch ysbrydoli: rheilffyrdd culion, parciau antur i r teulu, cestyll a chwareli Treftadaeth y Byd, gwylio adar, siopa, celf a chrefft, amgueddfeydd ac orielau, pysgota, golff, marchogaeth, anturiaethau Ymunwch yn y sgwrs a chadwch mewn cysylltiad I gael yr wybodaeth ddiweddaraf am yr hyn sy n digwydd a r hyn sy n newydd, ymunwch â ni ar ein rhwydweithiau cymdeithasol. Cofiwch, mae n gweithio r ddwy ffordd. Rhowch wybod i ni beth yw eich barn; a rhannwch eich syniadau, eich lluniau a ch fideos gydag eraill. 34 Gwyliau a digwyddiadau 36 Gwybodaeth bellach 37 Llefydd i aros 38 Map a gwybodaeth teithio 40 Dewiswch chi ardaloedd gwyliau Cymru ymweldageryri.info facebook.com/ymweldageryri twitter.com/ymweldageryri flickr.com/visit_snowdonia ymweldageryri.wordpress.com pinterest.com/visitsnowdonia instagram.com/visitsnowdonia youtube.com/visitsnowdonia Cyhoeddwyd gan: Y Gwasanaeth Twristiaeth, Marchnata a Gofal Cwsmer, Adran Economi a Chymuned, Cyngor Gwynedd, Swyddfeydd y Cyngor, Caernarfon, Gwynedd LL55 1SH. Hawlfraint Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy County Borough Council. twristiaeth@gwynedd.llyw.cymru Ysgrifennwyd y testun golygyddol gan Writerog Ltd, Roger Thomas Freelance Services, writerog.co.uk Dyluniwyd a chynhyrchwyd gan View Creative Agency, viewcreative.co.uk Argraffwyd gan W. O. Jones Printers Ltd, wojprint.co.uk Ffotograffau Alamy; Alan Dop Photography; Alex Meacock, Camera Drone UK; Alun Fôn Williams; APCE/SNPA; Atyniadau Eryri; BBC Cymru; Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy; Cyngor Gwynedd; Graig Wen; Hawlfraint y Goron (2016) Cadw; Hawlfraint y Goron (2016) Croeso Cymru Jan Davies; Kris Williams; Amgueddfa Lechi Cymru, Llanberis; Ymddiriedolaeth Genedlaethol/John Miller; Owain Fôn Williams; Swift Holiday Homes; Trefeddian Hotel; VisitBritain/Ben Selway; Waitrose Good Food Guide; Darlun: Brett Breckon (tudalen 14) Er y gwnaed pob ymdrech i sicrhau cywirdeb yn y cyhoeddiad hwn, ni all y cyhoeddwyr dderbyn unrhyw atebolrwydd am unrhyw gamgymeriad, anghywirdeb neu unrhyw beth sydd wedi i adael allan, neu am unrhyw fater sy n gysylltiedig â chyhoeddi r wybodaeth neu sy n codi yn sgil hynny. Holwch ynghylch y prisiau a r cyfleusterau cyn i chi fynd ati i archebu. Pan fyddwch wedi gorffen â r llyfryn hwn, rhowch ef i ffrind neu rhowch ef mewn bocs ailgylchu addas os gwelwch yn dda.

3 Cipolwg Mae Gwlad o gyferbyniadau yn un o r ystrydebau sy n cael eu defnyddio drosodd a throsodd mewn llyfrau tywys heb feddwl ddwywaith. Ond fan hyn, mae n wir. Un funud, rydych i fyny, fyny, fry ar fynyddoedd. Ac mewn chwinciad, rydych ar lan y môr. Nid yw n ormod i ddweud eich bod yn medru teimlo ar ben y byd yn y bore (wrth gyrraedd copa r Wyddfa) a theimlo trwch o dywod o rhwng bodiau eich traed yn y prynhawn (ar draethau Harlech, Dinas Dinlle neu r Morfa Bychan) Nid yw hynny n gymaint o syndod o ystyried bod Eryri Mynyddoedd a Môr yn gartref i Barc Cenedlaethol Eryri, Penrhyn Llŷn (Ardal o Harddwch Naturiol Eithriadol) ac arfordir sy n rhyw 200 milltir o hyd. I roi darlun uniongyrchol o r modd y mae pethau n newid mor gyflym yn y parthau hyn, rydym wedi rhannu ein rhanbarth yn chwe ardal. Traeth Morfa Bychan Criccieth, Porthmadog a Dyffryn Ffestiniog Coedwigoedd derw, traethau a gweithgareddau gwefreiddiol Mae arfordir - glannau deheuol Penrhyn Llŷn ac aber hardd, ysbrydoledig Afon Dwyryd. Mae yna gefn gwlad - digonedd ohono, gan gynnwys talpiau o fynydd a chwm coediog Ffestiniog. Felly, dydych chi ddim yn brin o olygfeydd. Mae r un peth yn wir am atyniadau a llefydd i ymweld â nhw - mae r rhan hon o Gymru n gyforiog o hanes, treftadaeth a diwylliant. Cofiwch ymweld â Blaenau Ffestiniog, hen bencadlys llechi r byd sydd wedi cael ei hadfywio fel canolfan weithgareddau fyd enwog. Bae Ceredigion Arfordir Cambriaidd â chastell i goroni r cyfan Ynghyd â Phenrhyn Llŷn, mae Bae Ceredigion yn rhoi r môr i ni yn Eryri Mynyddoedd a Môr. Mae r mynyddoedd yn cwrdd â r môr ar hyd yr arfordir hyfryd hwn - ond yn fwyaf cofiadwy ger dau aber godidog afon Mawddach ac afon Dyfi. Ceir uchafbwyntiau eraill yng Nghastell Harlech sy n Safle Treftadaeth y Byd, Aberdyfi dlos a rheilffyrdd bychain Fairbourne a Thywyn. Deheudir Eryri Mwy o fynyddoedd - a llynnoedd a choedwigoedd Mae gennym yma ein rhaniad gogledd/ de ein hunain. Ceir mynyddoedd yn y de hefyd - llwyth ohonynt - ond maent yn lasach ac yn fwy bryniog nac ucheldir y gogledd. Mae Cader Idris yn teyrnasu gan godi ei ben niwlog uwchlaw Dolgellau ac i r dwyrain ceir y ddwy Aran, y ddwy Arennig a mynyddoedd y Berwyn sy n codi uwchben y Bala a Llyn Tegid, llyn naturiol mwyaf Cymru. Ceir coedwigoedd yma hefyd - yr enwocaf ohonynt yw Parc Coedwig Coed y Brenin, sy n adnabyddus am ei beicio mynydd o safon byd eang. Dyffryn Conwy a Hiraethog Hanes, bryniau coediog a rhosydd grugog Mae milltir neu ddwy n gwneud byd o wahaniaeth. Ar ochr orllewinol dyffryn ffrwythlon, iraidd afon Conwy, y mae coedwigoedd trwchus. Ond tua r dwyrain y mae Mynydd Hiraethog, â i rosydd grugog, anghysbell dan ffurfafen eang. Mae hon felly n ardal amrywiol dros ben, gyda phentref mynyddig Capel Curig ar un pen a thref gaerog Conwy ar y pen arall. Rhyngddynt, saif tref brysur wledig Betws-y-Coed. Bangor, Caernarfon, Llanberis a Phentrefi Eryri Ar y brig os am fynyddoedd, cestyll a gweithgareddau Pwy sy n teyrnasu yn y parthau hyn - dyfalwch? - Yr Wyddfa, y mynydd uchaf yng Nghymru a Lloegr. Ond nid dyma yw r unig atyniad. Ceir yma lynnoedd mynyddig a dyffrynnoedd coediog hefyd, ac arfordir gyda thraethau breision a chulforoedd cysgodol. Mae llefydd a grëwyd gan ddyn hefyd ar frig y rhestr, yn arbennig castell byd enwog Caernarfon. Ac mae atyniadau megis Zip World Velocity ym Methesda wedi cyfrannu at fri rhyngwladol Eryri Mynyddoedd a Môr fel canolfan gweithgareddau. Penrhyn Llŷn Hyd braich o bobman Dyma Fraich Eryri, penrhyn hardd a gwyllt sy n cydio ynddoch chi a ch dwyn i w gôl. Mae r cyfuniad o ddiwylliant a threftadaeth, ffermydd traddodiadol, a phorthladdoedd, baeau, traethau a chlogwyni bychain Llŷn yn dra gwahanol i unrhyw beth arall yng Nghymru - neu unrhyw le arall yn y byd â dweud y gwir. Nid yw n syndod felly bod ei arfordir yn Ardal o Harddwch Naturiol Eithriadol wedi i warchod. Gallwch grwydro ar ei hyd ar Lwybr Arfordir Llŷn (bellach yn rhan o Lwybr Arfordir Cymru). 2 Eryri Mynyddoedd a Môr ymweldageryri.info 3

4 Croeso i r flwyddyn chwedlau 2017 yw Blwyddyn Chwedlau Croeso Cymru. Ni allasid dewis gwell thema - wedi r cyfan, mae Cymru n wlad a chanddi orffennol beiddgar a threftadaeth gyfoethog. Mae n thema sy n plethu n dwt gydag Eryri Mynyddoedd a Môr. Mae myth, llên gwerin a chwedl yn drwch ar lethrau ein mynyddoedd ac yn trwytho r arfordir gyda hanesion am ddewiniaid, tywysogion a dreigiau, llongddrylliadau, teyrnasoedd suddedig a bwystfilod y môr. Golwg Chwedlonol Ond nid yw popeth fel y gyfres deledu Game of Thrones. Mae Eryri Mynyddoedd a Môr yn chwedlonol am resymau dirifedi. I ddechrau, mae ei harddwch yn chwedlonol, sydd ddim yn syndod gan ei bod, ar y cyfan, yn swatio ym mynwes Parc Cenedlaethol Eryri. Hwn yw trydydd parc mwyaf yn y DU gydag 823 milltir sgwâr yn ymestyn o gopa r Wyddfa i lawr i w thraethau. Ac ynglŷn â r darn sydd tu allan i r Parc - dyna Benrhyn Llŷn wedi ei ddynodi yn Ardal o Harddwch Naturiol Eithriadol AHNE. Ac mae yna bethau i w gwneud yn ein tirweddau chwedlonol. Mae n debyg eich bod wedi dyfalu rhai yn barod: cerdded, dringo, beicio mynydd, caiacio, ac ati... y gweithgareddau nodweddiadol. Ond mae yna bethau eraill hefyd, fel y gwelwch, toc. Castell Conwy Safleoedd Treftadaeth y Byd, rheilffyrdd bychain a diwylliant Mae hyn yn gweddu i r dim at ein profiadau chwedlonol eraill. Mae yma dri Safle Treftadaeth y Byd (cestyll Caernarfon, Conwy a Harlech), heb sôn am doreth o lefydd hanesyddol eraill, o gôr cewri hynafol i weithdai sydd dal yn union fel ag yr oeddent pan aeth y chwarelwyr adref am y tro olaf. Lluniwyd Gogledd Cymru cymaint gan ei llechi ag unrhyw rym hanesyddol arall. Gadawodd etifeddiaeth ddofn o i hôl sydd, ar hyn o bryd, yn destun cais am Safle Treftadaeth y Byd. Mae gennym lith o reilffyrdd treftadaeth - mae un yn mynd â chi i gopa r Wyddfa, hyd yn oed, sef y copa uchaf yn neheubarth Prydain. Ac i ategu r natur unigryw hon, mae r iaith Gymraeg i w chlywed ym mhobman. Hon yw iaith fyw fwyaf hynafol Ewrop, yn greiddiol i gymeriad a diwylliant y rhan hon o Gymru. Newydd am yr hen Ond dyma r peth. Ac ar y gair, mae chwedlau newydd yn cael eu creu - mewn llefydd fel cloddfeydd hanesyddol a chwareli sy n cael eu hadfywio fel canolfannau antur (gydag A fawr) gyda gwifrau gwib cyflymaf y byd ac, o dan y ddaear, lle gwneud campau ar drampolinau tanddaearol enfawr. Yn Nyffryn Conwy mae rhywbeth arbennig arall - sef unig lyn syrffio mewndirol y byd. Fel soniwyd yn ddiweddar yn y Daily Telegraph: The old favourites are still there. But there are now some new exciting ingredients in the mix. Edrych ymlaen Yn 2018, thema Cymru fydd Blwyddyn y Môr. Bryd hynny, byddwn yn dathlu ein treftadaeth forwrol a r cannoedd o filltiroedd o arfordir, sy n cynnwys popeth o draethau hirion, tywodlyd i gildraethau a baeau cyfrin. Cadwch lygad amdano. Surf Snowdonia Chwedlau ddoe a heddiw Mae sawl ffurf i n chwedlau. Maent yn wir am bobl a llefydd, pethau i w gweld a u clywed, y gorffennol a r presennol. Fe u gwelwch yn Ninas Emrys yng ngodidowgrwydd Nant Gwynant ger Beddgelert. Yma, dywedir fod brwydr ffyrnig wedi digwydd rhwng y ddraig goch a r ddraig wen (pwy a enillodd, ys gwn i?). Maent yno yn Aberdyfi, ble mae Clychau Cantre r Gwaelod yn canu o dan y don ym Mae Ceredigion. Mae castell mawreddog Caernarfon yn gofeb ganoloesol â i ddylanwad ymhell ac agos. Mae n dwyn i gof Ymerodraeth Rufain, Caer Gystenin, a chwedloniaeth Geltaidd y Mabinogi. Beth am gloi trwy neidio o Gaernarfon y 13eg Ganrif ymlaen i 2017? Os nad yw gwibio i lawr gwifren wib ar gyflymder o dros 100 mewn chwarel ger Bethesda yn brofiad chwedlonol, byddai n dda gennym wybod beth sydd. Un o oreuon y blaned Mae un o brif gyhoeddwyr llyfrau teithio r byd, Lonely Planet, wedi rhestru Gogledd Cymru ymhlith y 10 rhanbarth gorau i ymweld â nhw yn 2017, yng nghategori Best in Travel, gan guro llefydd fel De Awstralia a Chile. Daeth yn bedwaredd o r brig ar sail ei harddwch, ei gweithgareddau a i bwyd. Dyma beth oedd ganddynt i w ddweud: North Wales deserves to be recognised on the global stage. It s a stunning area with a vast array of activities (and has) also become the haunt of in-the-know fodies. North Wales is a gem and should be on every traveller s radar. 4 Eryri Mynyddoedd a Môr ymweldageryri.info 5

5 Megis man cychwyn y stori yw r Wyddfa 6 Mae n bosib mai mynyddoedd Eryri yw r enwocaf ym Mhrydain. Maent yn erwin a garw, yn brydferth ac yn ysbrydoliaeth, i gyd ar unwaith. Ond dim ond un rhan o n hanes yw r mynyddoedd. Teg dweud mai r Wyddfa yw r teyrn. Ond mae llynnoedd gwledig a gweunydd gwylltion hefyd, a derwennydd hynafol a glennydd gwyrddion, glaswelltog. Heb sôn am yr arfordir sy n ymestyn am 200 milltir, gydag aberoedd lledrithiol, traethau eang, cildraethau bychain a chlogwyni uchel. Mae Eryri Mynyddoedd a Môr yn rhanbarth o gyferbyniadau dirybudd ac annisgwyl. Mae llawer o resymau dros ymweld. Dyma enghraifft i ch rhoi ar ben ffordd. Yr Wyddfa Y copaon Teg fyddai dweud mai r llwybr mwyaf trawiadol at yr Wyddfa yw Nant Peris. Mae n ddarn o dir go syfrdanol, culffordd greigiog a ffurfiwyd gan losgfynyddoedd a rhewlifau. Does ryfedd bod y tîm a goncrodd fynydd Sagarmāthā (Everest) am y tro cyntaf wedi hyfforddi yma ym Os mae dyna ch bryd, fe allwch ddringo dros 90 o gopaon yn Eryri. Tywod glân, gloyw rhwng bodiau eich traed Mae ein traethau (cyfanswm o dros 35) yn amrywio o rai nodedig fel Harlech (oes diwedd iddo?) i gildraethau a baeau clyd fel Porth Oer ar Benrhyn Llŷn - y i hadwaenir yn Saesneg yn Whistling Sands gan fod y gronynnau n sisial o dan draed. A chan ei fod dan ofal yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol (fel rhan helaeth o n harfordir), mae n siŵr o fod yn lân a chroyw - perffaith ar gyfer adeiladu cestyll tywod. Meistri r Gorffennol Ydych chi n hoff o gestyll go iawn? Ar wahân i n tri chastell adnabyddus sy n Safleoedd Treftadaeth y Byd (Caernarfon, Conwy a Harlech) mae n rhaid mai dienaid fyddech chi pe na bai presenoldeb trawiadol cadarnleoedd mynyddig Tywysogion Gwynedd yn Nolwyddelan a Dolbadarn yn cydio ynddoch. Neu pe na baech yn cael eich cyfareddu gan y digwyddiadau yng Nghastell Criccieth a adeiladwyd gan Frenin rhyfelgar o Gymro, a ychwanegwyd ato gan Edward y 1af o Loegr, ac a i hanrheithiwyd yn ddiweddarach gan Owain Glyndŵr. Dyna fywyd cythryblus i un castell. Diwylliant ar daith Dilynwch ôl troed Bear Grylls. Mae llwybr yr arfordir... y i hadwaenir fel y Llwybr ar hyd ymyl Cymru, yn wefreiddiol, meddai. Mae wedi syrthio mewn cariad gyda Llŷn ( tydi pawb?) - cymaint felly fel ei fod wedi prynu Ynys Tudwal ger Abersoch. Cyfoeth Treftadol Mae gan Eryri Mynyddoedd a Môr dreftadaeth falch a byw y mae n ei rhannu trwy iaith, celf, crefft a cherddoriaeth. Ac mae yno i bawb. Profwch fymryn o i chyfoeth helaeth yng Nghanolfan Iaith a Threftadaeth Nant Gwrtheyrn ar Benrhyn Llŷn. Ymwelwch â r gofod celf a pherfformio newydd yng nghanolfan Pontio, Bangor. Ymwelwch â Thŷ Mawr Wybrnant ger Penmachno, man geni r Esgob William Morgan ym 1558 y gwnaeth ei gyfieithiad o r Beibl i r Gymraeg helpu sicrhau dyfodol yr iaith. Ymchwiliwch i n hanes hir a dyrys yn STORIEL (Amgueddfa ac Oriel Gwynedd gynt) yn ei gartref newydd ym Mangor. A beth am alw draw i gymryd rhan yn un o r gweithdai niferus am greiriau o lechen, coed, gwlân a gwydr. ymweldageryri.info 7

6 Profiadau chwedlonol Dyna yw diben gwyliau a seibiannau byrion - y profiad neu r digwyddiad sy n parhau, sy n aros gyda chi am amser wedi i chi ddychwelyd adref. I deuluoedd, efallai mai r wên ar wyneb y plant wrth iddynt gael tro ar rollercoaster cyntaf y byd i gael ei bweru gan bobl ym Mharc Gelli Gyffwrdd ger Caernarfon ydyw. I gyplau, efallai mai gwylio r haul yn machlud yn Ninas Dinlle neu grwydro trwy r coed ger Betwsy-Coed fydd hynny. Mae creu atgofion yn Eryri Mynyddoedd a Môr yn hawdd iawn. Dyma ambell ffordd o wneud hyn. Tonnau a choedydd Mae ystyr newydd yn cael ei roi i ton a thir yn Surf Snowdonia yn Nyffryn Conwy, llyn syrffio mewndirol cyntaf y byd sy n creu r don berffaith, i r eiliad. Ychydig i lawr y lôn mae Coedwig Zip World sy n lle ardderchog i ddringo coed (a champau awyrol pensyfrdanol eraill) a chael eich gwefr o adrenaline. Mae r Fforest Coaster yn newydd sbon yn 2017, llithren sled ar gledrau sy n plethu a saethu i ffordd trwy r coed ar ruthr ydyw. I fyny ac i lawr Ni yw pencadlys gweithgareddau anturus Prydain. Ble arall fedrwch chi wibio lawr gwifren wib ar gyflymder o dros 100mya, y llinell gyflymaf yn y byd (ym Methesda), yna neidio islaw ar drampolîn tanddaearol enfawr, un arall o bethau cyntaf y byd (ym Mlaenau Ffestiniog)? Bodnant yn ei Blodau Dyma un i r garddwyr yn eich plith. Mae Dyffryn Conwy n lle gwyrdd ac iraidd dros ben - a i phennaf atyniad yw Gerddi Bodnant sy n berchen i r Ymddiriedolaeth Genedlaethol ac yn un o erddi godidocaf Prydain. Mae dwy ran i r ardd - y gerddi ffurfiol a r lawntiau taclus ar y pen uchaf, a byd gwyllt a dryswch y Pant islaw. Os ydych yn ymweld, gwnewch yn siŵr eich bod yn ymweld â Chanolfan Fwyd Bodnant gerllaw am deisen gri neu ddwy - a llawer o ddanteithion eraill hefyd. I r Bala n Droednoeth Dyma daith i ch ysbrydoli, un y gallwch chithau ei dilyn. Yn 1800, a hithau n 15 oed, cerddodd Mari Jones am 25 milltir dros y mynydd o Gader Idris i r Bala i nôl Beibl Cymraeg gan yr arweinydd crefyddol y Parch. Thomas Charles. Caiff ei stori, sydd bellach yn chwedlonol, ei hadrodd yng nghanolfan ymwelwyr Byd Mari Jones yn Llanycil ger y Bala. Gelli Gyffwrdd Ar leoliad Mae cwmnïau ffilm wrth eu bodd gyda rhwysg a mawredd ein mynyddoedd. Mae sawl ffilm wedi cael ei saethu yma, a r diweddaraf gyda chyllid enfawr yw gorchest gleddyfog Guy Richie King Arthur: Legend of the Sword, fydd yn agor yn Mae r Chwedl Arthuraidd yn ymddangos ymhobman yn y cyrion - dywed mai yn Llyn Ogwen y gorffwys Caledfwlch, er enghraifft. Beth am ymuno yn yr hwyl trwy ymweld â Labyrinth y Brenin Arthur yng Nghorris, atyniad hudolus i r teulu sy n datguddio ei nodwedd ddiweddaraf, Afon y Ddraig, yn Tua r Deheubarth Nid Yr Wyddfa, ble dywedir i r Brenin Arthur ladd cawr brawychus, yw ein hunig fynydd mytholegol. Teyrnasir dros Ddeheubarth Eryri gan gruglwyth bygythiol Cader Idris, cawr enwog Cadair Idris. O dreulio r noson ar ei chopa garegog fe ddeffrowch yn fardd. Neu n lloerig. Neu efallai ddim o gwbl. I ble r aeth y môr? Dyna gwestiwn da. Rhywsut, mae Craig yr Aderyn yn edrych allan o le. Mae n codi n ddisymwth o r caeau gleision yng ngwastatir Dyffryn Dysynni ger Tywyn. Roedd hwn gynt yn glogwyn arfordirol ond, oherwydd natur symudol yr arfordir, mae bellach wedi i ynysu ynghanol y tir. Does neb wedi dweud hyn wrth adar y môr sy n dal i nythu yma. Mae n daith wefreiddiol i r copa - ond byddwch yn ofalus, mae Craig yr Aderyn hefyd yn gartref i eifr gwyllt eofn. Mae fy nhŷ i n fwy na th dŷ di Mae strydoedd culion canoloesol Conwy dan ei sang o dai hanesyddol. Mae Plas Mawr yn lle chwedlonol - yn llythrennol. Mae r tŷ trefol hwn o oes Elisabeth, yr enghraifft orau yn y DU, yn ail-greu bywyd fel ag yr oedd ganrifoedd yn ôl trwy arddangosiadau clywedol ac aml-synnwyr. Gwych i bawb o bob oed, meddai TripAdvisor. Mae mwy o hwyl i r teulu ar gael ym mwthyn bychan y pysgotwr ar y cei. Beth am weld os allwch i gyd wasgu i mewn i Dŷ Lleiaf Prydain. 8 Eryri Mynyddoedd a Môr ymweldageryri.info 9

7 Llefydd chwedlonol Yr Wyddfa a Rheilffordd yr Wyddfa Dewis amlwg - ond un sy n hawdd ei gyfiawnhau. A oes yna daith arall fwy ysblennydd ar drên yn y DU? Mae r trên bach rac a phiniwn steil Himalaiadd yn eich cludo 3,560tr/1,085m i r copa ble mae r golygfeydd sy n ymestyn cyn belled â mynyddoedd Wiclow yn Iwerddon, unwaith eto, yn odidog. Am ragor o olygfeydd panoramig, gwybodaeth a lluniaeth, galwch heibio i Ganolfan Ymwelwyr Hafod Eryri. Llanbedrog Dyma un o r amryw draethau hyfryd sydd yn Llŷn. Mae traeth cysgodol Llanbedrog yn arbennig o ddeniadol i deuluoedd - ac mae r rhes o gytiau traeth amryliw sydd wedi ymddangos mewn sawl ffotograff, yn gefnlen i r profiad glan môr didwyll a syml. Mae Syr Bryn yn argymell eich bod yn gwersylla ym Molmynydd sydd gerllaw. Portmeirion Yr Wyddfa Mae fy mam yn byw dafliad carreg o Lyn Padarn yn Llanberis ac mae ganddi olygfeydd godidog o r mynyddoedd. Felly, ar ddiwrnod braf mae r demtasiwn i ddringo i gopa r mynydd yn ormod ac rwyf wedi dringo r Wyddfa o leiaf unwaith y flwyddyn yn ystod y 15 mlynedd diwethaf. Rwyf wedi mynd ar hyd llwybr Pen y Gwryd sawl gwaith, yn ogystal â r prif lwybr o Lanberis. Does dim ffordd well o glirio r meddwl a magu chwant bwyd. Mae n amhosib peidio â Bwlch y Fellten, Crib Nantlle syrthio mewn cariad gyda Phortmeirion. Y pensaer Pont Abermaw Syr Clough Williams-Ellis a Pan oeddwn ar daith greodd y pentref ffantasïol gerdded elusennol rhwng hwn, sy n gyfuniad syfrdanol De a Gogledd Cymru, cefais o ddylanwadau o r dwyrain y boddhad o groesi r bont pell a r Eidal. Ble bynnag hon ar draws aber Afon yr edrychwch fe welwch Mawddach ac ymlaen at Crib Nantlle rywbeth hynod - a rhywbeth Abermaw (Y Bermo). Cefais Mae cymaint ohonynt yn fydd yn gwneud i chi wenu. fy llorio gan yr olygfa. Mae r llwybr hwn dros y grib Yn ogystal, mae r gerddi a r yn un o rai llai adnabyddus Eryri Mynyddoedd a Môr. tiroedd toreithiog bron mor Castell Caernarfon yr ardal - ond mae dal mor hudolus â r pentref ei hun. syfrdanol - llwybrau uchel Daeth y daith o 200 Mae pedwar o n sêr lleol yn (gobeithio nad ydych ofn milltir i ben ar Y Maes yng uchder). Mae r llwybr yn Nghaernarfon ac fe aethom rhannu eu dewis gyda ni. cychwyn o bentref Rhyd i gyngerdd y tu mewn i Ddu a thua r gorllewin. furiau r castell syfrdanol Mae n gorffen (neu n hwn i ddathlu r diwedd - dechrau, yn dibynnu ar sut digwyddiad ardderchog. ewch ati) ym mynydd Garn Goch, sydd - yn rhyfeddol Traeth Pwllheli - yn digwydd bod uwchlaw Lle arall rhagorol i mi pentref genedigol Syr Bryn. hyfforddi oedd y traeth ym Syr Bryn Terfel Clwb Golff Nefyn Mhwllheli sy n ymestyn am Robin McBryde filltiroedd. Magwyd Syr Bryn, a gafodd ei urddo n Mae Syr Bryn yn hoffi golff - yn enwedig ddiweddar, ym Mhant Glas, pentref pan fydd yn cael ei chwarae yng Nghlwb Yn enedigol o Fangor, ger Penygroes. Nid yw r seren opera Golff enwog Nefyn a r Ardal. Mae r enillodd Robin, y cyn seren Penrhyn Llŷn erioed wedi anghofio ei wreiddiau ac cwrs lincs yma n unigryw gan ei fod rygbi rhyngwladol, 37 o Pwllheli yw prif dref Llŷn. mae n ystyried yr ardal yn gartref iddo yn ymwthio n ffyrnig tua r môr. Yn ôl gapiau i Gymru rhwng 1994 a Mae taith o gwmpas y penrhyn o hyd. Wherever he travels, the spirit chwaraewyr golff profiadol, syfrdan Mae Yn ddiweddar cafodd gan ymweld â phentref of his native North Wales goes with chwarae arno fel chwarae ar fwrdd llong ei ddewis yn hyfforddwr i Porthdinllaen, dan ofal yr him, meddai r Daily Telegraph mewn ryfel. I dawelu r nerfau, mae Syr Bryn yn Gymru ar daith haf 2017 i Ymddiriedolaeth Genedlaethol, cyfweliad. Dyma ei hoff lefydd yn Eryri hoffi cael hoe fach mewn lle chwedlonol Ynysoedd y Môr Tawel. Yn yn sicr yn rhywbeth y mae n Mynyddoedd a Môr. arall - Tafarn Tŷ Coch ym Mhorthdinllaen. ei eiriau ei hun, dyma pam ei rhaid ei wneud. Daeth hwn yn drydydd mewn pleidlais fod wrth ei fodd gydag Eryri am y bar glan môr gorau yn y byd. Mynyddoedd a Môr. 10 Eryri Mynyddoedd a Môr ymweldageryri.info 11 Clwb Golff Nefyn

8 Llefydd Chwedlonol 12 Lisa Gwilym Mae Lisa yn ddarlledwraig adnabyddus yng Nghymru sy n cyflwyno rhaglenni ar BBC Radio Cymru, BBC Radio Wales, ac S4C. Mae hi n byw yn Y Felinheli gyda i gŵr a u mab ifanc. Yma, mae hi n sôn wrthym am bump o i ffefrynnau. Efallai y bydd un ohonynt yn eich synnu... Portmeirion Does unlle arall o i fath. Mae r pentref yn rhyfedd ac unigryw, gweledigaeth y pensaer Syr Clough Williams-Ellis ydyw. Rwyf i wrth fy modd gyda cherddoriaeth (mae Lisa n cyflwyno rhaglen gerddoriaeth ar gyfer y BBC) felly rydw i bob amser yn mynd i Ŵyl Rhif 6 Portmeirion ym mis Medi. Mae n un o r gwyliau mwyaf difyr ym Mhrydain ac mi rydw i mor ffodus ei fod ar garreg y drws. Pier Bangor Mae n berl Fictoraidd. Mae r pier, yr hiraf ond un yng Nghymru, yn mynd â chi hanner ffordd ar draws y Fenai. Ac mae r golygfeydd yn anhygoel. Mae fy mab wrth ei fodd yn cerdded hyd ddo - ac mi rydw i n wrth fy modd gyda r teisennau blasus yn y caffi. Y Felinheli Rwyf i mor falch mai dyma ble mae ein cartref. Mae ym mhorthladd bychan Y Felinheli, sydd mewn llecyn prydferth ar lan Culfor Menai, ymdeimlad cryf o gymuned. Rwy n mwynhau mynd i dafarndai r Fic a r Gardd Fôn - ac i Barc Coedwig Gelli Gyffwrdd am hwyl gyda r teulu. Gorsaf Ynni Niwclear Trawsfynydd Do, fe wnaethoch ddarllen hynny n gywir. Dewis anghyffredin, o bosib, ond mae r olygfa o r orsaf ynni segur hon yn drawiadol serch hynny. Mae ei dau adeilad concrid enfawr yn gwrthgyferbynnu a r gwyrddni naturiol, ysblennydd o u cwmpas. Brwtaliaeth ar ei orau. Yn ôl pob sôn, fe u dyluniwyd i edrych fel cestyll yn y dirwedd. Saif ar lan llyn ble gallwch gerdded, beicio neu bysgota. Porthdinllaen Mae r pentref hwn sy n eiddo i r Ymddiriedolaeth Genedlaethol ar arfordir gogleddol Penrhyn Llŷn wedi bod yn lle perffaith ar gyfer sawl achlysur arbennig gen i. Mae bron yn gwbl ddilychwin ac mae ganddo draeth hyfryd. Mae cael diod yn Nhafarn Tŷ Coch ar ymyl y dŵr yn rhywbeth y mae n rhaid ei wneud yng Ngogledd Cymru. Owain Fôn Williams O Benygroes y daw Owain. Roedd y pêl-droediwr rhyngwladol, sy n chwarae i dîm Inverness Caledonian Thistle ym Mhrif Gynghrair yr Alban, yn rhan o dîm arwrol Cymru a ddenodd galonnau r byd drwy gyrraedd rownd gynderfynol cystadleuaeth Ewro Mae hefyd yn beintiwr brwd, ac mae n mwynhau r ymdeimlad o ymlacio a bod yn ynysig a ddaw yn ei sgil, ymhell o brysurdeb bywyd bob dydd. Mae ei beintiadau n adlewyrchu r cyswllt cryf sydd ganddo gyda i gynefin. Llefydd fel... Trefor O r hen bentref chwarelyddol hwn ar arfordir gogleddol Llŷn, ceir golygfeydd bendigedig o fynyddoedd yr Eifl wrth iddynt blymio tua r môr ar hyd eu clogwyni serth. Mae n hoff gan Owain fynd â chwch pysgota o Drefor yn unswydd i weld y golygfeydd hyn, a r rheiny tuag at yr Wyddfa. Caernarfon Rhaid i chi ymweld â thref Caernarfon sydd wedi ei diffinio gan ei chastell Treftadaeth y Byd. Ond mae mwy na r gaer ganoloesol gadarn hon ar y rhestr. Ceir yma hefyd strydoedd cul deniadol, Doc Fictoria sy n fodern ag artistig, a r cyfle i deithio ar drên bach Rheilffordd Eryri, yr holl ffordd i Borthmadog. Pant Du Nawr, mae hyn yn annisgwyl. Gwinllan. Yn y mynyddoedd. Mae Gwinllan a Pherllan Pant Du, ar lethrau Dyffryn Nantlle, yn cynhyrchu gwinoedd gwobrwyedig (gwyn, coch a rosé) yn ogystal â seidr a sudd afal o ansawdd uchel. Beddgelert Pan ydych ar Reilffordd Ucheldir Cymru, dewch i lawr yn fan hyn. Dyma un o bentrefi tlysaf Eryri, gyda r clwstwr o dai cerrig ar hyd ymyl Afon Glaslyn. Mae bron yn hanfodol eich bod yn ymweld â bedd Gelert, y ci ffyddlon, ond peidiwch â gadael i chwedl y ci dewr eich digalonni n ormodol. Y tebygolrwydd yw mai creadigaeth tafarnwr o r 18 ganrif gyda llofftydd i w llenwi ydyw. Aberdaron Os teithiwch ar hyd Penrhyn Llŷn i bendraw r byd gogledd Cymru fe ddeuwch at Aberdaron. Dyma le sy n llawn awyrgylch ac sy n eithaf chwedlonol. Dewch i wybod am hanes a diwylliant arbennig y penrhyn yng nghanolfan ymwelwyr Porth y Swnt. Os yw r tywydd yn braf, beth am fynd ar gwch i Ynys Enlli, ynys Yr 20,000 o Seintiau chwedlonol. ymweldageryri.info 13

9 Hel straeon Mae pawb yn hoffi stori dda. Mae hynny n hynod wir am Gymru, ble byddai r traddodiad hynafol o adrodd straeon yn cael ei drosglwyddo ar dafod gan brydyddion a beirdd i dywysogion a r werin. Yna, cyflwynwyd llawysgrifen i Brydain ac yn ei sgil, llên gynharaf Prydain, y Mabinogi, sy n dyddio o r 12fed a r 13eg ganrif. Mae r casgliad hwn o chwedlau, sy n seiliedig ar draddodiad llafar yr hen bobl, yn gymysgedd wallgof o fythau, chwedlau a hanes go iawn. Mae ei phrif gymeriadau n cynnwys tywysogion a morwynion, dreigiau a cheffylau gwynion, cewri a gwrol ryfelwyr, sy n trigo mewn byd rhyfeddol o ddrama aruchel, rhamant, digrifwch, brad, gwrthryfel ac athroniaeth. Ein llyfr y flwyddyn ydy... Mae tirwedd ryfeddol y Mabinogi wedi i ysbrydoli gan lannau gorllewinol Cymru. Felly, pe byddai n rhaid i ni ddewis llyfr y flwyddyn ar gyfer y Flwyddyn Chwedlau, dim ond un dewis sydd, mewn gwirionedd... Mae r straeon yn digwydd ym mhob cwr o Gymru. Y chwedl sydd a i gwreiddiau n ddwfn yn Eryri Mynyddoedd a Môr yw Breuddwyd Macsen Wledig. Camau Santaidd Yn ôl y chwedl, mae ugain mil o seintiau wedi u claddu ar Ynys Enlli. Nid ydym yn sicr o r niferoedd, ond fe wyddem fod tair pererindod i Enlli, ble sefydlwyd abaty yn 615 OC, yn cyfateb i un pererindod i Rufain. Dilynwch ôl eu traed ar Lwybr y Pererinion ar draws Gogledd Cymru i ben draw Llŷn. Honnir hefyd mai ar Enlli y claddwyd Myrddin, dewin y Brenin Arthur, a bod yr ynys wedi bod yn ysbrydoliaeth ar gyfer Afallon, yr ynys Arthuraidd chwedlonol. Segontium Ymlaen â r freuddwyd Mae Macsen Wledig, neu Magnus Maximus, yn breuddwydio am wlad bellennig ble triga morwyn brydferth. Mae n anfon negeswyr i w darganfod. Ymhen hir a hwyr, maent yn cyrraedd Eryri, Y wlad arw y gwelodd ein meistr. Mae n priodi Helen neu Elen, y ferch o i freuddwydion a merch arweinydd Cymreig. Mae r stori hon yn gymysg gyfareddol o r gwir a r gau. Bu Macsen Wledig yn Ymerawdwr Rhufeinig o 383 hyd 388 CC pan oedd Caernarfon yn gadarnle pwysig i r Rhufeiniaid. Gallwch ymweld ag olion eu caer, Segontium, ar y bryn uwchlaw r castell. Hanesyn arall o r Mabinogi yw Branwen ferch Llŷr ac mae i honno gysylltiadau gyda Harlech. Mae r cerflun dirdynol sydd yma, o r enw Y Ddau Frenin yn gysylltiedig â hanes Branwen a i phriodas drychinebus â Brenin Iwerddon. Llyn Barfog Dim nofio diolch Ar wahân i r oerfel, peidiwch, da chi, â throchi ch traed yn nyfroedd Llyn Barfog (yn y bryniau uwchlaw Aberdyfi) na Llyn-yr-Afanc (ger Betwsy-Coed). Yn ôl y sôn, mae r Afanc, bwystfil dyfrol milain sy n gwneud i Jaws swnio n gymharol addfwyn, yn trigo ynddynt. Ond pa lyn sy n hawlio perchnogaeth dros Fwystfil Loch Ness Cymru? Llyn Barfog, o bosib, oherwydd, yn ôl y chwedl mae ôl carn ceffyl y Brenin Arthur ar garreg gyfagos er pan lusgodd yr Afanc o r dyfnderoedd. Nant Gwrtheyrn Mae r llwybr trawiadol i Ganolfan Iaith a Threftadaeth Nant Gwrtheyrn ger Llithfaen ar Benrhyn Llŷn yn torri trwy r clogwyni ac i lawr at y Nant. Dywedir i r pennaeth Celtaidd wahodd y Sacsoniaid i Brydain gan orfod talu n ddiweddarach am ei weithred drychinebus trwy fynd ar ffo a marw yn y pant digalon hwn. Eironi, yn wir, gan mai Nant Gwrtheyrn bellach yw fflam ein treftadaeth Geltaidd. 14 ymweldageryri.info 15

10 Bywydau anfarwol: Hedd Wyn Gwlad beirdd yw Cymru. Efallai fod a wnelo hyn â r iaith Gymraeg, iaith delynegol sy n meddu ar ei mydr a i melodïau unigryw. Yn 2017 bydd can mlynedd wedi mynd heibio ers marwolaeth un o feirdd pwysicaf ein gwlad, Hedd Wyn. Yn hen o flaen ei amser ac yn athro arno ei hun, erbyn troi n 12 oed roedd Hedd Wyn wedi meistroli un o gampau mwyaf barddoniaeth Gymraeg, sef y gynghanedd. Trefniant o seiniau cymhleth ar linell o farddoniaeth ydyw sy n defnyddio pwyslais, cyflythreniad ac odl. Dywed rhai bod modd clywed arlliw ohono ym marddoniaeth Saesneg Dylan Thomas. Ganwyd Ellis Humphrey Evans ym 1887 ac yn fuan iawn daeth ei dalent naturiol i r amlwg. Cymerodd yr enw barddol Hedd Wyn yn sgil ei farddoniaeth gynnar. Fe i dylanwadwyd gan y beirdd rhamantaidd, ac roedd cysyniadau natur a rhamant yn teyrnasu dros themâu ei waith. Dioddefwr y rhyfel Nid bardd cyffredin mohono. Ac nid cyffredin mo i farwolaeth. Bu farw Hedd Wyn ar 31 Gorffennaf 1917 ar ôl cael ei saethu yn ystod Brwydr Passchendaele yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf pan oedd yn gwasanaethu r Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig. Tywydd garw, enaid trwm a chalon drom. Dyna yw trindod anghyfforddus, ysgrifennodd am erchylldra r ffosydd. A oes hanes mwy dirdynnol na hanes Hedd Wyn? Ni fu fyw i wybod ei fod wedi ennill Cadair yr Eisteddfod Genedlaethol. Yn Eisteddfod Penbedw ar 6 Medi 1917 cyhoeddwyd mai ei gerdd ef, Yr Arwr, a bostiodd o Ffrainc, oedd y gerdd fuddugol. Yn ystod seremoni r Cadeirio, datganwyd bod y bardd buddugol, a gyflwynodd ei waith dan y llysenw Fleur de Lys, wedi ei ladd ar faes y gad chwe wythnos ynghynt. Y Gadair Ddu Er parch am fywyd Hedd Wyn a i farwolaeth ddisymwth, taenwyd lliain du dros y gadair wag. Adwaenir Eisteddfod 1917 bellach fel Eisteddfod y Gadair Ddu. Mae hanes Hedd Wyn yn fyw o hyd. Aethpwyd a r Gadair Ddu yn ôl i w gartref, i ffermdy llwm Yr Ysgwrn ger Trawsfynydd. Dros y blynyddoedd, fe ddaeth yn bererinfa, er bod teulu Hedd Wyn yn dal i fyw yno. Drws agored Roedd yn ddyletswydd arna i i gadw r drws yn agored, meddai Gerald, nai r bardd. Yn 2012 gwerthwyd Yr Ysgwrn i Awdurdod Parc Cenedlaethol Eryri. Rwyf wedi gofyn i r Parc ei gadw fel cartref gan beidio â i droi yn amgueddfa, ychwanegodd Gerald. A dyna n union sydd wedi digwydd yn ystod y cyfnod hanfodol o atgyweirio a chadwraeth yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Bydd Yr Ysgwrn yn ailagor yng ngwanwyn 2017 yn union fel ag yr oedd yn amser Hedd Wyn, gydag un peth arall pwysig - ei drysor mwyaf, y Gadair Ddu. Mae n ddigwyddiad a fydd yn un o gonglfeini r Flwyddyn Chwedlau ygn Nghymru. Ceir arwyddbyst at y tŷ oddi ar ffordd wledig sy n rhedeg tua r dwyrain o r A470 ger Trawsfynydd. Gellir mynd ato ychydig i r de o gyffordd yr A470 a r A4212. I Gerald y perthyn y gair olaf: Bydd y Parc yn parhau am byth, a m gobaith i yw y bydd Yr Ysgwrn yn hefyd. Cymru n cofio Am wybodaeth am y modd y mae Cymru n dynodi canmlwyddiant y Rhyfel Byd Cyntaf, ewch i walesremembers.org/cy. 16 ymweldageryri.info 17

11 Awyr y nos Efallai y bydd rhai ohonoch yn cofio r diweddar, anfarwol Patrick Moore, y serydd anghyffredin oedd y cyntaf, trwy ei raglen deledu The Sky at Night i r BBC, i boblogeiddio seryddiaeth. Pe bai n fyw heddiw, fe fyddai ar ben ei ddigon o weld y diddordeb sydd wedi ei gynnau ynghylch y ffurfafen a i galaethau di-ben-draw o sêr, gofod a thyllau duon. Heb os nac oni bai, fe fyddai n mynd am Barc Cenedlaethol Eryri ar ei union, a gafodd ei ddynodi, yn 2015, y 10fed Warchodfa Awyr Dywyll Ryngwladol yn y byd. Gweld sêr Felly, ble ddylem ni edrych? Wel, unrhyw le yn y rhan hon o Gymru. A does dim angen buddsoddi mewn cyfarpar drud. Yn aml, bydd y llygad neu binociwlars yn gwneud y tro. Yn gyffredinol, o edrych tua r de yn dibynnu ar y tymhorau, fe allwch weld Orïon yr Heliwr, yr Efeilliaid (Gemini), Seren y Ci neu Seren y Gweithiwr (Sirius), y Bladur neu r Sosban, Triongl yr Haf (Altair), yr Alarch (Cygnus), sgwâr Pegasus, a r Llwybr Llaethog (ein galaeth ni). Pump o r goreuon Dyma restru ambell leoliad ble gallwch gael golygfa ardderchog o awyr y nos. Llyn y Dywarchen Llyn bysgota boblogaidd hyd ymyl y B4418 uwchlaw pentref Drws y Coed yn Nyffryn Nantlle, oddi ar ffordd yr A4085 rhwng Beddgelert a Chaernarfon yn Rhyd Ddu. Tua r gogledd, mae r sêr yma r un fath trwy gydol y flwyddyn, felly gellir eu canfod yn rhwydd ar noson glir. Mae r criw o sêr a elwir Y Bladur yn hawdd iawn i w hadnabod. Mae eraill megis Llys Dôn (Cassiopeia) ac, wrth gwrs, Seren y Gogledd (Polaris) hefyd yn rhai adnabyddus. Yr ochr dywyll Felly, beth yw Gwarchodfa Awyr Dywyll? Mae n wobr fawreddog a gyflwynir gan y Sefydliad Awyr Dywyll Ryngwladol i lefydd gydag ansawdd awyr nos ragorol a ble mae ymdrechion gwirioneddol yn cael eu gwneud i ostwng llygredd golau. Cofiwch, roedd gennym ni rywfaint o fantais yma yn Eryri Mynyddoedd a Môr. Yn naturiol, rydym yn byw yn un o lefydd tywyllaf De Prydain. Gan fod ein tiriogaeth amhoblog dros 800 milltir sgwâr, mae n lle delfrydol i syllu ar y sêr, yn arbennig yn ein perfeddwlad, fynyddig, arw. O edrych ar bethau fel hyn: Mae hi n dywyll yn Eryri, ond rydym yn goleuo r ffurfafen. Ar y cyfan, mae Cymru n arwain y blaen. Mae ardaloedd Awyr Dywyll ddynodedig hefyd ym Mannau Brycheiniog, Arfordir Penfro a Chwm Elan. Yn ôl y Sefydliad Awyr Dywyll, sydd â i bencadlys yn Tucson, Arizona: Mae Cymru bellach yn arwain y byd gyda r canran o i thiriogaeth sydd â statws gwarchodedig i w hawyr dywyll... Does yr un wlad arall wedi llwyddo gymaint i gydnabod gwerth awyr dywyll naturiol a chymryd camau pendant i w warchod ar gyfer cenedlaethau r dyfodol. Llyn Geirionydd Mae r llyn hwn, â choedwig yn ei amgylchynu, yn llechu yn y bryniau i r gorllewin o Drefriw yn Nyffryn Conwy. Gellir mynd ato ar hyd ffordd fechan gul. Mae ymdeimlad o unigedd gwirioneddol yma, yn arbennig liw nos. Tŷ Cipar Saif hen gartref y cipar hwn mewn llecyn anial yn uchel ar lethrau r Migneint. O i amgylch mae r gors eang yn ymestyn o Ysbyty Ifan i Lan Ffestiniog ac mae n fwrlwm o fywyd gwyllt. Ar y B4407 y mae, rhyw 4 milltir a hanner i r de-orllewin o Ysbyty Ifan a 5 milltir a hanner i r gogledd ddwyrain o Lan Ffestiniog. Bwlch y Groes Mae Bwlch y Groes, sef ffordd fynydd uchaf Cymru â tharmac arni ac sy n cysylltu Dinas Mawddwy a Llanuwchllyn, yn codi i 1,791 troedfedd/546 metr. Yn ogystal â i hawyr eglur liw nos, mae hefyd yn werth ymweld â r fan hon liw dydd er mwyn gweld y golygfeydd godidog sy n ymestyn o Gader Idris at Fynyddoedd y Berwyn. Llynnau Cregennen Dau lyn yn swatio ar lethrau Cader Idris yn neheubarth Eryri ydynt. Llynnau mwyaf atmosfferig y Parc i gyd o bosib. Y ffordd rwyddaf i w cyrraedd yw o r gorllewin, ar hyd y ffordd fach o Ddolgellau. 18 Eryri Mynyddoedd a Môr ymweldageryri.info 19

12 Bwlch Llanberis Anturiaethau chwedlonol Mae Eryri Mynyddoedd a Môr eisoes yn enwog fel gwlad o antur. Am y tro cyntaf, byddai ymwelwyr i Ogledd Cymru yn ystod oes Fictoria yn mentro y tu hwnt i bromenadau glan y môr, gan grwydro mynyddoedd Eryri er eu mwyn eu hunain. Yma, ar rai o glogwyni a bargodion brawychus Nant Peris, y bu i ddringwyr arloesol megis yr anfarwol Joe Brown a Don Whillans fagu profiad. A dewisodd Syr Edmund Hilary yr Wyddfa fel lleoliad hyfforddi cyn concro Mynydd Everest am y tro cyntaf. Ysgogi arloesi Rydym yn deall sut i greu anturiaethau chwedlonol. Ac mae hynny n parhau. Rydym ni n eithaf dyfeisgar yn y parthau hyn. Y dyddiau yma, mi fedrwch wibio i lawr gwifren wib, archwilio ogofau, gwneud campau yn y coed ac o dan y ddaear mewn chwareli llechi, a mwynhau pob math o chwaraeon dŵr... gan gynnwys syrffio ar lyn mewndirol. Dyma sydd gan Tori James, y ddynes gyntaf i ddringo i gopa Everest, i w ddweud: Rydw i bob amser yn gwirioni dros fynd ar wyliau n Eryri... P un ai fy mod wedi bod yn rhedeg, cerdded, dringo neu gaiacio, mae n anodd gadael y lle. Mae Bear Grylls hefyd wrth ei fodd: Mae Cymru n lle mor ddelfrydol i gymryd rhan mewn cymaint o weithgareddau ac anturiaethau. Mae r Wyddfa n dirnod rhyngwladol sy n ymgorffori ysbryd Cymru a r Cymry. Cam wrth gam Ond beth am fynd ati gyda n hoff ddiddordeb hamdden: cerdded. Rydym yn enwog ymysg cerddwyr brwd am ein hamgylchedd heriol. Ond mae gennym ochr dynerach hefyd. Mae nifer o lwybrau cylchol, sy n hawdd ac iddynt arwyneb braf, sy n addas ar gyfer y teulu oll. Ni fydd angen map arnoch, mae arwyddbyst yr holl ffordd. Y llwybrau ger y Bala a llefydd fel Ystâd Dolmelynllyn yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol yn y coed i r gogledd o Ddolgellau sydd gennym dan sylw - ac, yn bennaf, y llwybrau cylchol arfordirol newydd yr ydym wedi eu datblygu. Mae 18 i gyd, a chan fod eu pellter yn amrywio o ychydig dros filltir i 10 milltir a hanner, rydych yn siŵr o ganfod rhai sy n addas ar eich cyfer chi. I gael yr wybodaeth gyflawn, ewch i adran gerdded ymweldageryri.info. Aberdaron Castell Harlech Arfordir arbennig Sôn am yr arfordir, mae yna dipyn go lew i w gael yma (rhyw 200 milltir, a dweud y gwir). A diolch i Lwybr Arfordir Cymru, ased arloesol, y cyntaf o i fath yn y byd, fe allwch grwydro cymaint neu cyn lleied ohono ag y dymunwch. Mae bron chwarter ei 870 milltir yn ein hardal ni - felly dewiswch rhwng y traethau toreithiog, y baeau breision a r pentiroedd halltog. Mae nifer o uchafbwyntiau i r teithiau gan gynnwys Rhaeadr Aber (taith gylchol fer oddi ar y Llwybr), Amgueddfa Lloyd George yn Llanystumdwy, Castell Harlech, Mochras a phenrhyn Dinas Oleu yn Abermaw, ble sefydlwyd yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol. I ddyfroedd dyfnion Os ydych yn hoff o wlychu at eich croen, dyma r lle i chi. Pa bynnag fath o chwaraeon dŵr sy n mynd â ch bryd, mae n debyg bod modd i chi ei wneud o yma - ar y môr, yn ein hafonydd a n llynnoedd. Mae pethau gwallgof yma hefyd, fel ymladd eich ffordd drwy ffrydiau ewynnog Afon Tryweryn, sorbio (dychmygwch fod y tu mewn i bêl blastig enfawr sy n arnofio) yn Llyn Brenig, a dal y don yn Surf Snowdonia yn Nyffryn Conwy, llyn syrffio mewndirol cyntaf y byd sydd wedi creu gymaint o gyffro ers agor rhai blynyddoedd yn ôl. Canolfan antur Ewrop Dyna r enw sydd wedi ei roi i ni - a dyma pam. Allan yn Awyr Agored Eryri gallwch fynd i farchogaeth a merlota, pysgota, chwarae golff, saethu peli paent, gwibio lawr gwifrau, dringo coed, a dysgu llwyth o sgiliau awyr agored mewn canolfannau antur. Am ragor o wybodaeth, ewch i n gwefan. 20 ymweldageryri.info 21

13 Rownd a rownd Ydych chi n cofio r adeg pan mai gweithgaredd amhoblogaidd i fasocistiaid yn unig oedd beicio? Gwynt teg ar eu hôl. Bellach, mae miliynau ohonom yn mynd ar feic gan fwynhau r awyr iach a r teimlad gwefreiddiol bod y byd yn troelli o dan ein holwynion. Beiciwr heb ei ail Dylai rhan helaeth o r clod am y chwyldro hwn fynd i lwyddiant ysgubol y Tîm Seiclo Prydeinig a enillodd sawl medal aur Olympaidd dan arweiniad gŵr lleol, Syr Dave Brailsford. Ffordd Brailsford Way Mae Syr Dave, sy n Gymro Cymraeg, yn hanu o bentref Deiniolen ger Llanberis. Gallwch nawr ddilyn ôl ei olwynion ef diolch i agoriad diweddar Ffordd Brailsford. Mewn gwirionedd, mae dau lwybr beicio - un sy n 50 milltir o hyd, a r llall sy n 75 - sy n mynd drwy a heibio rhai o olygfeydd mwyaf trawiadol Eryri. Ac ar hyd y ffordd fe fyddwch yn wynebu rhai dringfeydd heriol iawn (fyddai Syr Dave ddim yn disgwyl dim llai) a disgynfeydd haeddiannol. Mae llawer yn gyffredin rhwng yn ddau lwybr. Mae r ddau yn mynd drwy Nant Peris, un o ffefrynau Brailsford y mae wedi ei hesgyn filiynau o weithiau. Mae r daith fyrraf yn eich tywys drwy ddyffryn tlws Nant Gwynant ac i Feddgelert a r daith hiraf yn mynd drwy Fetws-y-Coed a Blaenau Ffestiniog. Llwybr 50 milltir Drws y Coed, Nantlle Beicio rhwydd Ond peidiwch, da chi, â meddwl mai dim ond ar gyfer beicwyr profiadol y mae Eryri Mynyddoedd a Môr yn addas. Mae lonydd esmwythach a mwy graddol hefyd i w cael, a llwybrau i r teulu a rhai hamdden sy n addas i bawb. Mae rhai n dilyn llwybrau gwledig ac eraill yn mynd ar hyd hen reilffyrdd - ac maent naill ai n brin o drafnidiaeth neu heb drafnidiaeth o gwbl. Llwybr Mawddach. Mae hwn, er enghraifft, yn llwybr llyfn ar hyd glannau deheuol, prydferth Aber afon Mawddach o Ddolgellau i Abermaw. Uchafbwynt y siwrne yw croesi ceg yr afon dros y bont sy n cludo rheilffordd Arfordir y Cambrian. Am ragor o wybodaeth, ewch i Lonydd Glas Gwynedd yn ein hadran feicio o ymweldageryri.info Beicio mynydd anfarwol Dechreuodd y cyfan ym Mharc Coedwig Coed y Brenin yn ôl yn y 1990au. Yma sefydlwyd beicio mynydd cyfoes Prydain pan ddaeth criw o bobl frwdfrydig at ei gilydd i greu llwybrau trac unigol arbenigol. Ac ers hynny mae wedi tyfu. Bellach mae llwybrau Coed y Brenin rhyw 90 milltir o hyd. Fel beicio ar y ffordd, maent yn addas i bobl o bob gallu. Bydd y beicwyr go iawn yn debyg o fynd am lwybr Bwystfil y Brenin, llwybr 24 milltir o hyd (gradd du yn nhermau sgïo), ond bydd yn well gan feicwyr mwy hamddenol lwybr Yr Afon, llwybr gwyrdd, pum milltir o hyd sy n dipyn haws. Mae llwybr ar gyfer plant ifanc a beicwyr gydag anableddau hyd yn oed - ac mae pawb yn aros yn eiddgar am gael dod â r diwrnod i ben gyda phaned a theisen yng nghaffi r ganolfan ymwelwyr. Antur Stiniog, Blaenau Ffestiniog Ar wib ym Mlaenau Mae Blaenau Ffestiniog, cyn bencadlys llechi r byd, wedi gwneud defnydd da o r llechi gyda chanolfan feicio Antur Stiniog. Mae pobl sy n gwirioni ar feicio i lawr gelltydd yn canmol y lle i r cymylau. Canolfan llwybrau beic brawychus ac ychwanegiad rhagorol i r sîn beicio mynydd yng Ngogledd Cymru - sylwadau nodweddiadol gan feicwyr byr eu gwynt. Ac mae mwy o feicio mynydd o safon byd eang yma - yr oll sydd rhaid i chi ei wneud ydi mynd am Goedwig Penmachno. Parc Coed y Brenin, ger Dolgellau Mae dewis ardderchog o lwybrau prydferth sy n addas i bawb ar Benrhyn Llŷn ac yn y Bala - chwiliwch, er enghraifft, am daflen Llwybrau Beicio Cylchol Newydd Llŷn. 22 ymweldageryri.info 23

14 Y blas sy n cyfrif Rhoddodd y Lonely Planet y bedwerydd safle i Ogledd Cymru yn ei restr o r deg cyrchfan orau yn un o r rhesymau dros hynny yw r bwyd. Dyma ddywedwyd - North Wales has also become a haunt of in-the-know foodies, so however visitors get their kicks, once they ve worked up an appetite, they ll also be well catered for. Nid ciniawa coeth yn unig mo hyn. Yn ogystal â bwyd caboledig mewn gwestai gwledig gwobrwyedig a bwytai gydag ystafelloedd, gallwch gael blas o fwyd cartref da wedi i goginio â gofal a pharch mewn caffis, bistros a thafarndai. Di o n ddim syndod, mewn gwirionedd, gyda chystal cynnyrch lleol ar gael megis cig y gwartheg duon Cymreig a chig oen (o r mynydd neu r morfeydd heli), bwyd môr yn syth o gwch y pysgotwyr, caws artisan... a gwin a chwrw lleol hyd yn oed. I r eithaf Safon, gonestrwydd, blas da a chyn lleied o filltiroedd bwyd ag sydd bosib yw r nod. Defnyddir y pantri lleol toreithiog gan gogyddion i gynhyrchu popeth o fwyd cyffredin maethlon a da i ddanteithion creadigol a blasus. Does dim posib rhestru r holl fwydlen yma - ond i roi blas i chi, dyma ddewis 2017 y Good Food Guide. Black Boy Inn, Caernarfon Aberdyfi: Seabreeze Coed a gwaith maen yn y golwg a chip o r môr sy n gefnlen i goginio maethlon a hael. Fel mae silffoedd y deli Cymreig yn ei awgrymu, bwydydd lleol sy n ennill y blaen. Abersoch: Porth Tocyn Hotel Pryd o fwyd yn yr ystafell fwyta... mae r cyflwyniad fel mewn gwesty hen ffasiwn, ond bod gofal mawr yn cael ei roi i r prydau: cawl blodfresych a mwstard hadau, crème fraîche, ac olew perlysiau; cyw iâr wedi i fwydo ar ŷd gyda garlleg du dros stwnsh cloron y moch, a chourgettes, moron bach a saws gwin coch. Bangor: Blue Sky Café Mae n llawen a chlyd, gyda soffas lledr mawr, dodrefn gwladaidd a chlamp o bopty coed tân. Ar y fwydlen mae r cynnwys arferol fel cawl, brechdanau, byrgers, ciabatta, ond mae hefyd pethau fel... cig oen Cymreig wedi i goginio n araf gyda rhosmari a garlleg. Barmouth: Bistro Bermo Mae pethau ychydig yn fwy uchel ael nac mae enw diymhongar y bistro hwn yn ei awgrymu. Mae r lleiniau bwrdd yn glaerwyn, a chyda r hancesi plyg a r canhwyllau mae teimlad neilltuol yn perthyn i r lle... (mae) bwydlen eang o brydau traddodiadol a chyfoes. Betws-y-Coed: Bistro Betws-y-Coed Agwedd draddodiadol sydd gan Gerwyn Williams tuag at y coginio ar y cyfan. Serch hynny, fe all y traddodiad hwnnw ddeillio o Asia, megis gyda chig bol mochyn wedi i ffrïo a i osod ar reis cnau coco a saws coriander, cymaint ag o adref. Dolgellau: Mawddach Mae r ffermwyr Cymreig, Will ac Ifan Dunn, wedi (addasu) un o u hysguborau o r 17eg ganrif yn fwyty, ac mae eu cig oen a fagwyd ganddynt yn un o brif drysorau r fwydlen... mae Ifan yn gogydd llawer mwy cyfoes nag a fyddech yn ei ddisgwyl. Harlech: Castle Cottage Daeth yr eiddo rhestredig Gradd II dan ofal Glyn a Jaqueline Roberts ym 1989, gan sicrhau lle Castle Cottage ar un o r bwytai mwyaf hirhoedlog ar y rhestr.... Mae lle amlwg i helgig tymhorol ar fwydlenni dyddiol Glyn. Llanberis: The Peak. Bwydlen fer, cynnyrch lleol ffresh yw r alwad yn y bwyty lleol hwn... ac mae r cogydd Angela Dwyer yn cadw at ei gair. Disgwyliwch ddewis lliwgar rhyngwladol o deisenni pysgod Gwlad Thai... (i) ffolen cig oen Cymreig Grym y farchnad Cynhelir marchnadoedd cynnyrch lleol yng Nghonwy, Ogwen a Phorthmadog (gofynnwch yn lleol am fanylion). Ar ddydd Mawrth mae marchnad yn Abermaw (ac ar ddydd Sul hefyd, ond dim ond yn yr haf); Yng Nghaernarfon ar ddydd Sadwrn (drwy r flwyddyn) a Dydd Llun (Mai-Medi). Llanrwst ar ddydd Mawrth; Porthmadog ar ddydd Gwener; Pwllheli ar ddydd Mercher; a Thywyn ar ddydd Llun (yr haf yn unig). Prynwch yn lleol Chwiliwch am y logo hwn pan ydych ar grwydr - mae n golygu bod y siop wedi ymrwymo i ymgyrch Prynu n Lleol Gwynedd. Byddwch yn eich helpu eich hun i ganfod rhywbeth unigryw ac arbennig - ac yn helpu r gymuned leol. 24 Eryri Mynyddoedd a Môr ymweldageryri.info 25

15 Ar y môr Dyma ffaith ddifyr: dim ond 10 milltir sydd o gopa r Wyddfa at y môr. Dyma un arall: mae ein harfordir rhyw 200 milltir o hyd. Felly, pan ydym yn ein galw ein hunain Eryri Mynyddoedd a Môr, mae r traethau a r glannau r un mor bwysig â r copaon, y coedwigoedd a r gweunydd. Porth Oer, ger Aberdaron 26 Traeth i fyny Mae gennym dros 35 o draethau. Dyma restr fer, o r gogledd i r de, o rai o uchafbwyntiau ein harfordir: Penmaenmawr - traeth hir, tywodlyd gyda chlwb hwylio a phromenâd deniadol Llanfairfechan - pentref glan môr, addas i r teulu gyda thraeth eang tywodlyd. Gerllaw mae Gwarchodfa Natur Traeth Lafan yn lle ardderchog i wylio adar Dinas Dinlle ger Caernarfon - traeth helaeth gyda golygfeydd godidog. Ardderchog i gerddwyr, hwylfyrddwyr, a barcutwyr Nefyn dwy filltir o draethau crymion, wedi u naddu o r arfordir fel pedolau perffaith. Mae pentref rhyfeddol dlws Porthdinllaen sy n eiddo i r Ymddiriedolaeth Genedlaethol hefyd yn lle ardderchog Porth Oer, ger Aberdaron - lle unigryw, gyda thywod sy n gwichian dan draed. Aberdaron - traeth llydan tywodlyd ym mhendraw Llŷn, ym mynwes dau benrhyn trawiadol Abersoch - un o n cyrchfannau mwyaf poblogaidd. Mae n boblogaidd iawn gyda theuluoedd, ac i r rhai sy n mwynhau chwaraeon dŵr, siopa a gwylio pobl Marian y De, Pwllheli tair milltir crymanog o dywod a graean, â thwyni tywod y tu ôl iddo Morfa Bychan (Black Rock Sands) mae tywod euraid, pyllau môr, a thwyni r cawr yma o draeth yn ei wneud yn lle poblogaidd i deuluoedd Harlech - traeth tywodlyd dilyffethair, gyda thwyni y tu ôl iddo, dan oruchwyliaeth y castell Mochras, Llanbedr tywod, twyni ac wrth gwrs, cregyn. Bermo/Abermaw - tref fywiog yw hon sy n adnabyddus am ei thraeth tywodlyd a golygfeydd tuag at y mynyddoedd ac aber Afon Mawddach. Tywyn - traeth syrffio poblogaidd gyda bron i bum milltir o lan môr. Mae hefyd yn lle da i weld dolffiniaid a llamhidyddion Aberdyfi mewn llecyn trawiadol ger aber Afon Dyfi, mae r traeth tywodlyd hwn yn lle ardderchog i hwylfyrddio a gwylio bywyd gwyllt Trywydd y môr Mae braich Penrhyn Llŷn, sy n ymestyn allan i r môr, yn gysegrfa i ddiwylliant Celtaidd, bywyd gwyllt a phrydferthwch glan môr perffaith. Yn yr Ardal o Harddwch Naturiol Eithriadol warchodedig hon a i Harfordir Treftadaeth ceir 90 o faeau diarffordd, pentiroedd caregog, a chyrchfannau bychain dedwydd. Does dim diwedd i r harddwch. Ymhellach tua r de, ar hyd traethau Arfordir y Cambria, mae r trwynau a r aberoedd a r mynyddoedd yn y pellter, yn ysbrydoliaeth i feirdd a pheintwyr. Blas yr heli Ar fwydlenni lleol ceir dalfa r dydd o fwyd môr. Bwytwch lond eich bol o gimwch, crancod a chregyn bylchog wedi u dal yn nyfroedd croyw Llŷn, lleden neu ddraenog y môr wedi u dal gan bysgotwyr lleol, neu arbenigedd enwog Conwy, sef cregyn gleision wedi u hel yn gynaliadwy o u trigfan ar wely r môr, diwydiant sy n mynd nôl canrifoedd (am ragor o wybodaeth ewch i r Amgueddfa Cregyn Gleision ar y cei). Penmaenmawr Detholiad naturiol Mae rhan helaeth o n harfordir wedi i amddiffyn fel Parc Cenedlaethol, Arfordir Treftadaeth, ac Ardal o Harddwch Naturiol Eithriadol. Yn ôl y disgwyl, mae bywyd gwyllt ar ben ei ddigon yma - beth am wylio r dolffiniaid ym Mae Ceredigion, neu fynd i Enlli ar gwch, Gwarchodfa Natur Genedlaethol gydag enw rhyngwladol am ei gyfoeth o fywyd gwyllt a nythfa adar, gan gynnwys Adar Drycin Manaw. Beicio rhwydd Anghofiwch am y car ac ewch i grwydro r arfordir ar drên neu fws. Mae n hawdd. Mae gwasanaethau bws lleol yn mynd â chi i bobman bron. Holwch am Wasanaeth Bws Arfordir Llŷn gyda i docyn camu mlaen, camu i ffwrdd, er enghraifft. Ac os am brofi taith trên â golygfa gyda throeon glan môr cyfleus ar y ffordd, ewch am linell Arfordir Cambria sy n mynd ar hyd Bae Ceredigion o Aberystwyth i Bwllheli. Bae Caernarfon Dinas Dinlle Penmaenmawr Llanfairfechan Y Wyddfa Nefyn Morfa Bychan Pwllheli Porth Oer Harlech Abersoch Aberdaron Mochras Barmouth/Abermaw Bae Ceredigion Tywyn Aberdyfi

16 Eich cam nesaf Rydym eisoes wedi rhoi llwyth o syniadau i chi am beth i w weld a i wneud yn Eryri Mynyddoedd a Môr. Gweler tudalennau 8/9 am rai o n profiadau chwedlonol - popeth o grwydro Conwy ganoloesol i syrffio mewndirol a gwibio trwy r coed ar wifren wib. Ar dudalennau 10/13 fe restrir y llefydd sy n ffefrynnau lleol ymysg sêr megis Bryn Terfel a Robin McBryde. Neilltuir tudalennau 18/19 i syllu ar sêr yn ein Hawyr Dywyll, ac mae ein hanturiaethau chwedlonol ar dudalennau 20/21 yn arbennig ar gyfer tir a dŵr, cerdded a chwaraeon dŵr. Y thema yw beicio - ar y ffordd a beicio mynydd - ar dudalennau 22/23. Bwyd sydd ar fwydlen tudalennau 24/25, ac mae tudalennau 26/27 yn rhoi sylw i bopeth sy n ymwneud â r traeth. Mae hynny n dod â ni at y fan hon. Ar y tudalennau a ganlyn, fe gewch hyd i ragor o syniadau a themâu i ch helpu i drefnu eich ymweliad. Felly, i ffwrdd â chi... Afon Tryweryn Surf Snowdonia (Os na noder yn wahanol, ewch i ymweldageryri.info am ragor o fanylion.) Bydoedd dyfrol Plas Heli, Pwllheli Campau Dyfrol Gyda chymaint o ddŵr o n cwmpas, mae gennym ddewis ardderchog o chwaraeon dŵr. Fe allwch hwylio, padlfyrddio, caiacio, neu syrffio. Gall y llongwyr yn eich plith fentro i r môr mawr agored neu i loches Culfor Menai o r porthladdoedd, harbyrau, marinas a llithrfeydd ar hyd yr arfordir. Mae Canolfan Awyr Agored Genedlaethol Plas Menai ar lannau r Fenai yn un o r amryw lefydd ble gallwch gymryd rhan mewn gweithgareddau niferus gan gynnwys hwylio, hwylfyrddio a chaiacio. Mae Pwllheli, fel y man cyswllt i rai o ddyfroedd hwylio gorau r DU, yn enwog ymhell ac agos fel atyniad i selogion diolch i agoriad Plas Heli, Academi Hwylio Genedlaethol Cymru a Chanolfan Ddigwyddiadau. Mae r adeilad trawiadol hwn sy n agos at farina ragorol Hafan Pwllheli, gyda i 400 o lochesi, yn ganolfan gynhwysfawr i forwyr, ac mae iddi amserlen brysur dros ben o ddigwyddiadau pwysig ar gyfer 2017 (gweler tudalennau 34/35). Dŵr croyw (a gwyn) Wrth fynd tua r berfeddwlad, mae ein llynnoedd a n hafonydd hefyd yn fwrlwm o weithgareddau dyfrol. Beth am fynd ar gwch ar lecyn hwylio uchaf y DU yn Llyn Brenig, un o ddyfroedd mewndirol mwyaf Cymru sy n 1,200 troedfedd/365m i fyny ar Fynydd Hiraethog? Llyn Tegid yn y Bala yw llyn naturiol mwyaf Cymru ac mae n ganolfan bwysig i chwaraeon dŵr. Gerllaw mae afon Tryweryn, sy n llifeirio ac yn sicrhau cyffro rafftio a chanŵio dŵr gwyn yn y Ganolfan Dŵr Gwyn Cenedlaethol ble y caiff unrhyw un sydd ddim yn poeni am wlychu, roi tro ar y gamp. Rhowch gynnig ar gaiacio ar Lyn Gwynant ger Beddgelert neu ar Lyn Padarn yn Llanberis. Llynnoedd eraill ar gyfer campau dŵr yw Llyn Geirionydd sy n llechu yng Nghoedwig Gwydyr, Llynnau Mymbyr ger Capel Curig, Llyn Trawsfynydd. O don i don Mae Surf Snowdonia yn nyffryn bras afon Conwy, a agorwyd rhai blynyddoedd yn ôl, wedi bod yn llwyddiant ysgubol. Does ryfedd. Mae llyn syrffio mewndirol cyntaf y byd wedi ei ddylunio i gynhyrchu gwell tonnau a thonnau mwy cyson nac a geir ar draethau Prydain. Wedi dweud hynny, pan yw r amodau n ffafriol, mae r syrffio n eithaf gwefreiddiol ar Benrhyn Llŷn mewn llefydd fel Porth Neigwl (mae r enw Saesneg, Ceg y Diafol, yn dweud y cyfan). Am ddiwrnod gwych o donfyrddio, ewch i Barc Tonnau Glasfryn (Glasfryn Wake Parc). Dyma atyniad arloesol sy n addas i ddechreuwyr a selogion, a phle mae popeth y barod ar eich cyfer. Os ydych chi awydd gwefr heb wlychu - ac awydd y profiad prin o wibio o dan Bont Britannia a phont Fenai Thomas Telford - yna ewch ar gwch pŵer RIB ar hyd y Fenai. Gweler trosodd am fwy o syniadau 28 Eryri Mynyddoedd a Môr ymweldageryri.info 29

17 Eich cam nesaf Hwyl i r teulu Trenau bach Rheilffordd Eryri, Rhyd Ddu Llinellau bychain, mawr eu hapêl. Prif gyrchfan rheilffyrdd bach y byd yw r fan hon, heb os. Mae Rheilffordd yr Wyddfa yn ei egluro i hun, sef mynd â chi i gopa mynydd uchaf Cymru a Lloegr. Gerllaw mae Rheilffordd hyfryd Llyn Padarn. I deithio rheilffordd dreftadaeth hiraf Prydain, camwch ar Reilffordd Eryri sy n daith 25 milltir o Gaernarfon i Borthmadog. Yna, i fynd ymhellach fyth, camwch ar ei chymdoges, Rheilffordd glasurol Ffestiniog, yr holl ffordd i Flaenau Ffestiniog. Hefyd ym Mhorthmadog, ceir yr hudolus Reilffordd Eryri, ac ychydig pellach i lawr yr arfordir mae rheilffordd Fairbourne (ein lleiaf, gyda chledrau sydd ddim ond 12¼mod) a Thal-y-llyn, rheilffordd gadwraeth gyntaf y byd. Y ffordd orau o fwynhau r golygfeydd ar draws y dŵr yn y Bala, o bell ffordd, yw ar Reilffordd Llyn Tegid. Labyrinth y Brenin Arthur, Corris Gweithgareddau diddiwedd Os ydych am flino r plant (yn y ffordd anwylaf bosib), ewch i Barc Glasfryn ger Pwllheli. Cyfeirir ato fel Prif ganolfan antur a gweithgareddau Gogledd Cymru. Dyna ddweud digon. Mae Parc Gelli Gyffwrdd ger Caernarfon yn atyniad hynod wyrdd, ac mae wedi ennill nifer o wobrau am ei gymwysterau ecolegol. Ond yn bennaf oll, mae n hwyl i r teulu, yn enwedig rollercoaster ecogyfeillgar gyntaf y byd i gael ei bweru gan bobl. Rydych mewn ogof, ar gwch yn Labyrinth y Brenin Arthur yng Nghorris, yn hwylio heibio darluniau, a sioeau sain a golau sy n dod â Phrydain Oes y Celtiaid a r chwedl Arthuraidd yn fyw. Pa ffordd well i fynd i hwyl y Flwyddyn Chwedlau yng Nghymru? Yng Nghaernarfon ceir canolfan antur dan do mwyaf gogledd orllewin Cymru, sef yr Hwylfan. Castell y Bere, Llanfihangel-y-Pennant Amgueddfa Lechi Cymru, Llanberis Gwalch y Pysgod Ein hanes Cestyll a cheudyllau llechi Ein cerrig a n llechi sy n datgan ein treftadaeth hanesyddol ni. Mae tri chastell eiconig, yng Nghaernarfon, Conwy a Harlech, oll yn Safleoedd Treftadaeth y Byd - ac yn teyrnasu r lle (cadw.gov. wales/?lang=cy). Ond mae hanes cadarnleoedd Tywysogion Gwynedd yr un mor ddifyr a dyrys (a does unlle â chymaint o awyrgylch â Chastell y Bere, ynghudd yn y bryniau islaw Cader Idris). I ganfod mwy ewch i tywysogiongwynedd.info a lawr lwythwch y teithiau sain o gwmpas safleoedd allweddol. Am ragor o deithiau sain treftadol a theithiau i ch ysbrydoli, ewch i treftadaetheryri.info/cy Cwyd hanes y llechi ei ben ymhobman. Teithiwch i grombil y ddaear yng ngheudyllau chwareli Llechwedd, Corris a Llanfair. Mae r olygfa hanesyddol yn Amgueddfa Genedlaethol Llechi, Llanberis, yn edrych yn union fel ag yr oedd pan aeth y chwarelwyr adref am y tro olaf. A, 150 o flynyddoedd yn ddiweddarach, mae gweithfeydd llechi Inigo Jones ger Caernarfon yn dal yn llawn bywyd. Oes modd, fan hyn, i ni grybwyll Gwaith Copr Sygn ger Beddgelert, profiad tanddaearol nodedig arall sy n adrodd hanes y mwyngloddwyr Fictoraidd? Daw llechi a cherrig ynghyd yng Nghastell Penrhyn, Bangor. Adeildwyd y plasty urddasol hwn, sy n perthyn i r Ymddiriedolaeth Genedlaethol, yn y 19eg ganrif i ardystio i r cyfoeth a grëwyd gan y diwydiant llechi. Plas Tan y Bwlch, Canolfan Astudio Parc Cenedlaethol Eryri ym Maentwrog, oedd cartref y teulu Oakley, tirfeddianwyr a pherchnogion chwareli dylanwadol. Mae r gerddi a r tir prydferth ar agor i r cyhoedd. Gwylio adar Paciwch eich binocwlars Ar ymweliad â n haberoedd a n harfordiroedd, ein mynyddoedd, ein coedwigoedd, a n cynefinoedd sy n frith o adar, mi gânt eu defnyddio n ddi-baid. Disgrifiwyd Gwarchodfa RSPB Conwy, er enghraifft, yn hafan i fywyd gwyllt ar gyrion Eryri. Mae eu prif atyniadau yn cynnwys y gornchwiglen, telor yr hesg a hwyaden yr eithin. Ond canfyddir ein sêr pluog mwyaf arbennig ger Beddgelert yn Bywyd Gwyllt Glaslyn Wildlife, ble mae modd gwylio r gweilch hynod brin trwy ysbienddrych a ffrwd fyw o bell. Gweler trosodd am fwy o syniadau 30 Eryri Mynyddoedd a Môr ymweldageryri.info 31

18 Eich cam nesaf Celfyddyd siopa Chwant bwyd Bwyd Cymru Bodnant, Dyffryn Conwy yw y lle i fynd am gyfuniad blasus o siopa a bwyta. Yma, ceir cynnyrch arbenigol gorau Cymru, o lysiau a chawsiau organig i gig oen mynydd a danteithion o bob math. Mae ystafell de a bwyty yma hefyd. Ble bynnag yr ewch, fe welwch mai siopa arbenigol yw... wel, ein harbenigedd. Busnesau teuluol sy n ein gyrru, a does dim llawer ohonynt i guro Edwards of Conwy, cigydd enwocaf Cymru ac enillydd nifer o wobrau gan gynnwys Cigydd Gorau Prydain 2014/15 a Siop Gigydd Orau Cymru 2016/17. Crefftau Mae gweithdai celf a chrefft yn ymddangos ymhobman. Yng Nghanolfan Grefft Corris ceir naw stiwdio ac ynddynt amrywiaeth o grefftau a wnaed â llaw. Ym Mharc Glynllifon ger Caernarfon daw cydweithfa grefft Iard â nifer o fusnesau annibynnol ynghyd. Gwneuthurwr cynnyrch gwlân traddodiadol Cymreig megis cwrlidau, carthenni, matiau a brethynnau yw Melin Wlân Trefriw y i sefydlwyd flynyddoedd yn ôl. Llefydd eraill gwych i siopa yw Bangor (gyda stryd fawr hiraf Cymru), Betws-y-Coed, Caernarfon, Conwy, Llanberis, Porthmadog a Phwllheli. Drysau agored Tŷ Mawr Wybrnant, ger Penmachno Mawr a bach Ffermdy dirodres yw Tŷ Mawr Wybrnant, un arall o dai r Ymddiriedolaeth Genedlaethol, y i hadeiladwyd yn yr 16eg ganrif, ac iddo bwys diwylliannol enfawr. Man geni r Esgob William Morgan ydyw, a gyfieithodd y Beibl i r Gymraeg am y tro cyntaf, ac roedd hyn yn gam enfawr tuag at ddiogelu dyfodol yr iaith. Saif mewn llecyn hyfryd, diarffordd yn nwfn yng nghesail y bryniau uwchlaw Penmachno. Ewch i w weld - mae n werth chweil. Ymysg perlau eraill yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol mae Stad brydferth Craflwyn ger Beddgelert, a phlasty bychan hyfryd Plas yn Rhiw, Aberdaron, a - hefyd yn Aberdaron - Porth y Swnt, canolfan ddadansoddol sydd fel rhyw adwy i gymeriad unigryw Penrhyn Llŷn a i threftadaeth ddiwylliannol gyfoethog. Pysgota, golff a marchogaeth Clwb Golff Brenhinol Dewi Sant, Harlech Golff fel ag y dylai fod Dyna r union fath o golff sydd ar gael yma yng Nghymru - golff sy n cael ei chwarae yng ngwir ysbryd y gêm ar gyrsiau rhagorol sy n enwog am eu croeso a u lletygarwch. Waeth beth fo safon eich gêm, mae ein hamrywiaeth o gyrsiau golff yn addas i bawb, ac mae n cynnwys tri chwrs o blith cant gorau r DU. Cychwynnwch ar y traeth yn Nefyn ac Aberdyfi, neu chwaraewch o flaen Castell Harlech yng Nghwrs Golff Brenhinol Dewi Sant. Tri phrofiad golffio chwedlonol ym Mlwyddyn y Chwedlau yng Nghymru. Ar-lein Ewch i bysgota yn y môr oddi ar draethau neu mewn cychod pwrpasol. Neu beth am hel am y berfeddwlad i bysgota gêm ar lynnoedd ac afonydd (mae Llyn Myngul ger Abergynolwyn, er enghraifft, yn lle rhagorol i bysgota brithyllod). Ceir pysgota bras da hefyd mewn llefydd fel Llyn Trawsfynydd, ble mae cyfleusterau rhagorol i bysgotwyr. Gardd Bodnant STORIEL, Bangor Mae amgueddfeydd a chanolfannau ymwelwyr nodedig eraill yn cynnwys Amgueddfa Forwrol Porthmadog, STORIEL ym Mangor, a r Mynydd Gwefru gwefreiddiol yn Llanberis, ble cewch fynd ar daith danddaearol syfrdanol i grombil y mynydd i weld gorsaf ynni storfa bwmp trydan-dŵr danddaearol fwyaf Ewrop. Mynd drot drot... Croesewir pawb, o ddechreuwyr i arbenigwyr yn ein canolfannau marchogaeth a merlota. Mae r tirlun yn amrywiol ddigon hefyd. Tuthiwch ar hyd llwybrau marchogaeth dyffryn hyfryd Ffestiniog neu carlamwch ar hyd y traeth ar lannau deheuol Penrhyn Llŷn. 32 Eryri Mynyddoedd a Môr ymweldageryri.info 33

19 Dewiswch ddyddiad Dyma restr o rai o r gwyliau a r digwyddiadau fydd yn ardal Eryri Mynyddoedd a Môr yn ystod Am ragor o fanylion a rhestr ddiwygiedig o ddigwyddiadau ewch i ymweldageryri.info. Dalier sylw: Gwnaed y rhestr hon ym mis Mawrth 2017 ac fe allai manylion newid, felly gwiriwch y dyddiadau a r amseroedd os ydych yn bwriadu mynychu digwyddiad. Mai 13 Mai: Gŵyl Fwyd Caernarfon 2017 gwylfwydcaernarfon.cymru 13 Mai: Pencampwriaethau Hwylio Merlin Rockets - Silver Tiller, Plas Heli, Pwllheli, plasheli.org Mai: Gŵyl Gerdded Trefriw trefriwwalkingfestival.co.uk/cy Mai: Rheilffordd Ucheldir Cymru Cwrw ar y Cledrau 13eg Gŵyl Gwrw Flynyddol, Dinas, Caernarfon festrail.co.uk Mai: Triathlon Slateman Eryri, Llanberis alwaysaimhighevents.com 21 Mai: Hanner Marathon Eryri, Llanrwst, runwales.com Mai: Gwŷr Harlech - Dewch i gwrdd â Chatrawd Cyffinwyr De Cymru / Dangosiad o Zulu, Harlech cadw.gov.wales/events/?lang=cy Mai: Penwythnos Môr Ladron Conwy conwypirates.co.uk Mehefin 3 Mehefin: Roc Ardudwy, Harlech rockardudwy.co.uk 4 Mehefin: Triathlon Pellter Canolig, Y Bala wats-on-events.com 10 Mehefin: The Snowdonian gwibdaith gylchol 80 milltir o hyd ar Reilffordd Ucheldir Cymru a Rheilffordd Ffestiniog, festrail.co.uk 11 Mehefin: Etape Eryri The Snowdonia Sportive, Caernarfon alwaysaimhighevents.com Mehefin: Marathon Llwybr Cymru Salomon, Coed y Brenin, Dolgellau trailmarathonwales.com Mehefin: Gŵyl Criccieth cricciethfestival.co.uk 23 Mehefin: Ras y Gwyll yr Wyddfa, Llanberis, snowdonrace.co.uk/cy 24 Mehefin: Food Slam Gŵyl Criccieth cricciethfestival.co.uk 24 Mehefin: Snowdon Rocks, Llanberis lovehopestrength.co.uk Gorffennaf 1 Gorff: Blas y Môr/A Taste of the Sea, Aberdaron, nationaltrust.org.uk/porth-y-swnt 1 Gorff: Sioe Amaethyddol Gogledd Cymru, Caernarfon, caernarfonshow.com 7 9 Gorff: Gŵyl Arall Caernarfon gwylarall.com 7 9 Gorff: Welsh Wakeboarding Open, Glasfryn Parc, Pwllheli, glasfryn.co.uk 8 9 Gorff: Gŵyl Farcud Abermaw barrikiteflyers.com Gorff: Dathliadau 60 mlynedd Lotus 7, Portmeirion, portmeirion-village.com 15 Gorff: Ras Ryngwladol yr Wyddfa, Llanberis, snowdonrace.co.uk Gorff: Sesiwn Fawr, Dolgellau sesiwnfawr.cymru 22 Gorff: Cymru mewn Diwrnod - Sportive Beicio, Caernarfon i Gas-gwent opencycling.com/wales-in-a-day 23 Gorff: Marathon Lwybr Scott Eryri, Llanberis, alwaysaimhighevents.com Gorff: Wythnos y Badau, Abersoch scyc.co.uk Gorff: Gŵyl Cerddoriaeth Glasurol Conwy conwyclassicalmusic.co.uk 29 Gorff: Hanner Marathon Gogledd Cymru, Conwy, runwales.com Gorff: Triathlon y Dyn Eira, Capel Curig, alwaysaimhighevents.com 19 Awst: Rasio r Trên, Tywyn racethetrain.com Awst: Glass Butter Beach, Abersoch & Llanbedrog, glassbutterbeach.com Awst: Gŵyl Afon Conwy conwyriverfestival.org Medi 2 Medi: Laser Cystadleuaeth Hwylio Ladder 1, Plas Heli, Pwllheli, plasheli.org 3 Medi: Triathlon Pellter Safonol, Y Bala, wats-on-events.com 8 Medi: Ymweliad Ras Gyfnewid Cymanwlad Batwn y Frenhines, lleoliadau amrywiol yng Ngwynedd, teamwales.cymru 8 10 Medi: Gŵyl Rhif 6, Portmeirion festivalnumber6.com 13 Medi: Ffair Fêl Conwy conwybeekeepers.org.uk Medi: Gŵyl Gerdded Abermaw barmouthwalkingfestival.co.uk 17 Medi: Ras y Cob, Porthmadog festrail.co.uk 24 Medi: Red Bull Hardline, Dinas Mawddwy redbull.com Hydref 6 8 Hydref: Penwythnos Fictoraidd, Rheilffordd Ffestiniog, festrail.co.uk Hydref: Rali Cymru DU (lleoliadau amrywiol), walesrallygb.com 27 4 Mehefin: Gŵyl Erddi Gogledd Cymru, Portmeirion portmeirion-village.com 28 Mai: Hwyl 50 Peth Hwyliog ym Mhorth y Swnt, Aberdaron nationaltrust.org.uk/features/llanbedrog 30 Mai: Diwrnod o Hwyl Beddgelert nationaltrust.org.uk/craflwyn-andbeddgelert Mehefin: Y Twrnament, Conwy - un o ddigwyddiadau blaenllaw y Flwyddyn Chwedlau 2017 thetournament.co.uk 25 Mehefin: Hwyl 50 Peth ym Mhorth y Swnt, Aberdaron nationaltrust.org.uk/porth-y-swnt 28 2 Gorffennaf: Gŵyl Unity Hijinx, Caernarfon, hijinx.org.uk Awst 1, 8, 15, 22 & 29 Awst: Hwyl 50 Peth ym Mhorth y Swnt, Aberdaron nationaltrust.org.uk/porth-y-swnt 4 12 Awst: Eisteddfod Genedlaethol Cymru, Ynys Môn, eisteddfod.cymru Awst: Gŵyl Awyr Agored Eryri, Y Bala snowdonia-outdoorfestival.co.uk 28 Hydref: Marathon Eryri, Llanberis snowdoniamarathon.co.uk Hydref: Gwledd Conwy Feast gwleddconwyfeast.com Rhagfyr 1 3 Rhagfyr: Ffair Fwyd a Chrefftau Portmeirion, portmeirion-village.com 34 Eryri Mynyddoedd a Môr ymweldageryri.info 35

20 Er gwybodaeth Am wybodaeth ddefnyddiol ar bopeth o atyniadau i lety, digwyddiadau a gweithgareddau, ein Canolfannau Croeso yw r lle cyntaf y dylech fynd. Canolfannau Croeso Aberdyfi*, Wharf Gardens, LL35 0ED tic.aberdyfi@eryri-npa.gov.uk Canolfan Hebog Beddgelert* LL55 4YD tic.beddgelert@eryri-npa.gov.uk Betws-y-Coed Stablau Royal Oak, LL24 0AH tic.byc@eryri-npa.gov.uk Conwy Adeiladau Muriau, LL32 8LD conwytic@conwy.gov.uk Llandudno Stryd Mostyn, LL30 2RP llandudnotic@conwy.gov.uk Hwb profiad ymwelydd Porthmadog rhif cysylltu Caernarfon rhif cysylltu * Agor Pasg - Hydref Mannau Gwybodaeth i Ymwelwyr Abergynolwyn Y Ganolfan, LL36 9YF Abersoch Y Festri, Stryd Fawr, LL53 7DS enquiries@aberochandllyn.co.uk Bangor STORIEL, Ffordd Gwynedd, LL57 1DT Blaenau Ffestiniog Antur Stiniog, Y Siop, High Street, LL41 3ES Corris Canolfan Grefft Corris, SY20 9RF Criccieth Swyddfa r Post, LL52 0BU Llanberis Hwb Eryri, Electric Mountain, LL55 4UR info@hwberyri.co.uk Tywyn Y Llyfrgell, Ffordd Neifion, LL36 9HA Y Bala Canolfan Hamdden Penllyn, Ffordd Pensarn, LL23 7SR Beth bynnag ydych ei eisiau Fe gewch hyd i r llety sy n ddelfrydol ar eich cyfer chi yn Eryri Mynyddoedd a Môr. Mae popeth ar gael - moethus ac unigryw, clasurol a chyfoes, ffasiynol a ffynci, celfyddydol a bwydydd. Dyma rai: Ar lan y môr... Hunanarlwyo gwerth am arian Glampiwch - gwersylla moethus ydyw Y profiad plasty gwledig clasurol Lle yn y llety i gymeriad, clydwch a chysur Pwy sy n dweud nad yw carafán yn gysurus? Gwybodaeth feddygol Ysbyty Gwynedd Hospital Dim ond mewn argyfwng y dylech ffonio 999. Galw Iechyd Cymru: Gwasanaethau meddyg teulu tu hwnt i oriau arferol: Cymryd gofal Mae amodau n newid yn gyflym ar ein tiroedd gwyllt a garw. Am gymorth a chyngor ewch i mountainsafe.co.uk/site/cy Cymerwch ofal gyda chyngor hanfodol gan rnli.org/safety Cadwch at Y Codau Cefn Gwlad naturalresources.wales Arhoswch mewn gwesty gyda sba moethus Mae Eryri ar agor drwy gydol y flwyddyn 36 Eryri Mynyddoedd a Môr ymweldageryri.info 37