Regional iqtisadiyyatın rəqabətqabiliyyətliliyinin yüksəldilməsi istiqamətləri (Lənkəran iqtisadi rayonu timsalında)

Transcription

1 AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI BMT İNKİŞAF PROQRAMI Azərbaycan Regional iqtisadiyyatın rəqabətqabiliyyətliliyinin yüksəldilməsi istiqamətləri (Lənkəran iqtisadi rayonu timsalında) BAKI AZ 1011, Azərbaycan Respublikası, Bakı şəhəri, Zərdabi prospekti, 88a Telefon/Faks: , Elektron-poçt: office@ier.az İnternet səhifəsi:

2 BMT-nin İnkişaf Proqramı (BMTİP) BMT-nin dəyişiklikləri dəstəkləyən və insanların daha yaxşı həyat tərzi qurmalarına yardım etmək məqsədilə ölkələr üçün müvafiq bilik, təcrübə və vəsaitlərdən istifadə imkanı yaradan qlobal inkişaf şəbəkəsidir. Biz dünyanın 166 ölkəsində çalışaraq qlobal və milli səviyyələrdə mövcud olan inkişaf problemlərini bu ölkələrin öz seçimlərinə uyğun olaraq nizama salırıq. Onlar öz yerli potensial imkanlarını gücləndirərkən BMTİP əməkdaşlarına və bizim çoxsaylı müttəfiqlərinə müraciət edirlər.

3 LAYİHƏ HAQQINDA ÜMUMİ MƏLUMAT Əsas: Layihə Azərbaycan Respublikası və BMTİP arasında razılaşmaya əsasən «Azərbaycanda rəqabət qabiliyyətli qeyri-neft sektorunun inkişaf etdirilməsi sahəsində İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin potensialının gücləndirilməsinə yardım ( )» mövzusunda layihə çərçivəsində yerinə yetirilmişdir. İcraçı təşkilat: Azərbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin İqtisadi İslahatlar Elmi-Tədqiqat İnstitutu Layihənin həyata keçirildiyi müddət (sonuncu mərhələ üzrə): 2009-cu ilin avqust dekabr ayları

4 XÜLASƏ Azərbaycan respublikasında son illərdə ölkədə aparılan iqtisadi siyasətin əsas məqsədlərindən biri regionların sosial-iqtisadi inkişafına nail olmaqdır. Bu istiqamətdə ölkədə müxtəlif tədbirlər həyata keçirilmiş və bu proses indi də davam etməkdədir. Ölkədə regionları sosial-iqtisadi baxımdan yüksək səviyyədə inkişaf etdirmək, əhalinin güzəranını daha da yaxşılaşdırmaq üçün regionlarda mövcud potensialdan istifadənin səmərəsini artırmaq, yeni iş yerlərinin açılmasını, sənayenin ayrı-ayrı sahələrinin, aqrar sektorun inkişafını, kənd təsərrüfatı məhsullarının emalının genişləndirilməsini təmin etmək və digər tədbirləri həyata keçirmək məqsədilə Azərbaycan Respublikası Prezidenti tərəfindən 11 fevral 2004-cü ildə Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət proqramı ( ci illər) və 14 aprel 2009-cu ildə Azərbaycan Respublikası regionlarının cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafi Dövlət proqramı qəbul edilmişdir. Aparılan işlərə baxmayaraq regionların sosialiqtisadi inkişaf səviyyəsinin hələ də geri qalması bu istiqamətdə tədqiqat işlərinin aparılmasını zəruri edir. Burada isə ilk növbədə regional iqtisadiyyatın rəqabətqabiliyyətinin yüksəldilməsi məsələlərinin araşdırılması vacibdir. Bu baxımından Lənkəran iqtisadi rayonunun iqtisadiyyatının rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi problemlərinin tədqiq olunması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Tədqiqat işində son illərdə regionda yaranmış vəziyyət tədqiq olunmuşdur. Burada M.Porterin Milli rombu və regional rəqabətqabiliyyətliliyin qiymətləndirilməsi üçün istifadə olunan klaster yanaşması tətbiq olunmuşdur. Tədqiqat işi müqayisə, statistik, məntiqi ümumiləşdirmə və digər üsullardan istifadə etməklə yerinə yetirilmişdir. Tədqiqat çərçivəsində regionun iqtisadi potensialından istifadənin zəif olduğu müəyyən olunmuşdur. Təkcə onu qeyd etmək kifayətdir ki, ölkə əhalisinin 9,2 faizini və ölkə ərazisinin 7 faizini təşkil edən Lənkəran iqtisadi rayonunda ümumi məhsul buraxılışının 1,7 faizi istehsal olunmuşdur.

5 XÜLASƏ GİRİŞ MÜNDƏRİCAT FƏSİL 1. REGİONAL İQTİSADİYYATIN RƏQABƏT QABİLİYYƏTİNİN YÜKSƏLDİLMƏSİNİN NƏZƏRİ-METODOLOJİ ƏSASLARI 1.1. Regional rəqabətqabiliyyətliliyinin nəzəri əsasları 1.2. Ədəbiyyat xülasəsi FƏSİL 2. AZƏRBAYCANIN İQTİSADİ RAYONLARININ (REGIONLARIN) QEYRİ-BƏRABƏR İNKİŞAFI PROBLEMLƏRİ. DİVERSİFİKASİYA ƏMSALI 2.1. Regionlarda iqtisadi fəaliyyət sahələrinin təmərküzləşməsi və şaxələnməsinin ölçülməsinin nəzəri-metodoloji aspektləri 2.2. Regionların iqtisadiyyatının şaxalənməsinin qiymətləndirilməsi FƏSİL 3. REGİONUN RƏQABƏTQABİLİYYƏTLİLİK SƏVİYYƏSİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ 3.1. Metodologiya 3.2. Lənkəran iqtisadi rayonunun iqtisadi resurslarla təminat səviyyəsinin qiymətləndirilməsi 3.3. Lənkəran iqtisadi rayonunun sosial-iqtisadi inkişafının müasir vəziyyətinin təhlili 3.4. Lənkəran iqtisadi rayonunda infrastruktur səhələrinin inkişaf səviyyəsinin qiymətləndirilməsi 3.5. Sahibkarlıq mühitinin qiymətləndirilməsi 3.6. Qiymətləndirmənin nəticələri FƏSİL 4. LƏNKƏRAN İQTİSADİ RAYONUNUN RƏQABƏT QABİLİYYƏTİNİN YÜKSƏLDİLMƏSİ İSTİQAMƏTLƏRİ 4.1. Kənd təsərrüfatının inkişafı 4.2. Sənayenin inkişafı 4.3. İnvestisiya sferası 4.4. İnfrastrukturun inkişafı 4.5. Turizm sektorunun inkişafı 4.6. Sahibkarlıq mühitinin yaxşılaşdırılması istiqamətləri 4.7. İdarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsi NƏTİCƏ VƏ TÖVSİYYƏLƏR İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT

6 GİRİŞ Keçid iqtisadiyyatlarında və inkişafa etməkdə olan ölkələrdə milli səviyyədə qlobal inkişaf tempini tutmaq cəhdləri ilə bərabər, regional səviyyədə başqa bir məsələ: regional bərabərsizliklər ortaya çıxmışdır və bu əsas inkişaf etmiş ərazi vahidlərinin daha da inkişafı, digər regionların isə geridə qalması sayəsində daha da genişlənir. Qeyd olunan məsələləri aşkar etmək üçün əsas vasitələrdən biri regional rəqabət qabiliyyətliliyidir. İqtisadi inkişaf nəzəriyyəsi və təcrübəsində, dövlətlərin iqtisadi siyasətlərində rəqabət qabiliyyətliliyi məsələsi yeni mövzudur. Əvvəllər rəqabət qabiliyyətliliyi mövzusu biznes sferası və beynəlxalq ticarət çərçivəsində məhdud qalmışdı. Amma son illərdə bu ölkə daxili regional səviyyədə önəm qazanmağa başlamışdır. AİB-in ci illər üçün yeni proqramlama dövründə iqtisadi və sosial bərabərlik anlayışı ilə birlikdə regional rəqabət qabiliyyət qabiliyyətliliyi anlayışı da həlledici faktora çevrilmişldir. Çünki regionların belə qeyri-bərabər inkişafı təkcə keçid iqtisadiyyatlarının problemi deyil, eləcə də AİB-in inkişaf etmiş iqtisadiyyatlarında da mövcuddur. 1 İEOÖ və keçid iqtidsadiyyatlarında bunun kökü 90-cı illərin 2-ci yarısına gedib çıxır. Ölkəmizdə bu məsələ 2004-cü ildə regionların sosial-iqtisadi inkiçaf proqramı qəbul olunandan sonra önəm qazanmağa başladığnı deyə bilərik. Ölkənin məhsuldar qüvvələrinin səmərəli yerləşdirilməsi və ayrı-ayrı regionların iqtisadi potensialından tam istifadə olunması ölkənin iqtisadi inkişafı baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan Respublikası üçün məhsuldar qüvvələrin ərazicə qeyri-bərabər yerləşməsi xarakterikdir. Belə ki, 2008-ci ildə məhsulun umumi buraxılışında ölkə əhalisinin 22,9 faizinin yaşadığı Bakı şəhərinin payı 78,9 faizə bərabər olmuşdur. Ölkə iqtisadiyyatının bazar münasibətlərinə keçidi dövründə ayrı-ayrı regionlarda istehsalın azalması nəticəsində işsizlik səviyyəsinin yüksəlməsi sosial-iqtisadi vəziyyətin ağırlaşmasına, əhalinin regionlardan Bakıya və xarici ölkələrə axınına, bütövlükdə isə ölkənin iqtisadi potensialından tam istifadə edilməməsinə və əlavə sosial problemlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Buna görə də, müasir dövrdə respublikanın iqtisadi rayonlarında mövcud olan iqtisadi potensialdan tam və səmərəli istifadə etməklə onların sosial-iqtisadi inkişaf səviyyələrini artırmaq ölkədə aparılan iqtisadi islahatların strateji istiqamətlərindən biri kimi müəyyən edilmişdir. Məhz bu səbəbdən 2004-cü ildə qəbul edilmiş Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı ( ci illər) və 2009-cu ildə qəbul edilmiş Azərbaycan Respublikası regionlarının cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramında regionlarda yoxsulluğun aradan qaldırılması, regionların potensialından səmərəli istifadə edilməsi, sahibkarlığın inkişafı və bütövlükdə iqtisadi inkişafın təmin edilməsi dövlət əhəmiyyətli mühüm məsələ kimi öz əksini tapmışdır. Məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsi üzrə həyata keçiriləcək tədbirləri müəyyən edərkən nəzərə almaq lazımdır ki, iri şəhərlərdə istehsalın həddən artıq təmərküzləşməsi yolverilməz haldır. Əlverişli iqtisadi şəraitdə müəssisələri kiçik və orta şəhərlərdə yaratmaq lazımdır. Bu isə regionların rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsini və onların investisiya cəlbediciliyinin artırılmasını tələb edir. Bazar münasibətləri şəraitində əmtəə istehsalçılarının əldə etdikləri mənfəət norması onların yerləşmə rayonunun seçilməsinə birbaşa təsir göstərir. Bu baxımdan, regionun rəqabət qabiliyyəti regionun və onun əmtəə istehsalçılarının daxili və xarici bazarlarda iqtisadi, sosial, siyasi və digər amillərlə şərtlənən vəziyyətini ifadə etdiyindən təsərrüfat subyektləri onların fəaliyyəti üçün əlverişli şərait olan rayonda yerləşmədən gözlənilən nəticəni əldə edə bilməz. Ona görə də, ölkədə məhsuldar qüvvələrin optimal yerləşdirilməsinə nail olmaq üçün regionların rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi zəruridir. 1 Miklos LUKOVICS, Measuring Territorial Competitiveness: Evidence from Hungarian Local Administrative Units (LAU1), Institute of Economics and Economic Development, 2007, s.1

7 Tədqiqat işinin məqsədi Lənkəran iqtisadi rayonunun timsalında regionun sosial-iqtisadi inkişafının mövcud vəziyyətinin kompleks təhlili əsasında və dünyada mövcud olan rəqabətqabiliyyətliliyi nəzərəriyyələrinə istinad edərək regional səviyyədə iqtisadiyyatın rəqabətqabiliyyyətliliyinin yüksəldilməsinə dair təklif və tövsiyələr verməkdən ibarətdir. Bu məqsədlə tədqiqat işində regional səviyyədə iqtisadiyyatın rəqabbətqabiliyyətliliyinin yüksəldilməsinin nəzəri-metodoloji və praktiki məsələləri araşdırılmışdır. Tədqiqat nəticəsində alınmış nəticələr və irəli sürülən təkliflər Lənkəran iqtisadi rayonunun, xüsusilə bura daxil olan rayonların iqtisadi inkişafının təmin edilməsi üçün dövlət tərəfindən həyata keçiriləcək tədbirlərə öz töhfəsini verə bilər.

8 FƏSİL 1. REGİONAL İQTİSADİYYATIN RƏQABƏT QABİLİYYƏTİNİN YÜKSƏLDİLMƏSİNİN NƏZƏRİ ƏSASLARI 1.1. Regional rəqabətqabiliyyətliliyinin nəzəri əsasları Bu bölmədə iqtisadi nəzəriyyənin müxtəlif nəzəri cərəyanlarının rəqabətqabiliyyətliliyi ilə bağlı mövqeləri və onların regional rəqabətqabiliyyətliliyi ilə əlaqəsinə toxunulacaq. İnkişaf nəzəriyyəsini regional rəqabətqabiliyyətliliyinin nəzəri modelinin başlanğıcı kimi çıxış edir. 2 Bu nəzəriyyənin əsas fərziyyəsi budur ki, biliyin bir regiona cəmləşməsi artan məhsuldarlıq yaradır. Bilik və texniki bacarıqlar dərhal yayılmır və bunlar qazanılmalıdır. Yeni inkişaf nəzəriyyəsinə görə istehsal prosseslərinin daha da mürəkkəbləşməsi, biliyin daha vacib faktora çevrilməsi və texnoloji proqresin sürətlənməsi səbəbilə insan kapitalı, əmək qüvvəsi və fiziki kapitala əlavə olaraq digər və daha mühüm istehsal faktorudur (ənənəvi inkişaf modellərindən fərqli olaraq). Yüksək bacarıqlı işçilər daha məhsuldar və innovativ olurlar və buna görə də firma və iqtisadiyyatlar üçün çox vacibdirlər. Ona görə də bu firma və hökumətlərə müvafiq olaraq işçilərin öyrədilməsinə diqqət yetirməyə və bütün əhalinin təhsil almasının təmin olmasını təmin etməyə stimillaşdırmalıdır. Texnoloji irəliləyiş qeyd etdiyimiz kimi inkişafın əsas şərtlərindən biridir. Yeni inkişaf nəzəriyyəsinə görə texnoloji irəliləyiş ETT, təcrübə ilə öyrənmə və digər bənzər daxili prosseslərlə müəyyən olunur (ənənəvi ekzogen inkişaf nəzəriyyəsindən fərqli olaraq). Regional kontekstdə firmlarda aparılan elmi texniki tədqiqatlar innovasiyanın tək şərti deyil. Bu, həmçinin əlverişli mühitin, infrastrukturun və klaters firmaları arasında əməkdaşlığın mövcudluluğunu tələb edir. Bu mənada, bir sektorun innovativliyini dəstəkləyən sektorların mövcudluluğu çox vacibdir (Porter, 1998). İnsan kapitalı və innovasiyaya əlavə olaraq yeni iqtisadi coğrafiya nəzəriyyəsi regional rəqabətqabiliyyətliliyinin digər, üçüncü bir mənbəyini irəli sürür. Xarici (eksternal) iqtisadi faydalardan törəyən urbanizasiya, aqqlomerasiya, lokalizasiya faydaları regionlar arasında balans yaradan əsas kanallardan biridir (Fujita, 1999; Ottaviana Puga, 1998; Krugman, 1999; Marshall, 1920). Aqqlomerasiya yararları termini həm urbanizasiya həm də lokalizasiya faydaları terminlərini özündə birləşdirir. Urbanizsiya faydaları, bir neçə sektorun eyni coörafi məkanda yerləşməsindən, lokalizasiya faydaları isə eyni sənaye sektorunda digər firmaların mövcudluğundan yaranan faydalardır. 3 Nəhayət, regionların coğrafi əlverişliliyini onların inkişaf üçün əsas faktorlardan biri olduğunu müdafiə edən uzun bir ənənə mövcuddur (Hirschman, 1958; Myrdal, 1957). Əsas bazaralara daha yaxın yerləşən regionlar digərlərinə görə daha rəqabətcildirlər. Periferik regionların mərkəzlə yüksək keyfiyyətli nəqliyyat və rabitə infrastrukturun mövcudluluğu bu regionların əlverişsizliklərini yumşaldır. Deməli, coğrafi əlverişlilik faktoru əsas mərkəzlərə nəzərən coğrafi mövqe və infrastrukturun keyfiyyətindən asılıdır. Əslində, rəqabətqabiliyyətliliyinin bütün bu faktorları bir-biri ilə sıx bağlıdır. Misal üçün, müasir bilik əsaslı cəmiyyətlərdə insan kapitalı iqtisadi inkişafın ən həlledici faktoru hesab edilir. Xüsusilə də insan kapitalı teknoloji inkişafın mənbəyi olan texnoloji hazırlılığın və innovasiyanın əsasını təşkil edir. İqtisadi inkişafda mühüm sıçrayışlara səbəb olan yeniliklər periferik zonalardan daha çox iqtisadi fəaliyyətlərin yüksək sıxlığına malik olan aqqlomerasiyaların yerləşdiyi yerlərdə baş verir. Həmçinin, aqqlomerasiyalar geniş bazar həcminə malik olduqlarına və bundan əlavə digər aqlomerasiyalar ilə hərtərəfli əlaqə 2 Huovari, J., A. Kangasharju, A.Alanen, Constructing an Index for Regional Competitiveness, Pellervo Economic Research Institute Working Papers No.44, 2001, s.3 3 Huovari J., s.3

9 imkanlarına malik olduqlarına görə böyük bazarlara giriş fürsətləri yüksək dərəcədə olur. Bunu da qeyd etmək vacibdir ki, bu faktorların inkişaf etdirilməsi əsaslı dəyişiklər olmadan mümkün deyil. Məsələn, insan kapitalının inkişafı xarici miqrasiya olmadan və ya yerli təhsil potesialının yüksəldilməsi həyata keçirilmədən hansı ki, bu da uzun bir zaman tələb edir mümkün deyil. Eynilə, texniloji yeniliklərin qazanılması və həyata keçirilməsi, infrastrukturun qurulması, həmçinin aqlomerasiyaların yaranması uzunmüddətli prossesdir. Bu səbəblə də regional qiymətləndirmələr və siyasət tədbirlərinin hazırlanması zamanı uzunmüddətli perspektiv nəzərə alınmalıdır. Rəqabətcil qüvvələri dəqiqliklə müəyyən edərkən rəqabət qabiliyyəti anlayışının ikitərəfliliyi ortaya çıxır. Rəqabət qabiliyyətliliyi terminin tərifi ətrafında mütəxəssislər arasında birlik olmasa da, ölkələr, firmalar və regionlar baxımından rəqabət qabiliyyətliliyinin müxtəlif tərifləri göstərir ki, onların hamısı üçün başlanğıc nöqtəsi ticarət və ticarətin iqtisadi rifahla əlaqəsi olmuşdur. Rəqabətqabiliyyətliliyinin dərinliyinə getmədən öncə rəqabətliliyin daha geniş anlayışını vermək lazımdır, belə ki, bu termin həm mikroiqtisadi həmdə makroiqtisadi səviyyədə istifadə olunmuşdur. 4 Mikroiqtisadi yanaşma. Firma səviyyəsində rəqabətqabiliyyətliliyi qısaca belə tərif oluna bilər: rəqabətqabilyyətliliyi, müəyyən bir bazarda və ya sektorda digər firmaların eyni mənfəət üçün rəqabətini nəzərə alaraq firmanın mövcud olabilmək və inkişaf edəbilmək qabilyyətidir. 5 Bu səviyyədə rəqabətlilik firmanın davamlı olaraq və mənfəətlilik şərti ilə açıq bazarın tələblərini qarşılayan məhsullar istehsal edə bilmək qabiliyyətindən asılıdır. Hər bir firma bazarda qalmaq istəyirsə bu tələbləri ödəməlidir və daha rəqabətcil firma daha geniş bazar payı almağa qadir olacaqdır. Makroiqtisadi yanaşma. Makroiqtisadi səviyyədə rəqabətlilik qavramı daha az müəyyən edilmiş və daha çox mübahisəyə səbəb olmuşdur. Milli iqtisadiyyatların rəqabətqabiliyyətliliyinin inkişaf etdirilməsi məsələsinin tez-tez iqtisadi siyasətin əsas hədəfi olaraq verilməsi faktına baxmayaraq, bunun dəqiq olaraq nə demək olduğuna və ümumiyyətlə rəqabət qabiliyyətliliyinin makroiqtisadi çərçivəsi barədə danışmağın mənalı olub-olmadığı barədə mübahisələr çoxdur. Ümumi qəbul edilmiş tərifin olmaması özü-özlüyündə məsələnin bir səbəbidir; əsas mübahisə qaynağı budur ki, iqtisadi siyasəti müxtəlif şərhlərə və anlayışlara yol verən belə bir dəyişkən konsepsiyaya əsaslandırmaq təhlükəlidir. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, ən sərt xətli tənqidçilər etiraz edirlər ki, milli və ya regional rəqabətlilik termini əslində mənasız bir termindir. Kruqman (1994) milli rəqabətliliyi təhlükəli bir mübtəlalıq dərəcəsində təsvir edərək üç əks fikir ürəli sürür: 1. Firma ilə milli iqtisadiyyat arasında müqayisə aparmaq yanıldıcı və yanlışdır, misal üçün, uğursuz firma biznes mühitini tərk etməli olduğu halda milli və ya regional iqtisadiyyat üçün buna bənzər nəticə mövcud olmur. 2. Firmalar bazar payı uğrunda mübarizə apardıqları və birinin uğuru digərinin müvəffəqiyyətsizliyi bahasına başa gəldiyi halda, bir ölkənin və ya regionun müvəffəqiyyəti digəri üçün daha çox yeni imkanlar yaradır və onlar arasındakı rəqabət sıfır nəticəli tənlik deyil. 3. Əgər rəqabət qabiliyyətliliyinin bir mənası varsa, onda bu sadəcə məhsuldarlığı ifadə etməyin başqa bir üsuludur; milli iqtisadiyyatın yaşayış standartlarında artım, əsas etibarı ilə məhsuldarlığın artım dərəcəsindən asılıdır. Ümumi götürdükdə, bu fikirlər makroiqtisadi rəqabətqabiliyyətliliyi konsepsiyasının tərəfdarları tərəfindən də qəbul olunur. Bu çərçivədə makroiqtisadi rəqabətqabiliyyətliliyi ilə bağlı ortaq yanaşmalar belə tərif oluna bilər ki, bir iqtisadiyyatın iqtisadi nəaliyyətləri digərinin bahasına olması zərurəti yoxdur və məhsuldarlıq rəqabətqabiliyyətliliyinə təsir edən əsas 4 Martin R., A Study on the Factors of Regional Competitiveness, UNIVERSITY OF CAMBRIDGE, 2003, s.4 5 Michailidis G., Georgiadis G., Koutsomarkos N., Regional Competitiveness, in search of a framework for Greek regions strategic planning and measurement of competitiveness, 2005, s.2

10 faktorlardan biridir. 6 Bu ortaq yanaşma aşağıdakı təriflə təsvir oluna bilər: Milli iqtisadiyyatın rəqabətqabiliyyəti "ölkənin, öz vətəndaşlarının real gəlirlərinin saxlanılması və artırılması şərti ilə azad və ədalətli bazar şəraitində dünya bazarının tələblərinə cavab verən məhsullar və xidmətlər istehsal etmək qabiliyyətini" ifadə edir. 7 Regional rəqabətqabiliyyətliliyinin şərhi ilə bağlı müzakirələrdə iki əsas məsələ meydana çıxır: birincisi, regional rəqabət qabiliyyətliliynin tərfini necə vermək olar və onu hansı indikatorlarla ölçmək olar, ikincisi isə, rəqabətqabiliyyətliliyi necə inkişaf etdirilə bilər, hansı dövlət müdaxilələri daha uğurlu hesab oluna bilər sualına cavab verməkdir. Başlanğıc nöqtəsi olaraq, regional rəqabətqabiliyyətliliyi üçün tərifə EC-in Regionlarla bağlı Altıncı Dövri Hesabatından istinad edək: Regional rəqabətqabiliyyətliliyi, regionların beynəlxalq bazar tələblərinə uyğun əmtəə və xidmət istehsal etmək qabiliyyəti, eyni zamanda artan həyat standartı və yüksək real gəlir təmin etmək qabiliyyətidir, daha da ümumiləşdirsək, xarici rəqabətə məruz qalmaqla bərabər daha yüksək gəlir və məşğuliyyət səviyyəsi yaratmaq qabiliyyətidir. və ya başqa sözlə region rəqabətqabiliyyətli ola bilmək üçün mövcud iş yerlərinin həm keyfiyyətini, həm də kəmiyyətini artırmalıdır. 8 Belə bir anlayışa görə regionlar firmalar kimi davranaraq əmtəə bazarında bir-birləri ilə kəskin rəqabətə girirlər. Amma bu dövlətin regional iqtisadi siyasəti baxımından qəbul edilməzdir. Buna görə regionların birbirləri ilə rəqabət aparmaq məqsədi yoxdur, əksinə dövlət siyasətinin məqsədi bütün iqtisadi subyektlər və ya regionlar üçün imkanlar yaratmaqdır. Regional rəqabət qabiliyyıtliliyi ilə bağlı yanaşmaların geniş tədqiq olunmasına səbəbkar olan M.Porter, rəqabət üstünlüklərini ixtisaslaşma və ticarətdə tamamlayıcılığa alternativ kimi ortaya qoyaraq müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyəsinin doğruluğunu sual altına qoymuşdur. Elə regional rəqabət qabiliyyət qabiliyyətliliyi məsələsi də buradan artaya çıxır. Ona görə firmalar rəqabətdə əsas oyunçulardır. Amma bununla bərabər ölkələr və həmçinin regionlar təkcə firmaların yerləşmə məkanı deyil, həm də orada baş verən fəaliyyətlər ilə firmaların rəqabət qabiliyyətliliyinə təsir edirlər. Bu, bir tərəfdən firmaların digər tərəfdən isə firmalar fəaliyyət göstərdikləri mühit ilə bağlı yeni rəqabər prinsipi üçün yer hazırlayır. Bu yanaşma qeydsizşərtsiz ifadə edir ki, regional səviyyə rəqabət üçün çox vacibdir. Çünki firmalar bütün istehsal faktorlarını və digər daxilolmaları (inputs) buradan qəbul edir, digər firmalar və sənayelərlə dərininə və eninə əlaqələr yaradır, institutional strukturlarla əlaqədə olur, digər fimalarla qruplar yaradır, klasterlərdə mövcud olurlar. Bu perspektivdən baxdıqda deyilə bilər ki, firmalarla yanaşı onların mövcud olduqları mühitlər (region) də bazarlarda bir-birləri ilə qarşıqarşıya gəlirlər. Regionun rəqabət üstünlükləri onun rəqabətqabiliyyətliliyini formalaşdırır. Regionda rəqabətqabiliyyətli məhsul istehsalına nail olmaq üçün mövcud iqtisadi resurslardan səmərəli istifadə edilməlidir. Ölkədə məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsi təbii ehtiyatlardan, əmək ehtiyatlarından və digər imkanlardan səmərəli istifadə edilməsi yolu ilə regionlarda iqtisadiyyatın yüksək səviyyədə inkişafını nəzərdə tutur. İstehsalın səmərəli yerləşdirilməsi istehsal prosesində iqtisadi resursların sərfinə qənaət etməyə, istehsal və istehlakla əlaqədar həyata keçirilən əməliyyatların cəmiyyət baxımından minimum vəsait sərfi ilə başa gəlməsinə səbəb olur. Amerika iqtisadçısı M.Porter son məhsulun istehsalında və istehlakında iştirak edən təchizatçıların, istehsalçı firmanın, satış kanallarının və istehlakçıların dəyərlərinin cəmini dəyərlər sistemi adlandırmışdır. 9 Bu baxımdan, regionun rəqabət qabiliyyəti onun infrastruktur təminatı, ixtisaslı kadrların mövcud olmasından əhmiyyətli dərəcədə asılıdır. 6 Martin R.,s Куликов Г. Факторы мирохозяйственной конкурентоспособности Японской экономики // Российский экономический журнал, 1998, 1, s Lengyel I., Economic growth and competitiveness of Hungarian regions, 2nd Central European Conference in Regional Science CERS, 2007, s Портер М.. Международная конкуренция. Конкурентные преимущества стран. М.: Международные отношения, 1993.

11 Regional rəqabətqabiliyyətliliyini yuxarıda qeyd etdiyimiz iki yanaşma ilə qiymətləndirsək, mikroiqtisadi yanaşma regionda davamlı olaraq və mənfəətlilik göstəricisi ilə və qiymət, keyfiyyət və s. şərtlərinə bağlı olaraq açıq bazarın tələblərinə uyğun əmtəə və xidmətlər istehsal edən firmaların mövcudluluğu yanaşmasının əsasını təşkil edən fərziyyə budur ki, firmaların və onların yerləşdiyi regionun maraqları həmişə paralellik təşkil edir. Bu görüşü müdafiə etmək çox çətindir, çünki firmalar məhsuldarlığın və mənfəətliliyin artırılması üçün çalışdıqları halda, tərifdə də deyilidiyi kimi regional rəqabətqabiliyyətliliyi həmçinin məşğuliyyət səviyyəsinin də ehtiva edilməsini tələb edir. EC-in regional rəqabətqabiliyyətliliyi konsepsiyasını təyin edərkən ifadə edir ki,: Tərif belə bir anlayış yaratmalıdır ki, hər bir regionda çox rəqabətcil və qeyri-rəqabətcil firmaların mövcud olmasına baxmayaraq, hər bir regionun daxilində orada yerləşən bütün firmaların rəqabətliliyinə təsir edən ümumi xüsusiyyətlər vardır. Bundan əlavə, məhsuldarlığın şübhəsiz vacib faktor olmasına baxmayaraq, məhsuldarlığı inkişaf etdirən faktorların hansılar olduğuna dair anlayışın formalaşdırılması, regional rəqabətqabiliyyətliliyi strategiyalarının inkişaf etdirilməsi üçün çox mühüm faktordur və diqqətin məhsuldarlıq üzərinə cəlb olunması məhsuldarlıq qazanclarının yüksək əmək haqqına və mənfəətə çevrilməsi məsələsinin və növbəylə institutional tənzinləmələrin və bazar strukturlarının analizi üzərinə kölgə salmamalıdır. Bu anlayışları da tərifə əlavə etsək deyilə bilər ki, regional rəqabətqabiliyyətliliyi milli və qlobal bazarlarda rəqabət edə bilmək və irəliləyə bilmək üçün daxili imkanların optimallaşdırılması və bu bazarlardakı dəyişikliklərə uyğunlaşa bilmək qabiliyyətidir. Ərazi rəqabəti anlayışı alimlər tərəfindən müxtəlif cür interpretasiya olunur. İ.Beqq rəqabətqabiliyyətlilik termininə iki mövqedən baxır: birincisi, region iqtisadiyyatının inkişaf səviyyəsi nöqteyi-nəzərdən; ikincisi, digər ərazilərlə müqayisədə. Bu mənada, onun fikrinə görə, şəhərin rəqabətqabiliyyətliliyi onun bazardakı payının müdafiə olunmasından ibarətdir. Regionu rəqabətqabiliyyətli etmək üçün zəruri lokallaşmış şəraiti verməli və ərazisində fəaliyyət göstərən müəssisələrin rəqabətqabiliyyətliliyinə yardım etmək lazımdır. Regionun rəqabətqabiliyyəti (iqtisadi güc mənasında) onda yerləşən firmaların rəqabətqabiliyyətliliyindən asılıdır. Lakin onları cəlb etmək və həmin ərazidə saxlamaqdan ötrü bu təşkilatlara rəqabətqabiliyyətliliyə yardım edən şəraiti vermək zəruridir. Ona görə də regionun cəlbediciliyi müxtəlif növ fəaliyyətlərin yerləşdiyi yer kimi regionun rəqabətqabiliyyətliliyinin sinonimidir. Bununla belə, region yalnız müəssisələr üçün deyil, həmçinin vacib resurslardan biri olan əhali üçün cəlbedici olmalıdır. İ.Bramezza qeyd edir ki, regionda müəyyən lokallaşmış amillərin (atributların) olması müsbət effekt yaradır. Belə amillərə, məsələn yüksək keyfiyyətli biznes-xidmətlər, ixtisaslı işçi qüvvəsi və s. aiddir. Lokallaşmış amillərin kumulyativ effekti iqtisadi fəaliyyətin müəyyən növləri üçün regionun cəlbedici yerə malik olmaq mümkünlüyünü artırır. P.Fişerə görə, regional bazarlara dair qiymətləndirilən ən vacib amillər aşağıdakılar hesab olunur: su resurslarının mövcudluğu və novçaların təmizlənməsi və emalı üzrə (kimya, tekstil və ağac emalı sektorları üçün) imkanlar; xammal bazasının mövcudluğu (maşınqayırma, kimya, elektronika, qida sənayesi üçün); infrastruktur və əsas bazarlara girişin yüngüllüyü (iriqabaritli məhsullar üçün); təhcizat, nəqliyyat və kommunikasiya (ağac emalı, mebel, ağır maşınqayırma, bütün yüksəktexnologiyalı sektor); ixtisaslı işçilər və mühəndislər, həmçinin informasiya, əmək münasibətləri və qanunvericiliyi (bütün sektorlar, xüsusilə elmtutumlu və yeksək texnologiyalı sektorlar);

12 distributiv sistemlər, bazarlara yaxınlığı (tez xarab olan məhsullar, gündəlik tələbat malları) 10. Ərazinin cəlbediciliyini müəyyən edən amillərə, onların təsnifatına dair bir çox müxtəlif mövqelər də mövcuddur. Onlar arasında həmçinin ərazi əlyetərliliyi, işçi qüvvəsinin dəyəri, müasir kommunakasiya şəbəkəsinin əlyetərliliyi, ətraf mühitin cəlbediciliyi, həmçinin də əlverişli regional siyasət şəraiti sadalanır. P.Kresl ərazinin rəqabətqabiliyyətliliyinin iki tip amillərini ayırır: iqtisadi determinantlar: yerləşmə yeri, istehsal amilləri, infrastruktur, iqtisadi struktur, görməli yerlər və istirahət yeri; strateji determinantlar: idarəetmə orqanlarının effektivliyi, inkişaf strategiyası, ictimaixüsusi əməkdaşlıq və institusional çeviklik (tədqiqatçı bu ad altında hakimiyyət orqanlarının təşkilatçılıq qabiliyyəti və onların dəyişən ətraf mühitə adaptasiya etmək qabiliyyəti nəzərdə tutur) Ədəbiyyat xülasəsi İqtisadi nəzəriyyədə və nəzəri ədəbiyyatda rəqabətqabiliyyətlilik ilə bağlı verilən mülahizələri yekunlaşdırsaq deyə bilərik ki, rəqabətqabiliyyətliliyi bir tərəfədən regionun onu müəyyən edən göstəricilərlə, digər tərəfdən isə onun gətirdiyi yekun nəticələri ilə verilir. Bunun əsasında rəqabətqabiliyyətliliyi ilə bağlı tədqiqatlar ik yerə bölünür: rəqabətqabiliyyətliliyini faktorların kumluyativ nəticəsi kimi analiz edən və rəqabətqabiliyyətliliyinin yekun nəticələri ilə bağlı olan tədqiqatlar. Göstəricilər regionun o fərz olunan və ya müəyyən olan təchizatlarıdır ki, əsasən aşğıdakılardan ibarətdir: infrastruktur imkanları, təhlükəsizlik, texniki xarakteristika, təbii sərvətlət, xidmətlərin səviyyəsi və dairəsi, şirkətlərin sayı, əmək ehtiyatlarının profesionallığı və sayı, təhsil qurmlarının sayı və keyfiyyəti, dövlət idarəetməsinin keyfiyyəti, regionun tarixi keçmişi. Yekun nəticələr regional rəqabətqabiliyyəliliyinin məntiqi nəticəsidir ki, onları adambaşına gəlir, işsizlik dərəcəsi, orta əmək haqqı və bunun milli səviyyə ilə müqayisəsi, birbaşa xarici investisiyaların girişi kimi regional iqtisadi inkişaf göstəriciləri ilə ifadə etmək və ölçmək olar. Rəqabətqabiliyyətliliyin müəyyən edilməsi üçün hər iki ölçünün, yəni göstəricilərin eləcə də nəticələrin, kombinasiyasının oraya qoyulması bir çox tədqiqatlarda daha məqsədə uyğun hesab edilir. Regional rəqabət qabiliyyətliliyi mövzusu iqtisadi ədəbiyyatda yeni mövzu olmasına baxmayaraq, İEÖ və həmçinin İEO yeni sənayeləşmiş və keçid iqtisadiyyat ölkələrində regional səviyyədə yaranmış bərabərsizliklər ölklərin milli iqtisadiyyatlarının ümumi inkişafını ləngitdiyinə və hətta əngəl olduğuna görə son iki onillikdə əhəmiyyət qazanmışdır, beləliklə də müxtəlif ölkələrin tədqiqatçılarının öz ölkələri üçün regional rəqabətqabiliyyətliliyinə təsir edən faktorları və onu inkişaf etdirməyin istiqamətləri ilə bağlı bir sıra tədqiqat işləri mövcuddur. Bunlardan bir neçəsini qeyd edək: 2001-ci ildə Janne Huovari və əməkdaşları Finladiya modelində Regional rəqabətqabiliyyətliliyi üçün indeksin qurulması (Constructing an index for regional competitiveness) tədqiqat işini hazırlamışlar. Burada regional rəqabətqabiliyyətliliyi regionların iqtisadi fəaliyyətləri təşviq etmək, cəlb etmək və dəstəkləmək qabiliyyətidir, elə ki, onun vətəndaşları daha yaxşı iqtisadi rifaha sahib olsunlar 12 kimi tərif olunur. Huovari, regional rəqabətqabiliyyətliliyini qiymətləndirmək üçün ona təsir edən 4 əsas faktor müəyyən etmiş və onları statististik məlumatları istifadə edərək 16 göstəricidə indeksləşdirmişdir. 10 Новокшенова Л.В. Регион в детерминантах конкурентного преимущества //Вестник экономических реформ С Николаева Н.А. Указ. соч. С Huovari J.., s.1

13 Bununla regionlar arasındakı rəqabətqabiliyyətliliyində təxmini dəyişmələri müəyyən etməyə çalışmışdır ci ildə Macarıstanın İqtisadiyyat və İqtisadi İnkişaf İnstitutundan olan Miklós Lucoviks Territorial rəqabətqabiliyyətliliyinin ölçülməsi: Macarıstan yerli inzibati vahidlərindən nümunə (Measuring Territorial Competitiveness: Evidence from Hungarian Local Administrative Units) adlı tədqiqat işində AB-nin (EC) rəqabətqabiliyyətliliyinin standart tərifi üzərində İmre Lengyel tərəfindən daha öncə qurulmuş rəqabətqabiliyyətliliyinin pirramida modelinə əsaslanaraq çox dəyişənli indikatorların analizi yolu ilə regionlar arasındakı rəqabətqabiliyyətliliyi fərqi araşdırılmağa çalışılmışdır. Tədqiqatın gedişində regionlar klaster analizinə tabe tutulur, həmçinin onu da qeyd edək ki, belə analiz aparmaq üçün regional səviyyədə geniş məlumat bazasının olması vacibdir ci ildə ABŞ-ın Boston şəhərinin Beacon Hill intstitutunun hazırladığı Ştatların rəqabətqabiliyyətliliyi hesabatında (State Competitiveness Report) hər bir ştat üçün bir rəqabətqabiliyyətliliyi indeksi formalaşdırılmışdır ki, daha təfərrüatlı təhlillər aparmaq üçün o da özlüyündə sub-indekslərdən ibarət olmuşdur. Bu tədqiqat işində rəqabətqabiliyyətliliyi belə tərif olunur: Əgər ştatın yüksək və davamlı olaraq artan gəlir təmin edə bilən siyasəti mövcuddursa o rəqabətqabiliyyətlidir. Bunun üçün ştat yeni biznesləri cəlb edə və yetişdirə bilməli, həmçinin mövcud bizneslərin inkişafı üçün münbit şəraiti təmin etməlidir. İndekslər iki əsasda statistik məlumatlar əsasında və biznes sferasında və institutional çərçivədə sorğu əsasında aparılıb. Tədqiqat üçün Porterin GCR hesabatında ilhamlanaraq 9 faktor müəyyən etmişlər. Onlar aşağıdakılardır: hökumət və onun maliyyə siyasəti, instituonal struktur və təhlükəsizlik, infrastruktur, insan resursları, texnoloji hazırlılıq və innovativlik, maliyyə sisteminin effektivliyi, ticari açıqlıq, yerli rəqabət səviyyəsi və ətraf mühit ilə mağlı siyasət. Bu faktorlar sub-indeksləri formalaşdırır ci ildə Xorvatiyada UNDP və Milli Rəqabətqabiliyyətliliyi Şurası tərəfindən birgə hazırlanan Regional rəqabətqabiliyyətliliyi indeksi (Regional Competitivness İndex) hesabatı daha çox İMD-nin metodologiyasına istinad etmişdir. Burada rəqabətqabiliyyətliliyinə təsir edən faktorlar biznes mühiti və biznes sektoru qruplarının içində verilmişdir. Biznes mühitinə demoqrafik göstəricilər, səhiyyə və mədəniyyət, təhsil, əsas infrastruktur və dövlət sektoru və biznes infrastrukturu alt qrupları, biznes sektoru qrupuna isə investisiya və sahibkarlıq təmayülü, sahibkarlıq inkişafının mərhələləri, iqtisadi nəticələr səviyyə göstəriciləri və iqtisadi nəticələr təmayül göstəriciləri alt qrupları daxildir. Adları çəkilən faktorlar üzrə əldə olunan qitmətlərə görə güclü və zəif cəhətlər ayırd edilir və sonda bu nəticələrə görə ümumi nəticə çıxarılır və təkliflər verilir. Regional rəqabətqabiliyyətliliyi ilə bağlı aparılmış həm akademik, həm də praktiki tədqiqatlardan aşkar olunmuşdur ki, rəqabətqabiliyyətliliyi həm regionun onu müəyyən edən göstəricilər (faktorlar) ilə, həm də onun gətirdiyi yekum nəticələr ilə verilir. Buna görə regional rəqabətqabiliyyətliliyi ilə bağlı aparılan tədqiqatlar iki yerə bölmək olar: 1. rəqabətqabiliyyətliliyini faktorların kumluyativ nəticəsi kimi analiz edən; 2. və rəqabətqabiliyyətliliyinin yekun nəticələri ilə bağlı olan tədqiqatlar Rəqabətqabiliyyətliliyin müəyyən edilməsi üçün hər iki ölçünün, yəni göstəricilərin eləcə də nəticələrin, kombinasiyasının oraya qoyulması bir çox tədqiqatlarda daha məqsədə uyğun hesab edilir. Eləcə də bu tədqiqatda hər iki ölçü rəqabətqabiliyyətliliyinin qiymətləndirilməsi üçün istifadə edilmişdir.

14 FƏSİL 2. AZƏRBAYCANIN İQTISADİ RAYONLARININ QEYRİ-BƏRABƏR İNKİŞAFI PROBLEMLƏRİ. DİVESİFİKASİYA ƏMSALI 2.1. Regionlarda iqtisadi fəaliyyət sahələrinin təmərküzləşməsi və şaxələnməsinin ölçülməsinin nəzəri-metodoloji aspektləri Ölkənin ümumi iqtisadi inkişafı onun bütün regionlarına, o cümlədən, yaş fərqindən, təhsilindən hansı sektorda işləməsindən asılı olmayaraq bütün əhalisinə eyni səviyyədə təsir etməlidir. Bu təsirlər xeyli dərəcədə iqtisadi inkişafa hansı yolla yollarla nail olunmasından asılıdır. İqtisadiyyatın yüksək inkişaf səviyyəsi, bütün iqtisadi sektorlarının tənzimlənmiş qaydada fəaliyyətindən, həmçinin bu fəaliyyət növləri üzrə məşğul əhalinin düzgün bölüşməsindən (diversifikasiyasından) yaranır. Məlum oldiğu kimi işsizlik və məşğulluq bütün dövrlərdə dövlətlərin iqtisadi siyasətlərinin diqqət mərkəzində olan məsələ olmuşdur. Çünki davamlı inkişaf birbaşa olaraq əmək ehtiyatlarından, işləmək istəyən, ən əsası isə iş tapa bilən insanların fəaliyyəti ilə bağlıdır. Belə ki, əmək təklifi və əmək tələbinin bir-birini tamamlaması, və ya tarazlığa yaxın olan bir əmək bazarı nöqtəsində ola bilməsi vacib məsələdir. İqtisadi inkişafa doğru atılmış hər bir addım həm iqtisadi artımı, həm də məşğulluğu artırmış olur. Həm regionlarda iqtisadi fəaliyyət növləri üzrə məşğulluğun olması, həm də fəaliyyət növlərinin diversifikasiyası (müxtəlifliyi) iqtisadi artıma doğru atılmış addım hesab olunur. Məlumdur ki, iqtisadi artımın sadə insanlara təsiri ilk növbədə onların əmək haqlarında özünü göstərir. Bu baxımdan əmək haqlarının da iqtisadi fəaliyyət növləri və regionlar üzrə müxtəlifliyi və bunların daha dəqiq bir kəmiyyətlə ifadə oluna bilməsi maraqlı olardı. Regionlarda iqtisadi fəaliyyət sahələri, o cümlədən əmək bazarını xarakterizə edən göstəricilər üzrə diversifikasiyanın hesablanması və təhlillərin aparılması sahəsində müxtəlf metodologiyalardan istifadə edilir[39-44]. Belə ki, faktorun yerləşməsi (LQ- Location quotient ) indikatoru təmərküzləşmənin statistik ölçülməsini əks etdirir. Bu indikator konkret regionda konkret fəaliyyət növünün corafi təmərküzləşməsini ölkənin orta göstəricisinə nəzərən göstərir. Hesablama düsturunu aşaıdakı kimi göstərilə bilər 13. Məsəslən, əgər region özünün əmək qüvvəsinin 60 faizi kənd təsərrüfatında işləyirsə, bu zaman isə ölkə üzrə bütün işçi qüvvəsinin ancaq 40 faizi kənd təsərrüfatında calışırsa, onda işçi qüvvəsinin bu region üzrə təmərküzləşmə səviyyəsi, LQ=60/40=1.4 olar. LQ> 1 olması bu sahənin (sektorun) daha çox təmərküzləşməsini göstərir. LQ = 1 olması ölkənin orta göstəricisinə əsasən gözlənən təmərküzləşməni göstərir. LQ <1 olması bu sahənin (sektorun) daha az təmsil olunmasını göstərir. Faktorun yerləşməsinin (LQ) hesablanmasını sadə bir nümunə üzərində göstərək: Faktorun yerləşməsinin (LQ) hesablanmasınıa baxaq (Cədvəl 1). Cədvəl 1. Faktorun yerləşməsinin (LQ) hesablanmasınıa nümunə i sahəsində işləyənlər Cəmi işləyənlər (t) sahənin (sektorun) ərazidə payı (qrafa2/qrafa3)*

15 Lokal Ərazi (e) ,0% Əsas ərazi(e) ,0% i sahəsinin faktorunun yerləşməsi (LQi) = 2,00 LQi = [(ei/et) / (Ei/Et)] 2 = [(10%) / (5%)] Məşğulluq və əmək ehtiyatlarında olan diversifikasiyanın hesablanması üçün Hachman indeksi ( ) adlanan indeksi maraq kəsb edir. İndeksin hesablanma qaydası aşağıadakı kimidir 14 : Burada, EMPregionjt - t ilində region üzrə məşğulların j sənaye sahəsində payı; EMPölkəjt - t ilində olkə üzrə məşğulların j sənaye sahəsində payıdır. Bu indeks həmişə 1-dən kiçik qiymət alır. 1-ə yaxın olması daha yaxşı diversifikasiyadan, 0-a yaxın olması daha az diversifikasiyadan xəbər verir. Hachman indeksinin hesablanmasını sadə bir üzərində göstərək: j sahəsi (sektoru) Cədvəl 2. Hachman İndeksinin (Hİ) hesablanmasınıa nümunə Sahədə payı Ölkənin regionu Ölkə (iqtisadi rayonu) LQ (qrafa3/qrafa2) ,0% 100,0% 4,0 4,0 2 25,0% 0,0% 0,0 0,0 3 25,0% 0,0% 0,0 0,0 4 25,0% 0,0% 0,0 0,0 Cəm 4,0 Hachman İndeksi(HI) 0,25 LQ çəkili pay ((qrafa3/100)*qrafa4) HI j EMP Re gionj 1 EMP Ölke j EMP Re gionj 1 0,25 (100/100)*(100/ 25) (0/100)*(0/ 25) (0/100)*(0/ 25 (0/100)*(0/ 25 Hachman indeks ABŞ iqtisadiyyatının müxtəlif sahələri və ştatları üçün hesablanmışdır. Bu indeks haqqında müxtəlif fikirlər yürüdən iqtisadçılar indeksin iqtisadi artımla əlaqəsinin nə dərəcədə inamlı olub olmamasının əsaslandırılmasının vacibliyini qeyd edirdilər. Yəni əsas sual o idi ki, doğrudanmı iqtisadiyyatın diversifikasiyası iqtisadi artımın dayanıqlığına təsir edir. Bu məqsədlə 1999-cu il üçün ABŞ iqtisadiyyatı üçün hesablanan Hachman indeksi üçün sonra korelyasiya əlaqəsinə baxılmışdır. Belə ki, iqtisadi artımı və ya dayanıqlığı ifadə edən 14

16 dəyişən kimi iş yerlərinin yaranması və ya artması, iqtisadiyyatın diversifikasiyasını ifadə edən göstərici olaraq isə Hachman indeksi seçilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, diversifikasiya olunmuş iqtisadiyyat zəif diversifikasiya olunmuş iqtisadiyyata nisbətən daha dayanıqlı iqtisadi artıma malikdir[44]. Qeyd edildiyi kimi regionların və əhali qruplarının gəlirlərinin və məşğulluğunun dayanıqsızlığı iqtisadiyyat üçün yaxşı hal deyil və bu hal ümumilikdə bütün iqtisadiyyatın məşğulluq və gəlirinə təsir edir. Diversifikasiya əmsalı da bu təsirlərin aradan qaldırılması məqsədilə istifadə olunan əmsaldır. Hesab olunur ki, iqtisadi siyasət elə qurulmalıdır ki, o bütün region və əhali qruplarının, hətta peşə ixtisaslarının müxtəlifliyi təmin olunmuş olsun. Müxtəlif regionların inkişaf səviyyəsi bir birindən kəskin fərqlənməməlidir. İqtisadiyyatın birtərəfli inkişafı ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının davamlı xarakter alması risklərini artırır. İqtisadiyyatın rəngarəngliyini, eləcədə regionların iqtisadiyyatlarının qeyri-bərabər inkişafını xarakterizə etmək üçün diversifikasiya əmsalından istifadə edilir[45]. S D, 1 D n S S S burada, D - iqtisadiyyatın diversifikasiya əmsalı, S - iqtisadiyyatın bütün regionlarında yaradılan ümumi məhsul buraxılışının həcmini göstərir. н S = S1 + S Sn Si ( i 1, n )-uyğun olaraq i - ci regionun ümumi məhsulunun həcmini göstərir. D- əmsalı 1 ilə n arasında dəyişə bilər (n regionların sayıdır). D - nin vahidə yaxın olması arzu olunmayan, n-ə yaxınlaşması isə arzu olunan haldır. D = 1 olması o deməkdir ki, iqtisadiyyat yalnız bir regionda yaradılan məhsuldan ibarətdir və həmin regionun məhsulu ölkənin ümumi məhsulunun 100%-ni təşkil edir. Doğrudan da, tutaq ölkədə istehsal olunan məhsul bir regionda (məsələn, hər hansı i-ci region) yaradılan məhsuldan ibarətdir. Onda digər regionların məhsullarının həcmi sıfra bərabər olar: S S1... S... S S, 0, j 1,2,..., n ; j i ; i n i S j 2 S1... D S Si Sn Si Si 2 1 S S S 2 н S 2 i 1 S 2 i 2 S Deməli, D=1 olması o deməkdir ki, ölkənin məhsul istehsalının həcmi yalnız bir regionun məhsulundan ibarətdir. İndi isə tutaq ki, ölkənin məhsul istehsalında bütün regionların payı bərabərdir. Yəni, Onda, S 1 D S... S... S, S ns 2 1 S i S S 2 н n n 2 S 2 i n ns 2 i olar. Deməli, D = n olması iqtisadiyyatın bütün n sayda regionunda bərabər həcmdə məhsul istehsal edilməsini göstərir. Adətən, hesab edilir ki, diversifikasiya əmsalı orta qiymətdən böyük olduqda, yəni D n 1 olduqda ölkədə regionların inkişafının tarazlıq səviyyəsi qənaətbəxş, 2 i 2 S i

17 D n 1 2 olduqda isə qeyri-qənaətbəxşdir. Təbii ki, bütün ölkələr üçün diversifikasiya əmsalı 1-dən və n-dən fərqlidir Regionların iqtisadiyyatının saxalənməsinin qiymətləndirilməsi Hər bir ölkədə iqtisadiyyatının inkişafının tarazlı və davamlı xarakter alması üçün iqtisadiyyat şaxələnməli, rəngarəng şəkildə iqtisadi fəaliyyət sahələri yaranmalı, çoxlu sayda və çeşiddə məhsul növləri istehsal edilməlidir. Habelə, müxtəlif regionların inkişaf səviyyəsi bir-birindən kəskin fərqlənməməlidir. İqtisadiyyatın birtərəfli inkişafı ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının davamlı xarakter alması risklərini artırır. Ölkə iqtisadiyyatının rəngarəngliyini, şaxələnməsini, başqa sözlə diversifikasiya olunması səviyyəsini xarakterizə edən ən mühüm indikatorlardan biri də diversifikasiya əmsalıdır. Məlumdur ki, Azərbaycan zəngin təbii sərvətlərə, o cümlədən neft-qaz ehtiyatlarına malik bir ölkədir. Keçən əsrin sonlarında bağlanan beynəlxalq neft kontraktları əsasında ölkəyə küllü miqdarda xarici investisiyalar cəlb olunmuşdur. Qeyd edək ki, bağlanmış beynəlxalq neft kontraktları Hasilatın pay bölğüsü (PSA) əsasında həyata keçirilir və artıq 1998-ci ildə bu əsasda ilk neft hasilatı əldə olunmuşdur. Hazırda, xarici neft şirkətləri tərəfindən ildə 35 milyon tondan artıq həcmdə neft hasil edilərək ixrac edilir və neft ixracından ölkəyə küllü miqdarda xarici valyutalar daxil olur. Neft gəlirlərindən səmərəli istifadə edilməsi məqsədi ilə 2001-ci ildə Neft Fondu yaradılmışdır. Hazırda Neft Fondunda 12 milyard ABŞ dollarında artıq vəsait toplanmışdır. Neft Fondundunun vəsaitləri hesabına bir sıra sosial problemlər, o cümlədən iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrini maliyyələşdirilir. Bu məqsədlə hər il dövlət büdcəsinə transferlər edilir (bax: Cədvəl 2.2). Digər tərəfdən məlumdur ki, təbii sərvətlərlə, xüsusi ilə neft-qaz ehtiyatları ilə zəngin ölkələrdə neft və qazın istismarı nəticə etibarı ilə iqtisadiyyatın digər sahələrdə, xüsusi ilə regionlarda kənd təsərrüfatı və emal sənayesinin məhsullarının rəqabətqabililiyyətliliyini xeyli aşağı düşməsi kimi xarici ölkələrin acı təcrübəsi də məlumdur ( Holland xəstəliyi ) 15. Belə ki, neft ehtiyatlarının küllü miqdarda ixracı ölkəyə küllü miqdarda xarici valyutaların daxil olmasına səbəb olur. Ölkəyə daxil olmuş küllü miqdarda xarici valyutalar valyuta bazarında xarici valyuta təklifini artırır və nəticədə xarici valyutalar ucuzlaşaraq milli valyutanın məzənnəsi möhkəmləndiir. Məsələn, keçən əsrin 70-ci illərinin sonlarında Böyük Britaniyada fund-sterlinqin real valyuta məzənnəsi demək olar ki, 50% bahalaşmışdır. Bu hadisə Britaniyanın Şimal dənizində neft yataqlarının kəşfindən sonra baş vermişdir 16. Xarici valyutanın dəyərdən düşməsi, milli valyutanın isə bahalaşması idxalı stimullaşdırır, yerli istehsal məhsullarını bahalaşdıraraq onların rəqabətqabilliliyyətliliyini aşağı salmış olur. Nəticədə iqtisadiyyatın digər sahələri rəqabətə davam gətirməyərək iflasa uğrayır. Bu hal «Holland xəstəliyi»nin populyar deyimdə şərhidir 17. Holland xəstəliyi nin elmi-nəzəri metodoloji əsası Ribçinskinin qeyri-sənayeləşmə effektinə uyğundur 18. Azərbaycanın coğrafi ərazisi 10 iqtisadi regiona (Bakı şəhəri istisna olmaqla), 73 inzibati rayona (Bakı şəhərinin inzibati rayonları istisna olmaqla) bölünmüşdür. Regionlararası və Монтес М.Ф., Попов В.В. «Азиатский вирус» или «Голландский болезнь»? теория и история валютных кризисов в России и др. cтранах / пер. с анг., 2-е изд., М.: Дело, Бурда М., Виплош Ч. Макроэкономика. Европейский текст, пер. с анг, С.Петербург, II издание, Судостроение, 1998, 544 с. 17 Линдерт П.Х. Экономика мирохозяйственных связей / Пер. с англ., М.: Прогресс, 1992, 515 с. 18 Линдерт П.Х. Экономика мирохозяйственных связей / Пер. с англ., М.: Прогресс, 1992, 515 с.

18 inzibati rayonlararası diversifikasiya əmsallarının ci illər üzrə hesablanmış qiymətləri Cədvəl 2.1-də verilmişdir. Cədvəl ci illərdə Ümumi buraxılış, əhali və adambaşına düşən məhsula görə diversifikasiya əmsalları İllər Ümumi buraxılış üzrə Regionlararası diversifikasiya əmsalı (Regionların sayı, n= 10) 5,14 5,41 5,78 5,58 6,22 Əhali üzrə Regionlararası diversifikasiya əmsalı (Regionların sayı, n= 10) 6,90 6,90 6,91 6,92 6,99 Adambaşına düşən ümumi buraxılış üzrə Regionlararası diversifikasiya əmsalı (Regionların sayı, n= 10) 8,78 8,48 8,67 8,49 8,40 Ümumi buraxılış üzrə, Bakı və Regionlararası Diversifikasiya əmsalı (n =11) 1,85 1,75 1,66 1,50 1,59 Əhali üzə, Bakı və Regionlararası diversifikasiya əmsalı (n =11) 7,30 7,30 7,31 7,31 7,27 Adambaşına düşən ümumi buraxılış üzrə Bakı və Regionlararası Diversifikasiya əmsalı (n =11) 3,83 3,52 3,22 2,61 3,10 Ümumi buraxılış üzrə, Bakı ilə Regionlar arasında diversifikasiya əmsalı (n = 2) 1,66 1,60 1,55 1,43 1,50 Əhali üzrə, Bakı ilə Regionlar arasında diversifikasiya əmsalı (n = 2) 1,53 1,53 1,53 1,53 1,55 Adambaşına düşən ümumi buraxılış üzrə Bakı ilə Regionlar arasında diversifikasiya əmsalı (n = 2) 2,00 2,00 1,99 1,92 1,98 Ümumi buraxılış üzrə Regionlararası diversifikasiya əmsalı (n = 73) 39,79 37,23 39,87 40,07 44,31 Ümumi buraxılış üzrə, Bakı və Regionlar arasıda diversifikasiya əmsalı (n=74) 1,883 1,757 1,684 1,508 1,604 Qeyd edək ki, diversifikasiya əmsalları ölkənin regionları və inzibati rayonlarının məhsul istehsalı və xidmətlərin göstərilməsinin ümumi buraxılışı, əhalisi və adambaşına düşən məhsul istehsalı (adambaşına düşən ümumi buraxılış) həcminə əsasında hesablanmışdır. Qrafik 1. Ümumi buraxılış, əhali və adambaşına düşən məhsula görə regionların arası diversifikasiya əmsalının dinamikası 10,00 Diversifikasiya əmsalı 9,00 8,00 7,00 6,00 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0, İllər Ümumi buraxılış üzrə Regionlararası diversifikasiya əmsalı (Regionların sayı, n= 10) Əhali üzrə Regionlararası diversifikasiya əmsalı (Regionların sayı, n= 10) Adambaşına düşən ümumi buraxılış üzrə Regionlararası diversifikasiya əmsalı (Regionların sayı, n= 10) Cədvəl 2.1 və ya Qrafik 1-dən göründüyü kimi ümumi buraxılış üzrə regionlararası diversifikasiya əmsalının (Bakı şəhəri istisna olmaqla) hesablanmış qiyməti ci illərdə (10+1)/2=5.5-dən, yəni orta qiymətdən kiçik, ci illərdə isə 5.5-dən böyükdür və artma tendensiyasına malikdir. Bu isə onu göstərir ki, məhsul buraxılışı üzrə regionlararası inkişaf səviyyəsində 2006-cı ildən müəyyən tarazlıq nail olunmuşdur və bu müsbət meyl ci ildə dahada yaxşılaşmışdır ci illərdə əhali və adambaşına düşən ümumi buraxılış

19 üzrə regionlararası diversifikasiya əmsallarının qiymətinin baxılan orta qiymətdən böyük olması göstərir ki, bu istiqamət üzrə regionların tarazlıq səviyyəsi regionların ümumi buraxılış həcmi üzrə tarazlıq səviyyəsindən nisbətən yüksəkdir. Həmçinin adambaşına düşən ümumi buraxılış üzrə regionlararası diversifikasiya əmsalının qiyməti son illərdə bir qədər aşağı düşməsinə baxmayaraq əhali sayı üzrə diversifikasiya əmsalından yuxarı olduğu üçün tarazlıq səviyyəsi də yüksəkdir. Bununla belə qeyd etməliyik ki, bu zaman hesablamada Bakı şəhərinin ümumi məhsulunun həcmi nəzərə alınmamışdır. Bakı şəhərinin nəzərə alınması ilə ci illər üzrə regionlararası diversifikasiya əmsalları Qrafik 2-də verilmişdir. Qrafik 2. Ümumi buraxılış, əhali və adambaşına düşən məhsula görə Bakı nəzərə alınmaqla regionlar arası diversifikasiya əmsallarının dinamikası Diversifikasiya əmsalı 8,00 7,00 6,00 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0, İllər Ümumi buraxılış üzrə, Bakı və Regionlararası Diversifikasiya əmsalı (n =11) Əhali üzə, Bakı və Regionlararası Diversifikasiya əmsalı (n =11) Adambaşına düşən ümumi buraxılış üzrə Bakı və Regionlararası Diversifikasiya əmsalı (n =11) Cədvəl 2.1 və ya qrafik 2-dən göründüyü kimi bu zaman hesablanmış diversifikasiya əmsallarından ancaq əhali üzrə diversifikasiya əmsalının qiyməti tarazlıq qiymətindən, yəni (11+1):2=6.0-dən böyükdür. Digər göstəricilər ümumi buraxılış və adambaşına düşən ümumi buraxılış üzrə diversifikasiya əmsalları tarazlıq səviyyəsindən aşağıdır. Bu isə onu göstərir ki, Bakı şəhərini nəzərə aldıqda onun bu göstəriciləri regionlar ilə müqayisədə xeyli yüksək səviyyədə inkişaf etmişdir və bu fərlənmə 2008-ci il istisna olmaqla daha da artmışdır ci ildə isə hər iki göstərici tarazlıq səviyyəsinə çatmasa da bir qədər yaxşılaşmışdır. Ümumi buraxılış üzrə diversifikasiya əmsalının xeyli kiçik olması əsasən ona görə olmuşdur ki, məhsul buraxılışında böyük çəkiyə malik olan mədənçıxarma sənayesi, başqa sözlə neftqazçıxarma sənayesinin çox böyük hissəsi Bakı şəhərindədir. Bağlanmış beynəlxalq neft kontraktları əsasında xarici neft şirkətlərinin (Beynəlxaq Əməliyyat Şirkəti) ildən-ilə artan neft-qaz hasilatı Bakı şəhərinin məhsul buraxılışına daxil olmuşdur ci ildə ümumi buraxılış üzrə diversifikasiya əmsalının qiymətinin 2007-ci ilə nəzərən artmasını, başqa sözlə yaxşılaşmasını 2008-ci ildə dünya bazarında neftin qiymətinin kəskin düşməsi ilə əlaqələndirmək olar. Buradan görünür ki, dünya maliyyə böhranı regionların məhsul buraxılışına Bakı şəhərinə nəzərən xeyli az təsir etmişdir. Adambaşına düşən məhsul istehsalına görə diversifikasiya əmsalının 2007-ci illə müqayisədə 2008-ci ildə xeyli yaxşılaşmsına təsir edən əsas amillərdən regionların iqtisadiyyatını əhatə edən kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına verilən güzəştli kreditlərin, taxıl istehlçılarına birbaşa subsidiyaların, habelə digər maliyyə güzəştlərinin həcminin artırılmasını göstərə bilərik. Qeyd edək ki, bu zaman əsas maliyyələşdirmə mənbəyi kimi Neft Fondundan birbaşa və dövlət büdcəsinə edilən transferlər mühüm rol oynamışdır. Belə ki, 2007-ci ildə Neft Fondundan dövlət büdcəsinə 585 milyon manat pul vəsaiti transfer edilmişdirsə, bu rəqəm 2008-ci ildə 3.8 milyard manat olmuşdur. Qeyd edək ki, 2009 və 2010 cu illərdə Neft Fondundan dövlət büdcəsinə 4.9 milyard manat pul vəsaiti transfer edilməsi nəzərdə tutulmuşdur (Cədvəl 2.2). Cədvəl 2.2 Neft Fondundan Dövlət büdcəsinə edilən transferlər, milyon manatla

20 İllər NF-dan Dövlər büdcəsinə transferlər, milyon man. 100,0 130,0 150,0 585,0 585,0 3800,0 4940,0 4940,0 Qrafik 3. Ümumi buraxılış, əhali və adambaşına düşən məhsula görə Bakı ilə regionların cəmi arasında diversifikasiya əmsallarının dinamikası Diversifikasiya əmsalı 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0, İllər Ümumi buraxılış üzrə, Bakı ilə Regionlar arasında diversifikasiya əmsalı (n = 2) Əhali üzrə, Bakı ilə Regionlar arasında diversifikasiya əmsalı (n = 2) Adambaşına düşən ümumi buraxılış üzrə Bakı ilə Regionlar arasında diversifikasiya əmsalı (n = 2) Cədvəl 2.1 və ya qrafik 3-ə nəzər salsaq görərik ki, Bakı və bütün regionların cəm göstəriciləri üzrə diversifikasiya əmsallarının hesablanmış qiymətləri təkcə 2007-ci ildə ümumi buraxılışa görə tarazlıq səviyyəsindən aşağı olmuşdur. Adambaşına düşən məhsul istehsalına görə diversifikasiya əmsalının ideal səviyyəyə xeyli yaxın olması onu göstərir ki, əsasən Bakı şəhərində istehsal olunan məhsullar və ya gəlirlər yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi müxtəlif yollarla (məsələn dövlət büdcəsindən yerli büdcələrə və Sosial Müdafiə Fonduna edilən transferlərələ) yenidən bölünərək regionların cəmi buraxılışının həmin regionların əhalisinə nisbətini Bakı şəhərinin müvafiq göstəricisinə xeyli yaxınlaşdırmışdır. İnzibati rayonlarınarası diversifikasiya əmsallarının qiymətlərinin ci illər üzrə dinamikası Qrafik 4-də verilmişdir. Qrafik 4-dən göründüyü kimi baxılan illərdə 73 inzibati rayon arasında diversifikasiya əmsalının qiyməti məqbul hesab edilən qiymətdən (37-dən) böyükdür ci ildə rayonlararası inkişaf sıviyyəsində bir qədər pisləşmə meyli olsa da sonrakı illərdə bu meyl yaxşılaşmaya doğru hərəkət etmişdir Qrafik 4. Ümumi buraxılış üzrə Rayonlararası diversifikasiya əmsalının dinamikası 46,00 44,00 Diversifikasiya əmsalı 42,00 40,00 38,00 36,00 34,00 Ümumi buraxılış üzrə Rayonlararası diversifikasiya əmsalı (n = 73) 32, İllər

21 Bakı şəhəri ilə bütün inzibati rayonların məhsul buraxılışı üzrə inkişaf səviyyələrinin müxtəlifliyini göstərən diversifikasiya əmsallarının hesablanmış qiymətləri məqbul səviyyədən xeyli aşağı səviyyədə olmuşdur və son illərdə daha da azalmışdır (bax: Qrafik 5.) Yuxarıda qeyd edildiyi kimi bu hal əsasən son illərdə neft- qaz hasilatının sürətli artımının regionların, o cümlədən rayonlarda məhsul istehsalının artımını üstələməsi olmuşdur. Qrafik 5. Ümumi buraxılış üzrə, Bakı və Rayonlar arasıda diversifikasiya əmsalının dinamikası Diversifikasiya əmsalı 2,000 1,800 1,600 1,400 1,200 1,000 0,800 0,600 0,400 0,200 0, İllər Ümumi buraxılış üzrə, Bakı və Rayonlar arasıda diversifikasiya əmsalı (n=74)

22 FƏSİL 3. REGİONUN RƏQABƏTQABİLİYYƏTLİLİK SƏVİYYƏSİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ 3.1. Metodologiya Lənkəran iqtisadi rayonu timsalında regional rəqabət qabiliyyətliliyini qiymətləndirərkən yuxarıda adları çəkilən, müxtəlif ölkələrdə aparılan regional rəqabətqabiliyyətliliyi hesabatlarına və formalaşdırılan nəzəri çərçivəyə əsaslanaraq aşğıdakı tərif üzərində qiymətləndirmə aparılacaqdır: Regional rəqabətqabiliyyətliliyi regionların elə iqtisadi fəaliyyətləri təşviq etmək, cəlb etmək və inkişaf etdirmək qabiliyyətdir ki, bununla onun vətəndaşları yüksək və davamlı gəlir səviyyəsinə malik olsunlar Yəni regional siyasət regiona yeni sahibkarların cəlb olunmasını və yerli sahibkarların inkişafını təmin edən iqtisadi mühit yaratmağa qadirdirsə həmin region rəqabətqabiliyyətlidir deyə bilərik. Bu tərifdən göründüyü kimi rəqabətqabiliyyətliliyinin qiymətləndirilməsi üçün həm amil, həm də yekun göstəricilər istifadə olunacaqdır. Onları aşağıdakı cədvəldən əyani olaraq görmək olar: Cədvəl 3.1 Rəqabətqabiliyyətliliyinin göstərici (faktorlar) və nəticələri Regional Rəqabətqabiliyyətliliyinin Göstəriciləri İnfrastruktur imkanları Təbii sərvətlər Kiçik və orta sahibkarlıq Əmək ehtiyatları və həyat səviyyəsi Regional Rəqabətqabiliyyətliliyinin Nəticələri Ümumi məhsul buraxılışı İşsizlik səviyyəsi Məşğulliyyət dərəcəsi Sahələrin inkişafı Rəqabət qabiliyyətliliyinə təsir edən bu faktorların və onun nəticələrinin kombinasiyasını seçərkən ölkə iqtisadiyyatının xüsusiyyəti və bir çox faktorlarla bağlı regional səviyyədə məlumatların mövcud olmaması və ya məlumatları qeyri-dəqiq olması nəzərə alınmışdır. Həmçinin bu səbəblərlə geniş rəqəmsəl analizin aparılması və rəqabətqabiliyyətliliyi indeksinin hesablanması mümkünsüzlüyünü nəzərə alaraq seçilmiş faktor və nəticələr üzrə statistik analiz və məntiqi ümumiləşdirmə nəticəsində regionun rəqabətqabiliyyətliliynə təsir edən güclü və zəif amillər aşkar edilmiş və bu istiqamətlərdə təkliflər irəli sürülmüşdür. Bu fəsil yuxarıda cədvəldə verilən göstərilən göstərici və nəticələr üzrə Lənkəran iqtisadi rayonunun rəqabətqabiliyyətlilik səviyyəsi qiymətləndirilir. Aşağıdakı cədvəldə qiymətləndirmənin nəticəsində üstün mövqeyə sahib faktorlar müsbət (+) işarəsi ilə, zəif mövqeyə sahib faktorlar isə mənfi (-) işarəsi ilə qeyd olunmuşdur İqtisadi resurslarla təminat səviyyəsinin qiymətləndirilməsi Azərbaycan Respublikasının cənub-şərqində yerləşən Lənkəran-Astara iqtisadi rayonu 6 inzibati rayondan-cəlilabad, Masallı, Lənkəran, Astara, Lerik və Yardımlı inzibati rayonlarından ibarətdir. Lənkəran-Astara iqtisadi rayonunun ərazisi 6,1 min km 2 -dir (Respublika ərazisinin 7,0%-i) ci ilin məlumatına görə iqtisadi rayonda 761,4 min nəfər və ya respublika əhalisinin 9,3%-i yaşayır. Lənkəran-Astara iqtisadi rayonu cənubdan və

23 qərbdən İran, şərqdən Xəzər dənizi, şimaldan və şimal-şərqdən Aran iqtisadi rayonu ilə həmsərhəddir. Azərbaycanı İranla əlaqələndirən magistral şosse və dəmir yollarının ərazidən keçməsi, həmçinin, şərqdən Xəzər dənizi, qərbdən və cənubdan İranla həmsərhəd olması Lənkəran-Astara iqtisadi rayonunun cografi mövqeyinin çox əlverişli olmasına şərait yaradır. Rütubətli subtropik zonada yerləşən Lənkəran-Astara iqtisadi rayonu təbii şəraitinə və müxtəlif relyef formalarına görə respublikanın digər iqtisadi rayonlarından fərqlənir. Ərazi Lənkəran ovalığı və Talış dağlarından ibarət iki hissəyə ayrılaraq şərqdən qərbə doğru yüksəlir. Hündürlük fərqi Xəzər dənizi sahillərində 27 m-dən Talış dağlarının Gömürgöy zirvəsində 2493 metrədək dəyişir. Lənkəran ovalığı şimaldan cənuba 70 km uzanaraq şimaldan Viləşçay, cənubdan Astara çayı ilə sərhədlənir. Ovalığın eni isə 10 km olaraq Talış dağlarının ətəyi və Xəzər dənizi sahili boyu uzanır. Rayonun dağlıq hissəsi paralel olaraq uzanan Talış, Peştəsər və Burovar silsilələrindən ibarətdir. Ən yüksək və dənizdən daha çox uzaq yerləşən Talış dağları şimal-qərbdən cənubşərqə 100 km-ə yaxın Azərbaycan-İran sərhəddi boyu uzanır. İran ərazisinə daxil olan silsilənin mütləq yüksəkliyi qərbdə, mərkəzdə və şərqdə 2000 m, qalan hissələrdə isə 2400 m- dir. Peştəsər silsiləsi demək olar ki, şimal-şərqdə Talış silsiləsinə paralel uzanır. Silsilə çay dərələri ilə parçalanmışdır. Silsilənin mütləq yüksəkliyi 1300 m-lə 1800 m arasında olub, suayrıcı hissəsi çox hallarda hamardır. Burovar silsiləsi alçaq dağlıq qurşaqda yerləşərək ən hündür yeri 1000 m-dən bir az artıqdır. İqlim Qərb hissəsində yerləşən Talış dağları və Lənkəran ovalığının Xəzər dənizinə yaxınlığı Lənkəran-Astara iqtisadi rayonunda iqlim müxtəlifliyini təmin edir. Ərazi təxminən 500 m hüdürlüyə qədər nəm subtropik iqlimlə səciyyələnir. Fəal temperaturların cəmi C, şaxtasız günlərin müddəti gün arasında dəyişir. Yay isti və əsasən quru keçir. İyul ayının orta temperaturu C, mütləq maksimumları isə C təşkil edir. Qış çox mülayim keçir. Yanvar ayının orta temperaturu 2-4 C isti, mütləq minimumların orta kəmiyyəti 5-11 C şaxta təşkil edir. Qarlı günlərin sayı gün arasındadır. Ən çox yağıntı ( mm) Lənkəran və Astara ərazisnə düşür. Yağıntının miqdarı 500 mm-dən yuxarı olan ərazilərdə subtropik iqlimin əlamətləri tədricən itir və yuxarı qalxdıqca yağıntı mm-dək azalır və quru yay ilə mülayim-isti iqlim hökm sürür. Dağlıq ərazilərdə yay nisbətən sərin keçir, iyul ayının orta temperaturu C, şaxtasız günlərin sayı isə gün təşkil edir. Daglıq ərazilər davamlı qar örtüyü ilə səciyyələnir və qarlı günlərin sayı gün arasında dəyişir. Ümumən, Lənkəran-Astara regionunda havanın orta illik temperaturu 14 0 C- dir. Daxili sular Lənkəran-Astara rayonu sıx çay şəbəkəsinə malikdir. Rayonun iri çayları Viləş, Lənkəran, Astaraçay, Təndərud, Göytəpə Xəzər dənizi hövzəsinə aiddir. Rayonun çayları əsasən yağış sularından qidalandığından su rejimi fəsillər üzrə qeyri-bərabər paylanmışdır. Belə ki, illik su axımının yalnız 10-15%-i suya daha çox tələbat olan yay aylarının payına düşür. Məhz bu səbəbdən rayonun su təchizatını və suvarma əkinçiliyini daha da inkişaf etdirmək məqsədilə çayların üzərində bir neçə su anbarı tikilmişdir ki, onlardan da ən böyüyü 1977-ci ildə tikilmiş Xanbulançay su anbarıdır. Torpaq quruluşu və onun müxtəlif bitkilərin yetişdirilməsi üçün yararlılığı Lənkəran-Astara iqtisadi rayonunun torpaq örtüyü müxtəlifdir. Lənkəran ovalığında qleyli-küli-sarı, düzənlik-dağətəyi zonada meşə, Talış dağlarında sarı, qəhvəyi dağ-meşə çinli və dağ çəmən torpaqları yayılmışdır.

24 Qəhvəyi dağ-meşə torpaqları quru və mülayim isti iqlim (yağıntıların ümumi miqdarı 400 mm, orta illik temperatur 12 o C) şəraitində formalaşır. Bu torpaqlar iqtisadi rayonun orta dağlıq və dağətəyi qurşağının m hündürliyində yayılmışdır. Bu tip torpağın əmələ gəlməsi meşələrin tədricən seyrəkləşməsi, ağacları kolların əvəz etməsi ilə bağlıdır. Meşə örtüyünün seyrəkləşməsi və ot bitkilərinin yaxşı inkişafı torpaqda böyük miqdarda kök kütləsinin və humusun (6% və daha çox) toplanmasına səbəb olmuşdur. Qəhvəyi dağ-meşə torpaqları meşələr altında olduğundan torpaq və su qoruyucusu əhəmiyyətə malikdirlər. Lakin bu torpaqların bir hissəsi əkinçilikdə də istifadə olunur. Qəhvəyi dağ-meşə torpaqları yüksək potensial münbitliyi ilə səciyyələnir və onlar üzüm, bağ və taxıl bitkiləri altında uğurla mənimsənilir. Respublika ərazisində sarı torpaqlar yalnız bu iqtisadi rayonun dağətəyi və ovalıq ərazilərində yayılaraq 157,1 min ha və ya bütün torpaqların 1,8%-ni tutur. Bu torpaqlar orta illik temperaturu 14 o C və illik yağıntılarının miqdarı mm (cənubda) olan rütubətli subtropik iqlimin Aralıq dənizi tipi şəraitində formalaşır. Yağıntıların böyük miqdarı payız və qış fəsillərində düşür. Sarı torpaqlar şabalıdyarpaq palıd ağaclarından ibarət Hirkan tipli meşələr altındadır. Bu torpaqların böyük hissəsi çay plantasiyaları altında yerləşmişdir. Bu torpaqların iki növü-dağ sarı və sarı podrollu səciyyəvidir. Dağ sarı torpaqları dağətəyi qurşaqda yerləşmişdir, relyef və iqlim şəraitindən asılı olaraq müxtəlif qalınlığa malikdir. Torpağın üst qatında humusun miqdarı 6-8%-dir. Düzən sahələrdə düzən meşələri (və ya mənimsənilən sahələr) altında qrunt sularının yüksək olduğu şəraitdə müxtəlif dərəcəli podzolluğa malik olan sarı-podzollu torpaqlar formalaşır ki, onun da yuxarı qatında humus təqribən 5%-dir. Torpaq örtüyünün strukturu kompleksliliyi ilə səciyyələnir. Bu özünü şimal hissədə qonur dağ meşə torpaqları ilə sərhəddə daha aydın büruzə verir. Burada sarı dağ-meşə, sarı podzollu və sarı podzollu-qleyli torpaqların əmələ gətirdiyi birləşmələri müşahidə etmək mümkündür. Sarı-podzollu torpaqlar çay bitkisinin inkişafı üçün əlverişli göstəricilərə malikdir: turş reaksiya və profilin karbonatlı olmaması; ovalıq relyefi şəraitində yerləşməsi və mexanizasiya işlərinin geniş miqyasda tətbiqi imkanlarının böyük olması, erroziya proseslərinin zəif inkişafı; qrunt nəmliyinin olmaması. Bu cür göstəricilərə malik olan torpaqlar çay və digər subtropik bitkiləri yetişdirməyə imkan verir. Sarı-podzollu gleyli torpaqları dağətəyi düzənliklərdə və qədim terraslarda olub izafi nəmlik və ya qrunt sularının səthə yaxın olduğu şəraitdə formalaşır. Bu torpaqlar çay, qismən işə düyü və tərəvəz bitkiləri yetişdirilməsi üçün istifadə olunur. Faydalı qazıntılar Lənkəran-Astara iqtisadi rayonu faydalı qazıntılarla o qədər də zəngin deyil. Rayonda qeyri-filiz yataqlarından tikinti qumu, gil, çaydaşı, gips, mərmər, həmçinin, müalicə əhəmiyyətli mineral sular və meşələr kimi təbii ehtiyatlar vardır. İqtisadi rayon respublikamızın sıx meşə örtüyünə malik rayonlarından biri kimi səciyyələnir. Ərazinin 23,1%-ni örtən meşələr əsasən Talıq dağlarını əhatə edir. Ən çox meşələr Astara (25,3%), Lerik (24,4%) və Lənkəran inzibati rayonlarının (20,0%) ərazisindədir. Ən az meşə sahəsi isə Cəlilabad inzibati rayonunun ərazisindədir. Rayonun meşələrində hirkan pelikt bitki növlərindən dəmirağac, şabalıdyarpaq palıd, ipək akasiya, vələs, cökə, şərq fıstığı, məxməri ağcaqayın ağacları üstünlük təşkil edir. Lənkəran-Astara iqtisadi rayonu zəngin rekreasiya-kurort ehtiyatlarına malikdir ki, bunların da əsasını çoxlu soyuq və isti mineral bulaqlar təşkil edir. İqtisadi rayonun mineral bulaqlarının müalicəvi xüsusiyyətləri vardır. Təkcə Astara rayonu ərazisində 20-yə qədər mineral bulaq var. Bunlardan Ərgivan və Taxtadəran bulaqlarını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bu bulaqların suyunun temperaturu 35 o -50 o -dir. Yüksək minerallaşma xüsusiyyətinə malik

25 olan bulaqlardan biri də Acışor bulağıdır. Lənkəran inzibati rayonundakı Yuxarı Lənkəran, Aşağı Lənkəran, Hövzava, Nəfthoni, Meşəsu, İbadı su və s. bulaqlarının tərkibi kükürdlə və müalicə əhəmiyyətli mineral maddələrlə zəngindir. Masallı, Lerik, Yardımlı inzibati rayonları ərazisində də müalicə əhəmiyyətli çoxlu mineral bulaqlar vardır. Demoqrafiya və əmək ehtiyatları Demoqrafik vəziyyət 2008-ci ilin məlumatına görə Lənkaran iqtisadi rayonunda min nəfər və ya respublika əhalisinin 9,3%-i yaşayır. Həmin əhalinin 25,4 faizi şəhər ərazisində, 74,6 faizi isə kənd ərazisində məskunlaşmişdır. Eyni zamanda region əhalisinin 49,5 faizini kişilər, 50,5 faizini isə qadınlar təşkil edir. Lənkəran iqtisadi rayonunda əhalinin sıxlığı yüksəkdir (hər kv. km-ə 141 nəfər). Bu rəqəm ayrı-ayrı rayonlar üzrə daha çox Masallı rayonunda 269, Lənkəranda isə 134 nəfər təşkil etmişdir. Regionun hər kv. km-ə ən az əhali düşən rayonları Lerik (68 nəfər) və Yardımlı (86 nəfər) rayonları olmuşdur. Bu isə, daha çox həmin rayonların dağlıq ərazi olmaları ilə əlaqədardır. Ümumiyyətlə isə regionda əhalinin sıx məskunlaşması bu ərazidə yüksək təbii artımla şərtlənir. Lakin, əhalinin yüksək sıxlığına baxmayaraq, Lənkəran iqtisadi rayonunda şəhər əhalisinin xüsusi çəkisi başqa rayonlardan aşağıdır və 2008-ci ilin yekunlarına görə cəmi 25.4% təşkil edir. İqtisadi rayonda 642 kənd vardır və region ən çox kənd əhalisi məskunlaşmış regionlardan biridir. Ərazidəki bir-birinə paralel yerləşən 3 böyük dağ silsiləsi kənd yaşayış yerlərinə, onun əhalisinin sıxlığına və eləcə də təsərrüfatının yerləşməsinə təsir göstərir. Ərazi məskunlaşma baxımından aşağıdakı yüksəklik qurşaqlarına ayrılır: dənizsahili (-27 m ilə dəniz səviyyəsinə - 0 m-ə qədər); düzənlik (0-200 m); dağətəyi ( m); alçaq dağlıq ( m); orta dağlıq və ya dağüstü düzən qurşaq ( m). Dənizsahili qurşağın ərazisi iqtisadi rayonun 23,1%-i təşkil etsə də əhalisi rayonun əhalisinin yarıdan çoxunu təşkil edir. Bu qurşaqdan axan Lənkəran, Viləş və Astara çayları məskunlaşmaya təsir edir. Yaşayış məntəqələri əsasən magistiral yollar boyunca çayların ətrafında salınmışdır. Hər bir kv. km-ə təqribən nəfər kənd əhalisi və hər 100 kv. km-ə kənd məntəqəsi düşür. Qurşaqda artıq kənd aqlomerasiyası yaranmışdır. Bu qurşaqda iqtisadi rayonun Cəlilabad və Masallı rayonlarının ərazisinin faizi, Lənkəran və Astara rayonunun müvafiq olaraq 20-21faizi, faizi yerləşmişdir. Bu qurşaqda bundan sonrakı illərdə kəndlərin ərazicə böyüməsi həddindən artıq məhdud olacaqdır. İkinci qurşaq düzənlik olub iqtisadi rayonun ərazisinin 21,9%-i, əhalisinin isə təqribən 27%-i tutur. Bu qurşaq birinci qurşağa paralel istiqamətdə şimaldan cənuba uzanaraq yüksək ( hər kv. km-ə 100 nəfərdən çox) əhali sıxlığına malikdir. Hər 100 kv. km sahəyə 15 məntəqə düşür. Üçüncü dağətəyi qurşaq ( m) sahəsinə (10776 kv. km) görə iqtisadi rayonun 19,2faizi, əhalisinin isə təqribən 11faizi təşkil edir. Qurşaqda əkinə yararlı torpaqlar çay dərələrində, dağətəyi sahələrdə və meşə tarlalarında yayılmışdır. Buna görə də ərazidə yaşayış məntəqələri və əhalinin sıxlığı qeyri bərabərdir. Dördüncü alçaq dağlıq qurşağın sahəsi 500-dən 1000 m-ə qədər olub ərazisi 985 kv. km (iqtisadi rayonun ərazisinin 18,6 faizi), əhalisi isə təqribən iqtisadi rayonun əhalisinin 6,6 faizini təşkil edir. Burada relyefin güclü parçalanması məskunlaşmanı ləngidir. Bu qurşaqdakı Tikəbənd, Barovu kəndləri əhalisinin uzunömürlülüyü ilə məşhurdur. Nəhayət, orta dağlıq və ya dağüstü düzən qurşaq m-ə qədər olan yüksəkliklərarası ərazini əhatə edərək iqtisadi rayonun 911,6 kv. km və ya 17,2%-i, əhalisinin isə təqribən 9,5%-ini təşkil edir.

26 Əmək ehtiyatları, məşğulluq və əhalinin həyat səviyyəsi Lənkəran iqtisadi rayonunda demoqrafik potensialın inkişafında əmək qabiliyyətli əhalinin məşğulluğunun təmin edilməsi əsas rola malikdir. Təcrübə göstərir ki, əmək bazarında gərgin vəziyyət olan regionda sosial göstəricilər aşağı səviyyədə, məşğulluğun səviyyəsi yüksək olan rayonlarda isə sosial vəziyyət nisbətən yaxşı olur. Əmək qabiliyyətli əhalinin məşğulluğa cəlb olunma səviyyəsi yüksəldikcə, regionun iqtisadi inkişaf səviyyəsi, eləcə də əhalinin maddi və mənəvi tələbatının ödənilmə dərəcəsi də yüksəlir. Cədvəl 3.2 Lənkəran iqtisadi rayonu üzrə əhalinin sayı və inzibati ərazi üzrə bölgüsü cu ilə əhalinin sayı, min nəfər əmək qabiliyətli əhalinin sayı, min nəfər O cumlədən iqtisadiyatda muzdla işləyənlərin orta illik sayı, min nəfər Lənkəran iqtisadi rayonu 821, ,9 Astara rayonu 95, ,3 Cəlilabad rayonu 191, ,5 Lerik rayonu 74, ,7 Masallı rayonu 196, Yardımlı rayonu 57, ,9 Lənkəran rayonu 205, ,5 01 yanvar 2009-cu il tarixinə Lənkəran iqtisadi rayonunda əmək qabiliyyətli yaşda olan əhalinin sayı təqribən 474,1 min nəfər və ya ümumi əhalinin 57.7 faizini təşkil etmişdir. Bu da ölkə üzrə orta göstəricidən təqribən 9.2 faiz yüksəkdir. Qeyd etmək lazımdır ki, ci illər ərzində iqtisadi rayonda əmək qabiliyyətli yaşda olan əhalinin sayı təqribən 5.5 faiz artmışdır. Bu da əhalinin təbii artımı hesabına baş vermişdir. Əhalinin həyat səviyyəsini xarakterizə edən göstəricilərdən biri də məşğulluğun səviyyəsidir. Hazırda həm bütovlükdə ölkə, həm də ayrı-ayrı şəhər və rayonlar üzrə məşğulluğun artırılması çox vacib məsələlərdəndir. Ölkədə məşğulluğun səviyyəsinə muzdla işləyənlərin sayının artması mühüm təsir göstərir. Belə ki, muzdla işləyənlər (buna bəzən muzdlu işçilər deyilir) - müxtəlif mülkiyyət formalı müəssisənin, idarənin, təşkilatın rəhbəri ilə və ya ayrı-ayrı şəxslərlə əmək şəraiti və əmək haqqı barədə əmək müqaviləsi bağlayaraq işləyənləri özündə birləşdirən işçi qrupudur (muzdsuz işləyənlərə - məşğul əhalinin bu qrupuna öz şəxsi işi ilə məşğul olanlar, məsələn, işəgötürənlər, öz hesabına işləyənlər, istehsal kooperativlərinin üzvləri, ailə üzvlərinə kömək edənlər və s. aid edilirlər). Göründüyü kimi, müzdlu işçilər əmək haqqı alan işçilərdir və faktiki olaraq, nisbətən uzun müddət mövcud olan iş yerlərinin sayını göstərir. Cədvəl 3.3 Lənkaran iqtisadi rayonunda muzdla işləyənlərin sayı (min nəfər) ci ildə 2000-ci ilə nisbətən,%-lə 2008-ci ildə 2007-ci ilə nisbətən, %-lə İqtisadi rayon üzrə cəmi: 57,6 64,7 67,9 68,2 68,8 69,9 21,4 1,6 Astara rayonu 7,4 8,3 8,7 8,8 9,0 9,3 25,7 3,3 Cəlilabad rayonu 12,9 12,5 12,6 12,8 13,1 13,5 4,7 3,1 Lerik rayonu 5,1 5,5 5,9 5,9 5,8 5,7 11,8-1,7 Lənkəran rayonu 18,3 21,4 22,6 22,6 22,6 22,5 23,0-0,4

27 Masallı rayonu 9,7 12,8 13,4 13,3 13,5 14,0 44,3 3,7 Yardımlı rayonu 4,2 4,2 4,7 4,8 4,8 4,9 16,7 2,1 Qeyd: fiziki şəxslər də daxil olmaqla Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, Lənkaran iqtisadi rayonunda 2008-ci ildə 2000-ci illə müqayisədə muzdla işləyənlərin sayı 21,4 faiz, əvvəlki illə müqayisədə isə 1,6 faiz artmışdır. Regionda muzdla işləyənlərin sayının mütamadi olaraq artmasına 2004-cü ildə qəbul edilmiş «Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı ( ci illər)» Dövlət proqramının uğurla həyata keçirilməsi də əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Cədvəl 3.4 Açılmış yeni iş yeri yekun cəmi daimi cəmi daimi cəmi daimi cəmi daimi Lənkəran iqtisadi rayonu üzrə - cəmi Astara rayonu Cəlilabad rayonu Lerik rayonu Lənkəran rayonu Masallı rayonu Yardımlı rayonu İqtisadi rayonda ci illər ərzində yeni iş yeri açılmışdır ki, bu iş yerlərinin 59,2 faizi daimir. Müqayisə üçün qeyd etmək lazımdır ki, ölkə üzrə bu göstərici isə 71,5 faizdir. Göründüyü kimi daimi iş yerlərinin sayına görə Lənkəran iqtisadi rayonu ölkə üzrə müvafiq göstəricidən isə 12,3 bənd geri qalır. Bu baxımdan region üzrə daimi iş yerlərinin tərkibinə nəzər salsaq, burada fiziki şəxslər tərəfindən açılmış iş yerlərinin sayı daha çoxdur. Aparılan təhlildəndə aydın olur ki, son illər, yəni ci illərdə 42.4 min daimi olmaqla 71,6 min yeni iş yerinin açılmasına baxmayaraq baxılan dövrdə məşğul olan əhalinin sayı cəmi 5.2 min nəfər artmışdır. Bu isə yeni yaradılmış iş yerlərinin cəmi 7.3 faizini təşkil edir. Qeyd edək ki, respublika üzrə ci ilərdə məşğul əhalinin artımı yeni açılmış iş yerlərinə nisbətdə 32.3 faiz olmuşdur. Beləliklə, iqtisadi rayon üzrə yeni yaradılmış iş yerlərinin məşğul əhalinin artım səviyyəsi ölkə üzrə müvafiq göstəricidən 25.0 bənd geri qalır. Məşğulluğun artırılması istiqamətində tədbirlərin davamlılığının artırılmasına isə «Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı ( ci illər)» üzrə dövlət proqramı, həmçinin qeyri neft sektorunun inkişaf etdirilməsi üzrə dövlətin həyata keşirdiyi digər tədbirlər öz müsbət nəticələrini verəcəkdir. Regionda iqtisadi fəallığın artması yəni iş yerlərinin davamlı olaraq yaradılması, məşğulluğun artımı əhalinin gəlirlərində də öz əksini tapır.

28 Şəkil 1. Belə ki, 2008-ci ildə iqtisadi rayonda əhalinin gəlirlərinin həcmi miyon manat olmuşdur ki, bu da əvvəlki ilə nisbətən 31.2 faiz artım deməkdir. Müqayisə üçün qeyd edə bilərik ki, bu göstərici respublika üzrə əhalinin gəlirlərinin 5.5 faizini təşkil edir. Qeyd edilən göstərici üzrə iqtisadi rayonda ən yüksək artım isə müvafiq olaraq 46,9 və 39.3 faiz olmaqla Lerik və Masalı rayonların da olmuşdur. Əhalinin hər nəfərinə düşən orta aylıq gəlirləri üzrə də regionda artım qeydə alınsada bu göstərici respublika üzrə müvafiq göstəricidən 53,7 faiz və ya 91 manat az olmuşdur. Digər tərəfdən regionda əhalinin maddi rifah səviyyəsinin göstəricilərindən biri kimi iqtisadi regionda muzdla işləyənlərin orta aylıq nominal əmək haqqında olan dəyişikləri nəzərdən keçirək. Cədvəl 3.5 Muzdla işləyənlərin orta aylıq nominal əmək haqqı Respublika üzrə Lənkəran iqtisadi rayonu üzrə Astara rayonu Cəlilabad rayonu Lerik rayonu Lənkəran rayonu Masallı rayonu Yardımlı rayonu Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, Lənkəran iqtisadi rayonunda ci illərdə muzdla işləyənlərin orta aylıq nominal əmək haqqının artım tempi ölkə üzrə orta göstəricidən yüksək olsada 2008-ci ildə region üzrə əhalinin orta aylıq nominal əmək haqqı respublika üzrə müvafiiq göstəricidən 100 manat və ya 46,5 faiz az olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, bütün respublikada olduğu kimi Lənkəran iqtisadi rayonunda da işsizlik səviyyəsi mübahisə doğuran bir məsələdir.

29 Belə ki, 2008-ci ilin sonuna olan məlumata əsasən Lənkəran iqtisadi rayonunda 1.7 min nəfər əmək qabiliyyətli yaşda olan lakin, işləməyən iqtisadi fəal əhali məşğulluq xidməti orqanlarında işsiz kimi qeydiyyatdan keçmişdir ci ildə işsizlik statusu almış əhalinin iqtisadi fəal əhalinin ümumi sayına nisbəti, yəni işsizlik səviyyəsi 0.02% olmuşdur. Oxşar göstərici respublika səviyyəsində təxminən 0.8% olmuşdur. (Region üzrə işsiz əhalinin sayi ilə bağlı statitik göstərici olmadığı üçün yalnız qeydiyatdan keçmiş işsiz əhalinin sayı nəzərə alınaraq işsizlik səviyyəsi müyyənləşdirilmişdir.) İşsizlik səviyyəsi haqqında rəsmi məlumatın faktiki vəziyyətdən fərqlənməsinin başlıca səbəbi qeydiyyatla bağlıdır. Belə ki, ölkədə işsizliyə görə verilən müavinətin məbləğinin az olması işləməyən əhalinin işsiz kimi qeydiyyatdan keçməkdə maraqlı olmamasına səbəb olur. Bu da regionda və ümumiyyətlə ölkədə rəsmi qeydiyyata alınmış işsizliyin aşağı səviyyədə olmasına təsir göstərir. İqtisadi region üzrə əhalinin maddi rifah səviyyəsini əks etdirən göstəricilərdən biri də ümumi məhsul buraxılışıdır. Qrafikdən göründüyü kimi İqtisadi rayon üzrə məhsul buraxılışının həcminidə dinamik artım müşahidə olunsa da, ölkə üzrə xüsusi çəkisində əks proses baş vermişdir. Ölkəyə nisbətən Lənkəran-Astara iqtisadi rayonunda əhalinin təbii artımının daha sürətli olması, regionda yoxsulluğun səviyyəsinin yüksək olması, işsizliyin səviyyəsi regionda əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə və əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi üçün məşğulluq probleminin həll olunmasının vacibliyini göstərir. Miqrasiya Məlumdur ki, son illər Azərbaycandan xarici ölkələrə miqrasiya daha da güclənmişdir. Bu proses bütün rayonları əhatə edir. Miqrasiya son nəticədə əhalinin yaş-cins tərkibinin pozulmasına,

30 nigahların səviyyəsinin aşağı duşməsinə və uyğun olaraq əhalinin sayının azalmasına səbəb olur. O da məlumdur ki, hazırda real miqrasiyanı qeydə almaq çox çətindir. Belə ki, ölkədən gedənlən emiqrantların əksəriyyəti qeydiyyatdan çıxmır. Məhz bu səbəbdən də region üzrə bəzi rayonların emiqrantlar haqqında verdiyi məlumatlarların doğruluğu şübhə oyadır. Real miqrasiya qeydiyyatda olandan artıqdır və təbii ki bunun səbəbi işsizlik və əhalinin çətin sosial iqtisadi vəziyyətdir. Qeyd etdiyimiz kimi, miqrasiya nigah səviyyəsinə birbaşa təsir edir. Belə ki, miqrantların içərisində əsas yeri gənc oğlanların tutması səbəbindən cins tərkibinin pozulması nigah səviyyəsini aşağı salır. Həmçinin, maddi çətinliklər də nigaha girməni azaldan amil kimi çıxış edir. Məlumdur ki, hazırda bütün respublika üzrə nigaha girmə səviyyəsi kəskin aşağı düşmüşdür. Belə vəziyyət Lənkəran regionunda da müşahidə olunur Lənkəran iqtisadi rayonunun sosial-iqtisadi inkişafının müasir vəziyyətinin təhlili Kənd təsərrüfatı Lənkəran iqtisadi rayonunun əhalisinin böyük hissəsi (2009-cu ilin yanvarın 1-nə 75,2 faizi) kənd yerlərində yaşadığından kənd təsərrüfatı sahəsi əhalinin sosial-iqtisadi həyatında mühüm yer tutur. Bütövlükdə, Lənkəran iqtisadi rayonu əsasən aqrar zona hesab edilir. Belə ki, regionun ümumi məhsulunda kənd təsərüfatının payı 2003-cü ildə 61,3 faizə, 2004-cü ildə 62,0 faizə, 2005-ci ildə 55,1 faizə, 2006-cı ildə 48,9 faizə, 2007-ci ildə 61,8 faizə, 2008-ci ildə 50,1 faizə bərabər olmuşdur. İstənilən regionda kənd təsərrüfatının inkişaf imkanları mövcud torpaq fondunun həcmindən, strukturundan və keyfiyyətindən asılıdır. Azərbaycanda orta hesabla hər adambaşına 0,99 ha ümumi torpaq sahəsi düşürsə, Lənkəran iqtisadi rayonunda bu göstərici 0,74 ha torpaq sahəsinə bərabərdir. Kəmiyyət baxımından iqtisadi rayonda adambaşına düşən torpaq sahəsi azdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Lənkəran iqtisadi rayonunda torpaq sahələrinin əsas hissəsi burada kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsinə imkan verir. Belə ki, regionun ümumi sahəsinin 43,4 faizi kənd təsərrüfatına yararlıdır ki, bu da respublika üzrə göstəricidən təqribən 9 bənd azdır. Lənkəran iqtisadi rayonunda taxılçılıq, üzümçülük, tərəvəzçilik, meyvəçilik və heyvandarlığın inkişafı üçün əlverişli şərait vardır. Cədvəl 3.6 Lənkəran iqtisadi rayonunun mövcud torpaq sahəsi və onun bölgüsü (hektar) Ümumi torpaq sahəsi ərazi o cümlədən: Kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahəsi Ondan: -əkin yeri çoxillik əkmələr dincə qoyulmuş sahələr -biçənəklər otlaqlar Meşələr

31 Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, regionda kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahələrinin 2009-cu ildə 53,7 faizi əkin sahələri və çoxillik əkmələr təşkil etmişdir. Kənd təsərrüfatına yararlı sahələrinin ha və ya 44,8 faizi biçənək və otlaqlardan ibarətdir. Regionda kənd təsərrüfatının inkişafı üçün cəlb edilə bilən torpaq sahələrinin məhdudluğunu göstərir. Əkin sahələri və çoxillik əkmələr üçün torpaq sahələri əkinçiliyin, otlaq və biçənək sahələri isə heyvandarlığın inkişafı üçün əlverişli şərait yaradır. Regionda ayrı-ayrı inzibati rayonların torpaq fondları arasında da xeyli fərq vardır. Belə ki, region ərazisinin 25,5 faizi Lənkəran rayonunun, 23,8 faizi Cəlilabad rayonunun, 17,8 faizi Lerik rayonunun, 11,9 faizi Masallı rayonunun, 11 faizi Yardımlı rayonunun və 10,2 faizi Astara rayonunun payına düşür. Bununla yanaşı, kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardan əkin sahəsi kimi istifadə olunma səviyyəsi Masallı və Cəlilabad rayonlarında daha yüksəkdir. Belə ki, bu göstərici Masallı rayonu üzrə 76,7 faizə, Cəlilabad rayonu üzrə isə 67,3 faizə bərabərdir. Regionun kənd təsərrüfatının inkişaf istiqamətlərini müəyyənləşdirən əsas amillərdən biri kənd təsərrüfatı əkin sahələrinin strukturunda baş verən dəyişikliklərdir. Yəni, əkin sahələrinin strukturunun dəyişməsi regionun tədricən hansı kənd təsərrüfatı məhsulları yetişdirilməsində ixtisaslaşmasını özündə əks etdirir. Çünki, iqtisadi baxımdan səmərəsiz və ya səmərəsi digər məhsullarla müqayisədə aşağı olan bitki növlərinin əkin sahələri daha məhsuldar bitki növlərinin əkin sahələri ilə əvəz edilir və onlardan istifadənin səmərəliliyi artırılır. Buna da başlıca olaraq regionun təbii-iqlim şəraiti, müxtəlif bitki növlərinin əkin sahələrinin məhsuldarlığı, istehsal olunmuş məhsulun rəqabətqabiliyyətliliyi və əhalinin tarixən formalaşmış təsərrüfatçılıq ənənələri və s. əhəmiyyətli şəkildə təsir göstərir.

32 Cədvə 3.7 Lənkəran iqtisadi rayonunun torpaqlarının rayonlar üzrə bölgüsü (1 yanvar 2005-ci il tarixə) Sıra sayı Rayon və şəhərlərin adı Ümumi sahə Əkin Çoхillik əkmələr Bağlar o cümlədən, kənd təsərrüfatına yararlı sahələr Üzümlüklər bundan Tingliklər toхmacalar Çay plantasiyaları Sair чoхillik əkmələr Dincə гoyulmuş sahələr Biчənəklər Örüşlər Kənd təs. yararlı sahələrin cəmi Həyətyanı sahələrin cəmi o cüm. Kənd təs. yararlı Kollеktiv baьчılıг Mеşə sahələri 1 Astara ümumi o cümlədən, suvarılan Yardımlı ümumi o cümlədən, suvarılan 3 Lеrik ümumi o cümlədən, suvarılan Lənkəran ümumi o cümlədən, suvarılan Masallı ümumi o cümlədən, suvarılan Cəlilabad ümumi o cümlədən, suvarılan Lənkəran rеgionu, ümumi o cümlədən, suvarılan Azərbaycan üzrə cəmi o cümlədən, suvarılan

33 Son illərdə regionda birillik əkin sahələri artmışdır. Belə ki, 2008-ci ildə bu artım 1998-ci ilə nisbətən təqribən 1,2 dəfə olmuşdur ci illərdə birillik əkin sahələrinin strukturunda da dəyişiklik baş vermişdir. Bu azalma əsasən buğda, çəltik, tütün çay sahələrinin azalması hesabına baş vermişdir. Belə ki, qeyd edilən dövrdə arpanın əkin sahəsi 2,3 dəfə, dən üçün qarğıdalının əkin sahəsi 4,3 dəfə, dən üçün günəbaxanın əkin sahəsi 2,3 dəfə, kartofun əkin ssahəsi 2,2 dəfə, tərəvəzin əkin sahəsi 2,5 dəfə, bostan bitkilərinin əkin sahəsi 2 dəfə artdığı halda buğdanın əkin sahəsi 1,1 dəfə, çəltiyin əkin sahəsi 6,3 dəfə, çay sahələri 6,8 dəfə azalmışdır. Cədvəl 3.8 Lənkəran iqtisadi rayonunun kənd təsərrüfatı bitkiləri üzrə əkin sahəsinin bölgüsü (hektar) Kənd təsərrüfatı bitkilərinin əkin sahəsi Dənli və dənli paxlalı bitkilər O cümlədən Buğda Arpa Dən üçün qarğıdalı Çəltik Texniki bitkilər Pambıq Tütün Şəkər çuğunduru 15, Dən üçün günəbaxan Çay Kartof, tərəvəz, bostan bitkiləri Kartof Tərəvəz Bostan bitkiləri Qeyd etmək lazımdır ki, çoxillik əkin sahələrində də artım müşahidə edilməkdədir. Belə ki, ci illdərdə üzüm və meyvə bağlarının sahələri müvafiq olaraq 1,6 və 1,3 dəfə artmışdır. Lakin 1985-ci ildə üzüm sahələrinin ha olduğunun nəzərə alsaq bu sahələrda azalmanın 28,2 dəfə olduğunu qeyd edə bilərik. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, üzüm bağlarının bərpası nisbətən uzun müddət və iri investisiya qoyuluşları tələb edir. Belə ki, hesablamalar göstərir ki, bir hektar üzüm bağının salınması üçün xeyli vəsait və bar verməsi üçün nisbətən uzun vaxt (ilkin məhsul verimi 3 il, tam məhsuldarlıq 5 il) tələb olunur. Cədvəl 3.9 Lənkəran iqtisadi iqtisadi rayonuda çoxillik əkmələr (hektar) Meyvə bağları

34 Üzüm bağları Region əhalisinin böyük bir hissəsini təşkil edən kənd əhalisi üçün adambaşına düşən əkin sahələrinin azlığı əsasən kəndlinin öz tələbatının ödənilməsinə yönəlmiş, geniş təkrar istehsal prosesini təşkil etmək üçün yetərli olmamışdır. İqtisadi rayonda əhaliyə düşən torpaq paylarının kiçik olması onların bu sahələrdən səmərəli istifadə etmək imkanlarını məhdudlaşdırır. Belə ki, iri təsərrüfatlar kiçik təsərrüfatlara nisbətən istehsalın intensivləşdirilməsi, borc vəsaitlərinin cəlb olunması və s. sahəsində müəyyən üstünlüklərə malik olurlar. Bütövlükdə, iqtisadi rayonda əhalinin məşğulluğunun təmin olunmasında böyük rol oynayan əkinçiliyi inkişaf etdirmək və əhalinin səmərəli məşğulluğunu təmin etmək üçün ilk növbədə, kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahələrindən istifadənin həm həcmini, həm də səmərəliliyinin artırılmasına diqqət yetirilməli, torpaqların məhsuldarlığını artırmaq məqsədilə lazımi aqrotexniki qaydalara riayət edilməlidir. Lənkəran iqtisadi rayonunda son illərdə potensial əkin sahəsindən istifadə səviyyəsi artmışdır. Belə ki, bu artım ci illərdə 1,1 dəfə olmuşdur. Bununla yanaşı, bu sahədə mövcud imkanlar yüksək olaraq qalır ci ildə regionda potensial əkin sahəsindən 84,7 faiz istifadə edilmişdir. Bu göstərici Astara rayonunda 112,3 faizə, Lənkəran rayonunda 108 faizə, Cəlilabad rayonunda 113,1 faizə bərabər olmuşdur ki, bu da otlaqlardan və biçənəklərdən əkin sahəsi kimi istifadə edilməsi hesabına baş vermişdir. Yardımlı, Lerik, Masallı rayonlarında potensial əkin sahələrindən istifadə səviyyəsi aşağı olmuşdur. Cədvəl 3.10 Lənkəran iqtisadi rayonunda faktiki əkin sahəsinin potensial sahəsinə nisbəti (faizlə) Astara 93,3 104,8 105,5 99,8 104,6 107,6 109,0 108,9 111,8 112,3 Yardımlı 83,8 86,2 69,5 63,7 59,8 56,4 45,6 27,6 20,4 28,9 Lerik 84,6 91,3 81,3 66,4 69,8 73,7 74,8 78,0 48,3 29,6 Lənkəran 83,4 103,1 112,8 113,8 106,3 106,7 107,0 107,6 107,7 108,0 Masallı 69,0 67,5 64,7 67,2 63,3 64,7 66,3 68,1 56,2 54,9 Cəlilabad 71,8 72,5 74,4 76,5 77,8 81,3 82,5 84,9 85,5 113,1 Lənkəran iqtisadi rayonu 75,5 78,2 76,7 75,8 75,5 77,7 77,8 77,9 72,3 84,7 Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, regionda əkin sahələrinin yüksək artımı əsasən Cəlilabad və Lənkəran rayonlarında olmuşdur. Belə ki, ci illərdə iqtisadi rayon üzrə əkin sahəsinin artımı 1,1 dəfə olduğu halda, bu rayonlar üzrə artım müvafiq olaraq 1,6 və 1,3 dəfə təşkil etmişdir. Cədvəl 3.11 Lənkəran iqtisadi rayonunda faktiki əkin sahəsi Astara Yardımlı Lerik

35 Lənkəran Masallı Cəlilabad Lənkəran iqtisadi rayonu Ölkə üzrə Kənd təsərrüfatı məhsulu 2008-ci ildə min manat olmuşdur ki, Bu da əvvəlki ilə nisbətən təqribən 19,7 faiz artmışdır ki, bu artım da əsasən, bitkiçilik sahəsinin hesabına baş vermişdir. Belə ki, qeyd edildən dövürdə heyvandarlıq məhsulları istehsalı 17,8 faiz artdığı halda, bitkiçilik məhsullarının istehsalı 20,8 faiz artmışdır. Bütövlükdə ölkənin kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlarında Lənkəran iqtisadi rayonunun xüsusi çəkisi 2008-ci ildə 5,8 faiz olduğu halda, kənd təsərrüfatı məhsulunda payı 11,3 faiz təşkil etmişdir.

36 Cədvəl 3.12 Lənkəran iqtisadi rayonunda kənd təsərrüfatı istehsalının həcmi (min manat) Cəmi kənd təsərrüfatı məhsulu Bitkiçilik o cümlədən Heyvandarlıq Ölkə üzrə cəmi Lənkəran iqtisadi rayonu Astara rayonu Cəlilabad rayonu Lerik rayonu Masallı rayonu Yardımlı rayonu Lənkəran rayonu

37 2008-ci ildə iqtisadi rayonun kənd təsərrüfatı məhsulunda Cəlilabad rayonunun payı 32,7 faiz, Lənkəran rayonunun payı 21,5 faiz, Masallı rayonunun payı 20,6 faiz, Astara rayonunun payı 14,3 faiz, Lerik rayonunun payı 6,6 faiz, Yardımlı rayonunun payı isə 4,2 faiz olmuşdur. Göründüyü kimi, regionun əsas kənd təsərrüfatı rayonları Cəlilabad, Lənkəran və Masallı rayonlarıdır. Lənkəran iqtisadi rayonunda Astara, Cəlilabad, Masallı və Lənkəran rayonlarında kənd təsərrüfatı istehsalında bitkiçilik əhəmiyyətli şəkildə üstünlük təşkil edir. Lerik və Yardımlı rayonlarının iqtisadiyyatının əsasını isə heyvandarlıq təşkil edir. Bu da təbii şəraitlə əlaqədardır. Bütövlükdə, Lənkəran iqtisadi rayonu həm bitkiçiliyin, həm də heyvandarlığın inkişafı üçün əlverişli şəraitə malikdir. Çünki regionun ərazisi dağlıq, dağ ətəyi və düzənlik zonalarına bölünür ki, bu zonlara da müvafiq olaraq kənd təsərrüfatını inkişaf etdirmək mümkündür ci ildə Lənkəran iqtisadi rayonuna daxil olan rayonlarda kənd təsərrüfatının strukturu Cədvəl 3.13 (faizlə) Bitkiçilik Heyvandarlıq Lənkəran iqtisadi rayonu Astara rayonu Cəlilabad rayonu Lerik rayonu Masallı rayonu Yardımlı rayonu Lənkəran rayonu Son illərdə kənd təsərrüfatının ümümi məhsulunun strukturunda ciddi dəyişiliklər baş vermişdir. Belə ki, ci illərdə dənli və dənli paxlalı bitkilər istehsalı 1,3 dəfə, buğda istehsalı 1,3 dəfə, arpa istehsalı 3,1 dəfə, dən üçün qarğıdalı istehsalı 6,7 dəfə, dən üçün günəbaxan istehsalı 4,6 dəfə, çay istehsalı 1,1 dəfə, kartof istehsalı 2,5 dəfə, tərəvəz istehsalı 2,6 dəfə, bostan məhsulları 3,2 dəfə, meyvə itehalı 1,3 dəfə artmış, çəltik itehsalı 6,1 dəfə, üzüm istehsalı isə 4,7 dəfə azalmışdır. Cədvəl 3.14 Lənkəran iqtisadi rayonunda kənd təsərrüfatı bitkilərinin ümumi yığımı və məhsuldarlığı (təsərrüfatların bütün kateqoriyalarında) Ümumi yığım, ton Dənli və dənli paxlalı bitkilər Buğda Arpa Dən üçün qarğıdalı

38 Çəltik Pambıq Tütün Şəkər çuğunduru Dən üçün günəbaxan Çay Kartof Tərəvəz Bostan bitkiləri Meyvə Üzüm Məhsuldarlıq, hektardan sentner Dənli və dənli paxlalı bitkilər 18,2 22,7 24,0 23,7 24,2 24,0 24,2 24,6 24,8 23,3 Buğda 17,4 21,4 23,0 22,9 23,4 23,6 24,1 24,9 25,5 23,7 Arpa 14,0 20,8 15,6 16,3 16,5 17,0 17,3 17,1 17,1 19,1 Dən üçün qarğıdalı 15,3 30,9 25,9 31,9 32,9 34,2 35,0 33,9 32,5 24,2 Çəltik 62,8 69,4 67,0 65,9 71,2 73,7 73,0 73,4 74,0 65,3 Pambıq 28,3 12,6 16,5 Tütün 8,0 4,7 16,7 2,6 17,8 17,7 20,6 24,0 Şəkər çuğunduru Dən üçün günəbaxan 5,8 9,3 10,8 11,0 11,7 11,6 11,7 11,4 11,3 11,8 Çay 1,3 2,0 3,7 3,9 2,5 2,7 2,4 3,5 2,6 3,2 Kartof Tərəvəz Bostan bitkiləri Regionda tütün istehsalı isə 2007-ci ildən dayandırılmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, regionda üzüm istehsalı 2008-ci ildə 2903 ton olmuşdur ki, bu da 1985-ci ildəki götəricidən 94,2 dəfə azdır. Ayrı-ayrı kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsal templəri arasındakı yuxarıda qeyd olunan fərqlər kənd təsərrüfatı istehsalının strukturunda dəyişiliklərə səbəb olmuşdur. Qeyd edilən məhsulların azalması əsasən satışda və emal müəssisələrinin işində yaranan problemlərlə əlaqədar olmuşdur. Yeni təsərrüfatçılıq şəraitində sahibkarlıq mənafelərinin reallaşması kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalında məhsuldarlığın artmasına səbəb olmuşdur. Bununla yanaşı tərəvəz istehsalında məhsuldarlıq aşağı düşmüşdür. Ölkənin dənli və dənli paxlalıların əkin sahəsində Lənkəran iqtisadi rayonunun payı 2008-ci ildə 9,2 faizə bərabər olmuşdur. Regionun dənli və dənli paxlalıların əkin sahəsinə görə əsas rayonlar Cəlilabad və Masallıdır ci ildə bu rayonların payına regionun dənli və dənli paxlalıların əkin sahəsinin 89,7 faizi düşmüşdür. Cədvəl 3.15 Dənli və dənli paxlalıların əkin sahəsi, ha

39 Astara Cəlilabad Lerik Masallı Yardımlı Lənkəran Lənkəran iqtisadi rayonu Lənkəran iqtisadi rayonunda 2008-ci ildə dənli və dənli paxlalıların istehsalı 1998-ci ilə nisbətən 1,3 dəfə artaraq 191,8 min ton olmuşdur ki, bu da ölkə üzrə dənli və dənli paxlalıların istehsal həcminin 7,7 faizini təşkil edir. Regionda dənli və dənli paxlalıların istehsalının 89,3 faizi Cəlilabad və Masallı rayonlarının payına düşmüşdür. Cədvəl 3.16 Dənli və dənli paxlalılar istehsalı, ton Astara Cəlilabad Lerik Masallı Yardımlı Lənkəran Lənkəran iqtisadi rayonu İqtisadi rayonda dənli və dənli paxlalıların istehsalında ən yüksək məhsuldarlıq Astara rayonunda olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, Lerik rayonunda məhsuldarlığın nisbətən aşağı olması təbii amillərlə əlaqədardır. Cədvəl 3.17 Dənli və dənli paxlalıların məhsuldarlığı, sent/ha Astara 33,8 48,5 39,4 52,4 45,6 51,6 50,1 49,3 47,4 45,7 Cəlilabad 18, ,2 25,8 25, ,1 26,1 26,1 23,2 Lerik 12,7 13,6 16,3 16,7 16,8 16,9 16,9 16, ,1 Masallı 19,6 21,4 23,2 19,1 19,9 20,3 21,6 22,8 22,9 23,8 Yardımlı 15,1 17, ,1 16,8 16, ,4 15,2 21,1 Lənkəran 13,6 22,8 26,9 26,1 30,2 20, ,4 17,8 19,7 Lənkəran iqtisadi rayonu 18,2 22,7 24,0 23,7 24,2 24,0 24,2 24,6 24,8 23,3 İqtisadi rayonda əkin sahələrinin böyük hissəsi buğda sahələrinin payına düşür. Belə ki, 2008-ci ildə regionun əkin sahəsinin 63,7 faizi buğdanın payına düşmüşdür. Buna baxmayaraq, ci illərdə regionda buğdanın əkin sahələri 1,1 dəfə azalmışdır.

40 Buğdanın əkin sahəsi, ha Cədvəl Astara Cəlilabad Lerik Masallı Yardımlı Lənkəran Lənkəran iqtisadi rayonu ci ilə qədər bu əkin sahələrində azalma müşahidə olunsa da, əvvəlki illə müqayisədə 2008-ci ildə 1,2 dəfə artım qeydə alınmışdır. Bu da buğda sahələrinin əkilməsinə görə kənd təsərrüfatı istehsalçılarına verilən əlavə subsidiya ilə əlaqədardır. Regionda buğdanın əkin sahələrinə Cəlilabad və Masallı rayonları fərqlənir ci ildə regionda buğda əkin sahələrinin müvafiq olaraq 85 və 7,8 faizi bu rayonların payına düşmüşdür. Dənli və dənli paxlalıların istehsalında buğda üstünlük təşkil edir. Belə ki, 2008-ci ildə dənli və dənli paxlalıların istehsalının 87,6 faizini buğda təşkil etmişdir. Əkin ahələrində olduğu kimi burada da Cəlilabad və Masallı rayonları istehsalın böyük hissəsini təşkil edir. Buğda istehsalı, ton Cədvəl Astara Cəlilabad Lerik Masallı Yardımlı Lənkəran Lənkəran iqtisadi rayonu Lənkəran iqtisadi rayonunda buğdanın məhsuldarlığı ölkə üzrə orta səviyyədən aşağıdır. Lakin bununla belə məhsuldarlıq regionun rayonları üzrə fərqlənir. Belə ki, Masallı rayonunda buğdanın məhsuldarlığı hektardan 24,2 sentnerə bərabər olduğu halda, Lerik rayonunda bu göstərici 18,3 sentner olmuşdur. Cədvəl 3.20 Buğdanın məhsuldarlığı, sent/ha Astara 21, ,8 18,6 18,9 19,7 19,8 19,1 19,4 19 Cəlilabad 18,7 24,5 26,1 26,8 26, ,1 27,2 27,2 24

41 Lerik 12,8 13,6 16,2 16,6 17, , ,2 18,3 Masallı 19,1 20,4 12,8 17,6 18, , ,4 24,2 Yardımlı 15,2 17,9 18,2 18, ,7 15,2 15,7 15,5 21,7 Lənkəran 11,9 17,5 19,7 20,4 24,1 18,5 20,3 21,1 18,8 23,4 Lənkəran iqtisadi rayonu 17,4 21,4 23,0 22,9 23,4 23,6 24,1 24,9 25,5 23,7 Lənkəran iqtisadi rayonunda buğdanın əkin sahələrindən fərqli olaraq, arpa sahələri artmışdır. Belə ki, ci illərdə bu artım 2,3 dəfə olmuşdur. Əkin sahəsinin əsas hissəsi Cəlilabad və Masallı rayonlarının payına düşmüşdür. Arpanın əkin sahəsi, ha Cədvəl Astara Cəlilabad Lerik Masallı Yardımlı Lənkəran Lənkəran iqtisadi rayonu Lənkəran iqtisadi rayonunda arpanın əkin sahələrinin artması ilə yanaşı, istehsal ci illərdə 1,3 dəfə artmışdır. Regionda arpa istehsalının ən yüksək artımı Yardımlı və Masallı rayonlarında (müvafiq olaraq 8,6 və 5,3 dəfə) olmuşdur. Arpanın istehsalının artmasına məhsuldalığın artması da təsir etmişdir. Belə ki, ci illərdə arpanın məhsuldarlığı 5,1 bənd artaraq 19,1 sent/ha-a çatmışdır. Regionda ən yüksək məhsuldarlıq Masallı rayonunda 21,7 sent/ha olmuşdur. Arpanın məhsuldarlığı, sent/ha Cədvəl Astara 28, ,9 21,4 Cəlilabad 14,7 22,3 15,8 16,2 16,8 16, , Lerik 10,7 12,3 14, ,3 14,8 16,3 11,1 13,6 Masallı 15,8 18, ,3 20,2 18,8 20,3 19,9 18,9 21,7 Yardımlı ,6 17,8 15,8 15,8 15,4 12, Lənkəran 20,7 19, ,4 Lənkəran iqtisadi rayonu 14,0 20,8 15,6 16,3 16,5 17,0 17,3 17,1 17,1 19,1 Sn illərdə regionda dən üçün qarğıdalı əkini sahəsi xeyli artmışdır. Təhlil olunan ci illərdə regionda dən üçün qarğıdalının əkin sahəsi 4,3 dəfə artmışdır. Ən çox artım isə Lənkəran rayonunda 12,2 dəfə təşkil etmişdir.

42 Dən üçün qarğıdalının əkin sahəsi, ha Cədvəl Astara Cəlilabad Lerik Masallı Lənkəran Lənkəran iqtisadi rayonu ci illərdə Lənkəran iqtisadi rayonunda dən üçün qarğıdalının istehsalı da xeyli artmışdır. Bu artım 6,7 dəfə olmuşdur. Bu dövrdə Lənkəran və Astara rayonlarında daha çox artım (müvafiq olaraq 14,7 və 14,4 dəfə) olmuşdur. Cədvəl 3.24 Dən üçün qarğıdalı istehsalı, ton Astara Cəlilabad Lerik Masallı Lənkəran Lənkəran iqtisadi rayonu Dən üçün qarğıdalı istehsalının artmasına əkin sahələrinin artması ilə yanaşı, məhsuldarlığın artması da əhəmiyyətli təsir etmişdir. Belə ki, 1998-ci ildə dən üçün qarğıdalının məhsuldarlığı 15,3 sent/ha olduğu halda, 2008-ci ildə bu 24,2 sent/ha olmuşdur. Cədvəl 3.25 Dən üçün qarğıdalının məhsuldarlığı, sent/ha Astara 11,2 35,1 14,1 42,7 36,4 39, ,1 38,7 39,1 Cəlilabad 19,5 37,5 39,1 39,3 39,1 39,8 39,5 36,7 34,6 31,7 Lerik 15,1 34,4 37,9 33, ,1 31,3 29,5 31,9 15,6 Masallı 25,6 16,6 17,4 16,6 19,2 18, ,4 18,1 18,6 Lənkəran 11,7 18,4 27,1 26, ,3 31,4 28,1 27,6 28,6 Lənkəran iqtisadi rayonu 15,3 30,9 25,9 31,9 32,9 34,2 35,0 33,9 32,5 24,2 Regionun təbii-iqlim xüsusiyyətləri burada çəltikçiliyin inkişafı üçün münbit şərait yaradır. Lakin 2000-ci ildən bəri regionda çəltiyin əkin sahəsi getdikcə azalmaqdadır. Belə ki, ci illərdə əkin sahələri 1,6 dəfə artmış, ci illərdə 10,4 dəfə azalmışdır. Bu isə Masallı və Lənkəran rayonlarında əkin sahələrinin olmaması, digər rayonlarda isə azalması ilə əlaqədar baş vermişdir.

43 Çəltiyin əkin sadəsi, ha Cədvəl Astara Masallı Lənkəran Lənkəran iqtisadi rayonu Çəltiyin əkin sahələrinin azalması ilə bərabər istehsalın həcmi də azalmışdır ci illərdə bu azalma 11,1 dəfə azalmışdır. Xüsusilə də Lənkəran rayonunda bu 2000-ci ildə 2315 tondan 2008-ci ildə 2 tonadək azalmışdır. Çəltik istehsalı, ton Cədvəl Astara Masallı Lənkəran Lənkəran iqtisadi rayonu Eyni hal çəltiyin məhsuldarlığında müşahidə olunur. Belə ki, 2000-ci ildəki 69,4 sent/hada 2008-ci ildə 65,3 sent/ha-a düşmüşdür. Lənkəran rayonunda 2008-ci ildə isə çəltiyin məhsuldarlığı daha az (24 sent/ha) olmuşdur. Cədvəl 3.28 Çəltiyin məhsuldarlığı, sent/ha Astara 71,2 74,5 69,9 78,8 72,6 73,6 73,2 73, ,5 Masallı 46,6 57,7 58,1 57,8 58,4 58,7 57,7 58 Lənkəran 34,6 55, ,9 76, Lənkəran iqtisadi rayonu 62,8 69,4 67,0 65,9 71,2 73,7 73,0 73,4 74,0 65,3 Region üçün pambıq əkin sahələri xaraterik olmasa da 2005-ci ildən Cəlilabad rayonunda az da olsa pambıq əkilir (2008-ci ildə 20 ha). Cədvəl 3.29 Pambığın əkin sahəsi, ha Cəlilabad Lənkəran iqtisadi rayonu

44 Əkin sahələrinin azlığı ilə əlaqədar olaraq pambıq istehsalı da cüzi miqdardadır, yəni 2008-ci ildə cəmi 33 ton pambıq istehsal edilmişdir. Pambıq istehsalı, ton Cədvəl Cəlilabad Lənkəran iqtisadi rayonu Məhsuldalığa gəlincə isə burada hektardan 16,5 sentner məhsul götürülmüşdür. Qeyd edək ki, bu göstərici respublikada 11,5 sent/ha təşkil etmişdir. Cədvəl 3.31 Pambığın məhsuldarlığı, sent/ha Cəlilabad 28,3 12,6 16,5 Lənkəran iqtisadi rayonu 28,3 12,6 16,5 İqtisadi rayonda 2007-ci ildə tütün əkilmir. Bu baxımdan da istehsal yoxdur. Lakin cü ildən regionda şəkər çuğunduru əkilir ki, bunun da əsas hissəsi 95,2 faizi Cəlilabadın payına düşür. Cədvəl 3.32 Şəkər çuğundurunun əkin sahəsi, ha Cəlilabad Masallı Yardımlı 7 52 Lənkəran 0,1 Lənkəran iqtisadi rayonu 15, Bu istehsalda da özünü göstərir. Belə ki, 2008-ci ildə istehsal edilmiş 1858 ton şəkər çuğundurundan 1800 tonu Cəlilabad rayonunun payına düşmüşdür. Şəkər çuğundurunun istehsalı, ton Cədvəl Cəlilabad Masallı Yardımlı 4 80 Lənkəran 1 Lənkəran iqtisadi rayonu Məhsuldarlıq göstəricisi də Cəlilabad rayonunda daha çox (150 sent/ha) olmuşdur.

45 Şəkər çuğundurunun məhsuldarlığı, sent/ha Cədvəl Cəlilabad Masallı Yardımlı Lənkəran 90 Lənkəran iqtisadi rayonu ci illərdə regionda günəbaxan əkin sahələri 2,3 dəfə artmışdır və 2008-ci ildə bu əkin sahələrinin 76,2 faizi Cəlilabad rayonunun payına düşür. Dən üçün günəbaxanın əkin sahəsi, ha Cədvəl Astara 12 Cəlilabad Masallı Lənkəran Lənkəran iqtisadi rayonu Əkin sahələrində olduğu kimi dən üçün günəbaxan istehsalında da Cəlilabad rayonu irəlidədir ci ildə regionda istehsal edilmiş günəbaxanın 64,3 faizi bu rayonun payına düşmüşdür. Cədvəl 3.36 Dən üçün günəbaxan istehsalı, ton Astara 1 Cəlilabad Masallı Lənkəran Lənkəran iqtisadi rayonu Əkinə nisbətən istehsalda Cəlilabad rayonunun payının bir qədər az olmasına Masallı rayonunda məhsuldarlığın daha çox təsir etmişdir. Belə ki, 2008-ci ildə Cəlilabadda məhsuldarlıq 9,9 sent/ha olmuşdursa, Masallı rayonunda bu 18,8 sent/ha təşkil etmişdir. Ümumilikdə isə ci illədə dən üçün günəbaxanın məhsuldarlığı 2 dəfədən çox artmışdır. Cədvəl 3.37 Dən üçün günəbaxanın məhsuldarlığı, sent/ha

46 Astara 7 Cəlilabad 2,6 9,4 9,8 10,1 10,2 10,4 10 9,9 9,7 9,9 Masallı 29, ,4 14,6 16,6 16,5 18,4 18,2 18,3 18,8 Lənkəran 7,3 5,9 5,5 6 7,5 8 6,1 6,4 6,1 6,1 Lənkəran iqtisadi rayonu 5,8 9,3 10,8 11,0 11,7 11,6 11,7 11,4 11,3 11,8 Regionun əsas ixtisaslaşma sahələrindən biri çayçılıqdır. Lakin bu sahələrdə son illərdə kəskin azalma müşahidə edilməkdədir. Belə ki, 2008-ci ildə iqtisadi rayonda 415 ha çay sahəsi olmuşdur ki, bu da 1998-c ildəkindən 6,8 dəfə azdır. Bu dövrdə əsas çayçılıq rayonları olan Astara və Lənkəran rayonlarında əkin sahələri xeyli azalmış, Masallı rayonunda isə 2008-ci ildə bu əkin sahələri olmamışdır. Qeyd edək ki, çay sahələrinin salınması uzun vaxt və eyni zamanda xeyli vəsait tələb edir ki, bu sahələrin məhv edilməsi həmin rayonların iqtisadiyyatına olduqca mənfi təsir göstərir. Cədvəl 3.38 Çay əkmələrinin sahəsi, ha Astara Cəlilabad Lerik Masallı Yardımlı Lənkəran Lənkəran iqtisadi rayonu ci illərdə əkin sahələri yanaşı çay istehsalı da azalmış, bu azalma 2,9 dəfə olmuşdur. Bu xüsusilə Lənkəranda daha çox olmuşdur (4 dəfə azalmışdır). Cədvəl 3.39 Yaşıl çay yarpağı istehsalı, ton Astara Lerik Masallı Lənkəran Lənkəran iqtisadi rayonu Yaşıl çay yarpağında məhsuldarlıq isə nisbətən artmışdır. Bu da əkin sahələri ilə müqayisədə istehsalın daha az azalması ilə nəticələnmişdir. Cədvəl 3.40 Yaşıl çay yarpağının məhsuldarlığı, sent/ha Astara 3,4 3,3 3,7 3,5 2,7 3,2 4,4 3,6 4,5 4,9

47 Lerik 0,3 1,1 0,8 0,6 0,7 0,4 Masallı 0,3 1,3 1,4 2,7 1,3 1,2 3,1 0,3 Lənkəran 0,7 1,6 4,4 4,5 2,5 2,7 1,8 3,2 1,6 1,4 Son illərdə regionda kartofun əkin sahələri xeyli artmışdır. Təhlil olunan ci illərdə kartof əkin sahələri 2,2 dəfə artaraq ha-a çatmışdır. Lənkəran iqtisadi rayonunda kartof əkininin 45 faizi Cəlilabad rayonunun payına düşmüşdür. Cədvəl 3.41 Kartofun əkin sahəsi, ha Astara Cəlilabad Lerik Masallı Yardımlı Lənkəran Lənkəran iqtisadi rayonu Lənkəran iqtisadi rayonunda ci illərdə kartof istehsalı 2,5 dəfə artmışdır. Regionda kartof istehsalının əsas hissəsi Cəlilabad rayonunun payına düşür. Belə ki, 2008-ci ildə regionda kartof istehsalının ümumi həcmində bu rayonun payı 58,9 faiz təşkil etmişdir. Bununla bərabər təhlil olunan ci illərdə regionda ən çox artım Masallı rayonunda (8,2 dəfə) olmuşdur. Cədvəl 3.42 Kartof istehsalı, ton Astara Cəlilabad Lerik Masallı Yardımlı Lənkəran Lənkəran iqtisadi rayonu Məhsuldarlıq göstəricisinə gəldikdə, 2008-ci ildə regionda ən yüksək məhsuldarlıq Masallı rayonunda 185 sent/ha, Cəlilabad rayonunda isə 178 sent/ha olmuşdur. Qeyd edək ki, 2008-ci ildə Lənkəran iqtisadi rayonunda kartofun orta məhsuldarlığı 172 sent/ha təşkil etmişdir ki, bu da respublika üzrə 19 bənd çoxdur. Kartofun məhsuldarlığı, sent/ha Cədvəl 3.43

48 Astara Cəlilabad Lerik Masallı Yardımlı Lənkəran Lənkəran iqtisadi rayonu Iqtisadi rayonun ərazisi tərəvəz əkini olduqca əlverişlidir, respublikada tərəvəz əkini sahəsinə görə fərqlənir. Belə ki, 2008-ci ildə Lənkəran iqtisadi rayonunda ha tərəvəz əkilmişdir ki, bu da respublika üzrə tərəvəzin 16,1 faizi deməkdir. Kənd təsərrüfatı məhsulları arasında ən çox artım qeydə alınan əkin sahələrindən biri tərəvəz əkini sahələridir. Təkcə ci illərdə regionda bu əkin sahəsinin artımı təqribən 2,5 dəfəyə bərabər olmuşdur. Regionda ən çox artım Astara və Lənkəran rayonlarında olmuşdur. Tərəvəzin əkin sahəsinə görə isə 41,7 faizi Lənkəran rayonunun, 21,7 faizi Astara rayonunun, 19,6 faizi Masallı rayonunun, 13,9 faizi Cəlilabad rayonunun və 3,1 faizi isə Lerik və Yardımlı rayonlarının payına düşmüşdür. Cədvəl 3.44 Tərəvəzin əkin sahəsi, ha Astara Cəlilabad Lerik Masallı Yardımlı Lənkəran Lənkəran iqtisadi rayonu Tərəvəzin əkin sahələrinin artımı onun istehsalına da təsir etmişdir. Təhlil olunan ci illərdə tərəvəz istehsalı 2,6 dəfə artaraq ölkə üzrə tərəvəz istehsalında 23,1 faiz təşkil etmişdir. Regionda ən yüksək artım isə Astara və Lənkəran rayonlarında müvafiq olaraq 8,9 və 3,6 dəfə olmuşdur. Cədvəl 3.45 Tərəvəz istehsalı, ton Astara Cəlilabad Lerik Masallı Yardımlı Lənkəran

49 Lənkəran iqtisadi rayonu Region tərəvəzin məhsuldarlığına görə respublika üzrə orta göstəricidən xeyli irəlidədir. Belə ki, 2008-ci ildə respublika üzrə tərəvəzin məhsuldarlığı 142 sent/ha olmuşdursa, Lənkəran iqtisadi rayonda bu 1,5 dəfə çox, yəni 212 sent/ha təşkil etmişdir. Regionda Nasallı və Lənkəran rayonlarında məhsuldarlıq isə daha çox müvafiq olaraq 255 və 246 sent/ha olmasını qeyd edə bilərik. Cədvəl 3.46 Tərəvəzin məhsuldarlığı, sent/ha Astara Cəlilabad Lerik Masallı Yardımlı Lənkəran Lənkəran iqtisadi rayonu Lənkəran iqtisadi rayonunda bostan bitkilərinin əkin sahəsi ci illərdə 2 dəfə artmışdır. Bu artım əsasən Astara rayonunun hesabına baş vermişdir. Belə ki, bu rayon bostan bitkilərinin əkin sahəsi 4 dəfə artmışdır. Ümumi əkin sahəsində Masallı 36,6 faiz və Astara 33,9 faiz olmaqla regionda fərqlənir. Bostan bitkilərinin əkin sahəsi, ha Cədvəl Astara Cəlilabad Masallı Lənkəran Lənkəran iqtisadi rayonu İqtisadi rayonda bostan məhsulları istehsalının böyük əksəriyyəti də Masallı və Astara rayonlarının payına düşür. Belə ki, 2008-ci ildə regionda istehsal olunan bostan məhsullarının 86,7 faizi bu iki rayonun payına düşmüşüdür. Bostan məhsulları istehsalı, ton Cədvəl Astara

50 Cəlilabad Masallı Lənkəran Lənkəran iqtisadi rayonu Bostan məhsullarının istehsalında Masallı və Astara rayonları üstünlük təşkil etmələri ilə yanaşı, bu rayonlarda məhsuldarlıq da yüksək olmuşdur ci ildə bu rayonlarda məhsuldarlıq müvafiq olaraq 158 və 177 sent/ha təşkil etmişdir. Bostan bitkilərinin məhsuldarlığı, sent/ha Cədvəl Astara Cəlilabad Masallı Lənkəran Lənkəran iqtisadi rayonu Lənkəran iqtisadi rayonunda bir çox meyvələrin yetişdirilməsi üçün əlverişli şərait mövcuddur. Bu özünü ci illərdə meyvə bağlarının artmasında da büruzə verir. Bu dövrdə regionda meyvə bağlarının əkin sahəsinin 1,3 dəfə artmasına baxmayaraq əvvəlki ilə nisbətən 2008-ci ildə 4,2 faiz azalma qeydə alınmışdır. Meyvə bağlarının 65,6 faizi Astara və Lənkəran rayonlarının payına düşür. Burada da əsasən sitrus meyvələri üstünlük təşkil edir. Cədvəl 3.50 Meyvə bağlarının əkin sahəsi, ha Astara Cəlilabad Lerik Masallı Yardımlı Lənkəran Lənkəran iqtisadi rayonu Əkin sahələrində olduğu kimi ci illərdə artım olmuş, lakin 2007-ci illə müqayisədə meyvə istehsalı azalmışdır. Bu azalma əasən təbii şəraitlə əlaqədar olmuşdur. Meyvə istehsalı, ton Cədvəl Astara Cəlilabad

51 Lerik Masallı Yardımlı Lənkəran Lənkəran iqtisadi rayonu Qeyd olunan tendensiya məhsuldarlıqda özünü göstərir. Məhssuldarlığa görə regionda Astara 195,6 sent/ha olmaqla daha yüksək göstəriciyə malikdir. Cədvəl 3.52 Meyvənin məhsuldarlığı, sent/ha Astara 108,6 211,6 166,3 178, ,3 176,7 228,6 167,3 195,6 Cəlilabad 59,2 70,1 71,9 72,3 72,8 72,9 73,1 35,2 35,4 35,8 Lerik 160,2 124,2 94,9 64,5 99,2 59,4 103,4 38,9 69,2 47,9 Masallı 185,3 187,2 183,2 80,6 102,5 99,9 96,7 82,5 101,2 81,5 Yardımlı 59, ,6 33,3 36,4 38,7 34,7 34,5 Lənkəran 73,8 62,8 76,5 78,3 80,8 83,6 84,3 112,8 99,7 80,4 Lənkəran iqtisadi rayonu Regionda təbii şəraitin əlverişliliyi və işçi qüvvəsinin çoxluğunu nəzərə alsaq burada daha çox əməktutumlu sahələr olan çayçılıq və üzümçülüyün inkişaf etdirilməsi məqsədəuyğundur. Lakin, 1990-cı illərdə ölkəni bürüyən böhran regionun bu təsərrüfatçılıq sahələrinin tamamilə dağılmasına, kənd təsərrüfatı istehsalının kəskin şəkildə azalmasına, emal və tədarük müəssisələrinin fəaliyyətinin dayanmasına səbəb olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, 1985-ci ildə regionda üzümçülük ha olmuşdur. Lakin yerli infrastrukturun üzüm tədarükü və emalı müəssisələrinin işinin dövrün tələblərinə uyğun olaraq yenidən qurulmaması, üzümün reallaşdırılması ilə əlaqədar problemlərin yaranması və s. səbəblər üzündən 2008-ci ildə üzümün sahəsi 28,2 dəfə azalaraq 1230 ha təşkil etmişdir. Cədvəl 3.53 Üzüm bağlarının əkin sahəsi, ha Astara Cəlilabad Masallı Lənkəran Lənkəran iqtisadi rayonu Son illərdə nisbi də olsa bu sahədə artım müşahidə edilir. Belə ki, ci illərdə üzüm əkin sahələri 1,6 dəfəyədək artmışdır. Lakin yuxarıda qeyd olunan azalmanın qarşısında bu artım çox cüzidir. Qeyd olunan azalma istehsalın həcminin azalmasına əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Belə ki, 1985-ci ildə üzüm istehsalının həcmi ton təşkil etmişdirsə, bu 2008-ci ildə 2903 ton olmuşdur ki, bu da 94,2 dəfə azalma deməkdir. Təhlil olunan ci illərdə 4,7 dəfə azalma

52 olmuşdur. Əkin sahələrinin artması fonunda istehsalın həcminin azalması on dövrlərdə bu sahələrin yeni salınması ilə əlaqədardır. Cədvəl 3.54 Üzüm istehsalı, ton Astara Cəlilabad Masallı Lənkəran Lənkəran iqtisadi rayonu Bu üzünü məhsuldarlıqda da göstərir. Belə ki, üzümün məhsuldarlıq göstəricisinə nəzər saldıqda onun sabit xarakterə malik olmadığı aydın olur. Cədvəl 3.55 Üzümün məhsuldarlığı, sent/ha Astara ,5 45,5 100, ,5 93,5 94,5 Cəlilabad 75,1 16,3 51,5 5, ,4 Masallı 63, , ,1 19,3 21,7 78,4 9,4 8,1 Lənkəran 13, ,4 40,1 41,7 8 37,8 28,6 Beləliklə, regionun üzümçülük sahəsində baş verən böhranı şərtləndirən əsas amillər aşağıdakılar olmuşdur: üzüm emalı müəssisələrinin iqtisadi əlaqələrinin pozulması nəticəsində istehsalın həcminin kəskin şəkildə azalması və beləliklə də üzüm istehsalçılarının bazar problemlərinin yaranması, üzüm emalı müəssisələrinin işinin yeni əsaslarla qurulmaması və fəaliyyətlərinin tamamilə dayanması, yeni üzüm emalı müəssisələrinin yaradılması üçün vəsaitin çatışmaması və investorların bu sahəyə maraq göstərməməsi və s. Regionda əkinə yararlı torpaq sahələrinin məhdud olması kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalını artırmaq üçün, ilk növbədə, əkinçiliyin mexanikləşdirilməsi, aqrotexniki qaydalara əməl edilməsi əsasında əkinçilik və heyvandarlığın intensivləşdirilməsini tələb edir. Bu tədbirlərin həyata keçirilməsi istehsalın maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsindən birbaşa asılıdır. İndiyə qədər 90-cı illərin əvvəllərində mövcud olmuş kolxozların, sovxozların ixtiyarında olan kənd təsərrüfatı texnikası özəlləşdirilmişdir ki, onların da yarısından çoxunun hələ o vaxt təmirə ehtiyacı var idi. Hazırda özəlləşdirilmiş köhnə kənd təsərrüfatı texniki vasitələrinin çoxu tam sıradan çıxmışdır. Nəzərə almalıyıq ki, bu texnikanın yüklənmə əmsalının yüksək olması onların təmir xərclərinin artmasına və bir çox hallarda sıradan çıxmasına gətirib çıxarır. Son illərdə regionda kəndlilərə lizinq yolu ilə kombayn (taxılbiçən), şum traktoru icarəyə verilmişdir. Lakin bu kənd təsərrüfatının texnikaya olan təlabatını ödəmir. Regionda təsərrüfatların kənd təsərrüfatı texnikası ilə təminatının aşağı olması kənd təsərrüfatı məhsullarının inkişafına mənfi təsir göstərir. Bu xüsusilə region üçün spesifik kənd təsərrüfatının texnikasının azlığı ilə əlaqədardır. Beləliklə, iqtisadi rayonun kənd təsərrüfatı potensialının reallaşdırmaq məqsədi ilə yeni spesifik texnikaların alınması tələb olunur ki, bu məsələnin həlli isə böyük məbələğdə maliyyə

53 vəsaiti tələb edir. Buna da bir tərəfdən, yerli iş adamlarının maliyyə vəziyyəti imkan vermir, digər tərəfdən isə, bu istiqamətdə borc vasitələrdən istifadə etmək imkanları məhduddur. Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının inkişafı imkanlarını qiymətləndirərkən aşağıdakı iki cəhətə: birincisi, bu məhsulların bazarda rəqabətqabiliyyətlik səviyyəsinə, ikincisi, yerli kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalını stimullaşdıran emal müəssisələrinin inkişaf perspektivlərinə diqqət yetirilməlidir. Birinci istiqamətdə yerli bazar və xarici bazarlarda kənd təsərrüfatı məhsullarının rəqabət qabiliyyətini artırmaq üçün onların keyfiyyətini yüksəltmək, maya dəyərini isə aşağı salmaq vacibdir. Bəzən, yerli məhsullar yerli bazarda xaricidən gətirilən məhsullarla rəqabət aparmaq iqtidarında olmurlar. Buna görə də əhalinin imkanlarını və bazarın təlabatlarını nəzərə alaraq dövlət kənd təsərrüfatı məhsullarının idxalını tənzimləməlidir. Bu istiqamətdə həyata keçiriləcək tədbirlər bazarda qiymətin tənzimlənməsi və yerli istehsalçıların məhsulun keyfiyyətini və məhsuldarlığını yüksəltmək üçün stimullaşdırılması tədbirləri ilə əlaqələndirilməsi məqsədəuyğundur. İkinci cəhət yerli istehsalı stimullaşdıran yeni emal müəssisələrinin yaradılmasına ehtiyacın olması ilə əlaqədardır. Bu isə istehsal tədarük ilkin emal emal satış mərhələlərinin tam və səmərəli yerinə yetirilməsinə imkan verər, həmçinin kənd təsərrüfatı məhsullarının reallaşdırılması sahəsində pərakəndiliyi və qeyri- müəyyənliyi aradan qaldırar. Lənkəran iqtisadi rayonunda əlverişli təbii-iqlim şəraiti burada bitkiçiliklə yanaşı, heyvandarlığın inkişafı üçün də geniş imkanlar yaratmışdır. Lənkəran iqtisadi rayonunun maili düzənlik, dağətəyi, orta dağlıq və yüksək dağlıq zonalardan ibarət olması burada bitkiçiliklə yanaşı, heyvandarlığın da inkişafı üçün əlverişli şərait yaradır. Regionda son dövrlərdə heyvandarlıq sahəsində davamlı inkişaf təmin edilmişdir. Belə ki, iqtisadi rayonda mal-qaranın sayı 2008-ci ildə 1998-cı ilə nisbətən 1,3 dəfə, inək və camışların sayı 1,4 dəfə, qoyun və keçilərin sayı 1,3 dəfə dəfə artmışdır. Cədvəl 3.56 Lənkəran iqtisadi rayonunda heyvandarlığın əsas göstəriciləri İri buynuzlu mal-qaranın sayı, baş ondan: inək və camışların sayı, baş Qoyun və keçilərin sayı, baş Donuzların sayı, baş Regionun əsas heyvandarlıq rayonları Cəlilabad və Masallı rayonlarıdır. Belə ki, 2008-ci ildə regionda mal-qaranın ümumi sayının 51,7 faizi Cəlilabad və Masallı rayonlarının payına düşmüşdür. Cədvəl 3.57 Lənkəran iqtisadi rayonunda mal-qaranın sayı (baş)

54 Astara Cəlilabad Lerik Lənkəran Masallı Yardımlı Lənkəran iqtisadi rayonu ci ildə regionda inək və camışların təqribən 53,2 faizi Cəlilabad və Masallı rayonları düşmüşdür ci illərdə regionda ən çox artım Astara və Lənkəran rayonlarında olmuşdur. Həmin dövrdə bu rayonlarda artım müvafiq olaraq 2,1 və 1,7 dəfə təşkil etmişdir. Cədvəl 3.58 Lənkəran iqtisadi rayonunda inək və çamışların sayı (baş) Astara Cəlilabad Lerik Lənkəran Masallı Yardımlı Lənkəran iqtisadi rayonu Regionda qoyun və keçilərin sayı Lerik və Cəlilabad rayonlarında nisbətən çoxdur ci ildə qoyun və keçilərin 56,5 faizi bu rayonların payına düşmüşdür. Bu da həmin rayonlarda əlverişli şəraitin olması ilə əlaqədardır. Lənkəran iqtisadi rayonunda qoyun və keçilərin sayı (baş) Cədvəl Astara Cəlilabad Lerik Lənkəran Masallı Yardımlı Lənkəran iqtisadi rayonu

55 Son dövrlərdə heyvandarlığın inkişafı bu sahənin məhsullarının istehsalında da əsaslı artıma səbəb olmuşdur. Belə ki, regionda kəsilmiş ətin ümumi çəkisi 2008-ci ildə 1998-ci il nisbətən 1,7 dəfə, süd istehsalı 1,4 dəfə, yumurta istehsalı 1,3 dəfə, yun istehsalı 1,2 faiz artmışdır. Cədvəl 3.60 Lənkəran iqtisadi rayonunda əsas heyvandarlıq məhsullarının istehsalı (təsərrüfatın bütün kateqoriyalarında) Ət (kəsilmiş çəkidə, ton) Süd, ton Yumurta, min ədəd Yun (fiziki çəkidə), ton Regionda ət istehsalında Cəlilabad rayonunun payı yüksək olmuşdur. Belə ki, bu rayonun ümumi ət istehsalında payı 2008-ci ildə payı 33,2 faizə bərabər olmuşdur. Sonrakı illərdə isə Masallı rayonu 17 faiz, Lerik rayonu 16,6 faiz, Lənkəran rayonu 15,2 faiz olmaqla fərqlənir. Lənkəran iqtisadi rayonunda ət istehsalı (ton) Cədvəl Astara Cəlilabad Lerik Lənkəran Masallı Yardımlı Lənkəran iqtisadi rayonu Regionda inək və camışların sayında olduğu kimi süd istehsalında da Cəlilabad və Masallı rayonlarının payı yüksəkdir. Belə ki, regionda istehsal edilmiş südün 56,9 faizi bu rayonların payına düşmüşdür. Lənkəran iqtisadi rayonunda süd istehsalı (ton) Cədvəl Astara Cəlilabad Lerik

56 Lənkəran Masallı Yardımlı Lənkəran iqtisadi rayonu cü illərdə regionda yumurta istehsalında 1,3 dəfə artım olmuşdur. Bu artım əsasən Yardımlı, Cəlilabad və Masallı rayonları hesabına baş vermişdir. Bütövlükdə, 2008-ci ildə regionda yumurta istehsalının 69 faizi Masallı və Cəlilabad rayonlarının payına düşmüşdür. Lənkəran iqtisadi rayonunda yumurta istehsalı (min ədəd) Cədvəl Astara Cəlilabad Lerik Lənkəran Masallı Yardımlı Lənkəran iqtisadi rayonu Iqtisadi rayonda qoyun və keçilərin sayı ci illərdə 1,3 dəfə artdığı halda, yun istehsalı 1,2 dəfə çoxalmışdır. Regionun yun istehsalında Cəlilabad və Lerik rayonları yüksək paya malik olmuşdur. Bu da həmin rayonlarında qoyun və keçilərin sayının nisbətən çox olması ilə əlaqədardır. Lənkəran iqtisadi rayonunda yun istehsalı (ton) Cədvəl Astara Cəlilabad Lerik Lənkəran Masallı Yardımlı Lənkəran iqtisadi rayonu

57 Ümumiyyətlə, son illərdə iqtisadi rayonun kənd təsərrüfatı istehsalının inkişaf tempi kifayət qədər yüksək olmuşdur. Lakin aparılan tədqiqatlar göstərir ki, regionda kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsal həcmini artırmaq imkanları mövcuddur. Bu imkanları həm intensiv, həm də ekstensiv amillər müəyyən edir. Təhlil göstərir ki, regionda əlavə torpaqların cəlb edilməsi yolu ilə əkin sahələrini artırmaq olar. Lakin bu sahələrin məhdud olmasını nəzərə almaq lazımdır. Digər tərəfdən, aqrotexniki qaydalara vaxtlı-vaxtında riayət olunmaması, gübrə və dərman preparatlarının qiymətlərinin baha olması (bu səbəbdən fermerlər gübrə və dərman preparatlarını almaq iqtidarında deyillər) və digər bu kimi problemlərin aradan qaldırılması hesabına kənd təsərrüfatı istehsalında məhsuldarlıq səviyyəsini yüksəltmək mümkündür. Təhlil göstərir ki, regionda kənd təsərrüfatı istehsalının rayonlar üzrə ərazi strukturunun təkmilləşdirilməsi, hər bir rayonun daha yüksək məhsuldarlığı təmin edən kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı üzrə ixtisaslaşması nəticəsində istehsalın həcmini artırmaq olar. Sənaye İstənilən regionunun sosial-iqtisadi inkişafında sənaye mühüm yer tutur. Çünki sənayenin inkişaf etdirilməsi və onun sahə strukturunun təkmilləşdirilməsi məşğulluq probleminin həllinə kömək edir, kənd təsərrüfatı xammalının emalına xidmət edən müəssisələrinin yaradılması bu sahənin inkişafına səbəb olur, əhalinin sənaye məhsularına olan tələbi ödənilir, regionlararası və regiondaxili iqtisadi əlaqələr, o cümlədən xarici iqtisadi əlaqələr təkmilləşir və son nəticədə əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinə nail olunur cı illərin əvvəllərində SSRİ-nin dağılması ilə əlaqədar olaraq respublikalar arasında mövcud olmuş ünvanlı əlaqələrin qırılması, Ermənistanın ölkəmizə qarşı elan olunmamış müharibəsi, bazar münasibətlərinə keçidlə əlaqədar meydana çıxan problemlər ölkə iqtisadiyyatında olduğu kimi, Lənkəran iqtisadi rayonunda da sənayenin inkişafına da öz mənfi təsirini göstərmişdir. Lənləran iqtisadi rayonunun əsas sosial-iqtisadi göstəricilərinin ərazi üzrə strukturu (faizlə) 2008-ci ildə Lənkəran iqtisadi rayonunun ölkənin sənaye məhsulunda payı bu göstərici 0,14 faizə bərabər olmuhdur. İqtisadi rayonun sənayesi əsasən elektrik enerjisi, qaz və suyun istehsalı və bölüşdürülməsi emaledici sahələrdən ibarətdir. Lənkəran və Lerikdə faydalı qazıntıların hasilatı müəssisələri yerləşir. Region faydalı qazıntılarla o qədər də zəngin deyil.

58 Rayonda qeyri-filiz yataqlarından tikinti qumu, gil, çaydaşı, gips, mərmər kimi təbii ehtiyatlar vardır. İqtisadi rayonun yüngül sənayesi yerli xammalın emalına əsaslanır. Kənd təsərrüfatı məhsullarının emalına əsaslanan yeyinti sənayesi ət-süd məhsulları, konserv məhsulları, cay, spirtli və spirtsiz içgilər, ağac məmilatlarının istehsalı əsasən yerli tələbatı ödəyir. Lənkəran iqtisadi rayonunda sənayenin ümumi göstəriciləri Cədvəl 3.65 Göstəricilər Məhsulun həcmi (qüvvədə olan faktiki qiymətlərlə) min. man Ölkə üzrə göstəricidə payı, faizlə 0,17 0,24 0,2 0,15 0,15 0,14 Sənaye məhsulunun həcmində qeyri-dövlət sektorunun xüsusi çəkisi, faizlə - 80,1 70,2 50,4 54,8 49,7 Müəssisələrin sayı Sənaye üzrə işçilərin orta siyahı sayı İşçilərin orta aylıq əmək haqqı, manat 26,1 45,9 63,3 83,3 142,3 175,8 Əsas istehsal fondları (ilin axırına balans dəyəri ilə), milyon man. 100,5 92,0 83,5 128,0 142,6 142,0 Cədvəldən göründüyü kimi, regionda sənaye məhsulunun həcmi son illərdə artmışdır. Bu ölkədə siyasi və maliyyə sabitliyi şəraitində həyata keçirilən iqtisadi islahatlar və cəmiyyətin yeni bazar münasibətlərinə uyğunlaşması ilə əlaqədar olmuşdur. Lakin iqtisadi rayonun sənayesində artım meyillərinin olmasına baxmayaraq, hələ də bu sahədə böhranlı vəziyyət qalmaqdadır. Lənkəran iqtisadi rayonunda sənaye sahəsində geriləmənin başlıca səbəbi sovet dövründə yaradılan müəssisələrin müstəqilliyimizin ilk illərində baş verən böhran nəticəsində öz mövqelərini itirməsi, istehsal-kooperasya ələqələrinin pozulması olmuşdursa, müasir dövrdə bu müəssisələrin sağlamlaşdırılmasının, onlar arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin yeni dövrün tələbləri əsasında qurulmasının və inkişaf etdirilməsinin problem kimi qarşıya çıxmasının başlıca səbəbi maliyyə vəsaitlərinin çatışmaması və mühitinin zəif olmasıdır. Rayonda özəlləşdirilmənin həyata keçirilməsinə baxmayaraq özəlləşdirilmiş müəssisələrin fiziki və mənəvi cəhətdən köhnəlmiş əsas istehsal fondlarının bərpası yuxarıda qeyd etdiyimiz səbəbdən mümkün olmamışdır. Qeyd edək ki, illərdə rayonda 6 kiçik müəssisə özəlləşdirilmişdir. Təhlil göstərir ki, 1990-cı ildə fəaliyyət göstərən sənaye müəssisələrinin böyük hissəsində məhsul istehsalı tamamilə dayanmasına baxmayaraq, regionda sənaye məhsulu illərdə təqribən 6,4 dəfə artmışdır. Bu da əsasən, yüngül, yeyinti, elektrik enerjisi, qaz və suyun istehsalı və bölüşdürülməsi və bəzi emal sənayesi sahələrinin hesabına mümkün olmüşdür illərdə regionda sənayedə işləyənlərin sayında 19 faiz artım müşhaidə olunmuşdur. Son illərdə sənaye müəssisələrinin sayı artmışdır. Məsələn, 2000-ci Lənkəran iqtisadi rayonunda 62 sənaye müəssisəsi fəaliyyət göstərirdisə, 2008-ci bu göstərici 27 faiz artaraq 79 olmuşdur. Məhsul istehsalının müəssisələrin sayına nisbətən daha cox artması orta hesabla bir müəssisəyə düşən məhsul istehsalıni da artırmışdır. Buna baxmayaraq, regionda fəaliyyət göstərən müəssisələr daxili bazara istiqamətlənmişdir. Bu əsasən xarici bazarlar çıxmaq üçün yerli sahibkarlığın inkişaf səviyyəsinin aşağı olması və maliyyə imkanlarının məhdudluğu, istehsalın

59 texniki-iqtisadi səviyyəsinin aşağı olması və rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsalı üçün imkanların hazırda məhdud olması ilə əlaqədardır cü ildə sənayedə əmək haqqı 175,8 olmuşdur ki, bu da 2000-ci ildəki səviyyədən təqribən 6,7 dəfə çoxdur. Qeyd edək ki, bu ölkə üzrə göstəricidən 1,6 dəfə azdır. Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, hazırda iqtisadi rayonda yeyinti sənayesi, qeyri-metal mineral maddələrin istehsalı, bəzi emal müəssisələri sahəsi və elektirik enerjisi, qaz və suyun istehsalı bölüşdürülməsi sahələri üstünlük təşkil edir cü ildə bu sahələrin payına regionda istehsal edilmiş sənaye məhsulunun 97,7 faizi düşmüşdür. Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, cü illərdə iqtisadi fəaliyyət növlərinə görə sənaye istehsalının strukturu sabit olmamışdır ki, bu da sənaye məhsulunun həcminin kiçik olması ilə əlaqədardır. Belə ki, ayrı-ayrı məhsul istehsallarındakı nisbətən kiçik dəyişiliklər sənayenin strukturnun dəyişməsinə əhəmiyyətli şəkildə təsir göstərir. Cədvəl 3.66 Lənkəran iqtisadi rayonunda sənaye istehsalının sahə strukturu (ümumi yekuna görə faizlə) Sənaye, cəmi o cümlədən: faydalı qazıntıların hasilatı, (enerji materiallarsız) 0 0,34 0,67 0,79 0,84 1,07 içki və tütün daxil olmaqla qida məhsularının istehsalı 55,4 30,45 24,61 15,23 8,99 13,12 toxuculuq və tikiş sənayesi 0,04 2,37 3,71 2,1 1,54 1,06 dəri,dəridən məmulatlar və ayqqabı istehsalı 0 0 0, oduncaqların emalı və ağacdan məmulatların istehsalı 0,2 0 0,54 0,28 0,3 0,22 sellüloz-kağız istehsalı; nəşryyat işi 0,34 0,13 0,23 0,26 0,16 0,17 kimya sənayesi ,68 0 rezin və plastik kütlə məmulatların istehsalı 0 0 0,16 0,25 1,21 0,16 digər qeyri-metal mineral maddələrin istehsalı 0,7 2,96 3,38 3,2 4,15 3,24 metalurgiya sənayesi və hazır metal 0 0 0,47 0,18 0,19 0,13 məmulatlarının istehsalı elektrik, optik və elektron avadanlıqların istehsalı 0,1 0 0,01 0,03 0,02 0,02 emal sənayesinin digər sahələri 0,3 42,47 36,65 26,24 32,13 29,06 elektirik enerjisi, qaz və suyun istehsalı bölüşdürülməsi 43 21,11 29,56 51,37 46,77 51,74 Lənkəran iqtisadi rayonunda sənaye üzrə fəaliyyət göstərən müəssisələrin sayı (ədəd) Cədvəl Astara rayonu Cəlilabad rayonu Lerik rayonu Lənkəran rayonu

60 Masallı rayonu Yardımlı rayonu Region üzrə, cəmi Cədvəldən göründüyü kimi, Lənkəran iqtisadi rayonunda fəaliyyət göstərən sənaye müəssisələrinin əksəriyyəti, yəni, 53 faizi Lənkəran rayonunda yerləşir. Cədvəl 3.68 Lənkəran iqtisadi rayonunda sənaye fəaliyyəti ilə məşğul olmaq üçün qeydə alınmış fərdi sahibkarların sayı, (nəfər) Astara rayonu Cəlilabad rayonu Lerik rayonu Lənkəran rayonu Masallı rayonu Yardımlı rayonu Region üzrə, cəmi Lənkəran iqtisadi rayonunda sənaye fəaliyyət üzrə qeydə alınmış fərdi sahibkarların da sayı son illərdə artmışdır. Belə ki, illərdə bu artım 16 faizə bərabər olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, digər rayonlarda yüksək artım olmasına baxmayaraq, Lənkəran rayonunda bu göstərici 1,8 dəfə azalmışdır. Bu iqtisadi rayonda sənaye fəaliyyəti üzrə qeydiyyatdan keçmiş fərdi sahibkarların ümumi sayında Lənkəran rayonun payı 2000-ci ildə 53 faizdən, 2008-cü ildə 25 faizə düşmüşdür. Müvafiq göstəricilər Masallı rayonunda 44 faizdən 52 faizə qədər artmışdır. Lənkəran iqtisadi rayonu üzrə sənaye məhsulunun (işlərin, xidmətlərin) həcmi Cədvəl 3.69 (min manatla) Astara rayonu 298,0 520, Cəlilabad rayonu Lerik rayonu 137,1 322,9 214,5 309,2 628,0 497,7 Lənkəran rayonu Masallı rayonu Yardımlı rayonu 119,4 300,6 463,7 582,2 814,1 681,3 Region üzrə, cəmi Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, son illərdə Lənkəran iqtisadi rayonunda sənaye məhsulunun artım tempi yüksəlmişdir. Bu artım əsasən Astara və Masallı rayonlarının hesabınadır. Belə ki, sənaye məhsulunun artımı illərdə Astara rayonunda 49 dəfəyə, Masallı rayonunda isə 12 dəfəyə bərabər olmuşdur. Cədvəl 3.70

61 Lənkəran iqtisadi rayonu üzrə sənaye məhsulunun (işlərin, xidmətlərin) həcmi (əvvəlki ilə nisbətən faizlə) Astara rayonu 86,9 103,8 165,1 78,0 89,5 155,9 130,3 113,1 99,4 Cəlilabad rayonu 106,2 77,3 49,8 136,2 101,1 241,7 88,8 70,5 108,9 Lerik rayonu 101,1 99,8 66,2 120,1 120,6 97,4 139,2 54,9 92,6 Lənkəran rayonu 114,9 215,7 72,3 89,6 98,2 104,3 121,9 129,0 129,4 Masallı rayonu 116,7 289,4 115,0 131,8 148,6 134,2 129,7 212,0 104,8 Yardımlı rayonu 114,8 115,1 164,7 148, ,8 124,8 44, Qeyd: ci ilə nisbətən Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, son 5 ildə regionda sənaye istehsalının inkişaf dinamikası sabit xarakterə malik olmayıb. Bu da əsasən sənaye istehsalının az olması ilə əlaqədardır. Yəni hər-hansı kiçik müəssisənin yaradılması və istifadəyə verilməsi sənaye istehsalının artımına, öz fəaliyyətini dayandırması və ya istehsalın həcmini azaltması isə bütövlükdə sənaye istehsalının azalmasına gətirib çıxarır. Cədvəl 3.71 Lənkəran iqtisadi rayonu üzrə sənaye məhsulunun ərazi strukturu (faizlə) Astara rayonu 4,74 3,64 10,17 26,68 29,78 36,04 Cəlilabad rayonu 17,09 6,38 11,63 8,8 3,89 5,5 Lerik rayonu 2,18 2,26 1,18 1,32 1,81 1,23 Lənkəran Rayonu 51,99 36,89 27,41 20,01 18,91 15,68 Masallı rayonu 22,12 48,74 47,05 40,72 43,24 39,86 Yardımlı rayonu 1,9 2,1 2,55 2,47 2,34 1,69 Region üzrə, cəmi Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, son illərdə sənaye məhsulunun strukturunda Astara və Masallı rayonlarının payı artmışdır. Belə ki, regionda istehsal edilmiş sənaye məhsulunun 39,86 faizi Masallı rayonunun, 36,04 faizi isə Astara rayonunun payına düşmüşdür. Qeyd edək ki, Astara rayonunun ümumi məhsulunda sənayenin payı 2008-ci ildə 13 faizə, Masallı rayonunun ümumi məhsulunda sənayenin payı isə 2008-ci ildə 10 faizə bərabər olmuşdur. Astara rayonunun sənaye istehsalının strukturu Cədvəl 3.72 (faizlə) cəmi içki və tütün daxil olmaqla qida məhsularının istehsalı 18,4 9,71 8,62 1,43 0,91 0,29 digər qeyri-metal mineral maddələrin 6,42 4,4 2,97 0 0,91 0,58

62 istehsalı emal sənayesinin digər sahələri 39,86 0,3 0, elektirik enerjisi, qaz və suyun istehsalı bölüşdürülməsi 74,33 85,59 88,37 98,57 98,18 99,15 Cədvəldən göründüyü kimi, 2008-ci ildə Astara rayonunda sənaye istehsalının əsasını elektirik enerjisi, qaz və suyun istehsalı bölüşdürülməsi təşkil edir. Bundan başqa, içki və tütün daxil olmaqla qida məhsularının istehsalı və digər qeyri-metal mineral maddələrin istehsalı da vardır. Cədvəl 3.73 Astara rayonunda istehsal edilən əsas növ sənaye məhsullarının istehsalı həcmi təbii çay, ton 59,0 85,1 76,5 98,0 55,4 7,9 sementdən, süni daşlardan və ya betondan tikinti blokları və kərpiclər, ton sonservləşdirilmiş pomidor (tomat), ton elektrik enerjisi, milyon kvt-saat ,8 432,1 421,3 o cümlədən əmtəəlik ,6 425,0 414,6 Cədvəldən göründüyü kimi, Astara rayonunda istehsal olunan məhsullar, əsasən təbii cay və elektrik enerjisindən ibarətdir. Elektrik enerjisi istehsalında artım müşahidə olunsa da, təbii cay istehsalı 2008-ci ildə 2000-ci illə müqaisədə 7,5 dəfə, 2006-cı illə müqaisədə isə 12,4 dəfə azalmışdır. Qeyd edək ki, hazırda sementdən, süni daşlardan və ya betondan tikinti blokları və kərpiclər istehsalı və konservləşdirilmiş pomidor istehsalı da dayanmışdır. Cəlilabad rayonunun sənayesinin strukturu (ümumi yekuna görə faizlə) Cədvəl cəmi içki və tütün də daxil olmaqla qida məhsularının istehsalı 1,5 8,06 5,43 12,64 18,23 18,84 toxuculuq və tikiş sənayesi 0 33,78 29,74 23, ,22 digər qeyri-metal mineral maddələrin istehsalı ,12 0 metal məmulatların istehsalı ,15 0,14 elektirik enerjisi,qaz və suyun istehsalı və bölüşdürülməsi 98,5 58,16 64,81 63,97 81,45 61,81 Cəlilabad rayonunun əsasını kənd təsərrüfatı təşkil edir. Bu baxımdan sənayenin rayonun ümumi məhsul buraxılışında payı 1,1 faizə bərabərdir ci illər ərzində Cəlilabad rayonunda sənaye məhsulu 2,1 dəfə azalmışdır. Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, rayon sənayesinin əsasını elektirik enerjisi,qaz və suyun istehsalı və bölüşdürülməsi,

63 toxuculuq və tikiş sənayesi və içki və tütün də daxil olmaqla qida məhsularının istehsalı sahələri təşkil edir. Bu sahələrin rayon məhsulunda payı 2008-ci ildə 99,87 faizə bərabər olmuşdur. Cədvəl 3.75 Cəlilabad rayonunda natura ifadəsində əsas məhsul növlərinin istehsal həcmi Çörək və çörək-bulka məmulatları, ton 121,3 107,6 77,7 559,1 540,4 505,4 Şirin peçenye, ton - 67,8 107,1 108,3 13,2 - Töxunma xalçalar və sair toxuma döşəmə örtükləri, min kv.m - 274,5 392,0 179,1 - - Qadın və qızlar üçün kostyumlar, ədəd Cədvəldən göründüyü kimi, Cəlilabad rayonunda istehsal olunan məhsullar əsasən regiondaxili istiqamətlidir və bu rayonun hansısa sənaye məhsulu üzrə ixtisaslaşaraq respublika iqtisadiyyatında əhəmiyyətli rol oynamır. Lerik rayonunun iqtisadiyyatında sənaye çox kiçik paya malikdir. Belə ki, 2008-cü ildə rayonun ümumi məhsulunda sənayenin payı 1 faizə bərabər olmuşdur ilərdə bu rayonda sənaye məhsulu təqribən 3,6 dəfə artmışdır. Lerik rayonunun sənayesinin strukturu (ümumi yekuna görə faizlə) Cədvəl Cəmi faydalı qazıntıların hasilatı (enerji materiallarsız) ,45 içki və tütün daxil olmaqla qida məhsularının 0, ,47 0 istehsalı toxuculuq və tikiş sənayesi 0, sellüloz-kağız istehsalı;nəşriyyat işi ,16 0,13 elektirik enerjisi, qaz və suyun istehsalı və bölüşdürülməsi 98, ,51 54,44 Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, hazırda rayonun sənayesində elektirik enerjisi, qaz və suyun istehsalı və bölüşdürülməsi və faydalı qazıntıların hasilatı təşkil edir. Belə ki, bu sahələrin rayonun sənaye məhsulunda xüsusi çəkisi 83,9 faizə bərabər olmuşdur. Qeyd edək ki, 2008-ci ildə ton daş-kəsəkli qum hasil olunmuşdur. Cədvəl 3.77 Lənkəran rayonunun sənayesinin strukturu (ümumi yekuna görə faizlə) cəmi Faydalı qazıntıların hasilatı (enerji materiallarsız) 0 1,02 2,06 3,93 4,57 4,48 içki və tütün də daxil olmaqla qida məhsularının istehsalı 83,1 83,9 77,33 66,17 41,8 74,92 toxuculuq və tikiş sənayesi 0,03 0,04 0,11 0,05 8,14 0

64 Oduncaqların emalı, ağacdan məmulatların istehsalı 0,33 0 0,74 1,54 1,55 1,39 Sellüloz-kağız istehsalı; nəşriyyat işi 0,46 0,33 0,64 0,5 0,73 0,57 Kimya sənayesi ,44 0 Rezin və plastik kütlə məmulatların istehsalı 0 0 0,31 1,16 6,38 1,04 Digər qeyri-metal mineral maddələrin istehsalı 0,24 1,18 1 3,41 5,72 7,11 Metallurgiya sənayesi və hazır metal məmulatların 0 0 0,78 0,82 0,97 0,78 istehsalı elektirik,optik və elektron avadanlıqlarının istehsalı 0, ,16 0,13 0,12 Emal sənayesinin digər sahələri 0 0 0,31 0,85 2,55 1,12 elektirik enerjisi, qaz və suyun istehsalı və bölüşdürülməsi 15,69 13,53 16,73 21,42 8,02 8,5 Lənkəran rayonu regionda sənaye məhsulunun həcminə görə üçüncü yerdə olsa da, burada sənaye daha çox sahələr inkişaf etmişdir. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, illərdə Lənkəran rayonu regionda sənayenin artım sürətinə görə sonuncu yerdədir. Belə ki, Lənkəran rayonunda 2000-ci illə müqaisədə sənaye məhsulun həcmində 2008-ci ildə 1,9 dəfə artım olmuşdur cü ildə ümumi məhsul buraxılışının həcmində sənayenin payı 3,3 fəaizə bərabər olmuşdur. Sənayenin strukturunda yeyinti sənayesi və elektirik enerjisi, qaz və suyun istehsalı və bölüşdürülməsi sahəsi üstünlük təşkil edir. Bu sahələrin sənayeinin ümumi məhsulunda payı 2000-ci ildə 98,79 faizə, 2008-ci ildə 83,42 faizə bərabər olmuşdur. Cədvəl 3.78 Lənkəran rayonunda natural ifadədə əsas sənaye məhsul növlərinin istehsal həcmi Tikinti qumu, min ton - 0,2 12,5 204,8 71, Sümüyü təmizlənmiş, təzə, soyudulmuş balıq əti, ton 191,2 55,4 32,0 8,0 - - Dondurulmuş bütöv dəniz balığı, ton 60,3 53,0 53,6 49, ,4 Kürü, ton 5,8 2, Balıq unu, ton ,3 952,8 455,8 323,4 24 Balıq və dəniz məməlilərinin piy və yağları, ton 99,3 87,7 127,9 106,4 11,3 0,3 Çörək və çörək-bulka məmulatları, ton ,7 418,1 631,0 518,8 Un, ton 17,3 235,8 136,0 55,0 - - Təbii çay, ton 181,0 534,9 434,2 476,3 274,1 434,2 Üstü rezindən olan su keçirməyən ayaqqabı, min cüt ,0 7,6 - Oksigen, ton Tikinti kərpici, kub. m Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, rayonda istehsal olunan əsas sənaye məhsulları əsasən yeyinti məhsulları, tikinti materialları və yüngül sənaye təşkil edir. Onu da qeyd edək ki, istehsal olunan sənaye məhsulları əsasən region daxili tələbatın ödənilməsinə istiqamətlənmişdir. Cədvəl 3.79 Masallı rayonunun sənayesinin strukturu (ümumi yekuna görə faizlə)

65 Cəmi faydalı qazıntıların hasilatı (enerji materiallarsız) 0 0 0, içki və tütündə daxil olmaqla qida məhsularının istehsalı 40,85 3,02 4,3 1,22 0,22 0,58 toxuculuq və tikiş sənayesi 0 0 0, Dəri, dəridən məmulatlar və ayaqqabı istehsalı 0 0 0, Oduncaqların emalı, ağac məmulatlarının 0 0 0,71 0, istehsalı Sellüloz-kağız istehsalı; nəşriyyat işi 0,66 0,03 0,11 0,4 0,06 0,19 Rezin və plastik kütlə məmulatların istehsalı 0 0 0,17 0,03 0 0,004 digər qeyri-metal mineral maddələrin istehsalı 2,84 4, ,18 6,45 4,83 Metal məmulatların istehsalı 0 0 0,54 0, Elektrik, optik, elektron avadanlıqların istehsalı emal sənayesinin digər sahələri 3,3 83,6 77,7 64,03 73,2 72,48 elektirik enerjisi, qaz və suyun istehsalı və bölüşdürülməsi 52,72 8,64 10,02 27,92 20,07 21,91 Regionda sənayesində payı ən yüksək olan inzibati rayon Masallı rayonudur. Belə ki, Masallı rayonunun regionun sənayesində payı 2008-cü ildə 40 faizə bərabər olmuşdur. Cədvəldən göründüyü kimi, bu pay əsasən emal sənayesinin və elektirik enerjisi, qaz və suyun istehsalı və bölüşdürülməsi sahəsi hesabına təmin edilmişdir. Cədvəl 3.80 Masallı rayonunda natural ifadədə əsas sənaye məhsul növlərinin istehsal həcmi Un, ton Taxta pəncərələr, ikitaylı pəncərə və onların çərçivələri, kv m ,0 - - Kərpic, kub m Ofis tipli taxta mebel, ədəd Mətbəx üçün seksiyalı ağac mebel, dəst Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, son illərdə rayonda istehsal olunmuş sənaye məhsulunda tikinti materialları və oduncağın emalı, mebel istehsalı əhəmiyyətli yerə malikdir. Cədvəl 3.81 Yardımlı rayonunun sənayesinin strukturu (ümumi yekuna görə faizlə) Cəmi içki və tütün də daxil olmaqla qida məhsularının istehsalı 3, elektirik enerjisi,qaz və suyun istehsalı və bölüşdürülməsi 96, Yardımlı rayonu regionun ən zəif inkişaf etmiş rayonudur. Belə ki, 2008-ci ildə rayonun ümumi məhsul buraxılışı 33 milyon manat olmaqla, regionun ümumi məhsul buraxılışında 4,4

66 faiz paya malikdir. Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, sənaye məhsulunda elektirik enerjisi,qaz və suyun istehsalı və bölüşdürülməsi sahəsi təşkil edir ki, bu da yerli sənaye istehsalına aid edilə bilməz. Faktiki olaraq rayonda sənaye istehsalı yox dərəcəsindədir. Lənkəran iqtisadi rayonu üzrə sənaye məhsulunun həcmində qeyri-dövlət sektorunun xüsusi çəkisi Cədvəl 3.82 (faizlə) Astara rayonu 22,3 18,4 11,6 1,4 1,8 0,9 Cəlilabad rayonu 1,0 43,4 35,2 55,9 53,8 61,7 Lerik rayonu 18,4 50,3 8,1 9,3 10, Lənkəran rayonu 91,8 87,5 82,0 78,3 92,0 91,4 Masallı rayonu 80,5 88,8 90,0 72,1 79,9 78,1 Yardımlı rayonu Region üzrə, cəmi... 80,1 70,2 50,4 54,8 49,7 Son illərdə ölkədə dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi və xüsusi sahibkarlığın inkişafının dəstəklənməsi xüsusi bölmənin ümumi daxili məhsulda və sənaye məhsulunda ilbəil artmasına gətirib çıxarmışdır. Lakin Lənkəran iqtisadi rayonunun sənayesində dövlət bölməsinin payı yüksək olaraq qalır. Bu da regionda sənayenin zəif inkişafı ilə əlaqədardır. Lənkəran iqtisadi rayonunda sənaye üzrə istehsal edilmiş hazır məhsulun ilin axırına qalığı Cədvəl 3.83 (mln.man.) Astara rayonu 72,9 5,8 49,4 45,9 41,7 26,2 Cəlilabad rayonu - 66,1 35,8 122,0 28,1 28,3 Lerik rayonu Lənkəran rayonu 306,9 628, ,5 297,2 Masallı rayomu 0,6 254, ,1 705,8 684,2 Yardımlı rayonu Lənkəran iqtisadi rayonunda 2008-cü ildə sənaye üzrə hazır məhsul qalığı 2004-cü ilə nisbətən 2,3 dəfə azalmışdır. Qeyd edək ki, məhsul qalığı 2004-cü ildə sənayenin ümumi məhsuluna nisbətdə 7,2 faizə bərabər olmuşdursa, 2008-ci ildə bu göstərici 1,3 faiz təşkil etmişdir. Cədvəl 3.84 Lənkəran iqtisadi rayonunda sənaye üzrə işçilərin orta siyahı sayı (nəfər) Astara rayonu Cəlilabad rayonu Lerik rayonu

67 Lənkəran rayonu Masallı rayonu Yardımlı rayonu Region üzrə, cəmi Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, 2008-cü ildə regionun sənayesində çalışan işçilərin sayı 2000-ci ilə nisbətən 1,2 dəfə artmışdır. Sənayedə işləyənlərin sayında artım Astara rayonunda 1,5 dəfə, Masallı rayonunda 3 dəfə artmışdır. rayonlarında baş vermişdir. Digər rayonlarda azalma olmasına baxmayaraq, region uzrə röstəricidə artım müşahidə olunur. Cədvəl 3.85 Lənkəran iqtisadi rayonu üzrə sənaye-istehsal əsas fondlarının mövcudluğu (ilin axırına balans dəyəri ilə, min. manatla) Astara rayonu Cəlilabad rayonu Lerik rayonu Lənkəran rayonu Masallı rayonu Yardımlı rayonu Region üzrə cəmi Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, cü illərdə Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunda sənaye istehsal əsas fondlarının həcmsi artmışdır. Cədvəl 3.86 Lənkəran iqtisadi rayonu üzrə sənaye-istehsal əsas fondlarının mövcudluğu (ilin axırına balans dəyəri ilə, əvvəlki ilə nisbətən faizlə) Astara rayonu 97,6 100,0 129,6 19,1 d 106,5 100,7 Cəlilabad rayonu 101,5 101,0 93,1 103,3 100,9 102,5 Lerik rayonu 99,6 100,0 100,0 100,0 105,0 118,4 Lənkəran rayonu 95,0 100,7 98,9 120,0 114,8 113,1 Masallı rayonu 100,0 100,2 103,4 43,1 114,0 105,8 Yardımlı rayonu 102,0 100,0 100,0 177,1 181,1 89,3 Ölkədə 1990-cı ildən sonra sənaye istehsalının kəskin şəkildə azalması, mövcud əsas fondlardan istifadə səviyyəsinin də aşağı düşməsinə səbəb olmuşdur. Hazırda mövcud müəssisələrin əksəriyyətinin istehsal güclərindən və istehsal meydançalarından tam və ya qismən istifadə avadanlıqlardan istifadə edilmir. Eyni zamanda təhlil göstərir ki, regionda sahibkarlığın mövcud inkişaf səviyyəsi və maliyyə vəziyyəti iri həcmli investisiya qoyuluşları həyata keçirmək və xarici bazarlara istiqamətlənərək istehsalı təşkil etmək imkanlarını məhdudlaşdırır. Tikinti Tikinti iqtisadiyyatın mühüm sahəsi olmaqla, iqtisadi inkişafın artım tempini müəyyən edir. Ölkədə həyata keçirilmiş investisiya qoyuluşlarının həcmi və strukturu iqtisadi artım tempini və

68 iqtisadiyyatın strukturunu müəyyən edən amildir. Ölkə iqtisadiyyatında struktur dəyişikliklərinin həyata keçirilməsi və iqtisadi artıma nail olmağın zəruri şərti investisiyanın həcminin artırılması və onun səmərəliliyinin yüksəldilməsidir. İnvestisiyanın həcmi milli iqtisadiyyatda faiz dərəcəsindən asılıdır. Mənfəət norması faiz dərəcəsindən yüksək olan halda əlavə investisiya həyata keçirilir. Ölkə daxilində investisiya fəaliyyətinə təsir göstərən amillərin məcmusu onun investisiya mühitini əmələ gətirir. İnvestisiya mühiti-investisiyanın cəlb olunması və axınını müəyyən edən sosial-iqtisadi, siyasi, sosial-mədəni, təşkilati-hüquqi və maliyyə amillərinin məcmusudur. Ölkədə investisiya mühiti nə qədər əlverişsiz olsa, investor investisiya riskinin səviyyəsini o qədər yüksək qiymətləndirir, nəticədə həyata keçirilən investisiya qoyuluşları üçün mənfəət norması yüksək planlaşıdırılır. Belə ki, ölkədə investor tərəfindən nəzərdə tutulan mənfəət normasının səviyyəsinə risksiz dərəcə (dövlət qiymətli kağızlarından gəlirlik faizi), maliyyə və kommersiya risklərinə görə əlavədən ibarət olur. Eyni zamanda, faktiki mənfəət norması ölkədə mövcud kadrların ixtisas səviyyəsindən, infrastruktur obyektlərin inkişafından və s. asılıdır. Məhz investisiya riskinin səviyyəsinin yüksəlməsinə təsir edən amillər faktiki mənfəət normasının aşağı olmasına səbəb olur. Beləliklə, investisiya riskinin yüksək olduğu şəraitdə investisiya fəallığı aşağı olur. Lənkəran iqtisadi rayonunda da investisiya fəallığını məhdudlaşdıran bir sıra amillər mövcuddur. Bu amillər həm investisiya riskinin artmasına, həm də nəzərdə tutulan mənfəət normasının əldə olunması imkanlarının məhdudluğuna səbəb olur. Son illərdə regionda iqtisadi fəallığın artmasına baxmayaraq, rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsalında mövcud problemlər, iqtisadi əlaqələrdəki çətinliklər investisiya riskinin yüksək olmasına səbəb olur. Qeyd etmək lazımdır ki, regionda investisiya mühitinin formalaşması əsasən obyektiv amillərin üstün təsiri əsasında baş versə də, onun təkmilləşdirlməsi imkanları böyükdür. Tikinti əsas fondların geniş təkrar istehsalını müəyyən etdiyindən, o, real sektorda istehsalın və əmək məhsuldarlığının artırılmasında, elmi-texniki tərəqqidə və istehsalın səmərəliliynin yüksəldilməsində mühüm rol oynayır. Cədvəl 3.87 Lənkəran iqtisadi rayonunda tikintinin əsas göstəriciləri Əsas kapitala investisiyalar, min manat 6960, , , , , ,4 o cümlədən: tikinti quraşdırma işlərinə 4220,4 9124, , , , ,0 İstifadəyə verilmiş əsas fondlar, min 4921,6 8913, , , , ,3 manat İstifadəyə verilmiş yaşayış evləri, 35,1 80,8 72,9 85,1 157,5 124,0 ümumi sahə, min kv.m Podrat təşkilatlarının sayı, ədəd Onlarda çalışan işçilərin sayı, nəfər Öz güclərinə yerinə yetirilmiş podrat işlərinin həcmi, min manat 1115,0 2670,2 6229, , , ,5 Lənkəran iqtisadi rayonunda son illərdə investisiya fəallığı artmışdır. Belə ki, 2008-ci ildə əsas kapitala investisiya qoyuluşlarının həcmi 2000-ci ilə nisbətən təqribən 18,7 dəfə, tikinti quraşdırma işlərinin həcmi isə 28,7 dəfə artmışdır. Regionda investisiya fəallığının artması nəticəsində istifadəyə verilmiş əsas fondların, o cümlədən yaşayış evlərinin ümumi sahəsinin

69 həcmi artmışdır. Belə ki, qeyd edilən dövürdə iqtisadi rayonda istifadəyə verilmiş əsas fondlar 18 dəfə, yaşayış evlərinin ümumi sahəsi isə 3,5 dəfə çoxalmışdır. Bütün bu amillər də regionda podrat təşkilatlarının sayının artması və onların yerinə yetirdikləri işlərin həcminin artması ilə nəticələnmişdir. Belə ki, illərdə podrat təşkilatlarının sayı 2 dəfə, onlarda işləyən ışçilərin sayı 1,4 dəfə, öz güclərinə yerinə yetirdikləri işlərin həcmi isə, 29 dəfə artmışdır ci ildə həyata keçirilmiş investisiya qoyuluşlarının 41,2 faizi Lənkəran rayonunun, 19,4 faizi Astara rayonunun, 17,2 faizi Cəlilabad rayonunun, 10,1 faizi Masallı rayonunun, 6,5 faizi Lerik rayonunun və 5,6 faizi isə Yardımlı rayonunun payına düşmüşdür. Cədvəl 3.88 Lənkəran iqtisadi rayonu üzrə əsas kapitala yönəldilmiş investisiyalar (min. man.) Astara rayonu 806, , , , ,5 Cəlilabad rayonu 1253,6 1820,2 2771,1 7350, , ,5 Lerik rayonu 8,7 239,8 3744,5 7037,4 2516,2 9152,3 Lənkəran rayonu 1923,6 4504, , , , ,9 Masallı rayonu 2577,2 2693,5 3519,9 9443,6 5668, ,7 Yardımlı rayonu 390,4 504,6 2160, ,8 6064,4 7847,5 Region üzrə, cəmi 6960, , , , , ,4 Cədvəldən göründüyü kimi, regionda investisiya fəallığı digər rayonlara nisbətən Lənkəran rayonunda daha yüksəkdir. Belə ki, regionda həyata keçirilmiş investsiya qoyuluşlarının həcmində Lənkəran rayonun payı 2000-ci27,6 faiz olmuşdusa, 2008-ci ildə bu göstərici 41,2 faizə bərabər olmuşduur. Bütövlükdə, son illərdə ölkədə iqtisadi inkişafın davamlı xarakter alması ayrı-ayrı rayonlarda da özünü göstərməkdədir. Belə ki, 2008-ci ildə regionun bütün rayonları üzrə investisiya qoyuluşunun həcmi artmışdır. Cədvəl 3.89 Lənkəran regionunun rayonları üzrə tikinti-quraşdırma işlərinin həcmi (min. man.) Astara rayonu 329,2 766, ,1 6947, , ,4 Cəlilabad rayonu 750,9 1651,8 2470,7 5993, , ,6 Lerik rayonu 0,5 165,1 3194,1 6749,1 2073,1 7783,3 Lənkəran rayonu 826,0 4023, , , , ,1 Masallı rayonu 1944,0 2098,7 3253,7 8008,2 5095, ,3 Yardımlı rayonu 369,5 418,1 2045,6 9521,1 5655,7 6873,3 Region üzrə, cəmi 4220,4 9124, , , , ,0 Lənkəran iqtisadi rayonunda əsas kapitala yönəldilmiş investisiya qoyuluşlarının həcminə müvafiq olaraq regionda həyata keçirilən tikinti quraşdırma işlərinin həcmində Lənkəran rayonunun payı yüksəkdir. Bu pay 2000-ci ildə 19,6 faizdən 2008-ci ildə 40,5 faizə qədər artmışdır. Regionda əsas kapitala yönəldilmiş investisiya qoyuluşlarının həcmində tikinti quraşıdrma işlərinin payı cü illərdə 60,6 faizdən 2008-ci ildə 86,4 faizə qədər artmışdır.

70 Lənkəran regionunun rayonları üzrə istifadəyə verilmiş əsas fondlar (mln manat) Cədvəl Astara rayonu 328,2 623, , ,8 4152, ,1 Cəlilabad rayonu 766,0 1723,0 2044,5 5983,5 5090, ,4 Lerik rayonu 8,7 122,2 728,4 714,5 7339,6 6892,5 Lənkəran rayonu 1380,6 3444,8 5535, , , ,3 Masallı rayonu 2091,9 2594,8 3287,2 7416,7 4483, ,7 Yardımlı rayonu 346,2 405,7 1717,7 9904,7 6925,3 5835,3 Region üzrə, cəmi 4921,6 8913, , , , ,3 Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, illərdə Lənkəran iqtisadi rayonunda istifadəyə verilmiş əsas fondların dəy1ərində Lənkəran rayonunun payı (2004cü il istisna olmaqla) böyük olmuşdur. Belə ki, Lənkəran rayonunun regionda istifadəyə verilmiş əsas fondların dəyrində payı 2000-ci ildə 28 faizə, 2008-ci ildə isə 33,7 faizə bərabər olmuşdur. Cədvəl 3.91 Lənkəran regionunun rayonları üzrə istifadəyə verilmiş yaşayış evlərinin sahəsi (min m 2 ) Astara rayonu 4,5 7,9 3,8 5,5 6, Cəlilabad rayonu 10,5 20,7 24,5 33,6 26,9 29,7 Lerik rayonu - 0,9 1,4 01,4 1,1 - Lənkəran rayonu 3,8 27,2 26,6 26,8 34,7 46,2 Masallı rayonu 15,0 14,1 12,6 13,1 13,1 15,5 Yardımlı rayonu 1,3 9,9 4,0 5,7 75, Region üzrə, cəmi 35,1 80,8 72,9 85,1 157,5 124,0 Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, ölkədə həyata keçirilən islahatların nəticəsi olaraq iqtisadi rayonda da yaşayış evlərinin sahəsi də artmağa başlamışdır. Belə ki, regionda 2008-ci ildə istafadəyə verilmiş yaşayış evlərinin sahəsi 2000-ci ilə nisbətən isə 3,5 dəfə çox olmuşdur. Bu artım əsasən Lənkəran rayonunun hesabına baş vermişdir ki, bu rayonda da qeyd edilən yüksəliş tempi müvafiq olaraq 12,2 dəfəyə qədər gəlib çatmışdır. Lənkəran regionunun rayonları üzrə podrat təşkilatlarının sayı (ədəd) Cədvəl Astara rayonu Cəlilabad rayonu Lerik rayonu Lənkəran rayonu

71 Masallı rayonu Yardımlı rayonu Region üzrə, cəmi ci ildə iqtisadi rayonda investisiya fəallığının artması nəticəsində iqtisadi rayonda podrat təşkilatlarının sayının artmasına gətirib çıxarmışdır. Belə ki, 2008-ci ildə regionda podrat təşkilatlarının sayı 2000-ci ilə nisbətən 2 dəfə artmışdır. Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, regionda olan podrat təşkilatlarının əksəriyyəti Lənkəran rayonunda yerləşir. Cədvəl 3.93 Lənkəran regionunun rayonları üzrə podrat təşkilatlarında çalışan işçilərin sayı (nəfər) Astara rayonu Cəlilabad rayonu Lerik rayonu Lənkəran rayonu Masallı rayonu Yardımlı rayonu Region üzrə cəmi Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, Lənkəran iqtisadi rayonunda 2008-ci ildə sayının artımı onlarda işləyənlərin sayının da 1,4 dəfə artımında müşahidə olunur. Qeyd edək ki, bu göstəricinin əsas hissəsi Lənkəran rayonunun payına düşür. İqtisadi rayonda son illərdə podrat işləri artmış və bu artım əsasən Lənkəran rayonunun hesabına baş vermişdir. Belə ki, 2008-ci ildə yerinə yetirilmiş podrat işlərinin 64,8 faizi Lənkəran rayonun payına düşmüşdür. Cədvəl 3.94 Lənkəran regionunda şəhər və rayonlar üzrə yerinə yetirilmiş podrat işlərinin həcmi (min manat) Astara rayonu - 111,9 143,6 371,4 948,4 1403,5 Cəlilabad rayonu 92,7 236,9 226,6 541,3 2068,1 2271,1 Lerik rayonu 27,1 174,2 354,2 397,7 711,5 1192,0 Lənkəran rayonu 763,2 1679,6 4379,7 5285, , ,3 Masallı rayonu 232,5 320,2 818,9 2660,0 4055,9 3396,9 Yardımlı rayonu - 147,4 343,3 1017,2 1672,7 3186,7 Region üzrə, cəmi 1115,0 2670,2 6229, , ,5 Lənkəran iqtisadi rayonunda investisiya fəallığı iqtisadi, sosial, təşkilati-hüquqi və digər amillərdən asılıdır. Bu amillər içərisində iqtisadi rayonun maliyyə vəziyyəti həlledici əhəmiyyətə malikdir və bu da istehsal və sosial sferaya investisiya qoyuluşlarının həyata keçirilməsini müəyyən edir. Qeyd edək ki, 2004-cü ildə həyata keçirilən investisiya qoyuluşlarında bank kreditlərinin xüsusi çəkisi aşağıdır. İnvestisiya qoyuluşunda bank kredit-

72 lərindən istifadə edilməməsi kreditlərin əldə olunması sahəsindəki mövcud problemlərlə əlaqədardır. Cədvəl 3.95 Lənkəran iqtisadi rayonunda istifadəyə verilmiş bəzi sosial obyektlər Ümumtəhsil məktəbləri, şagird yeri Xəstəxanalar, çarpayı Ambulatoriya-polikilika müəssisələri, növbədə qəbul illərdə Lənkəran iqtisadi rayonunda şagird yerlik ümumtəhsil məktəbi, 20 çarpayılıq xəstəxana binaları tikilərək istifadəyə verilmişdir. Təkcə 2008-ci ildə 9415 şagird yerlik, Astara rayonunda 2180, Cəlilabad rayonunda 1980, Lerik rayonunda 2015, Lənkəran rayonunda 1760, Masallı rayonunda 840, Yardımlı rayonunda 640 yerlik ümumtəhsil məktəbləri tikilərək istifadəyə verilmişdir. Daxili imkanlar və digər mənbələr hesabına Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunda yalnız 2008-ci ildə onlarla obyektdə təmir və yenidənqurma işləri aparılmışdır. Bu obyektlərin siyahısında xeyli sosial obyekt, o cümlədən səhiyyə, mədəniyyət, rabitə, elektrik təchizatı, küçə, meydan və parkların abadlaşdırılması, ümumi istifadə üçün ictimai və inzibati binalar və s. vardır. Turizm Turizm istirahət formalarından biri kimi, şəxsiyyətin mədəni və sosial inkişafında mühüm vasitə olmaqla, asudə vaxtı əxlaqi-estetik baxımdan mükəmməl keçirməyi təmin edən əsas sahələrdən biridir. Müasir dövrdə dünyada turizm iqtisadiyyatın ən sürətli inkişaf edən aparıcı sahələrindən birinə çevrilmişdir. Ölkədə turizmin inkişafı iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinə, xüsusən kənd təsərrüfatı, nəqliyyat, rabitə və ticarətin inkişafına stimullaşdırıcı təsir göstərir. Ölkəmizdə hazırda turizmin həm hüquqi, həm də institusional əsasları formalaşdırılmaqdadır cu ildə turizm sahəsində dövlət siyasətinin prinsiplərini, turizm fəaliyyətinin əsaslarını müəyyən edən və turizm sahəsində meydana çıxan münasibətləri tənzimləyən, turizm ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunması qaydasını müəyyənləşdirən Turizm haqqında Qanun qəbul edilmişdir. Turizm haqqında Qanuna, habelə digər müvafiq normativ-hüquqi aktlarda nəzərdə tutulmuş müddəalara uyğun olaraq, turizm sahəsində dövlət siyasətinin həyata keçirilməsini təmin etmək məqsədilə 2002-ci ilin avqust ayında Azərbaycan Respublikasında ci illərdə turizmin inkişafına dair Dövlət Proqramı qəbul edilmiş və həyata keçirilmişdir. Turizm xidməti əhalinin asudə vaxtının səmərəli təşkilini, ekskursiyalar və turist marşrutları, həmçinin turistlərin digər sahələrin xidmətindən istifadə etmələrinin təşkil olunması vasitəsilə təmin etməyə yönəldilmiş bir fəaliyyət kimi müəyyənləşə bilər. Hazırda turizm, bütün dünya ölkələrinin iqtisadiyyatında dinamik inkişaf edən xidmət sahəsi olmaqla, iqtisadi cəhətdən ən səmərəli fəaliyyət sahəsidir. Bu mənada turizmin inkaşafı üçün Lənkəran iqtisadi rayonun zəngin turizm və rekreasiya ehtiyatlarına malikdir. Lənkəran iqtisadi rayonunda turizmin inkişaf etdirilməsi üçün olduqcə əlverişli şərait vardır. Belə ki, iqtisadi rayonun həm rəngarəng təbiətinin olması həmdə tarixi abidələrlə zəngin olması burada turizm potensialının inkişaf etdirilməsi üçün olduqca əlverişli imkanlar

73 yaradır. Mülayim dənizin yaxınlığı, günəşli günlərin çoxluğu bu yerlərdə səyahəti yaddaqalan edir. İqtisadi rayonda turizm istirahət zonaları kimi aşağıdakı istiqamətləri gösrərmək olar. Ənənəvi sənətkarlıq sirləri nəsildən nəslə ötürülür. Cəlilabad rayonu Kür-Araz ovalığının sərhəddində yerləşdir. Burada iqlim zonaları yağıntıların demək olar ki, müntəzəm paylandığı mülayim isti iqlimdən başlamış, yayın quraqlıq keçməsi ilə səciyyəvi olan yarımsəhra və quru çöl iqliminə qədər dəyişir. İncəçay, Bulqarçay, Mişarçay, Göytəpəçay çayları bu rayonun ərazisindən axır. Təqribən 14,7 min hektar sahə meşələrlə örtülüdür. "Zəvvar" ovçuluq təsərrüfatında su quşları ovlamaq olar. Rayonun faunası canavar, dovşan, porsuq, qaban, tülkü, vəhşi ördək, qaz, qartal, turac və digər canlılarla təmsil edilmişdir. Cəlilabadda bir diyarşünaslıq muzeyi, park, mehmanxana və motel vardır Masalli Rayonu bu regionun əsas nəqliyyat arteriyası-azərbaycan paytaxtından cənuba, İrana doğru gedən magistral yolun üzərində yerləşir. Rayonun sərhədlərindən biri Xəzər dənizi sahilləri digəri Talış dağlarıdır. Ərazinin relyefinin müxtəlifliyi-dağlar və düzənliklər (Lənkəran ovalığı), burada iqlimin də xeyli dəyişkən olmasını şərtləndirir. Beləki rayonun iqlimi yayda quraqlıq, mülayim isti havalarla, həmçinin subtropik iqlimə xas olan cizgilərlə əlamətdardır. Rayon ərazisindən axan Viləş, Alvadiçay və Tatyan çayları Xəzər dənizinə tökülür. Rayon bir tərəfdən Xəzər dənizi, digər tərəfdən Talış dağları ilə əhatə olunub. Burada çox gözəl iqlim meşələrində kiçik göllər və şəlalələr, ən məşhuru İstisu bulağı olan çoxlu kükürdlü bulaqlar var. Tarixi abidələri XVI-XIX əsrlərə aid məscidlər, Seyid Sadıq məqbərəsi, Ərkivan qalası ilə təmsil olunur. Masallı rayonu mineral su bulaqları ilə zəngindir. Onların arasında termal sulu olanlar da var, buz kimi soyuq suyu ilə seçilənlər də. Bəzi bulaqların suyunun tərkibində çoxlu kükürd və digər mikroelementlər vardır. Rayonun mənzərəli dağlıq guşələrinin birində İstisu mineral bulağı yerləşir. Bu bulağın suyu müalicəvi xassələrə malikdir. Buraya müalicə olunmağa gələnlər də var, elə-belə istirahat etməyə gələnlər termal su şəlaləsi və asma körpü bu yerlərə xüsusi gözəllik verir. Masallı ərazisində mövcud tarix-memarlıq abidələri XIX əsrdə tikilmiş məscid, qədim hamam, Ərkivan qülləsi və Diyarşünaslıq muzeyinin binası ilə təmsil edilir. Digah və Boradigah kəndlərindəki XVI əsrə aid məscidlər, Seyid Sadiq məqbərəsi də maraqlı abidələrdir. Ənənəvi xalq sənəti məmulatları (həsir, baş yaylıqları, duluzçuluq və ağac məmulatları, xalçalar, corablar) Musaküçə, Türkoba, Qəriblər, Kolatan, Siğdaş və başqa kəndlərdə hazırlanır. Masallıdan Lənkərana gedən yol boyunca, Xəzər dənizinin cənub-qərb sahillərində (Qızilağac körfəzi) Qızilağac qoruğu yerləşir. Bu qoruğun ərazisi körfəzin bütün akvatoriyasını, eləcədə yaxınlıqdakı quru sahələrini əhatə edir. Qoruq 1929-cu ildə su-bataqlıq və çöl quşlarının mühafizə edilməsi və çoxaldılması, köçəri quşların qışlama yeri olan su və yarımsəhra təbii komplekslərinin mühafizəsi məqsədilə yaradılmışdır. Burada yaşayan 248 növ quş və 54 növ balıq arasında Qırmızı kitaba daxil edilmiş növlər də var. "Dəştvənd" İstirahət bazasi Ərkivan kəndinin yaxınlığında yerləşən bu istirahət bazasında Avropa şəhər standartları üzrə təchiz olunmuş koteclər və otel vardır. İçərisində kondisoner, vanna, bar, peyk televiziyası olan rahat nömrələr, sauna, restoran, bar, konfrans zalı, dövrəsində romantik talvarlar düzəldilmiş nohur, balıq ovlamaq imkanları - bütün bunlar bazaya gələnlərin xidmətindədir. Rayonun kəndlərində ağacdan düzəldilmiş rəngarəng, xırda məmulatlar, xalçalar, orijinal hörülmüş həsir örtüklər tapmaq olar. Daşvənd, Türkan, Dəmirağac, Rasim

74 mehmanxanaları, İstisu sanatoriyası, Nil bağı istirahət zonası, Masallı mehmanxanası regionun əsas turizm kompleksləridir. Lənkəran rayonunun ərazisi Xəzər dənizinin şərq sahillərini və Talış dağlarına qədər olan hissədə bütün Lənkəran ovalığını əhatə edir. Xəzər dənizinin buradakı sahillərində çoxlu rahat qumlu çimərliklər salınmışdır. Rütubətli subtorpik iqlim, qışın sərt keçməməsi, quru və qızmar yay günləri, yağışlı payız fəsli bu regionun zəngin flora və faunasını şərtləndirmişdir Onun özünəməxsus iqlim şəraiti burada çay naringi, xurma, feyxoa və bir neçə limon növü ilə təmsil olunan subtorpik bitkilər becərilməsini şərtləndirmişdir. Lənkəranın məşhur çayı öz keyfiyyətinə və ətrinə görə klassik Hindistan çayından heç də geri qalmır. Qızılağac" Qoruğu Xəzər dənizinin cənub-qərb sahillərində Qızılağac körfəzi rayonunda yerləşir. Bu qoruğun ərazisi böyük Qızılağac körfəzinin bütün akvatoriyasını, kiçik Qızılağac körfəzinin şimal hissəsini, eləcədə sahilyanı zonanın yaxınlıqdakı hissələrini əhatə edir. qorub 1929-cu ildə qışlayan və köçəri su, bataqlıq və çöl quşlarının mühafizə edilməsi və çoxaldılması məqsədilə yaradılmışdır. Burada 248 növ quş və 54 növ balıq vardır. Ərazisinin sahəsi hektar olan Hirkan qoruğu da bu rayonda yerləşir cü ildə həmin qoruq Hirkan Milli Parkina çevrilmişdir. Milli park Astara və Lənkəran rayonlarının ərazisinin bir hissəsini tutur. Kiçik Qızılağac yasaqlığı (sahəsi 10,7 min hektar) 1978-ci ildə kiçik Qızılağac körfəzində qışlayan, köçəri su, bataqlıq və suətrafı sahədə yaşayan, o cümlədən nadir və məhv olmaq həddində olan quşların mühafizə edilməsi və onların baş sayının bərpa olunması məqsədilə yaradılmışdır. Bu yasaqlıq bilavasitə Qızılağac qoruğu ilə həmsərhəddir. Lənkərandakı tarixi memarlıq abidələrindən indiyədək salamat qalanlar orijinal fasad naxışları ilə diqqəti cəlb edən Xan evi, Kiçik qala məscidi, Güldəstə minarəsi və qədim Hacı Mirzə hamamıdır. Şəhərdəki tarix muzeyinə baş çəksəniz bu diyarın tarixi ilə tanış ola bilərsiniz. Muzeyin özünün binası da memarlıq baxımından çox maraqlıdır. Şəhərdə dekorativtətbiqi sənət emalatxanaları çoxdur. Orada çılışanlar ağac, daş və metal üzərində oyma sənəti ilə məşğul olur. Lənkəranın ətrafındakı Boladi, Vilvan və Veravul kəndlərində ənənəvi xalq sənəti növləri - zərgərlik, xalçaçılıq, həsir toxuma sənətləri geniş inkişaf etmişdir. Bəzi mənbələrə görə vaxtilə bütün Lənkəran şəhəri qamış basmış bataqlıq ərazidə salınmışdır. Lənkəranın ətrafındakı memarlıq və tarix abidələrindən bir qismi zəmanəmizə qədər salamat qalmışdır: Yuxarı Nüvədi kəndindəki Əbirlər qülləsi, Şıxakaran kəndindəki Şeyx Zahid qülləsi, Lənkərandan bir qədər qərb tərəfdə isə qədim Balabur qalasının xarabaları qalmışdır Hündür olmayan Talış dağları relikt ağaclar üstünlük təşkil edən meşələrlə örtülmüşdür. Rayonun ərazisində yerləşən Hirkan Milli Parkı və Qızılağac qoruğunda çoxlu nadir heyvanlar maral, cüyür, vaşaq, canavar yaşayır və hətta nadir halda pələngə da rast gəlinir. Xüsusilə Astarada yaxşı çimərliklər (qumlu, çınqıllı) var, su burada çox şəffaf və təmizdir. Memarlıq abidələrindən Lənkəranda Ballabur qalası, xan sarayı, XIX əsrə aid məscid və minarə, Astarada qədim qalanın xarabalıqları, XVII əsr karvansarayı, XII əsr məqbərəsi qalmışdır. Yerli mətbəx özünün balıqdan, ov quşlarının ətindən olan, qeyri-adi ədviyyatlar istifadə edilər xörəkləri ilə xüsusilə məşhurdur. İstirahət üçün Lənkəranda Lənkəran Otel Qala, Xəzər mehmanxanaları, Hirkan motelini, Xan Bülan pansionatı, 1001 gecə istirahət bazası və Astarada Savalan mehmanxanası fəaliyyət göstərir. Qeyd edək ki, turizm üçün əlverişli mühitin olması regionda bu sahənin inkişaf etdirilməsi üçün əlverişli zəmin yaratmışdır. Cədvəl 3.96

75 İqtisadi rayonlar üzrə mehmanxana və mehmanxana tipli müəssisələrin sayı və birdəfəlik tutumu Mehmanxana və mehmanxana tipli müəssisələrin sayı, vahid Birdəfəlik tutum, yer Ölkə üzrə - c ə m i Lənkəran iqtisadi rayonu о cümlədən: Astara rayonu Cəlilabad rayonu Lerik rayonu Masallı rayonu Yardımlı rayonu Lənkəran rayonu Göründüyü kimi turizim fəaliyəti üçün olan əlverişli mühit nəticəsində regionda əhalinin istirahətini təmin edəcək müəsissələrin xüsusi ilə mehmanxanaların sayında da öz əksini tapmışdır. Cədvəl məlumatlarından aydın olur ki, son üç ildə iqtisasdi rayonda belə müəsissələrin sayı 3 vahid artmaqla 2008-ci ildə ölkə üzrə olan mehmanxana və mehmanxana tipli müəsissələrin 13.5 faizini təşkil etmişdir. Eyni zamanda son üç ildə həmin müəssisələrdə birdəfəlik tutum yerlərinin sayında da artım olmuşdur. Belə ki, 2008-ci ildə 2006-cı ilə nisbətən maehmanxana və mehmanxana tipli müəssiələrdə birdəfəlik tutum yerlərinin sayı 36.1 faiz artmış və 2008-ci ildə ölkə üzrə müvafiq göstəricinin 8.4 faizini təşkil etmişdir. İqtisadi rayonda isə mehmanxanaların 40.0 faizi; birdəfəlik tutum yerinin 41.7 faizi Masallı rayonunda və mehmanxanaların 26.0 faizi; birdəfəlik tutum yerinin 18.7 faizi Lənkaran rayonlarıda fəaliyyət göstərmişdir. Cədvəl 3.97 İqtisadi rayonlar üzrə mehmanxana və mehmanxana tipli müəssisələrdə nömrələrin sayı, vahid Nömrələrin sayı о cümlədən lüks dərəcəli I dərəcəli turist dərəcəli Ölkə üzrə - c ə m i Lənkəran iqtisadi rayonu о cümlədən: Astara rayonu Cəlilabad rayonu Lerik rayonu Masallı rayonu Yardımlı rayonu Lənkəran rayonu

76 Qeyd etdiyimiz kimi, iqtisadi rayonda mehmanxana tipli müəssiələrində nömrələrin sayında da əvvəlki ilə nisbətən artım müşahidə olunmuşdur. Lakin nömrələrin sayında ümumi artıma baxmayaraq lüks və birinci dərəcəli nömrələrin sayında əvvəlki ilə nisbətən müvafiq olaraq 8 və 27 nömrə azalmışdır. Cədvəl 3.98 İqtisadi rayonlar üzrə mehmanxana və mehmanxana tipli müəssisələrdə yerləşdirilmiş vətəndaşların sayı Yerləşdirilmiş vətəndaşların sayı, nəfər Cəmi o cümlədən ölkə vətəndaşları xarici ölkə vətəndaşları Ölkə üzrə - c ə m i Lənkəran iqtisadi rayonu о cümlədən: Astara rayonu Cəlilabad rayonu Lerik rayonu Masallı rayonu Lənkəran rayonu İqtisasdi rayon üzrə mehmanxana və mehmanxana tipli müəssisələrdə yerləşdirilmiş vətəndaşların sayı ümumilikdə cı ilə nisbətən 2008-ci ildə 9.5 faiz artmışdır. Bu artım xüsusilə, xarici ölkə vətəndaşlarının sayında pzünü göstərmişdir. Belə ki ci ildə bölgənin meymanxanalarında yerləşdirilmiş xarici ölkə vətəndaşlarının sayı 2006-cı ilə nisbətən 76.1 faiz artmışdır. Regionda turizm müəsisələrinin sayının və bu müəssisələrdən istifədə edənlərin dinamiksinin artması son nəticədə bölgə üzrə bu tip müəsissələrin gəlirlərinin artmasınada öz müsbət təsirini göstərmişdir. İqtisadi rayonlar üzrə mehmanxana və mehmanxana tipli müəssisələrin gəliri və istismar xərcləri, min manat Cədvəl 3.99 Mehmanxana və mehmanxana tipli müəssisələrin gəlirləri Mehmanxana və mehmanxana tipli müəssisələrin istismarına çəkilən xərclər Ölkə üzrə - c ə m i Lənkəran iqtisadi rayonu

77 о cümlədən: Astara rayonu Cəlilabad rayonu Lerik rayonu Masallı rayonu Lənkəran rayonu Belə ki, ci illərdə region üzrə mehmanxana xidmətləri müəsisələrin gəlirləri 3.7 dəfə artmışdır ki, bu respublika üzrə müvafiq göstəricidən 2.4 dəfə çoxdur. Baxılan dövrdə iqtisadi rayona daxil olan inzbati rayonlardan isə Lerik rayonunda bu tip müəssisələrin gəlirləri daha yüksək səviyədə artmıçdır. Beləki Lerik rayonunda mehmanxana və mehmanxana tipli müəssisələrin gəlirləri 2008-ci ildə 2006-ci ilə nisbətən min manat artım müşahidə olunmuşdur ki, bu da iqtisadi rayon üzrə qeyd edilən müəssisələrin gəlirlərinin 38.9 faizini təşkil etmişdir ci ildə Lənkəran iqtisadi rayon üzrə mehmanxana və mehmanxana tipli müəssisələrin istismar xərclərin həcmi isə 2006-ci ilə nisbətən 3.8 dəfə vəya min manat artmışdır. Cədvəl Lənkəran iqtisadi rayon üzrə mehmanxana və mehmanxana tipli müəssisələrdə işçilərin orta siyahı sayı, nəfər Mehmanxana və mehmanxana tipli müəssisələrdə işçilərin orta siyahı sayı Ölkə üzrə - c ə m i Lənkəran iqtisadi rayonu о cümlədən: Astara rayonu Cəlilabad rayonu Lerik rayonu Masallı rayonu Yardımlı rayonu Lənkəran rayonu Qeyd edək ki, ci illərdə Lənkəran iqtisadi rayon üzrə mehmanxana və mehmanxana tipli müəssisələrdə işçilərin orta siyahı sayında da artım müşahidə olunmuşdur. Beləki, bu iqtisadi rayona gələn turistlərə 2008-ci ildə 296 nəfər mehmanxana əməkdaşı xidmət göstərmişdir ki, bud a 2006-ci ilə nisbətdə 44 nəfər çoxdur. Ümumiyyətlə, bütün bu göstəricilər üzrə inkişafın olmasına baxmayaraq regionun turizm potensialı bu sahənin daha da inkişaf etdirilməsi əlverişli şərait vardır Lənkəran iqtisadi rayonunda infrastruktur səhələrinin inkişaf səviyyəsinin qiymətləndirilməsi

78 Geniş və səmərəli infrastruktur rəqabətqabiliyyətliliyinin çox mühüm aparıcı faktorlarından biridir. Bu, iqtisadi fəaliyyətlərin yerini və növünü və ya müəyyən bölgələrdə inkişaf edəbiləcək sektorları müəyyən edən vacib faktor oludğuna görə iqtisadiyyatın effektiv işləyə bilməsi üçün həlledicidir. Təkmil infrastruktur regionlar arasındakı məsafə təsirini azaltmaqla ölkənin daxili bazarını birləşdirir, və onu xarici bazarlara inteqrasiya etdirə bilir. Bundan əlavə, infrastruktur şəbəkəsinin genişliyi və keyfiyyəti iqtisadi artıma əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir və çeşidli yollarla gəlir bərabərsizliyi və yoxsulluğu azaldır, bu baxımdan yüksək nəqliyyat və telekommunikasiya infrastrukturu az inkişaf etmiş ölkələr üçün mərkəzi iqtisadi fəaliyyətlərə qoşulmağın ilkin şərtdir. Biznes və müəssisələrin əngəlsiz işləyə bilmələri üçün iqtisadiyyatın kəsilməsiz elektrik enerjisinə də ehtiyacları var. Nəhayət, bütün və geniş telekommunikasiya şəbəkəsi informasiyanın sürətli və sərbərt axımına imkan verir, hansı ki, iqtisadi subyektlər tərəfindən alınan qərarların bütün uyğun məlumatları hesaba aldığına təminat verilməsinə yardım edərək ümumi iqtisadi effektivliyi artırır. Lənkəran iqtisadi rayonu ölkə iqtisadiyyatında ən geniş bazar potensialına malik olan paytaxtdan ortalama olaraq 240 km məsafədə yerləşir, həmçinin respublikanın İranla olan yeganə sərhəd keçid məntəqəsi bu iqtisdi rayonda yerləşir. Eyni zamanda Rusiya, İran və Hindistanı birləşdirən şimal-cənub dəhlizi də Lənkəran iqtisadi rayonunundan keçir. Bu faktor regionun nəqliyyyat infrastrukturunun inkişaf etdirilməsi baxımından mühüm əhəmiyyətə malikdir. Ümumiyyətlə iqtisadi infrastruktur dedikdə aşağıdakılar nəzərdə tutululur: nəqliyyat infrastrukturu informasiya və telekommunikasiya infrastrukturu enerji, su və kanalizasiya təchizatı tullantıların daşınması Bu aşağıdakı sxemdə göstərilmişdir: İqtisadi infrastruktur Yol nəqliyyatı Dəmiryolu nəqliyyat Suyolu nəqliyyatı Havayolu nəqliyyatı Telefon rabitəsi Radio və televiziya Poçt xidməti İnternet Elektrik təchizatı Qaz təchizatı İçməli su təminatı Kanalizasiya xidməti Lənkəran iqtisadi rayonunun iqtisadi infrastrukturunun qiymətləndirilməsi bu faktorları üzrə mövcud məlumatlara əsasən qiymətləndirməyə çalışacayıq. Yol nəqliyyatının əsas göstəriciləri onun uzunluğu və mövcud texniki göstəriciləridir. Amma müxtəlif ölkələrin təcrübələrində nəqliyyat infrastrukturunu qiymətləndirmək üçün fərqli və daha təfərrüatlı keyfiyyətgöstəricilərindən istifadə olunur. Məsələn: ümumi asflatlanmış yolların uzunluğu, yol layihələrinə qoyulan investisiya dövri həcmi, yolların təmir xərclərinin dövri məbləği, yolların hərəkət sıxlığı və s. Azərbaycan Respublikası Nazirlər

79 Kabinetinin 7 fevral 2000-ci il tarixli 16 nömrəli qərarına uyğun təsnifləndirməyə əsasən avtomobil yolları 5 dərəcədə qiymətləndirilmişdir (cədvəl 2.100). Cədvəl ci ildə ümumi istifadədə olan avtomobil yollarının uzunluğu, km Cəmi o cümlədən dərəcələrinə görə I II III IV V Lənkəran iqtisadi rayonu Astara rayonu Cəlilabad rayonu Lerik rayonu Lənkəran rayonu Masallı rayonu Yardımlı rayonu Bu təsnifləndirməyə əsasən 2008-ci ilin məlumatlarına görə Lənkəran iqtisadi rayonunda mövcud olan 1873 km-lik yol şəbəkəsinin yalnız 18 km-i 2-ci yollara aiddir ki, bunun da 7 kmi Masallı, 11 km-i isə Lənkəran inzibati rayonunun payına düşür və əsasən Bakı-Astara magistral yolunun payına düşür. Bu dərəcələrə görə təsnifləndirmənin əsaslarını nəzərə alsaq bu qiymətləndirmə göstərir ki, rayonun nəqliyyat hərəkətinin sıxlığı ümumiyyətlə azdır, bununla bərabər yüksək texniki-istirmar göstəricilərinə uyğun yollar demək olar ki, yox dərəcəsindədir. Bununla bərabər Lənkəran iqtisadi rayonu 2008-ci ilin mövcud məlumatlarına görə yolların ümumi uzunluğnu nəzərə aldıqda (yəni ci dərəcəli yollarıda hesaba qatdıqda) regionlar arasında ən sıx avtomobil yolu şəbəkəsinə malik iqtisadi rayondur (hər kv.km-ə 300 m, ölkə ortalaması 187m/kv.km, Bakı şəhəri tabeliyində olan ərazi ilə birlikdə 83 m/kv.km). Deməli investisiyalar qoyaraq bu yolların texniki-istismar vəziyyətnin yüksəldilməsi ilə yüksək yol-nəqliyyat infrastrukturuna sahib olmaq olar. Bir çox ölkələrin təcrübəsində də müşahidə olunur ki, regionlar üzrə infrastruktur ilə bağlı göstəriciərin qıtlığından dolayı infrastruktur qiymətləndirmələri üçün keyfiyyət göstəricilərini formalaşdırmaq adətən çətinliklər yaradır. Buna görə mövcud məlumatlarla uzun müddətdə regionun rəqabətqabiliyyətliliyinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edən infrastruktur faktorunun qiymətləndirilməsi üçün mümkün göstəricilərin əldə olunmasına çalışılmaqdaddır. Bu eləcə də yol nəqliyyatı infrastrukturu üçün də keçərlidir. Bunun üçün rəqabətqabiliyyətliliyinin son hədəfi olaraq regionunun kiçik sahibkarlıq sektorunun (kiçik sahibkarlığın regionlarda məhsul buraxılışının çox hissəsini təşkil etməsi səbəbiylə) məhsul buraxılışını (ÜDM-nin regional payının əvəzi olaraq) və infrastrukturun göstəricisi olaraq regionda yükdaşımaların həcminin dəyişməsini hesab edərək ci illər üçün bu göstərici ilə son hədəf arasında əlaqə yaratmağa çalışsaq görərik ki, bunlar arasında çox güclü reqrsiya əlaqəsi var. Bu əlaqə çox yüksək 0.94 müəyyənlik əmsalı ilə təyin olunur (R 2 =0.94). Qrafik 1. Məhsul buraxılışı və avtomobol nəqliyyatı ilə yükdasımalr arasındakı əlaqə (məhsul buraxilişi ildə min manat, yükdaşımalar ildə min ton)

80 masulburaxilisi yukdasimalar masulburaxilisi masulburaxilisi Amma illər üzrə verilənlərin az olmasına baxmayaraq bu əlaqə uzunmüddətli əlaqədir, həmçinin bu əlaqənin tərsi də doğrudur, yəni region inkişaf etdikcə onun yol infrastrukturu da inkişaf etdirilir. Amma bu halda verilən əks təsirlərdən hasının nə dərəcədə olduğunu müəyyən etmək məlumatların azlığı səbəbiylə çətindir. Hər halda nəzəriyyədən bildiyimiz kimi infrastruktur faktorunun sonuncuya təsiri daha öncə gəlir. İnfrastrukturun əsas tərkib hissələrindən biri də rabitədir. Respublikanın digər regionlarında olduğu kimi Lənkəran iqtisadi rayonunda da rabitə xidmətinin keyfiyyətinin yüksəldilməsi məqsədilə mövcud ATS-lərin elektronlaşdırılması elektronlaşdırılması və rabitə şəbəkəsinin genişləndirilməsi prossesi gedir. Cəvəl 2-dən göründüyü kimi elektron sistemli ATS-lərin sayında ci illər arasında əhəmiyyətli dərəcədə (9.5 dəfə) artışlar olmuşdur ci illər ərzində iqtisadi rayonun ATS-lərinin ümumi tutumunun illi ortalama artım tempi (8.3 %) ölkə ortalamsından aşağı olsa da, elektron sistemli ATS-lərin ümumi tutumundakı artış tempi (47%) ölkə ortalamsının (20.5%) üzərindədir. Bu onu göstərir ki, bu illərərzində mövcud ATS sisteminin sürətli elektronlaşdırlması aparılmışdır. Bunun nəticəsində əgər 2003-cü ildə ATS-lərin ümumi tutumunda elektron nömrələrin nisbəti 17.6 % idisə, 2008-ci ildə bu nisbət 80 %-ə çatmışdır. Cədvəl Lənkəran iqtisadi rayonunda ATS-lərin ümumi sayı İllər ATS-lərin ümumi sayı, vahid o cümlədən elektron sistemli, vahid Mobil rabitə şəbəkəsinə gəldikdə isə Lənkəran iqtisadi rayonunda ci illər ərzində mobil rabitə abunəçilərinin sayı 9.1 dəfə artmışdır, bu abunəçilərin illik artım tempi (56.2 %) isə ölkə ortalamasından (42 %) çoxdur. Cədvəl Lənkəran iqtisadi rayonunda ATS-lərin ümumi tutumu İllər

81 ATS-lərin ümumi tutumu, nömrə o cümlədən elektron sistemli ATSlərin ümumi tutumu, nömrə Nəticə bu illər ərzində rayonun mobil abunəçilərinin ölkə sayına nisbəti 2 % (3%-dən 5 %-ə) artmışdır (cədvəl 4) Cədvəl Mobil telefon abunəçilərinin sayı (min abunəçi) İllər Ölkə üzrə Lənkəran iqtisadi rayonu üzrə Rabitə infrastrukturunda ATS-lərin sayının artırılması və sürətlə elektronlaşdırılması nəticəsində digər regionlarda da olduğu kimi şəhərlərarası telefon danışıqlarının sayı digər regionlarla müqayisə də az olsa da, iki dəfədən çox artmışdır. Cədvəl Şəhərlərarası telefondanışıqlarının sayı (min danışıq) İllər Ölkə üzrə Lənkəran iqtisadi rayonu üzrə Ümumilikdə ölkə üzrə şəhərlərarası danışıq göstəricisində payı 2003-cü ildə 8 %-dən 2008-ci ildə 5 %-ə düşmüşdür. Bu da qeyd etdiyimiz kimi artım tempinin ölkə üzrə orta göstəricinin altındaolması səbəbiylədir. Lənkəran iqtisadi rayonunun enerji infrastrukturunu qiymətləndirmək üçün elektrik enerjisi və təbii qaz ilə təmin olunma səviyyəsinə baxaq ci ildə iqtisdi rayon üzrə istehlak olunan elektrik enerjisinin miqdarı 455.3mln kv.saat olmuşdur ki, bu göstəriciyə görə rayon Bakı şəhərini çıxmaqla yalnız Aran və Gəncə-Qazax iqtisadi rayonlarından geridə qalmaqdadır. Amma əhali sayını nəzərə aldıqda, bir ailə tərəfindən il ərzində istehlak edilmiş elektrik enerjisi miqdarı kv.saat olmuşdur. Aşağıdakı cədvəldən göründüyü kimi bu göstəriciyə görə Lerik və Yardımlı rayonları digərlərindən geridə qalır. Bunun əsas səbəbi olaraq iqtisadi rayonun dağlıq bölgələrinin elektrik enerjisi ilə təminatının zəif olması göstərilə bilər. Cədvəl ci ildə Lənkəran iqtisadi rayonu üzrə bir ailə tərəfindən il ərzində istifadə edilmiş elektrik enerjisi miqdarı (kv.saat) Lənkəran iqtisadi rayonu Astara Lənkəran Lerik Yardımlı Masallı Cəlilabad

82 Bakı şəhəri, Abşeron və Aran iqtisadi rayonlarını çıxmaqla digər rayonların eləcə də Lənkəran iqtisadi rayonunun göstəriciləri eyni olmaqla (orta hesabla 3220 kv.saat) geridə qalır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi bunun səbəbi bu rayonlarda elektrik enerjisi ilə təminat səviyyəsi az olan dağlıq bölgələrin olmasının ümumi göstəricini aşağı salması ilə izah oluna bilər. Cədvəl Lənkəran iqtisadi rayonu üzrə hər bir nəfərə düşən istifadə edilmiş təbii qaz miqdarı Təbii qaz, kub metr Respublika üzrə, cəmi Bakı Abşeron Gəncə-Qazax Şəki-Zaqatala Lənkəran 75.0 Quba-Xaçmaz Aran Yuxarı Qarabağ 9.7 Dağlıq Şirvan Naxçıvan Statistika komitəsinin verdiyi məlumata görə 2007-ci ildə Lənkəran iqtisadi rayonunda əhali tərəfindən istifadə edilmiş təbii qazın ümumi miqdarı 60mln. kub metr təşkil etmişdir ki, bu regionlar üzrə orta göstəricidən (120mln. Kub metr) də aşağıdır. Əhali sayını nəzərə aldıqda təbii qaz infrastrukturu vəziyyətinin ağır olduğu daha da bariz görünür (cədvəl ). İnfrastrukturun çox mühüm tərkib hissəsi olan su infrastrukturunu içməli su ilə təchiz olunma və kanalizasiya təchizatı ilə qiymətləndirək. Meliorasiya və Su Təsərrüfatı Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin məlumatlarına əsasən 2008-ci ildə məişət ehtiyacları və içmək üçün sudan istifadə miqdarının 1.1mln kub metr, bir sakin hesabı ilə 1 kub metr təşkil etmişdir ki, hər iki göstəriciyə görə digər regionlardan kəskin şəkildə geridə qalaqdadır. Cədvəl Ölkənin iqtisadi və inzibati rayonları üzrə məişət ehtiyacları və içmək üçün sudan istifadə edilməsi (milyon kub metr) 2008 mlyn. kub metr Bir sakinə hesabı ilə, kub metr Azərbaycan Respublikası Bakı şəhəri Abşeron iqtisadi rayonu Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonu Lənkəran iqtisadi rayonu Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu Aran iqtisadi rayonu Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonu Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonu 1.9 7

83 Naxçıvan iqtisadi rayonu Meliorasiya və Su Təsərrüfatı Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin məlumatlarına əsasən 2008-ci ildə ölkənin iqtisadi və inzibati rayonları üzrə çirkab suların kənara atılması qiymətlərinə baxsaq görərik ki, Lənkəran iqtisadi rayonu hər sakin hesabı ilə kənara atılan çirkab suların miqdarına görə digər regionlardan geridədir. İqtisadi rayonun yaşayış məntəqələrinin bir çoxunda sistemli kanalizasiya infrastrukturu olmaması yuxarıdakı göstəricinin ümumi iqtisadi rayon üzrə aşağı həddə olmasına səbəb olmuşdur. Cədvəl Ölkənin iqtisadi və inzibati rayonları üzrə çirkab suların kənara atılması. ümumi, mln.kub metr bir sakinə hesabı ilə, kub metr Bakı şəhəri Abşeron iqtisadi rayonu-cəmi Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu-cəmi Şəki-Zaqatala iqtisadi rayonu - cəmi Lənkəran iqtisadi rayonu - cəmi Quba-Xaçmaz iqtisadi rayonu - cəmi Aran iqtisadi rayonu - cəmi Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonu-cəmi Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonu - cəmi Naxçıvan iqtisadi rayonu- cəmi Sahibkarlıq mühitinin qiymətləndirilməsi Son illərdə biznes mühitin əlverişliliyinin artırılmasına bilavasitə təsir edən başlıca amillərdən biri kimi vergilərin sayı, sosial sığorta ödənişləri xeyli azaldılmışdır ci ildən etibarən vergi dərəcələri ardıcıl olaraq endirilməyə başlanılmışdır. Belə ki, müəssisə və təşkilatların mənfəətindən vergi tutulmasının proqressiv sistemindən proporsional sistemə keçilməsi və bu vergi növü üzrə vergi dərəcəsinin tədricən 35%-dən 22%-ə endirilməsi, ƏDVnin dərəcəsi 18%-dək azaldılması, bir sıra vergilərin ləğv edilməsi, fiziki şəxslərin gəlirlərindən tutulan vergilərin dərəcələrinin maksimum həddinin 55%-dən 35%-ə endirilməsi, sosial sığorta ayırmalarının 40 faizdən 22 faizədək aşağı salınması, vergilərin ümumi sayının 15-dən 9-dək azaldılması, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan sahibkarların 2009-cu ilə qədər torpaq vergisi istisna olmaqla digər vergilərdən azad edilməsi və s. bu yönümdə həyata keçirilən tədbirlər biznes mühitin əlverişliliyinin artırılması ilə şərtlənmişdir. Ölkədə mövcud olan lisenziyalaşdırma sistemi köklü surətdə dəyişdirilmiş, lisenziyalaşdırılan fəaliyyət növlərinin sayı 240-dan 54-ə endirilmiş, lisenziyanın müddəti isə 2 ildən 5 ilə qədər uzadılmışdır. Yeni lisenziyalaşdırma sisteminin tətbiqi azad rəqabətin inkişafına, istehsal olunan məhsulun, göstərilən xidmətlərin keyfiyyətinin yüksəlməsi prosesini daha da sürətləndirmişdir. Bununla yanaşı, ölkədə ixrac rüsumları ləğv edilmiş, idxalda rüsumların 15%-lik maksimal həddi müəyyənləşdirilmişdir. Eyni zamanda, daxili bazarda haqlı rəqabət mühitinin

84 inkişaf etdirilməsi, təbii inhisarçıların tariflərinin, habelə dövlət tərəfindən müəyyənləşdirilən qiymətlərin müntəzəm şəkildə tənzimlənməsi məqsədilə ölkə Prezidentinin qərarına əsasən və Nazirlər Kabinetinin 31 yanvar 2002-ci il tarixli qərarı ilə Azərbaycan Respublikasının Tarif Şurası yaradılmışdır. Hazırda bu sahədəki siyasət sahibkarlığa dövlət himayəsinin sistem şəklində həyata keçirilməsinin, sahibkarlara dövlət dəstəyi tədbirlərinin səmərəsinin yüksəldilməsinin təmin edilməsinə yönəldilmişdir. Bu strateji xəttin reallaşdırılması istiqamətində ardıcıl tədbirlər həyata keçirilməkdədir. Sahibkarlığa dövlət maliyyə köməkliyi mexanizmi yaradılmış, bu mənbə kiçik və orta sahibkarların maliyyə vəsaitlərinə olan tələbatının ödənilməsinin mühüm real mənbəyi kimi çıxış edir. Fəaliyyəti ölkənin ixrac qabiliyyətinin artırılması və xarici investisiyaların cəlb edilməsi kimi öncül məqsədlərin reallaşdırılmasına yönəlmiş Azərbaycanda İxracın və İnvestisiyaların Təşviqi Fondunun yaradılması təmin edilmişdir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sahibkarlıq fəaliyyəti subyektlərinin fəaliyyətinin bir pəncərə prinsipi üzrə təşkilinin təmin edilməsi tədbirləri haqqında 2007-ci il 25 oktyabr tarixli, 2458 saylı Sərəncamı ilə vahid dövlət qeydiyyatı orqanı Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyi və onun Azərbaycanda 2008-ci il 1 yanvar tarixindən tətbiq edilməsi müəyyənləşdirilmişdir. Bir pəncərə sisteminin tətbiqindən sonra Azərbaycanda biznesə başlama proseduraları 15-dən 1-ə və bunun üçün sərf olunan vaxt 30 gündən 3 günə endirilmişdir. Bu sistemin tətbiqindən sonra qeydiyyatdan keçən hüquqi şəxslərin sayı xeyli artmışdır. Bütün bu tədbirlər nəticəsində Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası tərəfindən hazırlanmış hesabatda Azərbaycanın reytinqinin kəskin şəkildə yaxşılaşdırılması gözlənilir. Bununla da Azərbaycan ən sürətli islahatlar aparan ölkələr sırasına yüksələcəkdir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Azərbaycan Respublikasında sahibkarlığın inkişafı ilə bağlı bəzi tədbirlər haqqında 2007-ci il 30 aprel tarixli Fərmanının əsas məqsədlərindən biri də tikinti məqsədləri üçün torpaq sahələrinin ayrılması olmuşdur. Fərmanın 1.2-ci bəndinin icrasının təmin olunması məqsədi ilə aidiyyəti dövlət qurumlarının nümayəndələrindən ibarət işçi qrupu yaradılmış, görüşlər keçirilmişdir. Bununla da Tikinti məqsədləri üçün torpaq sahələrinin ayrılması, tikinti (yenidənqurma və bərpa) işlərinə icazə verilməsi və tikintisi başa çatmış obyekt və qurğuların istismara qəbul edilməsi proseduralar ın layihəsi hazırlanaraq Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinə təqdim edilmişdir. Sənədin təsdiqindən sonra Azərbaycanda tikinti məqsədləri üçün torpaq sahələrinin ayrılması, tikinti işlərinə icazə verilməsi və tikintisi başa çatmış obyekt və qurğuların istismara qəbul edilməsi prosedurlarının sayı 28-dən 12-yə endiriləcək. Həyata keçirilmiş məqsədyönlü tədbirlər nəticəsində özəl sektorun Ümumi Daxili Məhsuldakı payı 84%-ə çatmışdır (Cədvəl1). Sahibkarlığın sürətli inkişafının təmin edilməsi, səmərəli maliyyə kredit mexanizminin formalaşdırılması sahəsində görülən işlər, özəl sektora dövlət qayğısının artması, dövlət tərəfindən maliyyə dəstəyinin gücləndirilməsi ildən ilə müsbət nəticələr verməkdədir. Bu səbəbdən özəl sektorun ÜDM-da payı getdikcə artmaqdadır. Son illərdə aparılan islahatlar nəticəsində iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində, o cümlədən aqrar sektorda, sənayedə, ticarətdə, mehmanxana və iaşə xidmətində, tikinti, nəqliyyat, rabitə və s. kimi istehsal və xidmət sahələrində qeyri-dövlət bölməsinin payı 70-99% təşkil etmişdir. Özəl sektoprun ÜDM də payı Cədvəl 3.110

85 Illər ÜDM, mln. manat Özəl sektorun ÜDM-də payı,% ,8 30, ,1 70, , ,5 73, ,2 73, ,5 77, , ,1 84 Mənbə: Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi Azərbaycanda sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi üçün qəbul olunan qanunlar, tətbiq olunan proqramlar, sahibkarlığın mövcud vəziyyəti ilə bağlı verilən məlumatların fonunda Lənkəran iqtisadi rayonunun sahibkarlıq mühitini qiymətləndirək. Ölkə iqtisadiyyatı, xüsusilə də son illər ərzində böyüyən neft sənayesi hesabına inkişaf etmişdir ki, bu da öz növbəsində kiçik və orta sahibkarlıq müəssisələrinin artmasına təkan vermişdir. Lakin KOM-ların sayının artımı bu sahibkarlıq sektorunun ÜDM-ə töfhəsini əks etdirmir. Neft sektorunun artımı nəticəsində qeyri-neft sektorunun inkişafı, ümumi iqtisadi sıçrayışın fonunda demək olar ki, avtomatik şəkildə baş vermişdir. Son meyllər qeyri-neft sektorunun, xüsusilə də KOM-ların artımının zəiflədiyini, yəni nisbət baxımından neft sektoru ilə müqayisədə kiçildiyini göstərir (diaqram 1). Diaqram 1. ÜDM-in illərə görə artımı və KOM-ların ÜDM-də payı mlrd.man. %-lə mlrd.man. %-lə mlrd.man. %-lə ÜDM ÜDM-də KOM-ların payı Mənbə: İFC-nin Azərbaycanda KOM-lar üzrə hesabatı, 2009 Azərbaycanda kiçik və orta müəssisələr iki qrupa bölünür: fərdi sahibkarlar (yəni Hüquqi şəxs yaratmadan müəssisənin yeganə sahibi) və kiçik və orta müəssisələr (yəni hüquqi şəxslər). Fərdi sahibkarlar birmənalı olaraq hüquqi baxımda kiçik müəssisələr hesab olunurlar, hüquqi

86 şəxs kimi qeydə alınanlar isə iki göstəriciyə görə (işçilərin sayı və illik döriyyə) əsasən təsnif olunurlar. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin kiçik sahibkarlıq subyektlərinin fəaliyyət növünə görə təsnifləndirilməsi haqqında 20 aprel 2004-cü il 57 saylı sərəncamına görə kiçik biznes sektorlar üzrə aşağıdakı kimi təyin olunur: Tikinti və sənaye sahələrində - işçilərin sayı 40 nəfərdən və illik dövriyyəsi 200 min AZN-dən ( USD) azdırsa. Kənd təsərrüfatı işçilərin sayı 15 nəfərdən və illik dövriyyəsi AZN-dən ( USD) azdırsa. Topdansatış ticarəti - işçilərin sayı 10 nəfərdən və illik dövriyyəsi AZN-dən ( USD) azdırsa. Digər sahələr işçilərin sayı 5 nəfərdən və illik dövriyyəsi AZN-dən ( USD) azdırsa. Lənkəran iqtisadi rayonunda kiçik sahibkarlıq subyektlərinin sayı 2005-ci ildən (2007-cil il istisna olmaqla) davamlı olaraq artmışdır (5.6%), lakin bu artım sürəti getdikcə azalmışdır ci ildə 15.3% artarkən sonraki illərdə orta hesabla 2.3% artmışdır. Cədvəl Lənkəran iqtisadi rayonu üzrə KOM-larin bəzi göstəriciləri Kiçik və orta müəssisələrinsayı KOM-ların artım sürəti - 15,3% 4,9% -1,9% 4,0% Ölkə üzrə KOM-ların sayı Ölkə üzrə saya nisbəti 6,3% 6,6% 6,7% 6,1% 6,2% Əhalinin ümumi əhaliyə nisbəti 9,3% 9,3% 9,4% 9,4% 9,4% Ümumi olaraq bu dörd ildə orta artım sürəti ölkə üzrə orta göstərici ilə (5.6%) eyni olduğuna görə iqtisadi rayonun KOM-larının ölkə üzrə say nisbəti demək olar ki, dəyişməz qalmışdır (orta hesabla 6.4%). KOM sektorunun böyüməsi onun ölkənin iqtisadiyyatı üçün əhəmiyyətinin artmasında xəbər verir. Bu, qeydiyyata alınan müəssisələrinsayının artması ilə, xüsusilə də burada çalışan işçilərin sayının artması ilə xarakterizə olunur. Bundan əlavə Lənkəran iqtisadi rayonunun əhalisinin ümumi əhaliyə içindəki payı kiçik sahibkarlığın ölkə üzrə KOM-lar içindəki payından daha yüksək olduğunu görə bilirik. Bu onunla izah olur ki, əhalinin hər min nəfərinə düşən sahibkarlıq subyektlərinin sayı digər rayonlarınkinə nisbətən azdır. Aşağıdakı qrafikdən göründüyü kimi hər min sakinə düşən KOM-ların sayına görə Lənkəran iqtisadi rayonu digər regionlardan geridə qalır. Bu yenə də regionda sahibkarlığın artım tempinin aşağı olması ilə bağlı olmuşdur. Diaqram 2. KOM-ların üzrə regionlarüzrə paylanması və hər min sakinə düşən KOM-ların sayı

87 40,0% 35,0% 30,0% 25,0% 20,0% 15,0% 10,0% 5,0% 0,0% Bakı Aran Gəncə- Qazax Abşeron Lənkəran Şəki- Zaqatala Quba- Xaçmaz Naxçıvan Dağlıq Şirvan Yuxarı Qarabağ Regionlar üzrə paylanma Hər min sakinə düşən KOM-ların sayı Bununla bərabər sahibkarlıq icmasında sahibkarlıq subyektlərinin 95.1%-i fərdi sahibkarlığın payına düşür (diaqram 3). Fərdi sahibkarların qeydiyyat prossesinin hüquqi şəxsə nisbətən daha asan olması, qeydiyyat, lisenziya və icarə xərclərinin daha az olması, sahibkarların fikrincə yoxlama orqanlarının regional nümayəndələri ilə qeyri-rəsmi razılığa gəlməyin asan olması səbəbiylə sahibkarlar üçün fərdi sahibkar kimi fəaliyyət göstərmək daha məqbuldur. IFC-nin Azərbaycanda KOM-lar üzrə sorğu araşdırması bu nəticəyə gəlmişdir. Diaqram 3. Kiçik müəssisələr və fərdi sahibkarlığın müqayisəsi. 100% % 60% 40% 20% kiçik müəssisələr hüquqi şəxslər fiziki şəxslər fərdi sahibkarlar 0% Subyektlərin sayı Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına əsasən ölkə iqtisadiyyatında KOM-ların rolu, xüsusilə də onun özəl sektorun inkişafına tövhəsi artmaqdadır. İqtisadi rayon üzrə muzdla işləyənlərin ümumi sayında kiçik müəssisə işçilərinin payı ci illərdə 45%-dən 75%- ə qədər artmışdır. Cədvəldən göründüyü kimi bu yüksək artış əsasən fərdi sahibkarlar yanında çalışan muzdlu işçilərin artması hesabına baş vermiçdir. Belə ki, iki il kiçik müəssisələrdə çalışan muzdlu işçilərin sayı 38% artarkən, fərdi sahibkarlar yanında çalışan muzdlu işçilərin sayı 70% artmışdır. Bunun səbəbi yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi fərdi sahibkar kimi qeydiyyatdan keçməyin daha asan olması və s. səbəbiylə fərdi sahibkarların daha sürətlə artmasıdır. Cədvə Lənkəran iqtisadi rayonu üzrə KOM-larda çalışan muzdlu işçilərin sayı

88 Rayon üzrə ümumi muzdlu iişçilərin sayı Kiçik müəssisələrdə (hüquqi şəxslər) çalışanmuzdlu işçilərin sayı Fərdi sahibkarların (fiziki şəxslər) yanında çalışan mzdlu işçilərin sayı* Ümumi KOM-larda çalışan muzdlu işçilərin sayı KOM-larda çalışan muzdlu işçilərin ümumi muzdlu işçilər sayına nisbəti (%-lə) * Fərdi sahibkarların (FS) yanında çalışan muzdlu işçilərin sayı ilə bağlı rəsmi məlumat olmadığına görə bu BMK-nın Azərbaycanda KOM-lar üzrə hesabatında verilmiş aşağıdakı düsturdan istifadə edilmişdir: (hər bir kiçik müəssisəyə düşən işilərin orta sayı-2)xfs sayı=fslar yanında çalışan muzdlu işçilərin sayı. Bu sahibkarların əksər hissəsi (44.3%) ticarət və xidmət sektorlarında çalışır. Onlar əsasən minimal investisiya ilə tez gəlir gətirən sahələrdə, xüsusilə ticarət və həmçinin iqtisadi rayonun ənənəvi fəaliyyət sahəsi olan kənd təsərrüfatı (32%) sahəsində cəmləşmişdir. Diaqram 4. Fəaliyyət sahələri üzrə kiçik müəssisələrin bölgüsü 4.5% 6.3% 1.5% kənd təsərrüfatı, ovçuluq 32% sənaye tikinti Ticarət 44.3% Nəqliyyat,anbar təsərrüfatı və rabitə 9.2% 9% Daşınmaz əmlak icarə Digər sahələr Lənkəran iqtisadi rayonunda KOM-ləri məhsul buraxılışına görə qiymətləndirdikdə görərik ki, ci illər ərzində məhsul buraxılışı hər il orta hesabla 24% artmışdır ki, ölkə üzrə orta göstərici (37.5%) və Bakını çıxmaq şərtilə digər regionların orta göstəricisi (32.1%) ilə müqayisədə daha azdır. Bu artışın çox hissəsi Lənkəran və Cəlilabad inzibati rayonlarında KOM-ların məhsul buraxılışının yüksək illik artımı sayəsində baş vermişdir (uyğun olaraq illik orta hesabla 56% və 32% artım). Lənkəran iqtisadi rayonu üzrə KOM-ların məhsul buraxılışı. Cədvəl 3.113

89 Lənkəran iqtisadi rayonu Astara rayonu Cəlilabad rayonu Lerik rayonu Lənkəran rayonu Masallı rayonu Yardımlı rayonu Ölkənin digər regionları ilə müqayisə etdikdə görünür ki, 2008-ci Lənkəran iqtisadi rayonu kiçik sahibkarlıq subyektlərinin ölkə üzrə payı 6.2% olsa, məhsul buraxılışındakı payı artım sürətinin digər regionlara nisbətən zəif olması səbəbiylə ildən ilə azalaraq 3.2%-ə üşmüşdür. Bu göstərici ilə yalnız Quba-Xaçmaz (1.5%) və Dağlıq Şirvan (1.7%) iqtisadi rayonlarını geridə qoymaqdadır. Cədvəl Ölkənin regionları üzrə kiçik sahibkarlıq subyektlərinin məhsul buraxılışının strukturu,%-lə Bakı şəhəri 56,2 60,6 57,4 60,1 62,8 Abşeron 5,5 5,1 4,6 5,7 5,3 Gəncə-Qazax 8,0 7,4 7,9 5,5 5,6 Şəki-Zaqatala 4,1 3,7 4,0 3,9 3,9 Lənkəran 4,9 3,9 5,4 3,5 3,2 Quba-Xaçmaz 2,0 2,2 1,9 1,5 1,5 Aran 12,2 10,5 10,4 11,1 9,7 Yuxarı Qarabağ 0,5 0,7 0,5 0,5 0,4 Kəlbəcər-Laçın 0,1 0,3 0,4 0,6 0,7 Dağlıq Şirvan 1,8 1,5 1,8 1,5 1,7 Naxçıvan 4,6 4,2 5,7 5,1 5,0 Məhsul buraxılışının sahələr üzrə bölgüsünə nəzər yetirsək görərik ki, ticarət sektorunun payı sahibkarlıq subyektlərinin sayına uyğun olaraq üstünlük təşkil edir. Amma ci illər ərzində əsaslı tikintinin artması nəticəsində tikinti sektorunun payı tədricən çoxalmış (3%- dən 20%-ə qədər), ticarət sektorunun payı isə 63%-dən 38%-ə enmişdir. Kiçik sahibkarların 32%-nin kənd təsərrüfatı sahəsində cəmləşməsinə baxmayaraq kənd təsərrüfatın sahəsində fəaliyyət göstərən kiçik sahibkarlığın məhsul buraxılışındakı payı 2008-ci ildə 3.2% civarındadır. Diaqram 5. Məhsul buraxılışının sahələr və illər üzrə bölgüsü

90 70,0% 60,0% 50,0% 40,0% 30,0% 20,0% 10,0% 0,0% kənd təsərrüfatı, ovçuluq, balıqçılıq sənaye tikinti ticarət; təmiri nəqliyyat, anbar təsərrüfatı və rabitə daşınmaz əmlakla əlaqədar əməliyyatlar digər sahələr Sahibkarlığın inkişafı bilavasitə maliyyə resurlarının əldə edilməsi onların səmərəli şəkildə istifadəsindən asılıdır. Əsas fondlara yönəldilən investisiya götəricilərinin fonunda yuxarıda deyilənlərə bir daha açıq izah tapmaq olar. Ölkə üzrə əsas kapitala yönəldilmiş investisiyaların yarısından çoxu neft sektorunun payına düşür və bu vəziyyət yalnız 2008-ci ildən sonra düzəlməyə başlamışdır. Kiçik sahibkarlığın payı isə artan trendin içinə girməsinə baxmayaraq 2008-ildə 3.7% göstərici ilə də çox kiçikdir ci illər ərzində Lənkəran iqtisadi rayonunda kiçik sahibkarlıq subyektləri tərəfindən əsas kapitala investisiya qoyuluşu 7 dəfə yüksələrək, 2007-ci ili çıxmaq şərti ilə davamlı olaraq artmışdır. Lakin KOM-ların ümumi investisiya qoyuluşundakı payına nəzər saldıqda görmək olar ki, bu göstərici ildən ilə azalmaqdadır, bu onu göstərir ki, ümumi investisiya qoyuluşlarının artışının fonunda bu göstərici çox kiçikdir ci illərdə KOM-lar tərəfindən əsas kapitala qoyulmuş investisiyanın ümumi investisiya qoyuluşndakı çəkisi 2.68% civarında olmuşdur. Cədvəl KOM tərəfindən əsas kapitala qoyulmuş investisiyalar (min manat) Lənkəran iqtisadi rayonu 497,5 2230,2 3342,1 54,9 3518,9 Astara rayonu 10,4 521,8 1044,0 15,0 - Cəlilabad rayonu 17,3 26, Lerik rayonu - 114, Lənkəran rayonu 314,3 406,9 2298,1 - - Masallı rayonu 76, ,9 - Yardımlı rayonu 78,6 1160, ,9 Əsas kapitala investisiyalar (ümumi) 10566, , , , KOM-ların xüsusi çəkisi 4,7% 2,4% 3,2% 0,1% 3.0% Kiçik sahibkarlığln inkişaf etdirilməsində, xüsusilə regionlarda yeni biznes layihələrinin həyata keçirilməsində Sahibkarlığa Kömək Mill Fondunun ayırdığı güzəştli kreditlərin əhəmiyyətli rolu vardır ci ildə Fondun regionlar üzrə ayırdığı kreditlərin 8%-i Lənkəran iqtisadi rayonunun payına düşür. Cədvəl 3.116

91 Lənkəran iqtisaidi rayonu üzrə SKMF tərəfindən verilmiş kreditlərin illər üzrə həcmi Layihələrin sayı Xüsusi çəkisi (%-lə) Kreditin məbləği (min manat) Xüsusi çəkisi (%-lə) Yaradılacaq yeni iş yerlərinin sayı Ayrılan Kreditlətin miqdarı iqtisadi rayonların əhali sayı ilə proporsional olduğuna görə bu göstəriciyə görə müqayisə aparmaq düzgün olmazdı. Diaqram cu ilin 1-ci yarısında SKMF tərəfindən sahibkarlara verilmiş kreditlərin regionlar üzrə bölgüsü Layihələrin sayı Bakı şəhəri Abşeron 91 Gəncə- Qazax 53 2 Şəki- Lənkəran Zaqatala 48 Quba- Xçmaz Aran Yuxarı- Kəlbəcər- Qarabağ Laçın 121 Dağlıq- Şirvan Kreditin məbləği (min manat) Amma kreditlərin pul dəyəri ilə strukturuna baxdıqda, eləcə də əhalinin sayını nəzərə aldıqda Lənkəran iqtisadi rayonu həm ayrılan kreditlərin sayına həm də məbləğinə görə əhəmiyyətli dərəcədə geridə qaldığı məlum olur. Diaqram cu ilin 1-ci yarısında SKMF tərəfindən regionlar üzrə sahibkarlara ayrılmış kreditlərin əhalinin hər min nəfərinə düşən məbləği (manatla)

92 Bu göstəricilər Lənkəran iqtisadi rayonunda sahibkarlıq mühitinin daha inkişaf etdirilməsi, təşəbbüskarlığın stimullaşdırılması, onun qarşısına çıxan maneələrin aradan qaldırılması istiqamətində hələ də görüləsi işlərin çox olduğunu sübut edir Qiymətləndirmənin nəticələri Lənkəran iqtisadi rayonun rəqabət qabiliyyətliliyinin qiymətləndirilməsi nəticələri aşağıdakı cədvəldə verilmişdir. Cədvəl Lənkəran iqtisadi rayonunun rəqabət qabiliyyətliliyinin qiymətləndirilməsi nəticələri Təbii resurslarla ehtiyatları + İqlim və daxili sular + Torpaq quruluşu və müxtəlifliyi + Faydalı qazıntılar İnfrastruktur Yol infrastrukturu Rabitə infrastrukturu + Təbii qaz təminatı İçməli su təminatı Kanalizasiya xidməti Əmək ehtiyatları və həyat səviyyəsi Demoqrafik vəziyyət + Əmək ehtiyatları + Məşğulluq Əhalinin həyat səviyyəsi Miqrasiya