QENDER STEREOTİPLƏRİNİN YARANMASINDA KİV-İN ROLU

Transcription

1 QENDER STEREOTİPLƏRİNİN YARANMASINDA KİV-İN ROLU Qadının mövqeyi və onun taleyinə dair stereotip təssəvvürlər Stereotiplər olmadan jurnalistika mövcud ola bilməz. İlk qəzetin meydana çıxmasından qlobal KİV sistemlərinin qurulmasına kimi xeyir və şər, igidlik və əclaflıq, bəşəriyyətin xilaskarı və «xalq düşməni» və s. haqqında davamlı təsəvvürlər yalnız hər bir geniş auditoriyaya ünvanlanmış məlumatına zəruri atributu olmayıb, həm də istənilən nəşrin, radioproqramın və televiziya verilişinin bilavasitə yaradıcı materialıdır. Stereotip hər zamana görə dəyişmək, dövlətin, milli və xalqlararası qrup və partiyaların siyasi maraq və ideologiyasını, həmçinin dövrə xas olan adi şüurun təsəvvürlərini əks etdirmək xüsusiyyətinə malikdir. Onlar həm də informasiyanın daşıyıcısı jurnalistin özünün əhval-ruhiyyəsini, baxış və mövhumatını əks etdirir. Bu mənada heç bir məlumat tam neytral olmur (buna ən müxtəlif ölkələrin jurnalistikasının tədqiqatları enib) o, zəruri olaraq yalnız ictimai şüur və ideologiyanın vəziyyətini əks etdirmir, həm də hər gün, hər saniyə ictimai rəyi formalaşdırır; rol modeli, düşüncə və gerçəkliyə yanaşma obrazı, qadın obrazını təqdim edirlər. SSRi-nin dağılması dövründə «informasiyanın neytrallığı», xəbərlərinin başlıca məqsədinin «dəqiq faktlar ötürməli» olması haqqında çox populyar olan söhbətlər bu gün postsovet ziyalı təvəkkürünün romantik xəyalı kimi qəbul olunur bu keçmiş sovet məkanında yaranmış müasir ölkələrin mətbuatı üçün sübutdur. Eyni zamanda KİV köhnə təsəvvürlərin davamlılığını yoxlayan və yeni stereotipləri işləyib hazırlayan özünəməxsus laboratoriyadır. 1 Azərbaycanın və axırıncı on ildə keçmiş SSRİ ərazisində yaranmış ölkələrinin KİV-dəki qender stereotiplərindən danışarkən hər şeydən əvvəl qeyd etmək lazımdır ki, jurnalistikada qender stereotipləri jurnalistikanın özü ilə birlikdə yaranıb onlar o vaxt mövcud olan cəmiyyətin qender fərqini əks etdirir, ənənəvi qender rollarını mühafizə edirdilər. Maraqlıdır ki, erkən sovet illərində bu ideal sosializmin qurucularının yeni mədəniyyət və jurnalistika üçün radikal yeni obrazı ilə əvəzlənərək kifayət qədər sürətlə dövri mətbuatdan itməyə başladı ci ildən başlayan böyük sosial eksperiment, yeni mifologiya işləyib hazırlayan, inkişaf etdirən və möhkəmləndirən yeni ideologiyanın, yeni mədəniyyət sahəssinin yaradılmasından və təsdiq edilməsindən ayrılmaz idi. Belə nəticə çıxarmaq olar ki, ər-arvadın qarşılıqlı münasibətinə dair ənənəvi təsəvvürlər əvəzinə sovet mifi yeni model təqdim edirdi. Burada «qız-ata» əsasən cütlük yaranırdı ki, ata rolunu da bilavasitə «xalqın atası» Stalin özü, sovet ordusu və ya bütün sovet xalqı oynaya bildi. (Q.Aleksandrovanın «Sirk» filminin final epizodunda olduğu kimi: burada bütün tamaşaçının Merinin zənci uşaqına Meriyə sanki birlikdə onu qızlığa götürərək lay-lay oxuyurlar). İdeya çoxlu kişinin müharibədə və ya düşərgələr salınaraq tələb olduğu vaxt üçün son dərəcə yaxşı idi. Sevgili ilə daimi olmayan və çətin qarşılıqlı əlaqə əvəzinə mif, ümidverici ata məhəbbətini, proqressiv ideyanın özü ilə həmrəylik, yerdə cənnətin qurulmasında iştirak etmək təklif edirdi, o qadınlara onun uşaqlarından qəhrəman tərbiyə etməyi vəd edir, ideya adından öləndən sonra onların şöhrət qazanacağına təminat verirdi cı illərə kimi sovet jurnalistikasının bütün qəhrəmanlarının xüsusi olaraq qeyd olunan aseksuallığı, ola bilər ki, bununla izah olunur. Bir-birinə belə oxşayan şəxsiyyət və xarakterləri, biz sovet dövrünün qəzet və jurnallarında görürük və qadın obrazlarının çətin sınaq və represiya illərində redaktorlar tərəfindən xüsusi populyarlıq qazanmasına diqqət yetirək. Təəccüblü deyil ki, sovet sisteminin ideoloji binası ilkin çat verdiyi vaxt yenidən qurmanın başlanması ilə qender stereotipləri əsaslı surətdə dəyişikliyə uğradi və Zoluşka stereotipi sevimli demokratik ziyalılar tərəfindən abədiiləşdi. Qadının ictimai fəallığı və müstəqilliyi ideyasını tarixin zibilliyinə ataraq diskussiya iştirakçıları qadının ideyasının aktiv təbliğatına başladılar. KİV-in yaratdığı yeni stereotiplərə ictimai şüur demək olar ki, total şəkildə yiyələndi və geniş siyasi meydana çıxdı. Bazar islahatlarının əvvəlini ( ) KİV-də yeni qender mifologiyasının qələbəsi hesab etmək olar. Qender stereotipləri ideoloji stereotiplərini əvəz edirdi, bu tarixi məqama tanış idi. Qadınları demək olar ki, heç vaxt ekspert kimi qəzetlərə cəlb etməyiblər, xaricdə qadın hərəkatı, xarici reportaclarda işıqlandırılmırdı, feministlər isə asta-asta «xalq düşməni» steretoripləri sistemində 1 Образы женщин в современной российской журналистике. Ассоциация журналисток. - М., 1998

2 boş yeri doldurmağa başlayırdı onlar kişilərin diqqətini cəlb etməyi bacarmayan murdar və həyatdan narazı xalalar kimi təqdim edilirdi. Bütün yuxarıda adları çəkilən qender stereotipləşdirmə tendensiyaları jurnalistikada qadın və kişi obrazlarına həlledici təsir göstərməkdə davam edirdilər. Qadın və kişi jurnallarının sayı artıb ki, burada cəmiyyətin tələbatı və onun üçün ənənəvi olan stereotiplər: qadınlar öz vücud və paltarlarına diqqətli rəfiqə və yoldan çıxardan qadın kimi, kişilər isə istilaçı və sahibkar kimi göstərilir cı illərdə jurnalistika tərəfdən qender rollarını anlamağın yeni dövrü və yeni etalonların axtarışı dövrü başlandı. Bu hadisənin əsasında ən müxtəlif proseslər dururdu. KİV qender stereotipləri milli (bunun ardınca həm də dini-siyasi) baxımdan artıq 90-cı illərin əvvəllərindəki kimi vahid deyil. Analiz göstərir ki, 1996-cı il üçün bəzi KİV aktiv həyat mövqeyi, öz fikri olan və cəmiyyəti dəyişdirmək istəyən qəhrəman-qadına, siyasət və biznes liderinə üstünlük verirdilərsə, digərləri marginal obrazdan cinayətkar və estrada və idman ulduzlarının obrazından istifadəni davam etdirirdilər, Gənclər üçün olan mətbuat əvvəlki kimi qadını seks-obyekti kimi təqdim edərək, onun xarici görünüşündən istifadə edirdi. Bu zaman bütün qəzet sahəsinin yalnız 1%-i kimliyindən asılı olmayan qadınlar haqqında materiala həsr olunurdu. Sonrakı illər göstərdi ki, tendensiya göz qabağındadır qadınlar haqqında milli mətbuatın bütün qəzet sahəsinin 1,5%-də yazılıb və onların obrazı dəyişməyə davam edirdi. Qadınlara dair materialların kəmiyyət artımı tendensiyası görünür, amma qender balansına hələ çox var. İndiki dövrdə hərtərəfli tədqiqat olunan əsas problemlərdən biri də qender münasibətlərinin müasir jurnalist praktikasına təsirinin, informasiya cəmiyyətinin yeni reallıqlarının əks olunmasının, jurnalistin qender mənsubiyyəti ilə informasiyanı ötürmə metodu arasındakı qarşılıqlı əlaqənin analizidir. Jurnalistikada qadınlar barəsində tədqiqatlar dalğasının meydana gəlməsi XX əsrin 80-ci illərinin əvvəllərinə aiddir, amma diqqət əsasən sosiali-iqtisadi problemlərə qadınların peşə ayrı-seçkiliyinə, eyni əmək müqabilində kişilərlə müqaysədə öz əmək haqqı almasına ailə həyatının çətinliklərinə ayrılmışdır. Daha sonralar xaricdə jurnalistikada qender münasibətlərinin öyrənilməsinə, seksizmin müxtəlif formalarının təzahürünə, həmçinin yaradıcılıqda və informasiyanın təqdim edilməsində qadın-jurnalistin roluna dair ictimai şüurda transformasiyaya həsr olunmuş bir sıra ciddi tədqiqatlar yarandı. Qeyd edək ki, göstərilən problemin ilk dərin tədqiqatı amerikan materialında həyata keçirilib, amma qadın-aparıcıların ekranda çıxmaları baxımından birincilik Britaniya KİV-ə məxsusdur. Xüsusi olaraq qadınlara ünvanlanmış «yeni jurnalistikanın və informasiyanın yaranması tendensiyası (əvvəllər Britaniya «kişi» qəzetlərinə əlavələrdə, sonrakı xüsusi qadın jurnal və qəzetlərində) hələ XIX əsrin sonlarında müşahidə olunurdu. Qadın-oxucuların cəlb olunmasına uğurlu qəzet biznesinin vacib şərti kimi baxırdılar və bu məqsədi reallaşdırmaq üçün qadınları da qəzetdə işləməyə dəvət etməyə başladılar ki, redaktorların fikrincə, onlar nəinki potensial qadın oxucuların maraq dairəsini düzgün müəyyənləşdirə, həm də vergilər informasiyanın daha emosionad edə və hər bir şəxsə yönəldə bilərdilər. Tədricən mətbuatın «feminizasiyası» onun «seksualizasyası» ilə əvəz olundu ki, bu məsələnin bir çox tədqiqatçılarının qeyd etdikləri kimi bunun da çıxış nöqtəsin «San» Britaniya qəzetinin «Page Three Gire»adlandırılan III səhifəsində yarıçılpaq gözəl qızların peyda olmasıdır. Bu nümunəyə bir çox digər qəzetlərdə əməl etdilər ki, bu da cəmiyyətdə böyük sosial nəticələri olan ciddi mübahisələr doğurdu. Jurnalistika «mətbəxi» qender tarazlığı Sosial hüquq bərabərliyinin və qadınların təhsih səviyyəsinin artması ilə qəzetlərdə işləyən, o cümlədən rəhbər vəzifədə işləyən qadınların sayı artıb amma əvvəllər müəyyən kateqoriya oxucularla, sonralar isə radio və tele-jurnalistikanın yaranması ilə müəyyən kateqoriya xəbərlər, dinləyici və iş zamanı «məhdud şəkildə iştirak etmək» təklif edirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, jurnalistikada öz rolunu bu peşəni qadın-nümayəndələrinin özləri də anlamağa çalışıblar. Burada, bizim fikrimizcə, L.Steyner tərəfindən onun sənədləri (avtobioqrafiya, memuar, məktublar) adlandırılan analiz böyük maraq doğurur. 2 Britaniyalı və amerikalı qadınjurnalistlərin yazdıqları 50-dən çox avtobioqrafiyaların öyrənilməsi onların müəyyən etiraf etdikləri 2 Steyner L., Fox R. The imperial Animah - N.Y. Holt, Rinehart and Wiston. 1971

3 özünüeyniləşdirmə və onların özlərini qadın kimi hiss etmək arasında ciddi konfliktlərin olduğunu üzə çıxartdı. Bu memuarların icmalı müəllifinin hesab etdiyi kimi, bu nəticəyə öz bioqrafiyasını nəşr etdirən ilk qadın-jurnalist E.Benksin (E.Banks) kitablarının analizi zamanı da demək olar. Ümumiyyətlə, avtobioqrafiya şüurlu surətdə öz qadın mahiyyətinə və ictimai stereotiplərə qarşı durmaq cəhdləri haqqında danışır. Məsələn, bir neçə nüfuzlu ümummilli nəşriyyatda işləyən və Beatrice Fairbax adı ilə sütunlarının aparıcısı kimi populyarlıq qazanan məşhur amerikan jurnalist, Meri Menniqin 571 səhifəlik avtobioqrafiyasında onun uğurlu nigahı, siyasətçi-əri, uşaqları haqqında heç bir informasiya yoxdur. Səciyyəvi haldır ki, özünün professional olmaq hüququ həm studiyada, həm də ondan kənarda uğrunda çoxillik mübarizəsi haqqında qadınlara danışmaq üçün məşhur qadın-jurnalistlər tərəfindən məhz avtobiqrafiya canrı seçilib. Əslində, onlar üçün davranış seçimi məhdud olur: əgər onlar işdə qadınlığı nəzərə çaprdırmaqdan imtina edirlərsə, onda onların davranışına müdirlər kişilər tərəfindən deviant baxılırdı; əgər onlar onlara qadın kimi müraciət etməyə icazə verir, müvafiq şəkildə onların professional səlahiyyəti azalırdı. Aydındır ki, cəmiyyətdə sosial dəyişikliklər, xəbərlərin komersiyalızasiyası və radiodinləyici və teletamaşaçılarının auditoriyasını daima genişləndirmək cəhdi jurnalistikanın uzun müddət ərzində əməl etdiyi bəzi qanunlarından uzaqlaşmasına səbəb olub. Belə ki, 50-ci illərin ortalarında Britaniyada yaranan kommersiya tele-görüntü geniş məişət sferasında tətbiq edilmək üçün evdar qadınlara istinad etdi. Yeni informasion-əyləncəli proqramlar (sonralar, ci illərdə infortaiment-information +entertaiment əyləncəli informasiya adını alan), çoxsaylı reklam rolikləri və tez populyarlıq qazanmış «sabun operası» məhz onlara ünvanlanmışdı. Ümumilli Britaniya radio və televiziya şirkətinin (BBS və BBS-i) yaranmasının tarixinə dair sənədlər, arxiv materiallar o vaxt Britaniya TV-də qadınların teleproqramlarda «Balanslaşdırılmış iştirakını» nəzərdə tutan dəqiq siyasətin işlənillib hazırlandığını təsdiq edir: telediktorlar qrupu adətən üç kişi (radioefirdən dəvət olunurdular) və bir qadın (professional aktrisa) jurnalistdən ibarət olurdu ki, bu da qadın kimi professional olmaq həm studiyada, həm də ondan kənarda hüququ uğrunda çoxillik mübarizəsi haqqında qadınlara söyləmək üçün idi. Bununla belə əvvəlcə qadın-diktorlar hava və xəbərlərin məlumatı ilə, sonralar isə müxbir və veriliş aparıcıları kimi ekranda daha tez-tez görünməyə başladı. Britaniya televiziyasının ilk qadın aparıcısı Coan Beykuell (Joan Bakewell) olub ki, o, daimi komandanın üzvü kimi, 1964-cü ildə BBS-2-də incəsənət və son hadisələrə dair xəbərlər oxuyurdu. Qadın-aparıcıların məhz bu dövrdə yaranması təsadüfi deyil. XX əsri 60-cı illərinin əvvəli və ortalarında Qərbi Avropa və Amerikada feminist hərəkatın yüksəlişi qadınların islənilən sferasında özünü reallşdırılası üçün bərabər hüquqları olması ideyasının yayılması müşahidə olunub. Bu dövrdə qadınlar həm də müxtəlif verilişlərin: tok-şou, viktorina, konkursların və s. iştirakçısı kimi televizor ekranlarına çıxmağa başladılar. Qadın auditoriyası üçün verilişlər hazırlamaq üçün BBS-də Marqaret Adamsın (radio ilə bağlı həqiqi peşəkar) rəhbərliyi ilə xüsusi şöbə yaradılmışdı ki, o da qadınlar üçün xəbərlərin çatdırılması siyasətini, kişilərə nisbətən auditoriyaya daha həssas olmağı müəyyən edir. Tədricən, XX əsrin 80-ci illərinin əvvəllərinə doğru, P.Hollandın qeyd etdiyi kimi, xəbərlərin oxunmasına Britaniyada qadın işi kimi baxmağa başladılar. Bununla qadın-diktora özünəməxsus dekorativ rol («decorative performer») ayrıldı. Fars körfəzindəki hadisələri və «səhrəda fırtına» əməliyyatını ABŞ-da işıqlandırmaq üçün demək olar ki, eynilə qadın obrazından istifadə edildi. 90-cı illərdə teletamaşaçılar arasında keçirilmiş çoxsaylı sorğular əsasında müəyyən edirdi ki, hətta ən qorxulu xəbərlər qadınların dilindən daha az tragik, bəzən isə hətta «rahat və ailəvi» səslənir. İndiki zamanda Britaniya və ABŞ elektron KİV rəhbərlərində studiyalarda qadınlara qarşı irəli sürülən tələblər sistemi formalaşıb. Onlar çox gözəl xarici görünüşə malik olmamalıdır, amma onlar üçün sevimlilik və məlahət zəruridir. Efirdə nitqin linqvistik xarakteristikası hələ ətraflı təsvir edilməyib, onun son 50 ildə mühüm dəyişikliklərə məruz qalması aydındır. Xarici kütləvi informasiya vasitələri, onların ardınca, həm də bizim KİV böyük təkamül yolu: ciddi reqlamentasiya və canr unifikasiyasından yeni «sərbəst» canra və tele və radioverilişlərin rəsmi hissəsinin ixtisar edilməsinə keçib. Diktor və şərhçilər evə gələn və xəbər çatdıran ləzzətli həmsöhbətə, yaxşı dostlara çevrilirlər. Bu həm də mötəbər danışıq tipli verilişlərin sayını artıraraq, aparıcıların nitq xarakteristikasında, efirdə disputlarin təşkilində əks olunmaya bilməz.

4 Efirdə işləyən qadınların şərhetmə manerasına həmişə ciddi tələblər irəli sürülüb: R.Hollandın öz memuarlarında yazdığı kimi, son dərəcə təmkinlə şərh etmək, «universal səsin mifik neytrallığı» metodikanın kəskin düşüb-qalxma fərqlər, emosional intonasiya və s. olmadan vacib idi. Bir çox tədqiqatçıların fikrincə, bütün bunlara baxmayaraq, qadınlar xəbərləri sərh etməyin və onları ünvanlamağın özünəməxsus xüsusi stilini işləyib hazırlaya bildilər. Qadınların apardığı müxtəlif verilişlərin və onlar tərəfindən çəkilən sənədli filmlərin (adətən, qadın qəhrəmanlarla bağlı) analizi göstərir ki, onlar efirdə qarşılıqlı münasibətə və əməkdaşlığa yönələn interaktiv tip kommunikasiyaya üstünlük verirlər. Onlar xəbərləri bütün mahiyyəti ilə çatdırılmasına daha diqqətlə yanaşırlar, baş verən hadisələrin nəticələrini izah etməyi sevirlər. Buna əksər studiyalarda xəbərlərin ənənəvi «bərk» və «yumşaq» xəbərlərə («bard and soft news») bölgüsü və nəticədə, müxtəlif cinsə mənsub olan diktorlar arasında «əməyin bölgüsü» imkanı yaradır. İqtisad və siyasi həyatdan olan və kriminal («ağır») xəbərləri adətən kişi-diktorlar oxuyur, mədəniyyət və sosial həyat haqqında («yumşaq») olan xəbərləri isə qadındiktorlar çatdırırlar. Steynerin fikrincə, bütövlükdə informasion-ünvalanma indiki dövrdə qenderneytraldır, amma əyləncəli femininləşdirilməsidir, buna baxmayaraq xəbərlərin feminizasiyası tendensiyasını da görməmək mümkün deyil ki, bunun da ifadəsinin bir nümunəsi şahzadə Diananın ölümü, dəfni və matəminin işıqlandırılmasıdır. Azərbaycan teleməkanında da əsasən qadın-diktorlar və analitik proqramların qadın aparıcıları üstünlük təşkil edir. Bizim fikrimizcə, şərh etmənin və ünvanlanmanın qadın stilinə dilçilər tərəfindən bu yaxınlarda müəyyən edilən fonetik, qrammatik və leksik səviyyələrdə qadın diskursu xüsusiyyətləri əks olunur ki, bu da həm dialoqun aparılması stilində, həm hekayənin qurulması, həm kontaktyaradan praktikada, həm də bütövlükdə dil üstünlüklərində üzə çıxır. Mənbələrin öyrənilməsi belə nəticə çıxarmağa imkan verir ki, tarixi planda qadınların efirdə verbal və qeyri-verbal davranışının 3 modeli var: qadınların televerilişlərdə iştirakının birinci mərhələsində, efir mədəniyyətinin, onun dil və simvolik gestlərinin artıq kişilər peşəkarlar tərəfindən müəyyən edildiyi aydın idi, buna görə də «efirdə qadın olmaq», deməli, hər şeydən əvvəl bunun kişi olmamaq demək olduğu daha doğrusu qadın ünsiyyət tərzinin saxlanılmasına cəhd etmək hesab olunurdu. Efirdə (bəzən həyatda da) davranışın ikinci modeli, memuar ədəbiyyatında təsdiq olunduğu kimi, qadınlara xas olan şərh və ünsiyyət tərzindən şüurlu şəkildə imtina etdirməsidir. Kişi mühiti ilə işləyən, gerçəklik faktlarını adlandırma, təsvir və analizinin xüsusi rituallarına tabe olan qadın-müxbirlər çox vaxt reportacın verilməsinin, qadın-diktorlar isə fikrin şərh stilinin və intonasiya tərtibatının kişi formalarını mənimsəyirdilər. Müasir dövrdə üstünlük təşkil edən model KİV-də işləyən qadınların ekrandakı qadınlığı və peşəkarlığı özünə uyğunlaşdırmaq cəhdini özlərinin necə müəyyən etməsi ilə xarakterizə olunur. peşəkarlıq altında hər şeydən əvvəl davranışın qender-neytral tərzi və fikrin dil tərtibat, başa düşülüb. Müasir tələblərə cavab verən jurnalist təfəkkürünün formalaşdırmaq və jurnalistin fəaliyyət göstərən kütləvi informasiya vasitələri sisteminin ehtiyaclarına uyğun gələn praktik fəaliyyətə hazırlanması bir sıra şərtlər kompleksindən asılı olan uğurlu qərardır. Onların sırasına gələcək mütəxəssisin təbii imkan və qabiliyyətlərinin inkişafı, xüsusi peşəkar keyfiyyətlər sisteminin müxtəlif yaradıcı qabiliyyətlərin, təcrübənin, fəaliyyət yollarının, təşkilati və redaktor işi üsullarının, informasiyanın toplanması və işlənməsi metodologiya, metodika və texnikasının, yaradıcı işin qurulmasının, buraxılış, proqram və nömrə zamanı onların tərtib üsulunun formalaşması və təkmilləşməsi daxildir. Jurnalistika aləminə daxil olarkən, hər şeydən əvvəl bu aləmin bütün tərkib elementlərinin vəhdətini göstərmək «jurnalistika» anlayışına daxil olan mənanı müəyyən etmək lazımdır. Jurnalistikanı mühüm sosial hadisə kimi daha geniş təsvir edə bilmək üçün ona gündəlik televiziya və radio proqramı və ya qəzet və jurnalların satıldığı köşk kimi yanaşmaq kifayət deyil. Axı qəzet və jurnalların abunəsi və pərakəndə satışı əsasında külli-miqdarda yayılanlar çoxlu kanallarla verilən çoxsaatlıq (və bütüngünlük) televiziya proqramları və radio verilişlər informasiyanın industriyasının yalnız son məhsuludur. Amma bu «məhsulun» oxucuya (dinləyiciyə, tamaşaçıya) çatması üçün çoxlu infrastrukturun birgə və qarşılıqlı əlaqələndirilmiş fəaliyyətini təmin etmək lazımdır. Hər şeydən əvvəl, bunlar informasiya agentlikləri, mətbuat-xidmətləri, reklam və jurnalistikanı müxtəlif materiallarla təchiz edən digər təşkilatlardır.

5 KİV ictimai rəyin ifadəçisi kimi Müasir jurnalistika inkişafının keçid mərhələsində olan cəmiyyətin ictimai rəyinin ifadəçisi kimi çox müxtəlifdir, müxtəlif nisbətdə «köhnənin» və «yeninin» əlamətlərini daşıyır. KİV bu mürəkkəb proseslərdə ideoloji və təşkilati olaraq «müşahidəçi matros» ola bilər. Demokratik cəmiyyətin sosial institutu kimi jurnalistikanı 3 qrupa ayırmaq olar. Birinci qrup yeni sivilizasiyaya gedən yolda islahatların aparıcı qüvvəsi olan vətəndaş cəmiyyətinin KİV. Vətəndaş cəmiyyəti insanın vətəndaş kimi (təbəə kimi deyil) «özünü durduğu», «öz vətəndaş hüquqlarını aktiv şəkildə əldə etdiyi və həyata keçirdiyi sahədir. Vətəndaş cəmiyyəti üçün vətəndaşların ən müxtəlif sahələrdə siyasi, iqtisadi, sosial, mədəni, yaradıcı və s. öz maraqlarını ifadə və müdafiə edən müxtəlif təşkilatlarda azad birləşməsi imkanı və bundan başqa zəruriliyi xarakterikdir. Bunlar siyasi patiyalar, həmkarlar ittifaqları, yaradıcı assosiasiyalar, müxtəlif cəmiyyətlər (imtahanların, əlillərin, gənclərin, qadınların, uşaqların və s.), kooperativlər (istehsal, mənzil, satış və s.), istehsal-kommersiya srukturları, ictimai özünüidarəetmə (munisipalitet) və nəzarət orqanları idman, mədəniyyət, xeyriyyə, qanunmühafizəedici və b. təşkilatlar, istehlakçılar, heyvanları qoruyan cəmiyyətlər, həvəskar birlikləri və başqalarıdır. Dövlətdən asılı olmayan (amma qanuna əsasən fəaliyyət göstərən) bütün bu müstəqil təşkilatlar vətəndaş cəmiyyətinin strukturunu təşkil edir və o, inkişaf etdikcə, onun rolunun da əhəmiyyəti artır. Vətəndaş cəmiyyətinin strukturunda müvafiq birliklər və ya ayrıca vətəndaşlar tərəfindən yaradılan vətəndaş cəmiyyətinin jurnalistikası da özünəməxsus yer tutur. Çap nəşrinin, tele və radioverilişlərin çıxması böyük sayda işçi ordusu ilə birgə xidmət (poliqrafiya, radioteleviziya texnikası, yerüstü kosmik əlaqə xətləri) sisteminin inkişafı ilə təmin edilir. Jurnalistikaya dair elmlərin əsas kateqoriyası «kütləvi informasiya» haqqında konseptual biliklərin şərhi prosesində artıq kütləvi informasiyanın funksiyalarına qısa şəkildə müraciət etmək, onun məqsədi, vəzifələri, cəmiyyət həyatında rolu haqqında ümumi şəkildə danışmaq lazım gəlib. Sosial oriyentasiyası, kütləvi informasiyanın ünvanlandığı şüur və davranışların idarə edilməsi, gerçəkliyin adekvat mənzərəsinin formalaşdırılması həmçinin, «arzu edilən gələcək» və ona nail olmaq yolları haqqında təsəvvürlər, vətəndaşların həyat mövqeyinin müəyyən edilməsi, həyatın müxtəlif hadisələrinə müəyyən münasibətin yaradılması və s. bütün bunlar müasir mərhələdə jurnalistikanın funksional vəzifələridir. Və jurnalistikanın informasiya təbiətindən birbaşa məhz jurnalistikanın funksiyası haqqında məsələyə keçmək təbiidir. Belə ki, funksional istiqamət vasitəsilə istənilən predmet, hadisə və ya növünün həyatda yeri və rolu xarakterizə olunur. hətta masa kimi sadə predmetin mahiyyətini təsvir etmək mümkün deyilsə, əgər aydın deyilsə, onda təhsil kimi hadisə və ya jurnalistika kimi fəaliyyət növü onların niyə mövcud olması, nəyə xidmət etməsi haqqında danışmağa dəyməz. Predmetlər müxtəlif rol oynaya bilərlər. Masa, məsələn, «yazı», «ad», «mətbəx», «tualet» və s. kimi təyin oluna biləcək, rolları oynayır, bəzi situasiyalarda o, sadəcə olaraq otaq üçün bəzək, barrikada üçün material, yanacaq və s. ola bilər. Jurnalistika üçün də çoxfunksiyalılıq xasdır. Ətraf mühitin dərkində, bəşəri dəyər orientasiyalarının yaranmasında, şəxsiyyətin sosiallaşmasında, maarif və tərbiyədə, mədəniyyətin yayılmasında jurnalistikanın rolundan danışarkən, ictimai proseslərin idarə edilməsində, insanların sosial müdafiəsi və utilitar məlumatlarla təchiz edilməsində onun tənzimedici və nəzarətedici iştirakını qeyd edir, jurnalistikanın, gedonik mənasını, onun psixi idarə olunması, əvəz etməsində, həyat tonusunu qaldıran fəaliyyətdə (əyləncə, boşalma, gərginliyin götürülməsi) iştirakını göstərir və s. Bu fünksiyalar jurnalistikanın yetinə yetirdiyi vəzifələrdə real olaraq əks olunur. Amma bununla belə bu sadalamalarda bəzi sistemsizlik açıq görünür. Bu kütləvi informasiya «kontragenlərinə» kütləvi auditoriyaya və sosial institutlara kütləvi informasiyanın «istehlakçıları» kimi nəyin lazım olması sualının kifayət qədər öyrənilməməsi ilə bağlıdır. Jurnalistika sferasında informasiya qarşılıqlı təsirinin ilkin və zəruri şərti «kontragentlə» əlaqənin qurulması, daha doğrusu, kütləvi auditoriya və sosial institutlarla əlaqənin yaranmasıdır. Ümumən qəbul edildiyi kimi, jurnalistikanın çıxış funksiyası kommunikativ funksiyadır (lat. commuicatio- «xəbər vermək yolu, əlaqə forması») ünsiyyət, əlaqə yaratmaq fnukisyasıdır. Təsadüfi deyil ki, cunalistikanı çox vaxt «kütləvi informasiya vasitəsi» və ya mass media adlandırırlar.

6 Kütləvi auditoriya jurnalistika orqanına etibar edəndə, onu «özününkü» qəbul edəndə, auditoriyanın dəstəyi və qanunun fəaliyyəti ilə təmin olunan nüfuzunu hiss edəndə, təsir gücünü müəyyən edəndə, jurnalistika ilə möhkəm əlaqə yaranır. Bundan başqa, jurnalistika vasitəsilə KİV-də görünən gerçəklik aləmi ilə bağlı informasiyanın «istehlakçıları» ilə əlaqə yaranır, tanışlıq baş verir. Jurnalistikanın köməyilə «istehlakçı» ilə tələb olunan və zəruri əlaqəyə girə bilmək imkanı sayəsində həm də möhkəm jurnalistika və sosial institutlar əlaqəsinin qarşııqlı vacib və qarşılıqlı məna ifadə edən xarakteri formalaşır. Və jurnalistika öz «kontragentlərinin» vəziyyət, ehtiyac və tələbatlarına dəqiq reaksiya verərək, ətraf aləmlə bağlı bu əlaqələrin xarakterinə düzəlişlər etməlidir onları gücləndirməli və genişləndirməli və ya əksinə, məhdudlaşdırmalı və zəifləşmməlidir. Bu səbəbdən yaxşı düzəldilmiş jurnalistika sistemində hər bir nəşr və proqramın 2 siması olur öz «kontragentlərinin» informasiyaya olan tələbatlarını təmin edəcək öz «dünya modeli» xarakterinə görə fərqlənirlər. KİV-in funksiyalarının və obyektiv olaraq daha vacib «təbəqəsi», «kontragentlərin» həyati əhəmiyyətli tələbatlarının ödənilməsində jurnalistikanın rolu ilə müəyyən edilir. KİV-lə qarşılıqlı münasibətdə olmaq üçün bu və onun vəzifəli şəxslərinin cəmiyyət qarşısında öz vəzifələrini yerinə yetirməsinin səviyyəsi və xarakteri barəsində jurnalistikanın müəyyən orqanının işləyib hazırladığı mülahizə və dəyərlərin irəli sürülməsidir. Burada KİV sosial institutlara münasibətdə nəzarəedici və onunla bağlı olan tənzimedici fəaliyyəti üzə çıxır. Burada jurnalistikanın cəmiyyətdə «dördüncü hakimiyyət» kimi rolu daha aydın gönünür. Onun hakimiyyət səlahiyyətlərinin qanunvericilik tərəfindən nəticə, məsləhət, və təkliflərini nəzərə almaq zərurəti) sosial institutlarda baxılmaq üçün öhdəlik kimi hələ kifayət qədər təmin edilməməsinə baxmayaraq, konkret nəşrin və ya proqramın ictimai nüfuzundan asılı olaraq müvafiq materiallar gerçəkliyə bu və ya digər istiqamətin təsiri və gücünü göstərir. Böyük nüfuzlu KİV nəşrləri KİV-də güclü təsir göstərmək, onların fəaliyyətində əsaslı dəyişikliklərə və vəzifəli şəxslərin ciddi yerdəyişmələrinə (istefa verməyə kimi) nail olmaq iqtidarındadır. Ümumiyyətlə, jurnalistikanın bu qrup funksiyalarını bilavasitə təşkilati adlandırmaq olar. Kütləvi auditoriya ilə qarşılıqlı münasibət üçün kütləvi şüurun və hər şeydən əvvəl ictimar rəyin informasiya xidməti birinci dərəcəli əhəmiyyət daşıyır. Qarşılıqlı münasibətin diapazonu isə faktların sadəcə çatdırılmasından auditoriyanın dünyagörüşünün əsaslarına və dəyərlərinə, insanların şüuruna, onların ideal və arzularına, o cümlədən davranış aktlarının səbəblərinə, bir sözlə xarakterə və ictimai problemlər üzrə informasiya dərəcəsinə dərin təsir göstərmək cəhdinə qədər genişlənir. Bu qrup funksiyalar sosial-yönəldici və ya ideoloji adlandırıla bilər. KİV-in ideoloji funksiyaları ilə bir sırada və birbaşa əlaqədə onun mədəni-maarifləndirici funksiyası «yerləşir». Bununla belə əgər siyasi mədəniyyətin, iqtisadi maarifin, etik və estetik tərbiyənin və s. formalaşdırılması kimi vəzifələr KİV-in ideoloji fəaliyyəti ilə bilavasitə bağlıdırsa və çox çətin ki, onun tərkib hissəsi deyilsə, onda davranış mədəniyyətinin (o cümlədən etiketin də) formalaşdırılması, tibbi biliklərin, fikri idmanın, asuda vaxt mədəniyyətinin təbliği və s. ideoloji fəaliyyətlə çox zəif bağlıdır. Funksiyalar sistemi çevrəsində reklam-soraq, auditoriyanın, müxtəlif təbəqəsinin əyləncələr aləmi (bağ, bostan, turizm, kolleksiya yığma, şahmat və s.) ehtiyacların təmin edilməsi kimi fəaliyyət sahələri də var. Nəhayət, jurnalistikanın rekreativ kimi (əyləncə, gərginliyi götürmək, həzz almaq) «hər şeyə nüfuz edən» funksiyasının adını çəkmək lazımdır. Bu funksiya «hər şeyə nüfuz edir». Belə ki, yalnız onları reallaşan materiallarının «məmnuniyyətlə» oxunduğu, baxıldığı dinlənildiyi, yeni maraqlı şey öyrənməyin sevinc, intellektual həzz və s. gətirdiyi halda bütün digər funksiyaların effektiv həyata keçməsinə nail olmaq mümkündür. Amma KİV-də xüsusi olaraq bu funksiyanı yerinə yetirən materiallar da var. Adətən onları «əyləncəli» adlandırırlar (amma bəzi krossvord və estrada nömrələrində, həm də mühüm ideoloji xarakter yükünün olması ehtimalı da istisna deyil). Nəşr və proqramın informasiya siyasətinin həyata keçirilməsi ardıcıllığı bütün funksiyaların qarşılıqlı əlaqəsinin reallaşdırılması üsullarında təbii vəhdət, vahid mövqe əsasında onların qarşılıqlı təsirini (nəşr və ya proqram çərçivəsində, hər bir jurnalistin fəaliyyətində) tələb edir. Jurnalistikanın obyektiv, KİV mövqeyindən və jurnalistlərin baxışlarından asılı olmayaraq sosial taleyi, cəmiyyətdə KİV-in rolu sosial institutlar və kütləvi auditoriyanın maksimum tam informasiyaya olan tələbatlarına əsaslanır. Bu səbəbdən ideya plüralizminin qəbul edildiyi və həyata keçirildiyi, müxtəlif baxışları müdafiə etmək və müxtəlif fikirləri ifadə etmək imkanının mövcud olduğu cəmiyyətdə

7 faktiki olaraq jurnalisti funksiyalarının məzmununun müxtəlif şərhləri var. Bu şərhlər kütləviinformasiya prosesinin hər bir iştirakçının tarixi inkişafın yolları və müvafiq olaraq, auditoriyanın (KA və Sİ), informasiya tələbatları barəsindəki müxtəlif təsəvvürləri ilə bağlıdır. Beləliklə, bütün jurnalistlərə və bütün KİV-ə bir funksiya olaraq irəlicədən təyin olunmuş vəzifəsini həyata keçirmək öhdəliyi xasdır, amma, real olaraq, onlar jurnalistlərin və onların KİV-in, sosial mövqeyindən asılı olaraq məzmunca özünəməxsus bir şəkildə həyata keçirilir. İnformasiyanın (dezinformasiyanın) dərəcəsi və xarakteri, hər şeydən əvvəl, cunalistərin KİV-in ideoloji funksiyasını necə başa düşməsindən və reallaşdırmasından asılıdır. Bundan isə mahiyyətcə jurnalistikanın bütün digər funksiyalarının həyata keçməsi asılıdır. Qender balansının təbliğatı bütövlükdə jurnalistikanın ən mühüm universal funksiyasından biridir. MÜZAKİRƏ ÜÇÜN SUALLAR Mətbuatda qadın və kişi surətləri. Reallığın əks olunması və ya ənənəvi patriarxal baxışların aşılanması İş üsulları diskussiya, paylanma materialların müzakirəsi PAYLANMA MATERİALLARI Bu hər bir kəs ilə baş verə bilər («Zerkalo» qəzeti, 29 iyun, 2001) Əfsus ki, bu nəşrdə sevindirici heç bir şey yoxdur, bu bizim ölkə üçün daha çox darıxdırıcı faktdır. Hələ bir neçə il bundan əvvəl «trafkinq» sözünü çox az adam bilirdi. Bu gün bizim hər birimiz bu bədbəxtlik ilə üz-üzə qala bilər. İnsan alveri özündə köləliyin müasir formasını əks etdirir ki, bu da insan hüquqlarının ən həyasız və qəddar şəkildə pozulması ilə müşayiət olunur. insanları məcburi şəkildə sərhəddən keçirir, zorla işləməyə vadar edərək, borc asılılığına salır, yer dəyişmək azadlığından məhrum edirlər. Bununla da fiziki, seksual və psixoloji zorakılıq baş verir. Trafikinq ilə bağlı situasiyalarla ilk dəfə ABŞ-da maraqlandılar cü ildən etibarən dövlət departamenti bu problemlə bağlı illik məruzə hazırlayır. Nəşr olunmuş məlumatlara görə, bu gün müvafiq kriminal ticarətə həm iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş, həm də inkişaf etməkdə olan ölkələr cəlb olunublar. Beləliklə, dövlət departametinin axırıncı hesabatına görə, əgər alaq otu kimi artan trafikinq artımının vaxtında kökünü kəsilməsə, yaxın gələcəkdə bu problemin təhlükəli hal alacağı ölkələr siyahısında Azərbaycan da var. BMT qənaətinə görə dünyada təşkil olunmuş cinayətkar qruplar təkcə insan alverindən ildə bir neçə millyard dollar qazanırlar. Azərbaycanda trafikinq? Bu nə qədər təhlükəli səslənsə də, Azərbaycanda da insan alverçiləri mövcuddur. Məsələ bundadır ki, SSRİ-nin dağılmasından sonra ölkənin çox ağır iqtisadi vəziyyəti xeyli sayda qadınların sosial müdafiədən məhrum olmasına və mal-mülk əldə etmək və yığmaq imkanının olmamasına gətirib çıxartdı ki, bu da öz növbəsində onları iri və nüfuzlu kriminal qrupların asanlıqla əldə etdiyi qənimətə çevirdi. Hər şey necə başladı? 2002-ci ilin martında İsmayılova Nərgiz böhran mərkəzinə müraciət edir. Qadın kömək istəyir. Onun 27 yaşlı qızı Lalə üçün taleyi «qara tərəfə» çevrildiyi məlum olur. Ananın sözlərinə görə, qızı ciddi tərbiyə edilib. Tibb institutunu bitirib, heç bir yerdə işləməyib. Amma ixtisasına görə iş tapmaq istəyirdi. Amma həyata köhnə baxışları səbəbindən Lalənin atası qızının istəklərinin əleyhinə çıxırdı. Atasının bütün qadağalarına baxmayaraq, Lalə özü iş tapmağa çalışırdı. Bu işdə ona kurs yoldaşı kömək edir, amma sonradan məlum olduğu kimi, əslində «qaş qayıran yerdə gözünü çıxarır». Onun şəxsiyyət vərəqəsini götürərək xarici pasport düzəldir və onu təcrübə keçən həkim kimi Yaxın Şərq ölkələrindən birinə göndərməyi vəd edir. Və, adətən həmişə olduğu kimi, onun müstəqil və gözəl həyatla təminatına söz verilirdi.

8 Bir qədər vaxtdan sonra Lalə itkin düşür. Ananın dediyinə görə, bir ildən sonra edilən gecə telefon zəngində ana Lalənin titrək səsini eşidir. Qızı kömək istəyirdi: «Ana, mən xaricdəyəm, məni xilas et». Onsuz da kədərli olan ana ərinin (Lalənin atasının) Lalənin evə qayıtmaq yolunu birdəfəlik bağlamaq üçün mənzilin satışı ilə məşğul olduğunu biləndə daha da məyus oldu. «Mənim daha qızım yoxdur, onun qayıtmağındansa ölməyi yaxşıdır» bunlar atanın sözləri idi. O vaxtdan «sərsəri» qızın valideynləri şəhərin başqa hissəsində yaşayırlar və onun taleyi haqqında heç bir şey bilmirlər. Yəqin ki, bu əhvalat Lalənin yerində ola bilən, bəlkə də artıq olmuş bütün ana və ataların ürəyinə toxunacaq. Bizim ölkədə trafikinq probleminin həll olunmamasının səbəbini sosial-iqtisadi faktorlardan daha çox, bizim formalaşmış mentaletimizdə axtarmaq lazımdır. Əgər ailənin şərəfini ləkələməmək üçün bu faktlar gizlədilirsə, trafikinq də sakitcə özü üçün inkişaf edəcək. İstənilən halda qul alverçiləri tərəfindən bu işə cəlb olunmuş qadınları qınamaq tamamilə düzgün olmazdı. Bu və buna uyğun digər misallar trafikinqlə mübarizədə daha qəti tədbirlərin qəbul edilməsi üçün ciddi əsaslar verir. ƏDƏBİYYAT Введение в гендерные исследования. Учебное пособие Под.ред. И.В.Костиковой. М., 2000 Грошев И.В. Гендерные образы рекламы // Вопросы психологии. 2000, 6 Прохоров Е.П. Введение в теорию журналистики. М., 2001 Свитич Л.Г. Профессия журналист. М., 1999 Стейнер Л., Фох Р. The imperial animah. N.Y., Holt, Rinehart and Winston, 1971 Колесов Д.В. Биология и психология пола. М., 2001 Rhoda U. Toward are-definition of sex and gender «American Psychologist», 1979 Ortner Sh.B. Female to Male as Nature is to Culture. Ibid