"_,ff#,;i:ff i,ffi :il",*,"aff :,:,Jfl*:*ff;-,:'fl ;l;h:

Transcription

1 6n soz Camiyyatin mlivcu{, olmasr ve inki$afi ligl,,, aruri olan m{b(.alif maddi nematlerin istehsah va xidmetlarin giist rilm:,si m0ttlrn vozjfa kimi c,argryl qoyulur. lstehsal. in:ian h:,yatnrn ilkin tebii,arti kimi diger.faaliyyar novlarinin do maddi esas tegkil edir. Istchsal prosesj ham da amak bolgllsunun naticasi kjmi 9rxr9 edir. istehsal prox sinda muxtalif ehtiya(lafl[ orlonilmesina xidmar ede mahsullarrn hazrrlanmasrrra omek serf edilarak, lazrmi alat va vasilelarin k3mayi ile, oia.alceden dij5i]ni mri, texnoloji prosesden istifbde edilir. Mehz, bu proses&r istifade olunan amok, tobii sarvotlar (ehtiyatlar), tkapital va onlan bir araya gatirar trfbbuska Sexslar - ist( hsralrn asas amillori hr:sab edilir. Bu amiller olnladan istehsah duz8ttn te5kil etmak murlkitn deyildir. Ona gr5r. do bu istiqarratd. todqiqat iti apanlmalrdrr. insan cemiyyatinin ;sal;rnt onun tarixi iqtisadi formashdan asrl olmavuaq hemiga maddi nenret.lerin yuadrlmasr tqkil etr:rdir. insanlann muelyon omak serf edarek yaratmrr ordu,lrarr rcmerrar iqtisad e. minda iq$sadi nemetrer kirni da gdstarilir vc bu Demttler rlahsul va ya emtae adt ile secivyalsnir, Mohz mehsulun yaradrlnrast uza insrnrn roqsedaulgul fealiyy:ti olan emek srardlrma (,llekti olaraq meydana gtxr Umumilikda gdttirditl:da emek istaniton camiy),et lt(th daimi, zaruri vo rahii gart kimi qiymatlan Cirilir. r), ;n54 telabahrun odenilmesina xidmal ehrokle insantn 6zttniln --. fonnalasrr,-..,.*-y,,rasrru labiid r:dir. Omak insanlann maqsedauygun Iaatiyya(i olub. tabiat!j digar nemotlsr yasitesi ila tal.rbatlarrnrn bdenilmasina ydnaldilmit akt kimi xarakrcriza olunur. \.edi, insanliuur maddj vaziyyrtinin Servatinin yamnmaslntn asir manbayi amak hesab olunur. omayin enerjisindan. gevikriyindan asdr oraraq kapitaln bor neticasi erd, edilir va ondan asrl olaraq anrak neticaleri da qiynratlendirilir. "_,ff#,;i:ff i,ffi :il",*,"aff :,:,Jfl*:*ff;-,:'fl ;l;h: aazara almadan ameyin tetbiqi haqqlnda danrrma(l oslindo b6lg{i nazarilyesindon

2 uzaqla$maq demekdir. Xapital istehsal arnili kimi emtoe ve xidmetler isrebsalmda istifado edilan ncmatlerin macmilsunu ifade edir. Kap tah jqtisadi subyektlerin s irnc lmnda olan muessiss ehtiyatlan, alradanhqlar vi digor islehsal resurslan kimi :arakterize etnak ollar. Kapital amillarindan bili dmi malilye resurclarur xiisusi;re qeyd etnek la-amdtr. Mirliyye resurslaflnln istehsal orosesinda istifadaci ve s"rereliliyi ile alaqalar olaraq Fraira uyeun kombinasiyalar taprlmah vt tatbiq edilrnelidir. q nki, her bir isrehsal amitinin istifade Jrrarldi oldu[u Ugiln mali]ye rcsursltfi da altomatik c,laraq bu canunauyfunluqla iglorreli olurlaln vr tcxnikanm s0retle hkilaf etdiyi indiki laraitd:r torpaqdan ve tebii sonetl)rdan semareli istilada ohnmasl problemi daha aktua.l vo lexircsalnmaz vazifc kimi qarlrya qoyulmu$u. Elm ve t xdikanrn sitmtli inkigafi insann bbiete tc,siriniu miqyasmr!e xarakterini asash 5:kilde d yi$din ri$dir. Texniki tarcqqinin drnnarlan inftigafi istehsal vasjtaterina, istehlak nralnullanna, maddi-mairet rabsuliaflna olan telabahd odanihnesini tamin etmak Ugtn gerril imkanlar 1,aradr, tebii ct,tiyatlardan, x[susilc minenrl xammal ehtiyatlannrl.rn istifadeni suretlendirir. BuDun neticlsidde de tabiala, onulr servarlerina manll [asir gti(:landirilir. Bu iso 62 rdvb3sind. akaf tebii rnuhiti CirlJ.ndirir, ekoloji tarrulrgrn,:,ozulmasna getirib i)\arrr. 'I'obietdan istifada!.in iqrisrdi qilrnetleddirmo!isienti (,kolojr problemlerin hollind,r b6yttk rol ovnayrr. i(ltisadirkoloji lanziml )nmenin problemlarinin 6:.EriImesine sistemli yatratm4 tebiatdan istifadanin iqti:iadi mexanizninin lcrmalilgmasr elmi-nazari asasr 0giio zomi[ yaradf. Bela esas kimi, genig manada is:chsal ve tabiati muhaliza feajiy?tinin udasma proseslalinjn ledzimlanmesi ugiifl gtistari(:ilar kompleksi kimi ba'a diiitle:o, tebietdan rsrifadadin qiymatlandirmo sistemi grxrg edr bilor, I,lalurndur ki, istanilon isre]xi8l prosesi UQorI rabi.,tl. insad arasrndakr..maddi mubadilani" hayata kegimtk ugun laxsi sistem va texniki elemert kimi mahsuldar qtrwellrin olmasr zeruriclir, istehsal nrtlnasibatleri ili monsuldar qilwalerin u)gunhrgu istehsal amillerirdan islifada etrnaya genig imk.ur yaradrr. I1{iasir bazar iqtisadiyyatr sisleminda yeni istehsal a,rrili kimi informasiya re.runlamn rolunu da xllsusile qeyd etllak laamdrr. ir formasiyal,a istchsal va

3 iqtisadiyyat sferasr bixlmrnclen ),ana$dtqca isa burada tlmam balqa menza(enin gahidi oluruq. ilk olarac,jeu soylamak lazrnrdrr ki, infomasiyann xitsusi FkisiDda iqlisadi xarakt<,tli informasiyerlar dale goxluq lalkil edir. Iqtisarri nazarirya baxrmndan yal,4,jrqda ise inftlrmasilanrn isrehsal prosesindeki rolq Dazeri-rDetodoloji barrmdan islehsal amili kimi gtxrg etnesi ve ona ydn vermasi aktualhq olaraq tadqiqat pr:drnetine gewilir. Mtiasir informar;iya ( rnirr-etinin xa*kterik xususiryetlarinin verirmosi bir 9ox amillarin araldrnlmasr va tedqiqini teleb edir. infomrasiya ce iy),eti esiind, anenavi iqtisadiyyatrn, yrni klassik ye senaye iqtistd irtatla,n rn tekarntiltl naticesindo yaranmr$ infonnasiya iqtisadiyl,ah n mchsuludur. Bu takarniil prr)sesi istehsal amillorino ve onur strukturuna ye:ri informtsiya amilinin ilave olunmasl ila miltayirt olunur. Yuxanda qeyd Jlunan buttin bu artriller ra onla:dirn istifadorin m[asir problemlari haqqrnda Del fi sildao ibarut mc,noqrafiyada etrafl malumar verilib.

4 Frs[ l. lstehsrl rmllleri vo onlrrdrn istifrderitr nazari osaslsrr 1.1. istehsal rrmilleri hsqqddr Dozrrl bardlar ],lelurddur ki, insan comiyyarinin intigal, etmasi 090n, g0ndalik foaliyyatlarinda mte)1,an qed maddi ve menevi nenretlar, hemginin m0xtalif.,<idmotlerdan istifad. etmesi zanfi amildir. Bu baxrndan, o, ann istehlakr daimi,rlduf,u, kimi istehsah da daimi c,lmaldrr_ Batqa sozlr), lakar. istehsal prosesindan kegmolidir. Elmi manbelerdan malum olduf,u kimi, crrriyyot lizvt.rino lazrm olan m0xt:rlif mahsul ve l:idmotlarin istehsalmn daim davam e[nasi tekrar istehsal prose;i adlandnlr. i:rtehsal maddi nemot ve xjdmetlerin haarlarlrnlas I prosesi olub, cemiyyea tlzvlednin tobiat obyel(larine tasir gostormasi va onu r.raddi talebatn ddenilmasi tlgiln rmeqsodeuygun qaydaya sahnmasrdrr. Demali, istehsal _ bilav&sjte istehlak va yarud ictimai takrar istehsal 09Un tabiet cisiflle:inir emahdr. Onun beta Iirnlsiyasr har bir sosial formayir uygurla$rr ve istehsal ( tabii, maddi, emak, va rnaliyva) resurslarra asaslamr. krtimai ve tekar istehsal mu;rryen anlanda ox5al allayr5lardrr. Qilnki her cur tokrar istehsal, har geyden awal ryrr-ayr: fardlarin ic;inrai islehsalrdlr. Bu[a girra da iqtisadi nazariyyad. '1ekmr isrehsal"!,a,,ictimai islehsal. anlayrplanm ayrrmaq menti(la uybun hesab edihnir. Eyri zamalda ictimai is:ehsal digar mona Ealarlanna da malikdir. Moselan, istehsal p:osesi ictimai miqyasda fer,li miqyasa nisbeten hrqti $akilda hoyae ke!:irilir. Ona g6rj do, ictimai istehsal adr alhnda maddi tekar irtehsal vo umumi]yatl, insanlarrn har cttr ictimai faydah amayini ba{a d0gmek osassrz.dtr. Brzi tadqiqatgrl& q yd edirler ki, ictimai istehrial anlarytgtna tekce maddi nemetlar isrehsalmtn naticelori deyil, hanr de insanlar arasrnda bag veron ictimaiiqtisadi alaqalerin naticslarini da daxil ctmak la.amdrr. Bu 3laqelor itk n6vbed. fi,addi istehsalda yaranrr, sonradan ise bu va ya digcr formada qe]ri-istehsa.l sahesirra da yaylrr. iqtisadi sleqolarin bu sahayt yryrlmasmrn xaralreri va s:rbobl:rri onun maddi istdrsala nisbetan asrhlq ve ikincilik xaral,teri ila, iqtisadi

5 qanunlann ve iqrisdi luijr asibatl.rin faalily.,r dalasiltin c mi),,otin biitun sahalarine yayrlmasr, hemriirlin bu munasibetlorin milalyon tabelik sisteminc malik olmasr ve s. ila m0a1.yen ejilir. Tekrar istehsal istehstlrrr fasilasiz d6vr etmasi, berpr ya takarlarurestdrr. 1f,, mehsuldar quweleri, ist(hsal miinasibal le.inin, nematloridn tokrar istehs.lrdrr Ohata dairasino g6re tokrir istehsal fardi ve ictimai tekrar isiehsal ft)rmalannda olur. Ferdi takrar iltehsfll rjedikda, ayn -ayrr txsenllfal v, qurumlarda h ayata keririlan tehar istehsal p-orlesi nezerde tutulur. 6z faajiyyetterinde ferdi taiuar istehsal proseslari birbiri c clovugur va ictimai akrar ir;tehsah amelo getirirlor. Mtleyyen cemilyet, ya\iud ttrke miqylsrnda hayara kegiriien fardi rakrar istehsallann mecmusu ic,tirnaitekrnr istehsal hesab olunul. I{ar bir ictimai isr"-hsal eyni zamanda ictimai toka.itilehsaldtr. ictimai takrar istehsal agagtdak arr na,:erde tuhlr: a) maddi nemetl;rin t)ktar isrchsal ilu z2mlir m0a!? maddi nemetl{,rd n istifada olunaraq digol.maddi nemet istehsal olunur. b) har bir tokrar istr:hsal i:; q0wasinin tal<rar istehsalldrr. ictimai t:rlrar istehsalda it quwesinjn letirar istehsalr noz,:rda tutrlur. Be le ki, ig qilwesine maljk olan i$9iler daimi deylller., )rlar rnlta olurlar. ycni i99i q,vvasi,nr,,",,,,";ui;i:i"jffi];ffi:#: il::; i$gi qtlwesi isa tehsil rlliasrisalarirda, ig yerlarindo hruulanrr. c) tekar istehsal hern rle istehsa.l m nasibell.rinin, ilk ndvbeda mulki)/),al, bdlgil mllnasibotlerinin tirbar istehsafi prosesidir. Bcle ki, takrar isrehsal prosesindan awel istchsal \,,siralari kima maxsusdurs4 prosesden sonra da ona mexsus olur (ham mah:ul. hrm da rsrehsal vasitelari). iggi da awelki milnasibetlerde qalrr. 9) ictirrai teknr islehsal isrehsal:ienloririn takrar Mosslen, bu prosesde bigiimig (istifada olunmu$) ekin yeri, srradan gxmrg avadanhqlar ro digarleri ba4raolunur. istehsalr prosesidir. kasilmip mal-qara, Umumiyyerla, her bi-iakrar istehsal prosesi rrsagrclal] 4 marhelani eharo

6 - isrehsal; - milbadita; - bdtgu; - istehlak; istehsa.l marhalesinde, yuxarrda izah etdiyioli,: kirni muxtalif maddi nemotlarden isrifade olunaraq muxtelif mehsullar hzullrlamr. Mubadile ntarh:lasinde ise istehsal olurunug nrehsultar pula (bazi hallarda mahsula) nttlbadile olunur, yeni sabhdar_ B6lgU pr,)sesi zamanr miibadiladen elde edilen pul v?saitl.lri istehsal $artlori nrasrnda b6li\durulur. pulurr bir hissesi istehlak edilmig i!tchsal vasitolerinin berpasma sarfolunur; rntiey),:n hissrsi i5ei1,o arz i$ qliwasini berpa ctmak tt!..ttn vcrili6,liger hissesini isa islehsalgr lsifiibkar) menf.er geklinde menimsayir. istehlak merhalesinde istehsal olunmuii naddi nematler jsbhlak olunurlar, balqa sozte, fizild c.hatcan serfedilirlar. l\par an tadqiqatlar gdsterir ki, trkrar isteh;a prosesinin agagrdakr modelleri vardf: l. Kenenin t kar ir;tohsal modeli sinifler nezaril yasi ila srx alaqadardrr. Melumdur ki, fiziokrstiyr iqtisarli caral.an olaraq klis:ik sirasi iqtisadda XVII ;srda l,aranmtgdrr. Bu maktabin i:anisi liansrz alimi L-r rnsua Kene (1694_17?4) hr:sab olunur. F.Kene mr*roiqtisadi modelin yaradrct;r kirr:i ozildil iqtisadgl adlandrran ilk atim olmug, iqtisadi tedqiqatr tedayul slenrsrnd:rn istehsal sferasma gotirerak kapitalist istehsal sistemirlin elmi tahlilinin osasr 1l yaratm$drr. lr{esalen, Kene hesab edirdi ki, millct 3 sinifdan, irirehsalgr, mtilkiyyeqi, ve bchrasiderdan ibaretdir. O, fehleni. ibnneri, kapitalisti bjr-t,irhder aylnnrr v! onlan trirlikde mahsuldar sinif adlimdrnrdr. Kenenin takzr istehsal nozarill.esinda asas yeri isrehsal olunmuj mehsullann reallardlnlmasr, yaxu,l sattit mo$elaleri tutuj. Fiziokatiznin ide,va gelangini iqtisadi liberalizm tet,kil edir. Baghca_tezis ise "Laissez faire, laissez passc/'-,,irsanlara oz iglarini o:de rhh etmrsina, illerin tiz ahengirrda getmasi[a imkan verin', ve 1,axud da sadaca..mane olma],10,, devizine esaslanlrdr. Bu hem de o demek jdi ki, do\,let iqtisadi),].rara mudaxil, etmem3lidir.

7 deyeri, i99i qilwesinin del irr:i vc izafi delerdan iharetdir. Demeri, K.Marksa _qore Fiziokratlann ikincl tomel prinsijri torpagrn servetlerin yegane Drnboyi olmasrna kdklerunesi idi liguncu prinsip kimi. emal/in xalis rrahsul yaradal istehsal va xalis mr,bsul yaralnayafl qe.),ri_istelsal bolgusllne malikliyi vr erni zamanda camilyatin sinifl.lr;r bdlunrnesi asas gbtiirfilurdo. 2. Marksa g6re, c miyyati[ mfitaraqqi irrkigafinrn esas gertj geni$ takrar istehsaldtr. ictimai kapita rr genigtenmosinin osar monbeyi isa izafi dayardir. Buru. gdre de taker istehrialm,trukturu va ictimai tel,lbann struldum arasmda nirihetir olmasr!'e ya\ud da pro iesrsionalrrlrn o]mast talab cdir. o, hesab edirdi ki. ictimai kapital 6rdi kapitalrn bazar meranianlari vasilasila qasrlql elaq;sinin macmusudur. "Kapital,, esoririn il inr:i cildinda K.Mark kapitallr cldrranr va dt,vriyvasini oymnarslg kapitalist toku istehsalnn butdvlukda gofljriilmug halda tadqiqini vermigdir. Burada K,MarIs;;ilstarilan problemlarle alaqadar olaraq, klassik hurjua siyasi iqtisadrno g.rkemri niimayendalari sayrran A.smitin va D.Rikanronun buraxdrqlan sahvrerir hanr tahlilini vcnnig va hom de orra'n semarari fikirlerini inkigaf etdirmipdir. Klassikler beta L ir filiir irali silriirdiil, ki, grlir omak haqqrndan, menl_eel ve renladan ibarrtcir. K,\4arki iso gttsterirdi l:i, amtarnin d3;,61i lstehsal vasital.rinin bq sabit kapitaln (s) de),)rinden, deyigen kapikllrn (v) dayarinden vr izafi im) deycrdon ibarotdir. Bu prinsipa uyeun ot aq iqdsadi relimler L.ixirde birinci olaraq K.Nlarks buttln ictimai istehsah iki bjlmoye a,,rrmrsdrr: Birinci b6lma istehs:rl vasitalsri islehsah, ikinci trtilma istehlak geylari istchsah. Hor iki billrrlada istehsal olunan mahsulun, yeni sade Ye genig t:rtrar istehsalda yaranan rnohsulurt reallagdrllrnastnt K.Marks izah etmakla iqrisad elminde iqtisadi hadisalerir vr proseslaril modejlagdirilrnxi pdnsiplarinin esi[rnr qoymugdur. "Kapital" eserindo K. \{l-liks g6ste roi ki, ham sado, ham da geni$ takrar istehsatda istehsahn kulli ni,trdarda qeyri-nomal inkigati bdhranlar yaradrr bu

8 bdhranlar iqtisadi inkigafrn sabitliyini va 0mumi mu!,azinati poarlar, ratic.& ise disproporsional inkigaf yuanrr. Arafdrma.lardan bolli olur ki, muvaliq siviliz:asiyal yanarma camiyyetin inki$aenr ll9 tipik formsda tasnif etmigir: - ananavi; - industrial; - postindustsial, Osas resurslan torpaq ve tebii xammal olar, primitiv al texnologiyasr llzarinda qurulan euanayii camiyfat kapitalizna qodtr,6wtr ehata ederek neolit epoxaitndakt aqrar inqilablar zanramnda yetilmildir. 01 amol,ini srxrgdran magrn mexarizmlorin emale gelmasi, g,eniglenrn va goxge$idli emal proscsi, texnoloji inqilablar kapital d0nyasrnn hrrkim kasildiyi lndustrial yctri tipli camiryat "nenr\d ictimai qurululu avoz tmifdjr. (;agdat zarnardir isa 6t n esrin sonlannda c.loballafma kontekslinda forma La5an, muhtln mancvi encl.getik resursu irlsan biliyi'ra informasiyada Ehtivada hulunan yeni postindusr;rial comilyat quruculugu hryatlrrea da\il olmuidur. Xj&lotin sferasrrun geni5lar.mrsi, istehsahn mualy.n nrahdl.dla5masr, deindustrializasii.4 deurbanizasiya ila EL $ayiet olunan ycni tipik cami)liat obra"lr deyirncle Teylorun ornayin trgkili tbrmasmr daha mtilayim melgulluga cevirarak texniki dilnyart:iosial d0nya il:) ov,2 etm.ye istiqamet gdtumruid0r. Ar0q qeyd olundufiu kimi, cemiyrrtin inkigaf saliyyesini xarakeriza edan gsstariclardan en milhuoru - umumi ictimai mohsuldxr. O, bittilvlilkda ictimai istehsal faalilyatinin nar:ic5si kimi mqrdana grlrr. ltarqa sirztq Umumi ictimai mahsui dedikde, il erzinda istel$al edilon va bazar qivmotlrri ila ifada olunan alntea va xidmrtladn me(:musu t'a$8 duriulur. Umumi ictimai mahsul il trzinde rroxtelif mulki,tetli tesorrofat riubyektlarinde islehs olunanq saxlamlan roahsul ve xidmatlerin hacminin yekununda aks olunur, icrimai mahsul bir temfdim il erzinde istel$il anlillerinden istifade oiurur srru, digar terafdan isa milli iqtisadilyah semeral liyini eks etdirir. Umumi ictimai mahsul maddi-egya cabctd:m deyarce, yaxud qi:rntetce ferqlendiritir. Onun

9 maddi-.9ya tarkibi cediklia, istehsal vat italeri r'a istehlak $eyl. basa d0gijlilr. ictimai mehsulun dayerca, yaxud qiymatca rarkibine isa ddema f.ondu. yoni istehlak olurunut asa; va ( dlriyye kapitalrnn deyari, hamginin milli gelir,,arud yeni yaradlmrg doyer daxil eriilir. Belelikle, heyata ker:irilen ictimai ist hsalu asas rreqsadi cemiyyerin,laimi artmaqda olar biirun telebatlannt ddamak ilgiid litam olim mehsullarr (nem;,ueri) istehsal etmekdir. Ancaq iir(hsal etdek ti{:ud onun amillari ve istehsal ilgun icrait laamdrr- Hor bir istehsal tsulu Saraitinde istehsaln bag vennesi ugun. ilkin claraq U9 baghca amil olmalrdrr: l. insamn ig q0r.vosi t rmayi)- 2. emek vasitelari (alltlrri), 3. emek predrnetleri r'cir;imleri). Omek vasitalari vo mak cisimlrri bllikdr) ist hsal yasiteleri adlanlr ve istehsaln maddi ami.ini r,:jkil edir. I, guvvesi ra istehsa]a sahiblik eden 5ars rra onun Fxsi amiljdir. istersaln inkigali bu arrrillerin keyfiyyatindan, in(isaf saviyyrsinden, onlarn qxerindor, kombjnasiyasmdan ra istifadesinin salrrarali tegkilindan asrlrdrr. Klassik ingilis r,iyasi iqrisad mektabinin n0.rnayandolari A.Smit, D.Ritrardo va C,S.Mill 62 iqtisadi barlllarrnda xalqlan enrtoe va xidmetlerlo temin rden maddi istehsarln mfleyyenerii(:i rcrundan g.ir$ etmiirer. Eyn i zznanda onrar b rsab edirdilar ki, istehsahn bas iulnasr v, dahcl silratl: inkigafr hbii amilrarra muoyan olunur. Bu amirlrrd. iisti:ariiye marik.rmaq samercri mehsul istehsaiull, apanlmasna \" onlann xa:sr ix.acma daha alverigli $orait yaradrr.,tabji arrek bdlgtrsu'ha esaslanan yane mil bu gun dc rrlassik ;:naklebin davamgrranna xar;drr. A.Smite gdre, az2l ticaal prinsipi dlkele imkan verir ki, 6z guctinu diger olkelarden dala keyfiyvetri ra daha ucuz istehsal oda birdiyi mehsur 'a xidmarid istehsafi sa.harerina ydnelts n. Bu zaman qerarlari[ omek bdrgustj milbadili,nin artmastna ve bs],nrlxalq ticrr.th inkipfina sebeb olnaql4 igtirakgrlann hamrs nln samere elde etmesine,3atiri:) qjxarlr. A.Smit, g6rc belo usflhluk her bir dlkinin l0

10 mtlvafiq mehsul istehsallna m[tlaq mesreflarindaki farqla (mehsul vahidi istehsal ugun r:elab otunan it saatlan) mllayyan olunur. istehsal amillsrinin sayr va onlann tasniflrdirilnesi baxrmrndan a1m_ayn iqtisadg ar muxtelif fildr va mucldaalar ireti s{irmt\dtilar. Ms$lan. vaxrila A.Smit liapilalr mtlhllm istehsal wsitasi olaraq, toplafirui va m;rddalegmig amek olduf,unu gdsterirdi. Ouuo..Xalqlann sarv)tinin t bieri ve sebetrtrri haqqlnda tadqiqat,,sdh asarinds qeyd olunudu ki, sarvetin manbeyi tekca qi:,matli daslar ve torpaqda becarilan milxtelif kend tesanuiatr rnehsullaflndan ibarst d!:yildir. Sarvat butttn istehsal amillarinin igtirakr ilo, iqrisadilyalm a,),rr_ayn sahelerinde (kend tjsrritifatl, scnaye, ticarat ve s.) istehsa.l olunan mohsrrllann ilroumi miqdan ils rnllayj,an edilir. Adam Smite gijra, her bir olkeda mrrhsulun mittloq 0stunl[yo D'lalik olmast, onun yahe istehsal an illari hesabrna daha mahsuldar istehsal dilm.'si ile gortlenir. O, hesab edirdi ki, kadital t(,planrnrg va maddile;mig emekdir. O, kapitalrn tehlilini bilun maddi istehsal daira! ine grunil edirdi. A.Smitin mohtlrn xidmatlarindan biri, onun asas ye d6vd:/ve ka ritatr anlayrgtann inkigaf etdiroroh bu kateqoriyalafl bur0n kapitala gamil etmrsicir. O, osas ve dowjyye kapitalr haqquda gostarirdi: "onun kapitbh (yeni sahitrkrrrur kapira.lr) m0eryen bir fi>rmarla daima ondan uzaqlairb va sonra balqa formelda ona qaytdlr ve yalnz bu c[r, telavtilla yaxud daimi mtlbarlile ile riahibina mtia,;.yrrn menfeet getirir. Bu ctl kapitatr dor,riyye kapirah udlandrrmaq tamamila dllzgllu ( lar. ikjnci terafdan, kapital torpaiiu yax$rla$drnlmasur4 IaydaU matrn ve aletlarin vo ya l)una banzer predm tlerin ahnmasrna srrf edilc biler ki, bu tla sahibkardan b.4qasrna kegmaden ve ysl tedaviile daxil olmadan galir y, ya me[faet gatirir, ona grjra bele kapital qanuni olaraq asas kapira.l adlandrrmaq :lar. Digor klassik iqtisadgr D,.Rikardo is3, A.Smitin mutleq ttsrunlukler nczariyyasine cavab olaraq muqa)iseli 0slUnloklor nazari:ryosini ireli sitrm0gu. O, istehs8l xerclari baxrmrndan har hrusr bir 0lkanin mutlnq Ust0nloya malik olmadlgl Fraitda da menfeetin elda olunm&st mun*unloy0lit es&ilandrm$dr. Lakin onlar islehsal amillerhin va istchsat rcrclerinio bir-birindan r,. dj.jcada ferql.ndiyini S rh ehnamigdilar. 1l

11 Arafdmalafllalt b;lli olur ki, miirlaq fisttrlloye nlalik oimayan mahsullann istehsalmdan imdna e,iarck. Ustunlil,),e malik olan sahelerc 62 Eiucunl cemle$irmekle umumi istchsalln hrcminin artrnasma va mubadilanin irlk.ilafina sebab olmaq mumkiln j[r. A.Smitin milddea.lan istehsal tex[ologi].astnm tatbiqindrn irali ge rorek,.,rda olunmut itsrilnllrkle zj,ginlesdirirdikda daha dl inkigaf etrnig olur. ee.yc dunan,,mutl:q (istilslitk,, iki muqayise olunar Olko araslnda natuml fonnada erntea miibadilasi ila alaqodar olsa dq pul tada\{liinii tetbiq etdikd: tiz nazrri al aniyyetini dop.uldur. Mliqayisali Usrihltili prinsipi amtelpul rodaviilil ilgiin Oz oezeri ahomiyyetini saxlasa d4 laliin tabii emsk bdlgtsu,araitina daha yaxrndr Ye odrt uybun gelir. A.Smit,ra D. dlrardoya giira, emek rnesreflarini ig vaxtr ila m{ie}}arr etmak muayyan ntklsanl;r,loguur. Belir ki, a)n-ayn olkelardo emak haqqrn,r saviyyasinda mua)yon ferqlor mtivcud olur ki, onu da naz:ro almaq lazmdrr. Bu nezari m.sal.lera diqqat 9)kan N.Senyor va C.S.lr{ill olrnuqdur. Melumdur kl istehral amilari haqqmda tolimifl banisi fiansrz m.angeli iqtisadgr J.B-Sey hesab oiurur. J.B.Sey I istehsal amili nezerilyesini (l(,rpaq, emek ve kapital) njz)riyyr)siri iroli stirarak, bu anillordon her birinin amak haqqr. renta ve faiz formasr.da gi)rir getrrdiyini nruayyen eldi. onun fikrincs, osas istehsar amillari hesab oruna, torpaq, kapital ve omek bazar qiymetlsri il. istehsal olunan mahsulda temsil olur,r:rlar vc, belalikle rn:,hsulun masrefl.rrini forma.lasdrnrlar. Bu ise i*ehsar arnillerirri srr'rarali qiymatlandirmal a imkao verir. esas notrco i;e hamin mahsulun isteh sal jilmasinin er meq$deuy$miupu ile muelyanja$ir. tqtisad elminin Hassililarindan biri sayrlan fransrz alimi F.Kene hele laxtile, ozunun "iqtisad cadrali'h ja kand teserrii ah va :ienaye mahsu annr bir_birinden ayrrnrg ve orada istehsal!lsitalori ile isrehlak iellednh mrmal heddioi muayyon eaniidi. Ingilis alim A.Srnil isa, fehlaler.:. _ istehsal vasitalari ve isbhlak ${yleri istchsahnda magell olan fihlaleri ;rinden forqlandirmigdir' Digar irrgilis iqtisadgsl c.keyos ictinai mahsuh r nraddi epya tarkibin, 1,e qi).natine g6re mueyyen ehfgdir. Keg.n )srin 30-cu iflarinda isveg alimreri E.Herqer, B.or n ve digarlari D. Rikardonun ir.elj s0rduyti ne;ariyyani inkiyrf etdiraralq moqa),isali

12 usflnlllyu - istehsal anrillerini qiymatlatrdimayi ve orlann qarqrhqh tesiri vc njsbatina asaslanaraq moeyyenle;dirmayi ireli surdtujr. Bu i.qticadi konsepsiya "nmitlerin qaqrhqh nisbati nezorilyesi" adlandrrlm4drr. lr. istchsrl sml[erinirr losnilair vo onlsra IUiirtalif ysnrgmahr ktehsal Ernillari dedikde, istehsala tasir edon muxtalif elementler, ths0rlar nozard ) tutulur. Munalif iqtisadi e'drbi)alatlarda onlar n rddi ve mtnayi, nltursl vo da),r, tabil ve sllni, sa[aye vo qryri-sonaye am llarino aynhrlar, Maddi arnillar dedikds, asasan isrehsal vrbitaleri nazarde tutulur Illenovi amiller dedikds isa istehsal prosesini he),ata kegiran, onu idara edan, ham{;inb isgiy. tosir gostaran s6ial, tik psixoloji \'e diger nillar macmusu nozdrd., iutulur, Batariyyetin irlkigafi ila bu amillarin rolu xryli anr. qunki, irrsan hem istehsalrn heyata k,:firihnasfulin zoruri t rti, hem rle istehsaln maqsadid,r. Hcr bir istehsaln son rrlaqsrli insanlann daim artan telebatrnr 0damekdir, lvlanevi amillerdan genil istifad:r olunmasr ise bir tarafilen istehsal9llarm hl)batllnnrn daha dolgun ddenilrnesi, digor tarefdrln onl.mn istshsal etdiklori mahsul v, xidmetlarin krmid,at ve kcyfiyyatinin,,{lksaldilmasinc sobeb olur.. stehsal prosesinin hayata k:girilnesinrla mtlhtlm roil oynayrur bu menavi amillari qeyri-iqtlsodi smiller de adlandrrmaq olar. Ilelalikla, aparlan Edqiqatliu gdstorir ki, istehsal arnillarinin dyrenilmjsine yr onl;fln aynca qruplar&r tastrifatrda mtjrxtalif yansinla m0v qclrri vardir. Marksizm nazai,iyyesi ii qiiwaiii, amak cisimla:i va omak vasitalsri kimi istehsal amillarini 2 b0gk qrupa rryrrrdt: l) istchsalm s si amillari; 2) islehssbd mrddl tm illeri; istehsahn t rsi rmilino harniga ig quwesi. yani irsantn omayinin fiziki ve aqli qabiliyyatlerinin mocmusu kimi baxrlrr. Btltun istehr;al vasitalerinin mecmusu isa mrddi smil kimi qebul edilir. L]

13 lltarjinslist rnazeri)1,e iso istehsal amill.riti 4 qrupa ayrrmagr maqsadeuygun heseb edird : - torpaq; - amek; - kapital; - to$abbuskarl rq (sa hibkarlrq) fealiyyati; Torpaga t bii amil kinri baxrlrr. Qunki o, insro fealiyyatinin neticasi deyildir. Bu istchsal amilina, isteltsrl prosesine crlb olunmui tobii scrv.tlar, made[ yataqlan da aiddir. Ilemir. l:al qoriyaya,rkin yertari, me$alor, sular va s. rlaxil edilir. Omtk ise mtlxtelif remetl?rin haz;rlanma;r ve xidmotlar g6stedlmosifle ydnoldilen aqli ve fiziki faaliyyeldir. Bu a.mil b:zan..iqfisndi foal ahali,'termini Seklinde igl.dilir ki, bu da,.alnrz istehsalla me$eul olan amak qabililyatlileri nhare cdir. Oolann fealilyeti neticosinde hom i$ qti!"r'a$inin, ham da kapitaho istehlakr prosesi bal verir. Bun.ula <la esas maqsada - isrehsaltn netjc:larino nail olunur. Kspitsl, istehsal amili kimi omtaa!,0 xidm)tler istehsalmda istifade eililan nemetler mecmusu gaklinrlo olur, Bunlar aler, nrq<rn, dazgah, avadanlq, anbar binalan, rabib v:rsiteled!e digerlaridir. Ilmj-roniki teraqqi neticesinde onlann texniki voziyyati dainr tokrrrillagdirilir. Bu isa istetsal prosesinin ilmuni naticrsina vo onun faydalh[rner, istrhsal prosesind: amek vasitalari gekjinda olan kapital vasitasilo eltrak cisimlrrila hallcdici tasir gdstarir. ].lelicede onlar istchlak doyarlarina gewilirler. Tapebbllskarlq (sahihkarhq) fealiyleti da istehsal iunillori srrasrna daxrldir. Qarb anjnasinda sahibkartiln n0fi.eu o qedrr y0ksakdir ki, bu t'aalilyete mtlst?sna va xtlsusi arnil krmi baxrlrr. M[asir, qloballapn dtnyada getdikca Caha b6],llk ehamityet kcsb edar) btebbuskarlrq faalif/ati - istehsahn tagkilinde xiisusi qabitiyyet. ferasot va agrll risk lalab edir. Sahibl<ann ba5hca sosial funksil.asr _ semerali ve gelirli isiehsa rn tetkiline nail olmaqrllr. Bunun ligtin ise, sahibliann 6ztl kimi heg kas inki;afa a:amn daimi artanglar rparmaq Dlaraglnda ola bildlez. l4

14 Alnnlan tadqiqatlar gosterir ki, bazar mtlnariitetlari sisteminda botttn tasarr:lal subyeltlarinir ve iqtisadi qurlrdlafln faali;yy:rti asasan bir maqsoda - mbvcu,l islehsal resurslan va amillarinrden daha semrrali istifada olunmaql4 y'tksak merf t alda edilmasina yirnaldilir- Umumilyafle, har':'ir ceml,yet Odlnun iqtisadj g[c0or, q0dratina ve inkigaf sav iryesina mehdul resurslardan v istehsal amillarinden sem.reli va meqsod'/6nll.l g,rkilda istifadr (tmokla nail ola bilar. Bu biurm<lan, movcud istchsal resu islan vi amillarinin iq:isadi seginri ile onlardan istifa&' edilmasi imkanlan ara-smda qarprhqh olaqal,:rirr tarnin edilmasi 9ox zrruridir. Ilir ceheti xtlsusan wrgulam.rq yerine duqer. Betc li, isterhsal hrmige istehsal araillerinin qargrhqtr laal[7e1. birliyidir. Odur ki, maddi nemetlarin hazlrlanmasnda hansr arnillorin i5tirak etmesi mesaksini aydrnla;drrmaq gox v'rcibdir. lqtisadi nazariyyada istehsal amillori clet'imind. istchsahn ilkin n,rtical)dna belledici Lrsir gdstalan her bir muhtim tjnsllr va ya obyeld ba$a dltuttlr. Bele ki, mtlay,'an mahsulun iskhsal ilgiin arniller dasti vardu. Ona g6ra oxlann tesnifatrna ]axud boytk qruplarda birlaqmasin+ bdytlk ehtiyac vardr. B'rlaliklr, istehsal prosesinda mtlytaiif ehtiyaclaru iidonilma6ina xidmet edan nrehsu,lann hazrrlanmalsr tlgtin amek s,arf edilarck, awalcadan dusttn0lmtlt t(lmoloji pros sdon istifala olunru. Matz bu zaman istifada olunan amek, tebii son,atlar, kapitsl va onlin bir araya getiren lelebhi. ikar $exs islehsahn esas a:nille i hesab edilir. Bu amiller olma,lan, istehsalr ( tlzgun totkil etmck asla flrumkljn delildir. Tohliller g0starir ki, muxtalif iqtisaliqrlar tarafinclerr istchsal amilleri istehsal prosesindaki funksiyasrsa g6re b ir-birindar farqlandifilir. B$, onlann tasnifatea orilxtelif yanlfma ferqlari ndadir?. If,irincisi, ma*sizm ondsn l)allayu ki, istehsal ar rilleri iqtisadi kateqoriya kimi, istehsaln sosial istiqanetiri mtiotlen edir. isretrsal Frosesinin baglangcr esasn(la, c.miyyetil sinfi rarkibi vs "edalat" ufdnrla siniflor mtlbarizasinin krbudl[yu yarenr. Maiinalistlar is., tlmumi amillara t,:xniki-iqtisadi tlnstlrlar kimi baxrr li.i, bunlarsrz ist hsal prosesi aelasremaz&r. 15

15 ikincisi, maiinalisrlar li:apital dedikdo, amak vasiulleri v. a$,alannr bqsa dtl$url.r, tebii garait ise ayrrca fonda daxil,cdilir. IuarkistLer is3 tebii Oeraiti,6mak vasitalerini va amal. cisrmlarini vahid maddi zunilde birlagdirirdilar. i)gcr islehsslda x[susi tobii Serait.dan sdhbet gedirse, onda onlarh sp sifikasl l.e[ta vasitasila nezara alnu. Onlrr.n frkrince iss. bu iqti;ad elrninin x0susi bellsidir. Uguncusll, egor marjiblisller sahibkilrlrq fairliyyetirri istehsal amili bilir va qebul edirdilena, marksiritli,r onu inka: edirdilor. Blltirnl0kle, bu amilledn tesnifdrndakl ferqlar, tebii stehsaln tahlili:re esasan sinfi.ranasmadan ireli gelir. Qeyd olundutu kimi, Karl Marks da kapitalr mitrallob bir kateqoriya kimi baxaraq ona ictimai mtlnuiblt, d6wan va d6vriy/e prcsmi, hamginin yeni rjayar yaradan amil kimi )anagrnr$dr. istehsal funksiya;r modelina uypun va,:nun m0vcud texnoloji seviyyesind asrh olaraq, kapital bilavasita mahsulun llnrurni hacminin malsimumlaedrn lm asr lasitasi kimi grxrr; edir. Yeri gelmi;kei1 lvlark:r haql olaraq bola bir nraraqh ha5iyaya gxmrgdu:1eyin deyari olmadan da onun ft,rnral qiymati ola bilar. O, bu tikri vicdan ve namusur timsalnda aydrnlatdrrr va riyazilyarda xl),ali k:miryetlar anlayl$lnt buna rnisal Setirirdi. O gosterirdi ki, rlyirziy,vatda mitelyan liemiyyotlar xayali oldugu liimi, burada da qiyrnatin ifirdesi rreyalidjr, Marks ham da cleyd ;dirdi ki, burad,a hollelici amil rolunu yene da clayar qanunu o),naylr. Orrun,ai:drfr kimi, ',mtixtelif amtlelerio bir-birina qargr qiymetla awelde na suretle mthyyenl.tib tanzim edilor-sa edilsin, har halda onlann hareketini dayer qanulu ifada edir", Eyni zamanda o. bu prosesde te[+,b l,a teklifin roluu da inkar ermlr. istehsal arnillerinr berabar terait darilinde qabul edirdi. X[x acrin sonu >3 osrin birinci yarrsrnrla yagayrb faaliyyar gostmig C.M.Kelnsin (18E3-1946) iqtisadiyyahn t?rnzimlarmasi vr sabitlalmesi ile yada+r, galirlarin formalatmastnd istehsal amillarinin rolu, onlann bdl[gdfirflrn:xina esaslanar makroiqtisadi mrdel nazariyyosi do milhum ro1 ofaylr. eeyd edck ki, bu nezarlyye daha qox maliy),c (kapital) aspektlidir. Hesab edirik ki, burada d iqqer gekan maqamlar, masalaya aiagdakr tazdo yana5ma ilo ba{lrdr: l6

16 - Keyns hesab edir ki, ictinni mahsulun takrar isirhsali pros sini rcsurslare taklifi yolu ile deyl, bu resurslann salrgna sabab olan telob mdvqefndan hall,:trnalr. lazrmdrr. Burada rfltla)tan mtlsbot cahetlor olsa Ja, talab va taklif arasrnda b6y0l: $ddin gekilmasi duzg0n deyildir. Oslinda on.lann hor ikisinin vehdatliyi, r0tdvl0y0 zamam ictimai bkrar istehsal pros si bal verir. Fikimizca, Keynsin bu likriniyalnrz m[oyyen iertler da,.ilinde (lebul etmak miinlltodur; - mtla;ir garaitda l(apitalnl teme*ilzlalmesi ya inhisarla;mmr geraitinds ldvletin iqtisadiyyata m0daxilasinin zemriliyi. Keyns h,:sab edirdi ki. bela qeraitda iqtisalilyatrn 6z-iiz0nfl tenziml.masi nrumkiln deyil \') tekca qiymat mexanirmi vasitlsila bu proses he,'ata kegiri La b m.rz - Keyns gdstorirdi tri, istehsal prosesindeki ndqsarlar daha 9ox istehlak talebi ile bzlhdrr. Bu baxrmdan, iqtisadig'airn tarazlrgl sonr ncunun kdmokliyi ila hell cluna biler. Buna gdra da, ooun "effektti toleb" konseps:yasrnda istehsal prosesinin m0xtolif dovrlari arasrndrkr tar&{rgn tc,min edilrnasi irrli sttrillur. Laki4 Keyasin bu konsepsiyasr mecmu ictimai mahsul va milli gclir kimi makroiqtisadi gdste.icilarlr srx alaqolrrndirilnrigdir.,oslinde isr- h,)min fikirlar daha awol, K.Marksm "Kapital"?sa nda, claha daqiq dssoh ictinrai r.krar istehsalm heyata kegirihasi mssalalarinda 6z akini tapnrqdrr; - Ke),ns ddvlet b0dco6in,, iqtis.rdi)7atrn asa$ lanzimleyici v&sitasi kimi yana+mlg, onlm istehsal amillari, investisiyl ve digar mxalelarle,laqalandiril8resini irali silrmi\dtl. Bununla yanagr, o m iyyr masalelarine iqtisadi siyasotin aynlmaz, mtllrtlm bir hissesi kini qiymet verir,ii va i; - Keynsin ortodoksal a(hcrll8n, xususen da' l'.san,uelson, U.Nordhauz, U.Xeller va digerleri istehsaftn n0hilm amili kimi kapitalrn mahsul ve xidmotlar istehrallnda istifads edilel nemetler mecmusu kimi $i,r], etmillar. Onlarrn fikinca, kapilal yeni mehsullarln (xidmotlarin) istehsah tlgil.o iqtisadiyyatrn yaratdrbr ve uzun mllddet istifada edilen nemetlatden ibaretdir. Bu nemetlaf isa, mllasir iqtisadi,?atln menzarasini tatkil cdan dezgahtar. bahah kompyuterler, b6),l!k Qakiclar,,Itk magrnlafl,

17 d0wde neokeynsgilar muhtlm isrehsa.l amili sayllan kapital, sarmay. ile bagt yeni fftirlar irali sllrmakdadirler, istehsa.l amillarinjn mah iyyeti ve ma;mun elementllrri ile maglul olan,ligar bir todqiqalgr, ABf-m K+lu,mbiya Universitetinjn professoru J.B.Klark ),azmrs oldugu (Servatin bdlg0stt, t1899) va digar aserlerinde <Xtsusi mahsuldarlrq> nazerilyosini iroli sormo$d ir. O, bele bir neti,:aye selmitdir ki, istehsal prosesinda bitavasite asagrdrlkl 4 alllil igtirak cdirdi: l. Kapital (pul fcrma-( nda). 2.Kapital nemetldri (isteh.sal yasitalari ve torplq). 3. Sahibkarlq frali)yr ri. 4. iqgilarin emey i. Klarkrn geldiyi qenaet+ 110ra, her bir ititehsal lrmili xususi mehsuldarllga rnalik olalaq, mehsul delerinir) varadrlmasrnda i5tirak edir. istehsal amill.rinin mulkiyyelgileri (sahiblari) iso yeni yaradrkn$ g:lirden, har bir istehsal am,hnin. istirak payrna gdra 6z payrrrr.jmalrdtr. fl Mtlrtalif dijvrlerda istelrlsal amillarhin sayr ila balh ferqli fikirlar mtivcud \ olmugdur. Bezi iqtisadgtlar onlanl saytnm 0g, baz:ilari dord ve hana beg oldug.rnu sdylami$lrr. Bela mtlbahisr,lar bu giin de dav&r ettrkdadir. ^;) Masolen. muasir dfi\,riin tarunmtg iqtisaclqtlanndan hcsab olunan Cek HarveyiD gdstardi:/i kimi, 'klassik iqtisadgrlar istehsal :rmillerini d0rd qrupa b0[m09ler: rorpaq, enak, kapital ve te$t.ila1( teiebb{istdhq faalill,ati). Hamin harekatverici qruplarr ydnl,larr haqlar mth,afiq olaraq manfeet, amek haqqr, prry va galir adlandlnlmtfdrr. I-a.ril onlann fiziki x0susiyyatlorine asaslaoan mehdud tesnifatrnrn bazi zeif cahetlrn var: l. Btltih amille:in a /n-a)tlltqda mdvcudlubunu vo onlarrn torpaq, amak, kapital vo tetkilar Fklind,) t'ir-bi nden kaskin frrqlansrr sahelere aid edilnrasini dtlttlnmak, mdalani oldurlca sadalagdirmek olarrfi. Hor,in sahetor,5z.ozlu! il nda bir-birini tamamlayr, 0z C;enil anlamnd4 istilade olunan torpaq suvamla ve l8

18 dren4 sistemlarina, hemginin m0xtelif gtlbre mehsullur[ elde olunmasma kapital qolmr,qla m[nbitlaf ve genilleddiril? biler. 2. Gdstsrilen har bir bolmenfu daxilinda rlezar:4arpacaq daracada gaxalanmelar var. Mesrloq menrar dedikda, benna kijnrokgiliinden olduqca ferqli olan t,ir ilei nezarde tutulur. Hr)min tesnifat onlafl rnecmu olaraq "emak" adl altrndzl nezardan kegirir. Itetalikla de o, hemin qruplann hamelnm eyniyyat tagkil ctnesi fikinin ireli sutllnnsine rreyillidir. 3- Eyni qrupda isteh$al amili vahidlari arasrndalru rarqlar, qruplar arasrndal<r farqjardan daha boyuk ola tilar. lr,tosslen, iqtisaji baxrmdan bonna va tetoncyanqdran arasmdakr yaxrnlq, ikincinin mtihasibo c lan yaxlntrgl qadadir. Masala bundadrr ki, ist hsal amil.larini tcsnifla6jirma formalan h6km.n gstintililarle qarprlagmaldrr. Belalikla, milasir iqtisadglar t5dqiqatlannm go:r: hissesini istehsal vasitelari haqqrrda, yoni camwetin telab etdiyi,mteo ve xidm itlerir istehsalmda igirak den r:esurslardan dalrgrmaqla aprurlar. -r\ncaq odlar tird,liqatlann maqsedlari [giln rrua}'),rn amillarin faydah olrnaql4 timumi lesnil'ata imkan veren genig va ehemi\.yatli xususilyetlar.ni da qobul edirler. Tli*iyanin rqrisado alimi ilker Parasiz iso 0z todqiqallauda asas etibarile iltehsal amiilerir n ilg oldueunu qeyd edir va buraya to paq, kapital (samraya) va cmayi aid edirdi- ElDi zarnanda o, tefbt,ilskarhq fealila,etiri ye texnologiyanrn da istehsal amilleri kimiqabul edilmxini taldif edorclq olrru rsaslandrrmala gahqrrdr. Olbatta, milallif 6z aselinde torpagr an muhum ufuii sen,st kimi qeld edarek, torpaqla bagl r olan. orada yerlagln diger tebii servet:.ar n da torpaq mahfumunda trirl eqdiyini gdstarirdi. t,al<in, hesab edirik [;i, burarla bir srra qannlq nla(lamlar mdvcuddur. Qunki, tru amile tabii servatlar dcyilmasi daha maqsedauygu[ hesab oluna bilar. Hem da texnologiyarrn aync4 xuliusi bir istehsal amilioldufu.nu vurg,ulayan mualiil onun c,slinde kapital amilinda oldugunu ve hamin amilin dan.ilina girdiyini unudur.,9

19 1.3. istehsal jrnlillerhitr fornalarmas! xllsusiltefleri. Tabictda oldugu kirri, cemiyyatid iqtisadi hoyatr da muayyan nisbatlera esaslan[. Meselen, takrar iistehsahn [mumi iqtisadi, sahalerarasl, saheda.\ili, istehsaldaxili ve arazi kimi muey-vcn nisbetleri vallrr. Tabii ki, bu nisbetl r ist,)hsal amilleri nisbetile srx ball dr:. Osas masaie isa, onlarm optimal lisbethi temio etmekdir. Onu istehsal amillarinin duzgiin elaqal rdirilmesi va sernarali, fayrjalr avezlanmasi manafeyi, m6',cud resurslardan, xusu!en de tilk,non resurslardal daha samerali isrifada edilmasi, hemginin getdikca gtclanan raqabat mobariiesi terditind, bazarda Ustin miiv,leluin elda eclilnresi r:hdleri m0eyyan edir. Omak bblgus ayn-arfl istehsalgr:.ann vo istehsalrr qruplaon miij(elif mahsullaon istehsa.h ile m;r9l:ul olmasl, ixtisaslalnrasr demckdir. Tasaditfi dej/ildir ki, klassik siyasi iqrisadu t arisi Adam Smit amek Mlgiisil sahesinda alda olunmu$ zangin materiallara istinad ederak, onu iqtisadi sistemin glxlg noqlasi kimi gostermigdir. Smita g6re, isrr:hsal olunmul mehsutun va servetin miqda'oiasan iki amildon: birincisi, is etrsalda tatbiq olunan omeyh miqdan va iggilerin sayndan, ikincisi isa?m)yin mahsuldarlrprndal asdrdrr. Buna gora de ;rmek mehsuldarh[r yiikek olarl :radani xalqlar da]a gox hrvet yaradrr va traxsr yaiayrrlar. Omek mehsuldirrlrlr a'agr olan. ibtidai veziyy tde qalan xalqlar ir;a az servat yaradll va pis va$ay rlitr. Apanlan tadqiq, ardar balti olur ki, ya;adr[rmrz c.miryetda ;,mek foaliryatinin bittun istiqidratleri va bu proresda ),aranan ictimai_iqrisadi mtlnasibetlarin macmusundan - istehsal prosesi ve istehsal alaqeladna ham iqtisadi bazisi tapkil edan terliib lirisij,rit kimi, hem d? b0t0n digar m0nasibatlerin asasrnr moeyyan eden amil limi l,armaq mi.imkundllr. Bu zarnal bela bir sual mel,dana gxr - ictimai istehsal ded kd, Bo bara duqiltur; biltun camiyyat uzvlorinin, yoxsa onlann milalyon bir hissa;irrin emek fealjyyatinin :/eku arr? yaxud bu pr<,sesa mahdud manada yalnrz r addi istchsal kimi, ya(ud cemily.t ozvlalinin btitiin yaradlct emeyi de daliil olnraqla baxmaq la:rmdrr?. 20

20 i:;tchsaln ixtisaslagdmlmas!, yaxud ictimsi amak hotgos0 s&hasinda yaenm asas 9at$madqlsrdan biri istchsalgrlann bir-birirrdrn Llm as r veziyyetda olmasdf. Hamginin ixtilasl$durlmr; emak yekcios xarakter dagryu va catbedici deyildlir. BaSqa bir Foblem ixtiiasla$drnlnrl amek mihsullnmn gegidinin adrg ile balhdrr. Umumilil:do ise, emek bitlgtis0 prosesinin mttsbea t refleri manfi (:ehatledndan goxdur. MsseleL ixtisaslirtdmlmlg istotu al prosesinde mehsullanl liiltlar ilil, qismetlsrin ucudugu va digar hallar buna $til)utdur. Bir cehati unuhnaq olmaz ki, m0asir iqtisadi inljff merhalosi miirekkab, coxcahatli sosial-iqtisadi prcses ve htldisoiari ehata edir. Ona 96r; de, milli iqtisadiyyat elmi-le)(iliki tjraqqi va diger m0h0m ami.lar, yrni muter.qqi rnetocilar, iqtisadi vasit)l:,r osasdda 62 irrkigaf dinamilcairnr tomin etmalidir. Buna gdre da heg da iqtisadi arhmr, kamiyyrt dayigikl ikl lini y.llksaligin keyfiyyat rnexarianine qa$t qoynaq, onurt rolunu mtltleq so ',iryoda qiymetlandirmak, likrirr,izca dtizg0n deyitdir. Oslinda, camiyyetin her cttr, ye\ud isteniten Fkilda olan a,mma ehtiyacr yoxdur. Art mrn keyfi,yoti de v.ilcimir, Iqtisadi arttm ictimai talabatrn qanunauygunluqlanndan, h.mqinin olke ic tisadiyl,atrmn tarazl inkigaf rnenalbyindan ireli galmclidir. Burada iqtisadi, sosiail, :koloji },a digar masalalar csas gotorulmelidir. Elazar geraitinde futimai mahsulun takar isr,elrssh ziddiryotli xarakter da$rdrgna gdra, obyel;tiv halda telab olunan nisba{. ve elaqalrr da obycktiv olarac pozulur. Bu iso mehsullann realiza olur,nasr problemini daha da kaskinlcadirir, hetta doyardik ki, bu, isrehsaln baghca problemina gewilir. Ona gbre de ictimai telcar islehsrll prosr:si tamamila bagqa esaslar 0zre idale olunnralldrr, bela ki, bu ela,loler :'isteminde rmlea-pu1 mlhasibctlari ile planarygunlubun optimal bir hakla alaqolendirilmesi itgi n Frait yaradrlmalrdrr. I4ilSahidel, gdsterir ki, i,qtisadi adcbiyyattarrla baz,n'tqtisadi amillar" ifadasi ila yalatl "iqtisadi resurslar" ifarlasina de rast gi linir. Bss onlann ox5ar ve l rrqli c.hatleri hansrlardlp :21

21 Adotan islehsal resurslrn dedikde, istchsala (alb olura biton t bii, sosial!e m.n?vi qowalrrir macmusu bala diltillih. Onlu gox m0rtalif vo rrngar.ngdir. iqtisadi nazarilyeda i!tehsal resurslarmrn d6rd qrupda b0l ls0 qabul edilmigdir. t, Tebii resurslar - istehsala tetbiq eftnrk Ug(In yarcrh otan ;r,otensial tebii quwalar ve agyalardrr. Onlar tiikonan ve titkanma),an, ba$la s6zla berpa olunlm va berpa olunmayan resursl.u iel:ilda dzunu giisterir; 2. ltladdi resurslar - ffianrn yaratdrer, yani isrehsahn D.tic si olan isla:hsal vasitelari d iq 3. Omak resurslarr - amrk qabiliyyetli ya5da olan ahaljdir. Bu adetan, rcsurs baxrmrndan Ug para0retrirei sosial-demr4rafik, pef-l\ti3as ve medeni-:ahsil alametlarine gdm qiy:netlarrdr.rilir; 4. Ivlaliyya resurslan - istehsatrn tegkili ijgiin ()emily:,tin ayrra bilacsyi pul vasaitleridir. Tabii, kapita.l ve emal resllrslan istan:tan istehsala mixsusdur. istehsal amilleri dedilde isa, artrq real iekiida istehsal prosesin, celb ol.lnan resunlar basa dutuiur. Gi)fllndit)1I kimi,.,istehsal resulslan. arla),$r -ist(,hsal amilleri" anlayrgrndarl dah: tr;cnil mana d4ryrr. Ilele ki, istehsal resurslan :rhata baxrmrndan daha genig oln aqla, istehsal prosesina celb edilan but0n tebii va scsial amillari ahata edir. Lalht, st+hsal amillari tilrema resunlrrdrr. Resurslardau farqti olardq, istehsal amitk,ri yalmz qartrhql faaliy-vat gergivasinda olur. Ona gdra da istehsal hamilo onun amillarinin qarqrlrqlr faaliyyet birjividir. Oduf ki, naddi nemotlerin hazrrlannasrrrda hansr anillarin ieirak etmasi mesel:sini aydrnlatdmtraq gox vacilrdir. iqtisadi nazariyyada isnrhsal amillari ded:kde, istehsalln ilkin naticelarinrr tratledici tesir gaistarxn hor bir milh0m [nsilr va ya obyekt basa dilgilliir. Bela ki, miryyen mahsulur. istehsal ii9iln 62 amill.r Cesti yardlr, m0vcuddur. Onl g6ra onlann tasnifatma.- bdr.itk qruplarda btlagdiri lrnosina talebat va drr. Maddi Dsmetlerin haz rli:nmasr ve mahsul istr:hsah prosesinde halsl amithrin igtirakr maselasinin.raidjihas r da mthtun ahemiyyat kesb edir. Lakil bu amiltarin aragdrnlmasl ve tldqiqjndo mij)i.t.lif yana$malzr mdycuddur. Masrlen,

22 marksiim nezeriyyasine glra ig q,[wesi, emek cisimlar. va amak vasitalerindan ibarat olan istehsal arnilleri 2 qropa - sexsi va maddi amilla.e ayrrlrr. istehsalm gaxsi ernillerina il qtllrr'ssi, insrmm fiziki ve aqli q2bilil,etlarinin mecrnusu drrxildir:. istehsal vasitelarinin mec nusu isa maddi smiller kimi qabul edilir. Mil$ahidaler gdstarir li, istehsal prosesinin gediga"m la gaxsi ve maddi amiller mtlralj.ab qarqrlrqlr fealiyyat si: emi yaradr. Orur samaoliliyi isa istehsal t xnolc,giyasrnrn tetkili il. mueyy en edilir. Bununla teprologiya istehsahn bagltca onillari arasrnda qadrlqh featiyyrti ifada edir. O- rnllxtelif emal tlsullanndan istifad: ediimasini, amok cisimlarinin veziyrvetitlifl. hemgi[in fonna ve xrlsusi!yatlerinin doyigmosini da nazerda tutur. istehsal prosesinin tagkili isr butili istehssl arnili)rinin uygunla.tdrlmr$ va siurorrla'drr mrq faaliyyatini, onlann miltenasib kantil yat nisbatlarini. qarg tqlt e,,azlenmasini va diger cahatlari t!,min edir. O ke iqtisadiyyatr saviyyasinde istehsal prosesinin dilzgiin taikili - semareli stha struliturunun scgilmesini, hamginin ayrt - ayn regi<rnlann dinamik inki$afinr taleb edir. iqtisadiyyahn ayrt-ayt sahalsri gergivi,srnde istehsahn ragkili - t?sefiifat subyelllerinin samerel.i dlgtilerinin rniic\f irn e(lilnasinda, texnikiiqtisadi asaslandrnlmasrnd4 onlann ixtisaslatmasrnd A kooperarivlegmesinda, kombinelagdirilmesinda vc digar hallarda tazah0r edir. t mum:yyetla, ixisaslalma, kooperativlagma va komt,inalalrro istehsahn sahelar i.l;ra, yerlagdirma iss erazi ttzra tapkili formalandr. tstehsald teikili Il bildln firrmalafl qargrltql alatadedirlot. Mesel.n, ETT avrr-a),n aqreqatlann ve mexanianlarin gtlounun annlnrast va bununla da tcscrrilfat subyeldlarinin guct:ilon )'uk$eldilmesi yohr ile istehsalrn hocminitr geniglondirilmesini tamin edir. Iiyni zamanda ist h:;al prcsesioin daha bembar yerta'dirilmasini, yuksek ixtisasl.$dnlmtg mllassise va qwurnlann yaradttmasnt, nrdvcr.d m assiselarin ise tcxnol,)ji cahxtden yenidofl qurulmaslm taleb edir. Bu qurumjarda istehsalm trgkilinin duzgiln heyata keqirilnrosi te ayn-ayn faaliyyat i.itiqamatlarinin olaqalaldirilnosi b{y0k ehamiyyet kash edir, Bazar mtlnasihatleri geraitilde istehsahn ta$kilinin takmillaidirilmesi mdvcld ehtiyatlardan someroli

23 istifada olunmasr, gox xer,: r;ekrrcden ictt,mai entek mahsuldarhe[ln artlnl rnasl UgUn b0yuk ehemiyyat kest, edir. Torpaq milh0m istehsal amili kimi bdy4lk eh.miyyet kasb edir: genig menada o, istehsal prosesindo istilhria olunan buflfn tat,ii resuslan temsil edir. Intan comilyatinin mdvcud oldugi butiln d6!.rlrrde, torpaq asas istehsat vasitasi kinli insanlafl zaruri nem.tl{la temin eunigdir. lnsanlrrm istanilan emek feali]to ti bu ve ya diger derecade lorparlla bagltdtr. M];olen, artr-ayn iqtisadi sahalarda turpaq asas tese.riifatgrhq obyekticir. O, ham de esas millkilyot obyekli kimi glxls edir. Qilnki eksar maddi nematlar itt hsalt onun zerinda qurullr. Qeyd eunak lazrmdrr kii, son illorda eksar l)ostsosiali;t dovlatlerindo kdklii aqrar islahatlar apanlmr,sr neticesind.i toryaq uzarinde yeni mlllk.ylet milnasibetleri yamnnlt, rbvcud torpaqlar ise d6vlet, brledi)ye vo xjisusi mtllkiyyata verilmigdir. BI 2:aman normarivler n rz"ra allnrnaqla, kend yerlar.incla yagayan biitiin votenda$lanr tdrpaqlar orta pay normasl esasrnda verilmildir.,\rtrq hor bir beraborhliquqru torpa,q mulkiyyetqisi olmrrqla va isrehsal etdiyi mahsulun sarbest sorancamg:srna 9 \.ilmakle, mulkiyyarinda olar torpaqlarda nayi ve nece istehsal etma),i ijzil m itayy; 'n l.rgd irir. Bununla yaoail, torp;q 'tt nasibatlarinin yenidan qurulmasr. onlarrn ragkilati, iqtisadi v, hoquqi nrexan jzninin telunill aqdirilnrasi, orlardan samarali isrifado etmekla kend tasanill'atlndr mehsuldarllgm artelnast, a2 Iltasreflr da]a qox getir olda edilmesi ii9th, mull.iy.yetgitarin toryaq m,inasibetleriri bilmesi vacir va zeruidir. Digrr istehsal amilr sayrlan kapital, ntehsul istehsah va xidnretlrr gostarilmasinde istifada edilao nematlarin macmusu kimi qrxrg edir. Bu nemotlera muxtelif emak alatla:i, mr4r:r ve avadanhqlar, naqlilyat, rabite vasitalari, ;urbar qurbulafl ve digarlari aidriir. Son temiki inkiga[ va imkanlar naticasinde cnlar islehsal prosesinin Umutni naticssina va sernaelili)'ina, hemsinin istehsal prosesinde emek valitaleri lbrmasmda olan kapital vasit?sile amak cisimlrrine halledici tosir gostrrclek istehjak dayarine r;errilirler. 24

24 Kapital hem da insanlann roehsul istehsah va xidm tler gosterilmasinda istifads etdiyi bilik va tocfllbesi, enerjisidir. Bela ki, irlsan lopitalrna galirlarin m,rnbayi kimi barcnaq olar. Kapitat 9ox deyarli vaxtdrr- Lsl;in Marksrn kapital haqqtnclakr fikirleri digor iqtisadgrlann fikirlarindan leyli farqleraok, bitkin xaralder: datr)ar- Umumiyyetla, kapitatn tam mahiyyatin. va iqtisadi mezrnununu Krul lvlarks agmrg, kapitahn taraflarini g0stermitdir. {)run fikince, adi baxtda kapital konlset formad4 yani istehsal valiiteleri (sabil krpital), pul (pul kapirah), in;an (dayigan kapital) \,a amtae tiapit8lr formasrnda L,zirnti biruze verir. Oslinda iso onlar ozu-odtlyllnda kapital deyil, istchsa.l mtlnasiboil ]rini xamklerize dir. Bu baxrmdan kapilal aga$dakl xltsusi]?etlere malik iqtisaoi I ateqoriyadu: l. Kapitat - muzdla gatrgan iqq inin ameyi ila yaradrla:, harn dc Oztzura aian dcyardir; 2. Kapital - munelif marhelelerdan Legan ddrran pr,rsesidir. Onun 3 milxtelif lormasr mdycuddur. Bq kpitalm pul lbnnasrndan amlaa sorua istehsal, amtee va 1'enr plii formasr kini dayer formaunrn dayigmesidir. O ilildo pul emtae form&sl olmasa. kapital ola bilmaz; 3. Kapital - caya deyil, m0a)5'en ictirmi milnasiba rri ronrin edir. Lakin onun h:,r harsr bir elyada tamin olunmrlsl kapitala dztinemjx ius tctirnai xarakter verir \/a s. N{iihUm istehsal arnilltrindan biri sal,rlan amek isa mchslrllann hazrrlanmasr (xidmet.larin gbsterilmasi) prosesine ydneldilen, ona s;rrf edilan aqti va fiziki tarliyy:,tdir. O, insann meqs.dyonlti vo ltrurlu it qtrbili'/y )tidir. Bagariyyetin malik oldugu bilttin serveti, maddi ve urenavi nemedari am,:rk yamlmtfdrr. Omayin asl te'liati onun macmu flrnksiyalannda tam doleunlugu ila e.(s olurur va onu yaradrcr mahsul,lar o-uwa kimi $ciyyalendirir. Comiyyatin ist(:hl al munasibetlarinin ilkin manbal,i amak proseslaridir. Omeyin mezmunu ise madd nematlerirr ha.arlanmasr vc, xidn:otlarin gostodlmesi zarnanl istifada olunan te)inikanln. texnologiyafln vc isl-ehsalrn te$kili nd\,[ ile nluayyen cdilir. Qirb diinyesrnda iqtisadi nazeri)ye Uzre kl&ssik dais vasaitl?rinin muallifi kimi maghur olan Cek liarvey hesab edir ki, " amak - isrehsalda insann yaratdrgr

25 eqli ve fiziki fealiyyetin c rnridir',. Bu, inrana xas olan vacib elemertdir. irran ameyini malrnla muqayisa edek. Magrn va avada[hqlar lazmi qeder asao ve tez istehsal trnek qabilbl/etin. nalikdir ve mohsulu rmomatilq deqiq emal ede trilir. Ancaq bu deyilanlerin hel: biri ameya uyfun gelmir. Magrnlarda-n ferqli olrlracl, insanlar duyluya va ernosiya.lara malikdir. Ilu ferqlarden esa-sr odur ki. iggi qiir vasi omakdon galen golirderr asrh d yil. ikincisi, emok serfi awonelik qiymatlendirmeya getirib ;r)iarmrr. Ug[n,:UsU. ya vezifasindan. ya da coifafi mdvqeyindan amela galan arrgeller yuksalt ddani:;li iga clorhal ba$lamaga intkan vermir. Dordtnciisu, iggilar birlegarak oz aralannda hemkarlar ittifa,llan yaratmaqla ve ya etirar aksrl,ejan (tatillerla) ilo daha alveriilj i$ Seraiti elde etrrreye cahd edo bilarler. Nahiiyat, il,irmq'an iggi6z tacruta va bacan&nr itie bilrr. Lakin bu prosesdc insarllr if qtiyvesi ila amavin ferqleodirilmesi 9ox mlihi.lm va vacibdir. i5 qiiwcsi inr.arrrn malik oldugr fiziki vo rnanevi qabililyatlarinin comi, emrk isa hemin Qatril y1,pg;1s6rn ;ar'r.rdo olur masmr ak eldirir. N6vbati isrehsal amil isa tafbbuslorhq (sahibksrlrq) faaliy-vati hssab olultur. Oslinde onu insal kapitalxlm xiisusi tbrmast kimi da qabul etmak miimklind0r. O. it,rihto arnok mahsullan hazrrhmaq ve xidmetler gdstermek maqsadile drgar istelrsal aniillerinin elarplandiritmasi va kombinllo$dirilmasi prosesle nde aks etdirir. irrserltn tapbbuskarhq clabilily.,ti va bacangl ne qeder ytiksek olana, onun kapital vo mtlvafiq olaraq elde etdiyi eelir bir o qodar gox ciar. Bazar iqtisadi sistemi0e esaslanar iqtisadiyyatrn :formalairnasmda va inkilalinda bu fealiyyat gox milhtjm rol ot,naylr. istehsahn baj tutmasr iigiln torpaq, amek (xammal rla daxil olmaqla) ve kapital bir araya gotirilib iglodillnelidir. Bu vezifeni 0hdasina gotulan $exs sahibkar adtarur. Sahibkarhq lunksryasr iki hissaya bijltila bitar. I3irincisi koordin;siya vazifesidir - islehsal arnillarinin bfu yel? camlagdiriler:rk islodilmasi. ikircisi, burada galacekda qcyri-mueylan bir zamana qeder safilmayacaq mahsultanr istehsah tlgon amillar:n barpirsr ve ille tenrin editm?si riskinin qebul edilma:idir, onlar sauldlqda ise qa:larc tdaya dayarini 6ilamaya bilar 26