YOXSULLUQ PROBLEMİNİN BİZNES VASİTƏSİLƏ HƏLLİ:

Transcription

1 Qısa xülasə YOXSULLUQ PROBLEMİNİN BİZNES VASİTƏSİLƏ HƏLLİ: İnkluziv biznes modelləri İnkişaf etməkdə olan Avropa və Mərkəzi Asiyada hamı üçün yeni imkanları nə şəkildə yaradır? Growing Inclusive Growing Inclusive Markets Markets Business Works Business for Development Works for Development Works Development for Business Works for Business United Nations Development Programme

2 BMT-nin Minilliyin İnkişaf Məqsədləri Məqsəd 1: İfrat yoxsulluğu və aclığı aradan qaldırmaq Məqəd 2: Ümumi ibtidai təhsilə nail olmaq Məqsəd 3: Gender bərabərliyini təmin etmək və qadınlara səlahiyyət vermək Məqsəd 4: Uşaq ölümünü azaltmaq Məqsəd 5:Ana sağlamlığını yaxşılaşdırmaq Məqsəd 6: HİV/QİÇS, malyariya və digər xəstəliklərə qarşı mübarizə aparmaq Məqsəd 7:Ekoloji davamlılığa nail olmaq Məqsəd 8: İnkişaf üçün qlobal tərəfdaşlığı inkişaf etdirmək Bu hesabat Yoxsulluqla Mübarizə, Bratislava Regional Mərkəzi, BMTİP-nin Avropa və MDB üzrə Regional Bürosu və Genişlənən İnkluziv Bazarlar (GİB) komandası, Özəl Sektor Bölməsi, BMTİP Tərəfdaşlıq Bürosunun birgə əməkdaşlığı nəticəsində işlənib hazırlanmışdır. Tərəfdaşlıq Bürosunun maliyyə dəstəyi, regional GİB İşçi qrupunun üzvlərinin, nümunələri hazırlayanların və hesabatın hazırlanması ilə məşğul olan komandanın, o cümlədən: Kristina Qradl, Cens Trummer, İva Kleynova, Paskal Bonzom, Bricitt Duerr, Subatirai Sivakumaran, Austin Qasnier, Boleslav Rok və Gül Berna Özcanın yardımı olmadan bu hesabatın ərsəyə gəlməsi mümkün olmazdı. Noyabr, 2010-cu il Bu hesabataın gəldiyi nəticələr, verilən şərh və izahatlar müəlliflərə aiddir və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramı, onunla bağlı təşkilatlar, onun İdarə Heyətinin üzvləri, yaxud İcraiçı Direktorları və ya onların təmsil etdiyi ölkələrlə əlaqələndirilməməlidir. Bundan əlavə, hesabatda əks etdirilən fikirlər Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramının qərarları və ya siyasətinə uyğun gəlməyə, göstərilən ticarət adları və komersiya prosesləri təsdiq olunmaya bilər. Genişlənən İnkluziv Bazarlar haqqında daha ətraflı məlumatı əldə etmək və tam hesabatı yükləmək üçün lütfən bu istinada müraciət edin: Copyright 2010 Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramı BMTİP-nin Avropa və Müstəqil Dövlətlər Birliyi üzrə Regional Bürosu Bütün hüquqlar qorunur. BMTİP-nin icazəsi olmadan bu sənədin heç bir hissəsi elektron, mexaniki, fotosurət və digər formada istifadə edilə, axtarış sistemində saxlanıla və köçürülə bilinməz. 2 Dizayn: PhoenixDesignAid (Danimarka) YOXSULLUQ PROBLEMİNİN BİZNES VASİTƏSİLƏ HƏLLİ - İnkluziv biznes modelləri İnkişaf etməkdə olan Avropa və Mərkəzi Asiyada hamı üçün yeni imkanları nə şəkildə yaradır

3 MÜQƏDDİMƏ Kori Udovički Administrator köməkçisi və Regional Direktor BMTİP-nin Avropa və MDB ölkələri üzrə Regional Bürosu Şəkil: BMTİP İnkişaf etməkdə olan Avropa və Mərkəzi Asiyadakı (AMA) keçmiş sosialist ölkələr dramatik siyasi və iqtisadi keçid mərhələsini yaşamışdır ki, bu da nəticədə əhalinin böyük hissəsinin gələcəyini yüksək səviyyəyə qaldırmış, lakin çoxunu dərin yoxsulluğa düçar etmişdir. Artım yoxsulluğun aradan qaldırılmasına gətirib çıxarmamışdır, alıcılıq qabiliyyəti pariteti ilə ölçülən 130 milyon nəfər insan hələ də gündə 4,3 ABŞ dollarından aşağı gəlirlə yaşayır. Regiodakı digər ölkələrin həmin keçid tarixini paylaşmayan Türkiyə yoxsul əhalinin sayına görə regionda ikinci yeri tutur. İnkişaf düzgün siyasət vasitəsilə daha məzmunlu edilə bilər, acaq biznes də vacib rol oynamalıdır. İndi daha çox sübut vardır ki, tələbat baxımından yoxsulları müştəri və istehlakçı kimi və/və ya təklif baxımından istehsalçı, işçi və sahibkar kimi cəlb edən müəssisələr yoxsullar üçün dəyər yaratmaqla yanaşı, qısamüddətli gəlir anlayışından kənara çıxan gəlirləri əldə edə bilər. Məsələn, BMTİP-nin 2008-ci ildə nəşr olunmuş Hamı üçün dəyərin yaradılması: yoxsullarla biznes qurulması üzrə strategiyalar adlı hesabatında biznes gəlirinin əldə edilməsi sahəsində eyni vaxtda həyata keçirilən 50 uğurlu nümunə işıqlandırılmışdır. Burada, həmçinin, inkişaf etməkdə olan və yeni yaranan ölkələrdə qarşıya çıxan problemlərin həlli üzrə əsas strategiyalar təqdim olunur. Daha doğrusu, bu təcrübələrdən çoxunun əsası AMA regionundan kənarda fəaliyyət göstərən müəssisələrdən götürülmüşdür. Bu günədək həmin regiondakı inkluziv müəssisələr və biznes modellərinə dair çox az material nəşr olunmuşdur ki, bunlar da inkişaf və yoxsulluğun aradan qaldırılması məqsədilə biznesin gücündən istifadə sahəsində yardım göstərə bilər. Hazırkı hesabat regiondakı ölkələdən xüsusi hazırlanmış 19 nümunəyə əsaslanmaqla həmin boşluğu aradan qaldırmağa cəhd göstərir, eyni zamanda əhali və ətraf mühitə müsbət təsir göstərən mənfəətli müəssisələr haqqında məlumat verir. Hesabatın məqsədi bazarların yoxsullar üçün işləməsinə əsas maneələrdən biri olan inkluziv biznesin mümkünlüyü və AMA regionunda sınaqdan çıxarılmış uğurlu modellər haqda məlumatsızlığı aradan qaldırmaqla regiondakı daha inkluziv bazarları inkişaf etdirməkdən ibarətdir. Burada müxtəlif ölkə və sektorlardan məlumət və nümunələr təqdim edilir. Bununla yanaşı, onun natamam olması labüddür və gələcəkdə daha ətraflı tədqiqata ehtiyac var. Amma bu istiqamətdə biznes və inkişaf üçün imkanların mövcudluğunu əks etdirən sübutlar kifayət qədərdir. Biz istərdik ki, 19 nümunə regionda özəl sektorun fəaliyyətini həvəsləndirsin. MİM-lərə çatmağa 5 il qalmışdır. Onlara çatmaq ehtimalının daha da yüksəlməsində özəl sektor inkluziv inkişaf üçün güclü bir hərəkətverici qüvvə kimi çıxış edə bilər. Eyni zamanda, qarşısında belə məqsədlərə çatmaqda uğursuzluğa uğrayan ölkələrdə biznes nə inkişaf edə bilir, nə də uğur qazanır. Hesabatda qeyd edildiyi kimi, müxtəlif çoxsaylı iştirakçılarla əməkdaşlıq inkluziv müəssisələr üçün əsas uğur amilidir. BMTİP siyasət məsləhətləri, tədqiqat və təşviqat, maliyyələşmə və bacarıqların artırılmasını həyata keçirməklə bu sahədə yardım göstərir. Lakin bir çox digər təşkilatların yardımına da ehtiyac vardır. Ümid edirik ki, bu hesabat daha inkluziv AMA regionunun yaradılmasında müəssisələr, hökumətlər, vətəndaş cəmiyyəti və inkişaf sahəsində çalışan digər iştirakçılar üçün birgə fəaliyyətin təşviq aləti olacaqdır. 3

4 Biznes dəyər zəncirinə töhfə verəcək yüksək ixtisas göstəricilərinə baxmayaraq bəzən qadınların bazarlara çıxışları məhdudlaşdırılır. 4 BUSINESS YOXSULLUQ SOLUTIONS PROBLEMİNİN TO BİZNES POVERTY: VASİTƏSİLƏ How HƏLLİ inclusive - İnkluziv business biznes modelləri models İnkişaf create etməkdə opportunities olan Avropa for və all Mərkəzi in Emerging Asiyada Europe hamı üçün and yeni Central imkanları Asianə şəkildə yaradır Şəkil: BMTİP

5 Qısa xülasə İnkişaf etməkdə olan Avropa və Mərkəzi Asiya (AMA) inkluziv biznesə münasibətdə ən yüksək və eyni zamanda ən zəif inkişaf etmiş region hesab edilə bilər. 1 Ona görə ən yüksək inkişaf etmiş hesab edilə bilər ki, 1990-cı illərin əvvəlinə qədər Türkiyədən başqa, regionun bütün ölkələri sosialist rejimində yaşamışdır ki, bu zaman bütün əhaliyə zəhmətkeş və istehlakçı kimi iqtisadi imkanlar təmin edilmişdir. Həmin sosialist dövrünün mirası hətta ucqar regionlarda da nisbətən yaxşı inkişaf etmiş infrastrukturun və bütövlükdə yaxşı təhsil almış əhalinin mövcudluğudur ki, bu da biznesin həyata keçirilməsi üçün möhkəm əsas təşkil edir. İnkluziv biznesə münasibətdə ona görə zəif inkişaf etmiş hesab edilə bilər ki, keçid dövründən sonra müəssisələr köhnə, rəqabətə davam gətirməyən üsullardan əl çəkmişlər. Regiondakı bəzi müəssisələr anlamışlar ki, inkluzivlik rəqabətlilik üçün vasitə ola bilər. Bu hesabatda inkluziv biznesin regionda insanlar və müəssisələr üçün imkanları necə yaratması haqda məlumat verilir. İnkluziv biznes modelləri nə deməkdir? İnkluziv biznes modelləri aşağı gəlirli əhalini tələb tərəfdən müştəri və istehlakçı qismində təklif tərəfdən isə dəyərin yaradılması zəncirinin müxtəlif mərhələlərində işçi, istehsalçı və sahibkar qismində ehtiva edir. Bu modellər qarşılıqlı fayda üçün müəssisə və az gəliri əhali arasında körpü yaradır. Inkluziv biznes modellərindən əldə olunan ani mənfəət və daha yüksək gəlir hüdudlarını aşır. Bu, müəssisələr üçün yeni müştərilərin qazanılması, işçi qüvvəsinin artırılması, təklif və tədarük zəncirlərinin gücləndirilməsini əhatə edir. Az gəlirli 1) Hesabatın coğrafi miqyasını anlamaq üçün Cədvəl 1-ə baxın. Qısa xülasə 5

6 əhali üçün isə həmin modellər əsas ehtiyacların təmin olunması, davamlı gəlirin əldə edilməsi və daha yüksək məhsuldarlığa nail olunmasını əhatə edir. Bundan əlavə, bu modellər təbii resurslardan davamlı istifadə formasında qurula bilər. Vitmark şirkətinin Ukraynadakı fəaliyyətini nümunə kimi göstərmək olar. Bir neçə il bundan əvvəl, Ukraynada az gəlirli əhali təzə sıxılmış, yüksək keyfiyyətli şirələri qiyməti baha olduğundan nadir hallarda alırdı. Vitmark Ukraynanın üç şəhərində şirə istehsal edən zavod açmış və əhalinin demək olar ki, bütün təbəqələrinin ala biləcəyi şirələrin istehsalına başlamışdır. Şirkət yerli sakinləri işə götürərək təlimləndirir və meyvələri yerli fermerlərdən alır. Ödədiyi maaşlar regiondakı orta maaş həddindən üçdə-bir dəfə yüksəkdir. Əlavə olaraq, fermerlərə məhsullarının keyfiyyətini yüksəltmək məqsədilə vaxtaşırı olaraq təlimlər keçirlər. Eyni zamanda, Vitmark az gəlirli müştərilərə hədəflənmək məqsədilə məhsulun səmərəli qablaşdırılması və uğurlu marketinq siyasəti hesabına şirənin qiymətini aşağı salmışdır. Hətta, imitatorlar az gəlirli bazara daxil olduqdan sonra Ukraynanın şirə bazarının aşağı qiymətli seqmentində satışın 30 faizi Vitmarkın payına düşür və 2008-ci ildə təqribən 800 milyon qrivna (78,5 milyon avro) gəlir əldə etmişdir. Onun bazardakı payı 1999-cu ildəki 7 faizdən 2008-ci ildə 22 faizədək artmışdır. İnkluziv biznes modelləri yalnız müəssisələr üçün imkan yaratmır, onlar az gəlirli əhalinin Cədvəl 1 AMA diqqət mərkəzində olan region Bu hesabatda AMA anlayışı İnkişaf etməkdə olan Avropa və Mərkəzi Asiyaya aiddir. Bu region 19 ölkəni əhatə edir və aşağıda göstərilən sub-regionlara bölünür: Qafqaz: Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan Mərkəzi Asiya: Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Türkmənistan və Özbəkistan Türkiyə Qərbi Balkanlar: Albaniya, Bosniya və Herseqovina, Xorvatiya, Serbiya, Çernoqoriya və Keçmiş Yuqoslaviya Respublikası Makedoniya (KYRM) Qərbi Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB) və Rusiya: Belarus, Ukrayna, Moldova və Rusiya Federasiyası Avropa İttifaqının (Aİ) üzv dövlətləri bu hesabata daxil edilməmişdir. Belarus Rusiya Federasiyası Moldova Xorvatiya Bosniya və Herseqovina Çernoqoriya Albaniya Ukrayna Serbiya Gürcüstan Qazaxıstan Türkiyə Keçmiş Әзербайжан Qırğızıstan Tacikistan Yuqoslaviya Ermənistan Özbəkistan Respublikası Türkmənistan Makedoniya (KYRM) Türkiyədən başqa, bu regiondakı bütün ölkələr 1940-cı illərin ortalarından və 1950-ci illərin əvvəllərindən başlayaraq ümumi sosialist rejim tarixini bölüşmüşlər və 1989-cu ildə Dəmir Pərdə aradan götürüldükdən sonra bazar iqtisadiyyatına keçmişlər ci ildə Sovet İttifaqı parçalanmış, 1992-ci ildə isə Yuqoslaviya Federativ Sosialist Respublikası dağılmışdır. Nəticədə, regionda yeni ölkələr meydana gəlmişdir. Əslində bu hesabatda qeyd edilən yalnız iki ölkənin Türkiyə və Albaniyanın sərhədləri 20 il əvvəl olduğu kimi qalmışdır. İnkluziv biznes üçün bu hesabatda işıqlandırılan xüsusi imkan və çətinliklər regionun keçmiş sosialist ölkələrinin özünəməxsus tarixi, ondan irəli gələn sosial, iqtisadi və siyasi xarakteristikalar, həmçinin Qərbi Balkanlar, Azərbaycan və Mərkəzi Asiyanın Türkiyə ilə sıx əlaqələrindən yaranmışdır. 6 YOXSULLUQ PROBLEMİNİN BİZNES VASİTƏSİLƏ HƏLLİ - İnkluziv biznes modelləri İnkişaf etməkdə olan Avropa və Mərkəzi Asiyada hamı üçün yeni imkanları nə şəkildə yaradır

7 Şəkil 1 Regiondakı ölkələrdə yoxsulluq Türkiyə Tacikistan Rusiya Federasiyası Qırğızıstan Qazaxıstan Türkmənistan* Gürcüstan Moldova Ermənistan Albaniya Yoxsulluq (gündə 2,15 ABD/AQP) mln. nəfər (2005-ci il) Ukrayna Belarus KYRM Bosniya və Herseqovina Azərbaycan Xorvatiya Həssaslıq (gündə 4,3 ABD /AQP) mln. nəfər (2005-ci il) * Qiymətləndirilən AQP əsasında Mənbə: Dünya Bankı Povcalnet perspektivlərinin yaxşılaşdırılması ilə məşğul olan təşkilatlar üçün də dəyərlidir. Onlar maliyyə cəhətdən davamlıdır, seçim imkanları yaradır və həmin insanlara biznesdə dəyərin yaradılması zəncirində sahibkar, işçi və yaxud istehlakçı kimi iştirak etmək səlahiyyəti verə bilər. İsveçin Beynəlxalq Əməkdaşlıq Assosiasiyası olan, Qırğızıstana icmalara əsaslanan turizm təklif etmişdir. Bu tip turizm yerli icma tərəfindən idarə olunur. Hazırda 19 kənddə icma əsaslı turizm qrupları fəaliyyət göstərir və onlara bilavasitə 350 ailə cəlb olunmuşdur. Vitmark: Gəliri aşağı olan insanların istehsalçı, işçi və alıcılar kimi üç qat cəlb olunması. Şəkil: VıTMARK Şəkil: VıTMARK Şəkil: VıTMARK Bu hesabata nəyə görə diqqət yetirmək lazımdır? Bu hesabat AMA regionunda inkluziv biznes modellərindən bəhs edən ilk sənəddir.. Hesabat regionda müxtəlif sahələrdən olan qərar qəbul edən şəxslər üçün tərtib olunmuşdur: şirkət nümayəndələri, qərar qəbul edən şəxslər, inkişaf agentlikləri və vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları. Adı çəkilən institutlar üçün bu hesabatda aşağıda göstərilən məlumat təqdim edilir: Həvəsləndirici məqam və modellər kimi istifadə edilə biləcək inkluziv biznes modellərinin regiondan olan konkret nümunələri. Bu hesabatı empirik cəhətdən əsaslandırmaq üçün hər ölkədən bir nümunə olmaqla, ümumilikdə on doqquz nümunə tədqiq olunmuşdur; Bu biznes modellərinin ticarət, az gəlirli əhali və ətraf mühit üçün yaratdığı üstünlüklərə dair empirik sübutlar; İnkluziv biznes modellərin yaradılmasında, hökumət, inkişaf agentlikləri, vətəndaş Qısa xülasə 7

8 cəmiyyəti təşkilatları (VCT) və digərlərindən dəstəyin əldə edilməsində yardımçı ola bilən praktiki strukturlar. Yuxarıda qeyd edilənləri nəzə alaraq, hesabatda AMA regionunda müəsisələri və digər maraqlı tərəfləri az gəlirli əhalini dəyərin yaradılması zəncirinə cəlb etməyə və buna nə şəkildə nail olunması barəsində istiqamət verməyə həvəsləndirmək məqsədi güdülür. Hesabat, həmçinin, regionda inkluziv bazarların inkişafı üçün əlverişli şəraitin yaradılması məqsədilə yerli və daha yüksək səviyyədə maraqlı tərəflər arasında dialoqa məkan yaratmağa da kömək etməlidir. Bu hesabatın çatdırmaq istədiyi fikir Bu hesabat nümayiş etdirir ki, inkluziv biznes modelləri biznes və az gəlirli insanlar üçün imkanlar yarada bilər. Burada həmçinin izah olunur ki, inkluziv biznes «adi biznes» deyildir. Çünki bazar məhdudiyyətləri geniş surətdə yayılmışdır, yenilikçi yanaşmalara ehtiyac duyulur və dəstək verən təşkilatlar prinsipləri təkmilləşdirə və tərəfdaş kimi çıxış edə bilər. Təkcə müəssisələr deyil, bütün iştirakçılar ki, öz iştirakı ilə bu imkanları reallaşdırmağa çağrılır. Az gəlirli əhalini istehlakçı, işçi, istehsalçı və sahibkar kimi cəlb etmək imkanları mövcuddur. Az gəlirli insanlar biznes modellərində iştirakdan gəlirlərini artırmaq, əsas ehtiyaclarını təmin etmək və məhsuldarlığı yüksəltməklə faydalanırlar. AMA regionunda 130 milyon nəfərin gündəlik gəliri 4,3 ABŞ dollarından aşağıdır; 45 milyon nəfər gündə 2,15 ABŞ dolları ilə yaşayır (Cədvəl 2); 11 milyon nəfər işsizdir, 140 milyon nəfər isə qeyri-formal iqtisadiyyatda məşğuldur. Təqribən 19 milyon nəfər təmiz sudan istifadə edə bilmir, 40 milyon nəfərin isə müasir sanitariya-texniki avadanlıqlara çıxışı yoxdur. Səhiyyə xidmətləri, adətən, bahalı və aşağı keyfiyyətlidir. Bu ehtiyacları biznes yanaşmaları vasitəsilə təmin etmək mümkündür. Buna oxşar olaraq, mal və xidmətlərə çıxış məhsuldarlığı artıra bilər. Bundan başqa, regionda 5 milyon nəfərin elektrik enerjisindən, 150 milyon nəfərin isə maliyyə 2) Bu xəritəni yaratmaq üçün istifadə olunmuş tədbirlərin sektorlar üzrə ətraflı izahını tam hesabatdan əldə edə bilərsiniz. Şəkil 1 Sahə və ölkə üzrə bazar imkanları 2 Qazaxstan Qırğızstan Tacikistan Türkmənistan Ğzbəkistan Ermənistan Azərbaycan Gürcüstan Belarus Moldova Rusiya Federasiyası Ukrayna Türkiyə Albanya Bosnya Xorvatiya KYMR Qaradağ Serbya su sanitariya nəzarəti səhiyyə İKT maliyyə energetika Çox böyük bazar Böyük bazar Əhəmiyyət kəsb edən bazar Orta səviyyəli bazar Kiçik bazar və ya olmayan bazar Məlumat mövcud deyil Mənbələr: Dünyanın İnkişaf Güstəriciləri; UNICEF; Dünya Bankı: Hamı üçün maliyyə; Beynəlxalq Telekomunikasiya Birliyi: İnformasiya Cəmiyyətin Ölçülməsi; Dünya Mənbə İnstitutu: Yer kürəsinin tendensiyaları 8 YOXSULLUQ PROBLEMİNİN BİZNES VASİTƏSİLƏ HƏLLİ - İnkluziv biznes modelləri İnkişaf etməkdə olan Avropa və Mərkəzi Asiyada hamı üçün yeni imkanları nə şəkildə yaradır

9 Kiçik istehsalçı və sahibkarlar inkluziv biznes modellerənin həm tələb, həm də təklif zəncirini gücləndirə bilər. Qısa xülasə Şəkil: BMTİP 9

10 Şəkil 3 Genişlənən İnkluziv Bazarlar (GİB) Strategiyası matrisi, AMA ölkələri üçün regional xüsusiyyətlərlə Məhsul və proseslərin adaptasiyası Bazar məhdudiyyətlərinin aradan qaldırılmasına sərmayə qoyuluşu Kasıbların gücündən istifadə edilməsi Vasitə və imkanların kombinasiyası Hökumət orqanları ilə siyasət dialoquna cəlb olunma Bazar haqqında məlumat Bilikli tərəfdaşlarla işləmə Tənzimləmə mühiti Sertifikatlaşmaya sərmayə qoyuluşu Nümayəndəliklərin dəstəklənməsi Fərdi və ya kollektiv şəkildə cəlb olunma Fiziki infrastruktur İnfrastrukturun yaradılması Dövlət sərmayə qoyuluşunun əldə olunması Bilik və səviyyə Müştərilərin öyrədilməsi və treninqi İmkanların inkişafı üçün başqalarla tərəfdaşlıq Maliyyə xidmətlərə çıxış Qabaqcadan sərmayə qoyuluşu Öz kredit siyasətinin irəli sürülməsi xidmətlərinə istifadə etmək imkanı yoxdur. İnternetə çıxış da təkmilləşdirilə bilər. İNkLUZİV BİZNES modelləri öz RƏQABƏTLİLİYİNİ artıra BİLƏR Az gəlirli əhalini əhatə edən müəssisələr yeni müştəriləri qazanmaqdan, işçi qüvvəsinin artırılmasından və təklif-tədarük zəncirinin möhkəmlənməsindən faydalana bilər. Yuxarıda və Şəkil 1-də göstərilən məhdud çıxış imkanları, həmçinin aşağı qiymət/fəaliyyət səviyyələri müəssisələr üçün həmin çatışmazlıqları aradan qaldıra bilən yeni bazar kimi çıxış edə bilər. Buna oxşar olaraq, əksəriyyəti ən azı orta təhsilli olan işsiz və qeyri-formal məşğul şəxslərin geniş təbəqələri səmərəli şərtlərlə işə götürülə bilər. Regionda 8,5 milyon mikro və kiçik müəssisə (qeyri-rəsmi işləyənləri daxil etsək sayı daha çox olacaq) və təkcə Mərkəzi Asiyada yerləşən 1,3 milyon kiçik ölçülü ferma təklif və tədarük xidmətlərini təklif edə bilər. GENİŞ yayılmış bazar MƏHDUDİYYƏTLƏRİ YENİLİKÇİ yanaşmalar TƏLƏB EDİR Bazar infrastrukturunun olmaması tez-tez gəliri aşağı olan əhali ilə biznes qurulmasının əməliyyat 10 YOXSULLUQ PROBLEMİNİN BİZNES VASİTƏSİLƏ HƏLLİ - İnkluziv biznes modelləri İnkişaf etməkdə olan Avropa və Mərkəzi Asiyada hamı üçün yeni imkanları nə şəkildə yaradır

11 Özbəkistanda kiçik sahibkar. AMA regionu özündə 8.5 milyon qeydiyyata alınmış mikro, kiçik və orta sahibkarları cəmləşdirir. xərclərini artırır. BMTİP-nin Artan Inkluziv Bazarlar Təşəbbüsü çərçivəsində hazırlanmış Hamı üçün dəyərin yaradılması: yoxsullarla biznes qurulması üzrə strategiyalar adlı qlobal hesabata əsasən, burada beş əsas problem qeyd olunur: bazar haqqında məhdud məlumat, qeyrieffektiv tənzimləmə mühiti, uyğun olmayan fiziki infrastruktur, bilik və bacarıqların olmaması və maliyyə xidmətlərinə məhdudlaşdırılmış çıxış. Bunların arasında bilik və bacarıqların olmaması tədqiq edilmiş nümunələrdə ən çox yayılmış problemdir. Problemlərin aradan qaldırılmasına, resurs və imkanların birləşdirilməsinə sərmayə qoyuluşu istifadə edilən əsas strategiyalar olmuşdur. Digər insanlara dəstək olmaq uğurun ayrılmaz hissəsidir Həmin modellərin uğuru üçün dəstək verən təşkilatların rolu çox vacibdir. Onlar qərar qəbul etmə, tədqiqat və təşviqat vasitəsilə zəruri əsasları formalaşdırırlar. Həmin təşkilatlar həmçinin maliyyə və əlavə imkanları təmin edən tərəfdaş kimi də çıxış edirlər (Cədvəl 1). Hər kəs biznesin daha ikluziv edilməsinə töhfə verə bilər Müəssisələr, həmçinin hökumət orqanları, inkişaf agentlikləri, vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları və digərləri inkluziv biznes modellərini reallığa çevirmək üçün tədbir görə bilərlər. Hesabatda rast gəlinən bəzi nümunələr aşağıda şərh edilir: Şəkil: BMTİP Müəssisələr: Az gəlirli əhalini dəyərin yaradılması zəncirinin bütün mərhələlərinə cəlb etmək imkanlarını müəyyən edə bilər. Vitmark Ukraynada kiçik istehsalçılardan xammalı alır, kənd rayonlarında işçiləri işə götürür və az xərclə başa gələn yüksək keyfiyyətli şirələrini az gəlirli istehlakçılara satır; Təcrid olunmuş əhaliyə yenidən baxa bilər. KYR Makedoniyada Tinex yetim uşaqlara iş təklif edir. Proqram elə yaxşı işləyir ki, daha çox təcrid olunmuş qrupları cəlb etməyi qarşısına məqsəd qoyur; Təşviqata qulaq asa bilər. Burada təsvir edilən biznes modellərdən bəziləri müəssisəyə konkret təkliflərlə müraciət edən dövlət və ya ictimai təşkilatların təşəbbüsü ilə təsis edilmişdir. Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası (IFC) Tacikistanda Tojiksodirotbonkı (TSB) əvvəllər banklar tərəfindən xidmət göstərilməyən pambıq fermerləri bazarına istiqamətləndirmişdir. Cədvəl 1: Dəstək verən təşkilatların fəaliyyəti Rolu Fəaliyyəti Qərar qəbul etmə Hökumət orqanları müəssisələrə az gəlirli əhalini cəlb etmək imkanı verən və onları həvəsləndirən hüquqi mühiti formalaşdırır. Assosiasiyalar, inkişaf agentlikləri və banklar hökumət orqanlarına dəstək verirlər. Tədqiqat və təşviqat Tədqiqat institutları, elmi-tədqiqat mərkəzləri və mütəxəssis təşkilatları səmərəli inkluziv biznes modellərin yaradılmasını istiqamətləndirən empirik məlumat, analitik biliklər və praktiki nou-hau yaradırlar. Təşviqat həmin modellərin uğurla başlanması və həyata keçirilməsi baxımından tələb olunan geniş əhatəli məlumatlılıq və dəstək yaradır. Maliyyələşmə Qrant və başlanğıc maliyyələşmə inkluziv biznes modellərin ilk mərhələlərini maliyyələşdirir. Subsidiya və digər şərik vəsaitə əsaslanan modellər cəlb edilmənin biznes tərkibi hissəsini artırır. Əlavə imkanlar İnkluziv biznes modelləri çox zaman müəssisənin özündə olmayan və yaradılması üçün vaxt və investisiya lazım olan hədəf qrupu arasında etimad və kommunikasiya, yaxud bu qrupu effektiv şəkildə təlimləndirmək və məlumatlandırmaq bacarığı kimi imkanlar tələb edir. Hədəf qrupu ilə iş sahəsində uzunmüddətli təcrübəsi olan təşkilatlar çox vaxt bu və digər tapşırıqları yerinə yetirmək üçün seçilirlər. Qısa xülasə 11

12 Yeni bazarların yaradılması çox mürrəkkəb bir işdir. Bunun üçün çatışmayan hissələri birləşdirmək lazımdır. Heç bir hissə bir-birinə bənzəmir və onların hər birinin xüsusi çəkisi vardır. 12 YOXSULLUQ PROBLEMİNİN BİZNES VASİTƏSİLƏ HƏLLİ - İnkluziv biznes modelləri İnkişaf etməkdə olan Avropa və Mərkəzi Asiyada hamı üçün yeni imkanları nə şəkildə yaradır Şəkil: BMT KİF

13 Hökumət orqanları: İnkluziv biznes üçün həvəsləndirmə tədbirlərini yerinə yetirə bilər. Türkiyə hökuməti kənd rayonlarında iş yerləri yaradan şirkətlərə vergi tətilləri təşkil edir. Hey Textiles şirkəti bu subsidiyanı Türkiyənin kənd rayonunda bir zavodun tikintisinə sərmayə qoyuluşunun başlanğıc nöqtəsi kimi istifadə etmişdir; Əlverişli mühiti inkişaf etdirə bilər. İnkluziv biznes modellərinə, adətən, qeyri-adekvat bazar şəraiti mane olur. Həmin problemlərin aradan qaldırılması müəssisələrin öz üzərinə məsuliyyət götürməsini daha da həvəsləndirər. Moldovada Kənd Maliyyə Kooperasiyası (RFC) mikrokredit verməyə başlayanda həmin fəaliyyət növü üçün müvafiq qanuni çərçivə mövcud deyildi. Hökumət onu mikromaliyyə sahəsinin iştirakçıları ilə birgə işləyib hazırlamışdır; İnkluziv biznes modellərini həvəsləndirə bilər. KYR Makedoniyada Əmək və Sosial Siyasət Nazirliyi Skopye şəhərindəki Valideyn Himayəsindən Məhrum olmuş Uşaqlar üçün Dövlət Müəssisəsi ilə birlikdə valideyn himayəsindən məhrum uşaqların (18 və yuxarı yaşda) Tinex supermarket şəbəkəsinə işə götürülməsi imkanını təqdim etmişdir. İnkişaf agentlikləri: İcma əsaslı inkluziv biznes modelləri yarada bilər. İsveç inkişaf agentliyi Helvetas Qırğızıstanın kənd rayonlarında icma əsaslı turizmi başlamışdır; İnkluziv biznes modellərini həyata keçirmək üçün tərəfdaşlığa vasitəçilik edə bilər. Belarusda BMT-ın Qlobal Kompakt Katibliyi MTS şirkəti ilə kənd xəstəxanalarına teletəbabət (distant müalicə) xidməti göstərilməsi haqqında razılığa gəlmişdir. Bu, həmçinin, teletəbabət layihəsinin müxtəlif tərəfdaşlarını MTS və Səhiyyə Nazirliyini bir araya gətirmişdir; Maliyyə vəsaitini təmin edə bilər. İlkin maliyyələşmə, birgə maliyyələşmə və güzəştli kreditlər innovativ inkluziv biznes modellərin həvəsləndirilməsi üçün mühüm vasitəsidir. Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı (AYIB) Albaniyada Edipack şirkətinin səhmlərinə onun fəaliyyətinin genişləndirilməsi üçün 2 milyon Avro məbləğində sərmayə qoymuşdur. O, həmçinin, səmərəlilik və gəlirliliyin necə artırılmasına dair texniki yardım da göstərmişdir. Vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları: İnkluziv biznes modellərinə texniki yardım göstərə bilər. Moldovada Kənd İnkişaf Mərkəzi (RDC) əmanətlər və kredit assosiasiyalarını yaratmağa kömək etmiş, öz üzvlərinə marketinq və əlavə xidmətlər, ticarət informasiyası və təlim ilə təmin etmişdir; Təşviq edə və məlumatlılığı artıra bilər. Edipack Albaniyada həssas qruplardan makulaturanın potensial təchizatçılarına çıxış əldə etmək üçün yerli qeyri-hökumət təşkilatları (QHT) ilə birgə işləyir; Benefisiarların maraqlarını təmsil edə bilər. Rusiya Federasiyasında Mikromaliyyə Bazarı İştirakçılarının Milli Tərəfdaşlığı (NAMMS) mikromaliyy üzrə qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi sahəsində lobbiçilik edir. Bu hesabat necə işlənib hazırlanmışdır? Genişlənən İnkluziv Bazarlar (GİB) Təşəbbüsü BMTİP-nin həyata keçirdiyi, məqsədi tədqiqat, təşviqat, təcrübə mübadiləsi və bacarıqların artırılması vasitəsilə inkluziv biznes modellərinin və inkluziv bazarların yaradılmasına dəstək vermək olan çoxsaylı iştirakçıya malik qlobal platformadır. Bu təşəbbüs təcrübəyə əsaslanan, Cənuba istiqamətlənən və tərəfdaşlığa yönəlmiş yanaşmanı irəli sürür və insanın inkişafı çərçivəsini rəhbər tutur ci ildə təşəbbüsün Hamı üçün dəyərin yaradılması adlı ilk hesabatı buraxılmışdır. Məruzə ümumi qaydaya riayət olunmaqla yerli tədqiqatçıların hazırladığı 50 nümunəyə əsaslanır. Təcrübəni analiz edərək, məruzədə uğurlu biznes modelləri yaratmaq məqsədilə yoxsulların bazarlarındakı problemlərin həlli üçün strategiyalar müəyyən edilir. AMA-da regional GİB təşəbbüsü 2009-cu ildə başlanmışdır. Ona BMTİP-nin Bratislava Regional Mərkəzi rəhbərlik edir və çoxsaylı təşkilatlar, o cümlədən biznes təşkilatları, elmi institutlar, vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları və inkişaf agentlikləri tərəfindən dəstəklənir. Onun məqsədi regionda daha inkluziv bazarları təşviq etmək və inkişaf etdirməkdir. Bu hesabat həmin təşəbbüsün bir hissəsidir. Regiondakı ölkələrin hərəsindən bir cəmi 19 nümunə hazırlanıb hesabata daxil edilmişdir. GİB metodologiyasına uyğun olaraq, həmin nümunələr müvafiq ölkələrdən olan tədqiqatçılar tərəfindən birgə tədqiqat prossesi çərçivəsində işlənib hazırlanmışdır. Cədvəl 2-də toplanmış 19 nümunə hesabatın empirik əsasını təşkil edir. Qısa xülasə 13

14 Cədvəl 2: Hesabatda istifadə edilən nümunələr Adı Qısa təsviri Ölkə Əsas təşkilat Kənd təsərrüfatı və ərzaq malları Vitmark Bu istehsalçı az gəlirli əhali üçün meyvə şirəsi bazarına keyfiyyətli, qidalandırıcı, ucuz meyvə şirələri ilə uğurla daxil olmuş (22% bazar payı) və Ukrayna Yerli iri müəssisə bu isə qablaşdırma və marketinq sahəsində səmərəli addmların nəticəsi olmuşdur. Vitmark Ukraynanın nisbətən geri qalmış regionlarında yerli işçini tam ştatlı layiqli işlə təmin edir və kiçik yerli meyvə-tərəvəz istehsalçısına gəlir əldə etmə imkanları yaradır. Begeli 10% illik artıma malik olan üzvi məhsul distribyutoru 400-dən artıq aşağı gəlirli fermerə birbaşa marketinq kanalı təmin edir ki, onlara üzvi standartları qarşılamaq üçün qiymət endirilmələri və bacarıqların artrılması Gürcüstan Kiçik və orta müəssisə (KOM) xidmətləri göstərilir. Eco Farm Mavrović Dəyəri 2 milyon ABŞ dollarından çox olan üzvi ərzaq malları istehsalçısı Xorvatiya KOM Ltd. olan layiqli iş şəraiti təmin edən şirkət yerli icma üçün ən iri işəgötürəndir və bu yaxınlarda sosial baxımdan təcrid olunmuş insanlar üçün fermalarda məşğulluğun təşkil edilməsi üzrə sosial reabilitasiya proqramının həyata keçirilməsinə başlamışdır. Marap Avstriyanın Özbəkistandan xammal idxal edən üzvi ərzaq istehsalçısı ekoloji Özbəkistan KOM baxımdan deqradasiyaya uğrayan regionlarda kiçik ölçülü istehsalçılar tərəfindən icarəyə verilən torpaqlarda təzə və quru meyvə ağacları əkmiş, bununla da 500-dən sox kənd yoxsulunun gəlir əldə etmə imkanlarını artırmışdır. Mədənçıxarma sənayesi Tengizchevroil Yerli təchizat zəncirini inkişaf etdirmək üçün bu neft şirkəti 174 kiçik yerli təchizatçıya 7 milyon ABŞ dolları məbləğində əlverişli kreditə çıxış əldə etməkdə kömək göstərərək onların biznesini genişləndirməyə şərait yaratmış və bunun üçün onların bank və faiz xərclərini ödəmişdir. Maliyyə xidmətləri Voronej vilayəti Dövlət Fondu Kənd Maliyyə Korporasiyası (RFC) Tojiksodirotbonk (TSB) İKT Temerin Telecottages MobileTeleSystems (MTS) Emal Production & Training Facility (PTF) Bu təşkilat özünün 25 şöbə və filialı vasitəsilə Rusiya Federasiyasının bir əyalətində ucqar rayonlarındakı zəif müəssisələrə müasir texnologiyalar əsasında maliyyə xidmətlərinə çıxışı təmin edir ci ildə illik xalis mənfəəti 1,9 milyon ABŞ dolları təşkil edən, bazar payı 25% oln və öz sahəsi üzrə mənfəətin təqribən 29%-ni əldə edən mikromaliyyə təşkilatı, kənd rayonlarında fermer və sahibkarlara əlverişli şərtlə maliyyə xidmətlərini təqdim edir və bununla kənd rayonlarının inkişafına töhfə verir. Bu bank hələ toxunulmamış yeni və böyük bazar qrupuna daxil olaraq illərdə 150 kiçik fermerə 4,2 milyon ABŞ dolları məbləğində kredit verməklə pambıq istehsalatında məşğul olan 8400 nəfərə kömək etmişdir. Bu qeyri-kommersiya təşkilatı ildə yoxsul kəndli müştərisinə ucuz kompüter və İnternet xidmətləri göstərir və bununla işsizlərin əmək bazarına, fermerlərin isə resurslara və satış bazarlarına çıxışını asanlaşdırır. Telekommunikasiya qrupu teletəbabət sahəsində ehtiyacı olan kənd xəstəxanalarına hədəflənməklə öz müştəri bazasını genişləndirmiş və bununla da insanların həyatını xilas etmiş və səhiyyə işçilərinə müasir texnologiyalar sahəsində təlim keçmişdir. Gözdən və Qulaqdan Əlillər Cəmiyyəti tərəfindən təsis olunmuş tekstil sənayesi eşitmə qüsuru olan 167 şəxsi işlə təmin edir və ABŞ dolları həcmində rüblük mənfəətini gözdən və qulaqdan əlillərə yardım sahəsində QHT fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsinə sərf edir. Qazaxıstan Rusiya Federasiyası Moldova Tacikistan Serbiya Belarus Türkmənistan Böyük çoxmilli şirkət Dövlət şirkəti Yerli iri müəssisə Yerli iri müəssisə Qeyrikommersiya təşkilatı (QKT) Yerli iri müəssisə QKT 14 YOXSULLUQ PROBLEMİNİN BİZNES VASİTƏSİLƏ HƏLLİ - İnkluziv biznes modelləri İnkişaf etməkdə olan Avropa və Mərkəzi Asiyada hamı üçün yeni imkanları nə şəkildə yaradır

15 Adı Qısa təsviri Ölkə Əsas təşkilat Emal Hey Textile Qədim Quba Pərakəndə satış Tinex Turizm Tufenkian İcma əsaslı turizm (CBT) Tullantıların emalı Čistoća Industrijski Otpad Edipack Toxuculuq istehsalçısı, özünün istehsal sahələrini Türkiyənin əməliyyat xərcləri aşağı olan ucqar rayonlarına genişləndirmiş və bununla da nəfərdən çox az gəliri əhalini (onlardan 50%-ni qadınlar təşkil edir) işə götürməklə, mənfəətini 10% artırmışdır. Xalça istehsalçısı əvvəllər dövlət mülkiyyətində olan müəssisəni almışdır, ənənəvi xalça toxuma texnologiyalarını saxlamaq üçün təbii xammal istifadə edir və 140 qadını işlə təmin edir ki, bu da işçi qüvvəsinin əksəriyyətini təşkil edir. Ölkədə nəfərdən çox işçisi olan ikinci ən iri supermarketlər şəbəkəsi valideyn himayəsindən məhrum 18 yaşdan yuxarı uşaqlar üçün məşğulluq, şagirdlik, və bacarıqların artırılması imkanlarını yaradır; hazırda valideyn himayəsindən məhrum olmuş 25 yetim uşaq burada işlə təmin edilmişdir. Bu mehmanxana şəbəkəsi Ermənistanın zəngin mədəni və təbii irsinə əsaslanmaqla ildə 3000 nəfər müştəriyə kənd turizmi xidmətləri göstərir və beləliklə, 174 kəndlini işlə təmin edir, ərzaq məhsullarını yerli icmalardan alır, günəş enerjisindən istifadə etməklə ağac əkməklə və tullantı suların miqdarını azaltmaqla ətraf mühitin qorunmasına öz töhfəsini verir. İcma tərəfindən həyata keçirilən eko-turizm xidmətləri 2008-ci ilədək səkkiz il ərzində turistlərin sayının 400% artımına nail olmuş və kənd yerlərində 412 iş yeri yaratmışdır. Bu, şəhər tullantı emalı müəssisəsi az gəlirli əhalini yenidən istifadə edilə bilən materialların toplanması və növlərə ayrılması sahəsində işlə təmin edir. 98 işçidən 32 nəfər Rom millətindən olan yoxsullardır. Onlar orta səviyyədən yüksək əmək haqqı alır və sağlamlıq sığortası ilə təmin olunurlar. Yerli tərəfdaşlarla birlikdə həyata keçirdiyi təbliğat kampaniyası nəticəsində şəhərdə bərk tullantıların miqdarı 30% azalmışdır. Bu müəssisə ildə ton sənaye və məişət tullantılarını təkrar emal edir və həssas əhali qruplarından alır və onları işlə təmin edir. Yerli KOM və ev təsərrüfatlarından alınan, təkrar emal edilə bilən materiallardan tara istehsal edir və onlrı adambaşına ayda orta hesabla 160 ABŞ dolları gəlirlə təmin edir. Bu, kosmetika istehsalı sahəsində qız şirkətin inkişafına yardımçı olmuş, beləliklə 2008-ci ildə onun satışını 60% artırmış və 2 milyon ABŞ dolları həcmində gəlir gətirmişdir. Türkiyə Azərbaycan KYR Makedoniya Ermənistan Qırğızıstan Çernoqoriya Bosniya və Herseqovina Albaniya Yerli iri müəssisə KOM Yerli iri müəssisə KOM KOM Dövlət müəssisəsi KOM KOM GİB Təcrübə Platforması Hesabatın bütöv mətnini, onda qeyd edilən nümunələr və regionda dəstək verən təşkilatlar barədə məlumatı GİB Təşəbbüsünün qlobal təcrübə platformasından əldə etmək: olar Qısa xülasə 15

16 Growing Inclusive Markets Business Works for Development Development Works for Business Growing Inclusive Markets Business Works for Development Development Works for Business United Nations Development Programme One United Nations Plaza New York, NY 10017, USA United Nations Development Programme UNDP Regional Bureau for Europe and the Commonwealth of Independent States Sales #: E.08.III.B.20. ISBN #: Sales #: E.08.III.B.20. ISBN #: