TƏDRİS MƏRKƏZİ. Güc kabelləri və armaturlarının yeni texnoloji üsullarla montajı və istismarı

Transcription

1 Güc kabelləri və armaturlarının yeni texnoloji üsullarla montajı və istismarı Bakı-2013

2 Q.Ə. Həsənov Güc kabelləri və armaturlarının yeni texnoloji üsullarla montajı və istismarı (İstismar texniki heyət və mühəndislər üçün dərs vəsaiti) Bakı-2013

3 UOT (075.8) Güc kabelləri və armaturlarının yeni texnoloji üsullarla montajı və istismarı Q.Ə. HƏSƏNOV, Texnika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent. Dərs vəsaiti, Bakı, 2013, 68 səh. Elmi redaktor: ƏLİYEV H. S. AzTU-nun Elektrik təchizatı və izolyasiyası kafedrasının dosenti, Texnika üzrə fəlsəfə doktoru Bakıelektrikşəbəkə ASC Tədris Mərkəzinin Elmi Şurasında müzakirə və təsdiq edilmişdir ( saylı protokol; 2013-cü il) Kitab güc kabelləri və armaturlarda yeni texnoloji üsulların tətbiqi və analizi ilə əlaqədar məsələləri əhatə edir. Kitabda ənənəvi yağ-kağız izolyasiyalı və son zamanlar geniş istifadə edilən 6(10)-35 və 110 kv-luq, tikilmiş polietilen (TPE) izolyasiyalı kabellərin də bir sıra texniki-istismar xarakteristikalarına baxılır. Kitab istismar heyyəti, mühəndislər və texniki məktəblərin tələbələri üçün vəsait kimi istifadə edilə bilər.

4 MÜNDƏRİCAT GİRİŞ Bəzi güc kabellərinin növləri və markaları Keçiricilərdə səth effekti hadisəsinin izahatı və asılılıqları Kabellərin xəndəkdə və kanalda çəkilişi Kabellərin borularda troslarda çəkilişi TPE kabellərin metal konstruksiyalara bərkidilməsi Kabellərin transpozisiyası və torpaqlanma qaydaları Rayxem firmasının məmulat nomenkluaturası Kabel muftalarının hesabatı və konstruktiv elementləri Elektrik sahə gərginliyinin (ESG) paylanması Elektrik sahə gərginliyinin qurum tərkibli yarımkeçirici ekran vasitəsilə tənzimlənməsi Rayvolve texnologiyası Tökmə texnologiyası Tökmə Rayxem muftasının Guroflex maddəsinin xassələri Kabellərin xəndəkdə muftalanma qaydaları ,20,35 kv- luq, plasmass izolyasisiyalı, tək damarlı, ekranlı kabellər üçün xarici tip istilikdən büzüşmə texnologiyasına aid sonluq muftaları Sonluq muftasının konstruksiyası və elementləri Elastomer muftalar

5 2.11. Gel texnologiyası ilə muftalanma sxemi Mexaniki birləşmələrin texnoloji üsulları RAYXEM firmasının digər məmulatları BBİT/BPTM boruları Gərginlik artım məhdudlaşdırıcıları GAM kv və yüksək gərginlik artım məhdudlaşdırıcıları Orta gərginlikli birləşdirici mufta sistemlərinın konstruksiyası Hermetik qapalı yuvalar üçün adaptorlar YKİ və TPE izolyasiyalı kabellər arasında birləşdirici keçid muftaları kv OHVT markalı Rayxem muftaların montajının texnoloji ardıcıllığı Kabel xətlərinin işə qoşulma qaydaları Montaj alətləri Nəticələr Ədəbiyyat

6 GİRİŞ İki əsrə yaxındır ki, elektrik enerjisinin alınması, çevrilməsi, ötürülməsi və paylanması üzrə dünyada böyük işlər aparılır. Yeni elektrik şəbəkələri tikilir, mövcudları təzədən qurulur və təkmilləşdirilir. Bunlar, elektrik stansiyaları, yarımstansiyalar, elektrotexniki qurğular, elektrik veriliş hava xəttləri (HX) və kabel xəttləri (KX), mühafizə və avtomatika cihazları vasitəsi ilə həyata keçirilir. Kabellər gərginlik sinfi, təyinatı, konstruksiya və elektrik xarakteristikalarına görə fərqlənirlər. Kabellər keçirici alüminium (Al) və ya Mis (Cu) damardan, ekran, damar izolyaisyası, izolyasiya üstü ekran, Al və qurğuşun qilaf və xarici mühafizə örtüyündən ibarət olan konstruksiyalardır. Kabellər zavod istehsalı şəraitində hazırlandığı zaman, onların elektrik, istilik, mexaniki və konstruktiv parametrlərinə nəzarət edilir. İstehsal və işə buraxmada kabellər iki dəfə sınaq edilir. I sınaq, yüksək tələblərə cavab verən zavod sınaqları, standartlarla (CELENEC, VDE, BS, ГОСТ, TSE və s.) aparılır. İstehsal olunan və zavod sınaqlarından çıxmış kabellər, lazımi pasport göstəriciləri və uyğun xarakteristikalara malik olurlar. Güc kabellərinin istehsalı üçün işlənmiş Texniki şərtlər də, kabellərin bütün xarakteristikaları ilə yanaşı onların barabanlara sarınması, daşınması, saxlanması, çəkilməsi və s. kimi texniki parametrləri göstərilir. II sınaq, təzə çəkilmiş kabeli işə qoşmamışdan əvvəl yerində aparılır. Bu zaman, kabel izolyasiyanın elektrik sahəsində etibarlı işləməsinə xüsusi əhəmiyyət verilir. Ona görə izolyasiyanın elektrik möhkəmliyinin ehtiyat əmsalı 3,3 5,0 U 0 qiymətləri arasında olması fikri ilə, sınaqlarda 5 dəq, 6 kv üçün 36 kv, 10 kv üçün 60 kv gərginlik verilir. Beləliklə zavodda yağ-kağız izolyasiyalı kabeli 6 dəfə artıq qiymətli böyük elektrik sahə gərginliyinin təsiri altında sınaq edirlər. Son tendensiyalara görə TPE izolyasiyalı kabellər üçün bu sınaq gərginliyinin müəyyən həddə qədər (3Uo a qədər) azaldılması lazımdır. Üçfazlı kabel xətləri eyni gərginlikli hava xətlərindən (HX) daha bahalıdır. Onlar çox zəhmətli, təmir müddətinin uzun və bahalı olması ilə yanaşı, yüksək ixtisaslı montaj heyyətinin olmasını da tələb edir. Üstəlik kabel xətti ilə eyni gücün ötürülməsi, HX-nə nisbətən daha çox əlvan metalların sərf edilməsini tələb edir. 5

7 KX-nin HX-nə nisbətən daha az istifadə edilməsinə bir səbəb kimi və yalnız HX-nin çəkilməsinə icazə verilmədiyi yerlərdə istifadəsi mümkündür. Bunalara baxmayaraq, kabel xətlərinin aşağıdakı üstünlükləri də vardır: a) Atmosfer təsirlərinə məsələn, külək, buzlaşma, ildırım boşalmalarına məruz qalmaması; b) Trasların gizliliyi və kənar şəxslərin kabelə müdaxilə etməməsi; Kabel xətlərinin əsas elementləri aşağıdakılardır: a) elektrik enerjisini ötürən kabel; b) kabelin ayrı-ayrı tikinti uzunluqlarını birləşdirən muftalar, muftalar kabellərin bir tikinti uzunluğunu digər kabellə birləşdirir və bütün xəttin uzunluğu üçün vacib elementlərdir; c) sonluq muftalar və ya işləmələr; d) yüksək gərginlikli (110 kv və daha böyük) kabel xətlərinin yağ durdurucu muftaları; e) ekranayırıcı transpozisiya muftaları; j) kabelin temperatur və təzyiqinə nəzarət edən siqnal kabelləri və sistemlər; i) kabellərin təbii çəkilişi mümkün olmadıqda, onları kollektor, tunel, blok və s. tikililərdə çəkirlər. Kabel xətlərində olan bütün muftalar da həmin gərginliklə sınaq edilirlər. Elektrik möhkəmliyi 3Uo gərginliyinə davam gətirən və qismi boşalmaların zənn edilən yükü (10 pkl) olan kabel muftaları, həmin kabellə bərabər il işləyə bilər. Demək olar ki, başqa heç bir yüksək gərginlik avadanlığında elektrik sahə gərginliyinin belə yüksək həddi yoxdur. Deyildiyi kimi, hazırda ən çox istifadə edilən orta və yüksək gərginlikli tikilmiş polietilen izolyasiyalı (TPE) kabellərdir, sabit gərginlik isə bu izolyasiyada polyarizasiya və qalıq yüklər yaradır. Ona görə, nominaldan 5-6 qat çox olan sabit gərginliklə aparılan sınaqlar Avropa və Rusiyada qadağan edilmişdir. Kabellər həm quruda, həm də su altında montaj edilə bilər. Hər bir hal üçün uyğun konstruksiya elementlərinə malik kabel seçilməlidir. Su altı çəkilişlər üçün hazırlanmış ikiqat lent zirehə malik olan kağız izolyaisyalı MKK, MNSK (kordel stirofleks izolyasiyalı) markalı kabellər tətbiq edilir. Su altı polietilen izolyasiyalı, koaksial zirehli kabellər KPK-5/18 markaları ilə buraxılır. Sualtı çəkilişdə əsasən qurğuşun qilaflı, dairəvi polad məftil zirehli kabellər istifadə edilir. Qurğuşun qilaflı kabellər həm də şaxtalarda, təhlükəli qaz və toz olan mühitlərdə çəkilir. Qalan hallarda Alüminium və plastmass qilaflı kabellər istifadə edilir. 6

8 1. Bəzi kabellərin növləri və markaları Aşağıda bir sıra güc kabellərinin konstruksiya elementləri və quruluşu verilmişdir. Onlardan 0,6-1kV gərginlikli, PVX izolyasiyalı, çoxtelli, mis damarlı, sadə, lakin dairəvi polad məftil zirehi olan kabelin markası: - NYKRY Konstruksiya elementləri: 1.Tək və ya çox məftilli mis damar; 2.PVX izolyasiyası, markada birinci Y işarəsi ilə göstərilir; 3.Dolğu; 4.Qalvanik, dairəvi polad məftilli zireh- markada KR ilə işarələnir; 5.Şəffaf Stiroflex lenta, zirehlə şlanq örtük arasında yastıq rolunu daşıyır; 6.PVX tərkibli, xarici mühafizə şlanq örtüyü, markada ikinci Y göstərir 7

9 6 (10)-35 kv TPE TPE izolyasiyalı çoxtelli,birfazlı mis damarlı kabel, markası- N2XHFlS2Y Eyni ilə, 3,6-6 kv PVX izolyasiyalı çoxtelli, birfazlı, mis damarlı kabel, marka NYCWY. TPE izolyasiyasiyalı kabellərin markalanması konstruktiv elementlərin işarələri əsasında aparılır. Konstruktiv elementlər isə, kabellərin çəkilişi və istismar qaydalarını təyin edirlər. Uzun məsafələrə çəkildikdə TPE izolyasiyalı kabellərin müəyyən məsafələrdə torpaqlanması lazımdır. Uzunluq boyu toplanan statik yüklər və onlardan yaranan gərginliklərin yerə ötürülməsidir. Konstruksiya elementləri: 1. Çox telli mis damar; 2.Damarüstü yarımkeçirici ekran; 3.PVX izolyasiya; 4.İzolyasiya üstü, xarici yarımkeçirici ekran; 5.Su bloklayıcı qat, 6.Keçirici mis ekran, kontakt mis folqa lentası ilə sarınmışdır; 7. Qalvanik metal polimer qat, eninə su bloklayıcı funksiya daşıyır; 8.PVX xarici mühafizə şlanq örtüyünü göstərir. Konstruksiya elementləri: 1. Çox telli mis damar, 2. Təhlükəli ESG-ni tənzimləyən damarüstü yarımkeçirici ekran,; 3. Tikilmiş polietilen (TPE) izolyasiya; 4. Elektrik sahəsini tənzimləyən,izolyasiya üstü xarici yarımkeçirici ekran; 5. Su bloklayıcı qat, uzununa hermetikləşməyə xidmət edir. 6. Keçirici mis ekran; üzərindəki mis lenta ekran məftilləri arasında elektrik kontaktı yaradır və onların dairəvi formasına xidmət edir. 7. Alüminium polimer qat; 8. Polietilen (PE) tərkibli- 2Y xarici mühafizə şlanq örtüyü. 8

10 6 (10)-35 kv TPE TPE izolyasiyalı çoxtelli,birfazlı mis damarlı kabel, markası-2xhsfly Konstruksiya elementləri: 1.Çox telli mis damar; markada işarələnmir 2.Damarüstü yarımkeçirici ekran; markada olmur 3.Yanmayı ləngidən (H), TPE izolyasiya (2X) markalanma - 2XH 4.Xarici yarımkeçirici ekran, markalanmaya çıxmır ; 5.Su bloklayıcı qat Hermrtikləşmə - F; 6.Keçirici mis ekran markalanmada S; 7.Alüminium polimer qat markalanmada - Fl; 8 PVX xarici mühafizə şlanq örtüyü, markada - Y 9

11 8,7-15 kv TPE izolyasiyalı,tək damarlı,su bloklayıcı qatı olan mis damarlı kabel, markası-n2xhfly Konstruksiya elementləri: 1-Çox telli mis damar; 2-Damarüstü yarımkeçirici ekran; 3-TPE izolyasiya, yanmanı ləngidən; -2XH 4-İzolyasiyaüstü, ikinci yarımkeçirici ekran; 5- Yarımkeçirici şişən lent, uzununa hermetikləşmə; 6-Keçirici mis ekran;- S 7-Eninə su mühahafizə qatı, alüminium-polimer -Fl; 8-PE xarici mühafizə şlanq örtüyü. - Y 10

12 Kabellərin bir yerdə burulmuş 3 damarı, daxili elektromaqnit sahəsinin kompensasiyası və kabel xəttinin etibarlılığını təmin edən bir konstruksiyadır. Bu zaman xarici qilaf əsas rol oynayır kv TPE izolyasiyalı ikiqat lent zirehli üçfazlı mis damarlı kabel, markası - N2XSEHFl2Yy Konstruksiya elementləri: 1-Çox telli mis damar, ekran hər damar və; 2-Damarüstü yarımkeçirici ekran; 3-TPE izolyasiya, markalanmada 2X 4-İzolyasiyaüstü yarımkeçirici ekran; 5-uzununa su bloklayıcı qat; 6-Keçirici mis ekran, 3 damar üçün-se ; 7Kipləşdirici dolğu; 8-Ara qilaf örtüyü, uzununa hermetikləşdirici; 9-Alüminium polimer qat, markalanmada Fl, (rusca 2г); 10-2Y xarici mühafizə şlanq örtüyünün gücləndirilmiş polietilen olduğu (aqressiv mühit üçün, у) 11

13 TPE izolyasiyalı, tək damarlı, dairəvi məftil ekranlı kabel, markası -2XSHFl2Y Konstruksiya elementləri: 1-damar və damar üstü yarımkeçirici ekran, 2-izolyasiya, markası 2X, rusca Пв polietilen vulkanlaşmış 3-izolyasiya üstü yarımkeçirici ekran, 4-su bloklayıcı qat, uzununa hermetikləşməni təmin edir, markalanmada F (rusca г) 5-keçirici məftil ekranı, markalanmada S (rusca Э) 6-alüminum-plastmass tərkibli nəmlikdən mühafizə qatı, eninə və ya daxilə aid hermetikləşmə Fl, (rusca 2г).Əgər Alüminium polimer qat qoyulursa onun altında y/k örtük olmalıdır. Əks halda kondensator effekti yaranmış olar. 7-xarici mühafizə şlanqı (PVX və ya PE) markalanmada Y PVX və ya 2Y-polietilen 12

14 6-10 kv kabellərdə damarlar sektor, seqment və digər formalara malik olur. Damar en kəsiyi sektor şəkilində olan texnoloji emalat zamanı sektorların ölçüləri və burulma addımı hesablanır. Bu hesabat elə aparılmalıdır ki, kabelin diametri üzrə burulmuş damarlar kabelin ümumi görünüşünə tam yatsın və dairəvi en kəsiyində qeyri hamar çıxıntılar yaratmasın. Bunun üçün sektorun radiusu kabelin radiusundan arada olan izolyasiyanın qalınlığı qədər fərqlənməli və bir qədər az olmalıdır. Beləliklə, sektor formalı damarın 120 мм 2 еn кəсiyində olması üçün, onun şəkildə göstərilən ölçülərdə olması lazımdır: - R=12,5 мм; H=5 мм, M=18,5 мм оlmalıdır. Dairəvi en kəsiyinə malik olan damarın en kəsiyinin hesabatı: S=0.785 D 2 Kabel damarları və digər keçiricilərin müqaviməti temperaturdan asılı olaraq, xüsusi müqavimətin temperatur əmsalına mütənasib olaraq artır: ρt=ρo [1+α(t-to)] və Rt=ρt L/S - Müqavimətin artmasının ikinci səbəbi keçiricilərdə olan səth effekti hadisəsidir. Şəkil 1.7 Sektor formalı damarın sahəsinin hesabat sxemi Keçiricilərdə səth effekti hadisəsinin izahatı və asılılıqları Tezlik artdıqca keçiricilərdə cərəyan naqilin səthinə doğru sıxlaşır. Normal rejimdə keçiricidə cərəyanın sıxlığı EQQQ-də göstərilən iqtisadi cərəyan sıxlığına bərabər olur (EQQQ cədvəl 18-2). Lakin yüksək tezlikdə bu norma bir qədər pozulur. Ona görə forması və en kəsiyinin ölçülərinə görə, kabel damarları və şinlər işçi cərəyanlara və tezlik dəyişmələrinə uyğun seçilir. 13

15 Səth effekti elektrik-maqnit təsiridir. Dəyişən cərəyanın səthə sıxlaşması hesabına yaranan bu effekt, keçiricilərdə elektrik müqavimətini və güc itkilərini artırır. Naqilin yüksək tezlikli dəyişən cərəyana göstərdiyi aktiv R a müqavimətinin, eyni temperaturdakı sabit cərəyana görə olan R= müqavimətinə nisbəti səth effekti əmsalı adlanır: K s.ef =R a /R=. Səth effekti əmsalı keçiricinin forması, en kəsik sahəsi və cərəyanın tezliyindən asılı olur şək.1.1, 1.2. Absiss oxunda (f/r) 1/2, ordinat oxunda K s.ef əmsalının qiymətləri verilmişdir. R - uzunluğu 1000 m olan keçiricinin sabit cərəyandakı Omik müqavimətidir. Şəkillərdə b/h və t/d ölçü nisbətləri parametrlər kimi verilmişdir. Bu zaman səth effekti ilə yanaşı, QQ-da termik və dinamiki dayanıqlıq da nəzərə alınır. K s.ef t D t/d= /2 1/2 f/r Hs / Om Şəkil 1.1 Dairəvi en kəsiyinə malik silindrik keçirici materialın səth effekti hesabına müqavimət artımlarının asılılıqları. 14

16 K s.ef R a,om b b/h=1. 1/8-3 h 10 D=50 mm 1.6 1/16 20 D=75 mm D=100mm D=150mm t mm 1/2 1/2 f/r Hs / Om Şəkil 1.2 Düzbucaqlı en kəsiyində olan Şinlərin səth effekti əmsalı Aliminium borunun aktiv müqavimətinin divar qalınlığından asılılığı Şəkillərdən göründüyü kimi (f/r) 1/2 artdıqca səth effekti sürətlə artır. R müqaviməti S en kəsiyindən tərs mütənasib asılı olduğundan, en kəsiyinin artması ilə səth effektinin artdığını görünür. Yastı formalı keçiricidə b/h, dairəvi silindrdə t/d nisbətlərinin kiçik qiymətlərində səth effekti azalmış olur. Bütöv en kəsiyində olan keçiricilərdə səth effekti, içi boş keçiricilərdən daha çox olur. Məsələn, diametri 60 mm bütöv aliminium keçiricinin, diametri 100 mm, t/d=0,1 nisbətində olan borunun Omik müqavimətləri və en kəsikləri eynidir, S 28,3 sm 2 na bərabərdir. Uyğun olaraq, onların sabit cərəyana olan müqavimətləri və (f/r) 1/2 nisbətləri də eyni olacaqdır - (R=0,01255 Om və (f/r) 1/2 =63,8 Hs 1/2 /Om 1/2 ). Lakin şəkildən birinci keçirici üçün f/r) 1/2 =63,8 Hs 1/2 /Om 1/2 qiymətində səth effekti əmsalı 1,375, ikinci halda isə 1,025 olur. Deməli, verilmiş ölçülü borunun aktiv müqaviməti, bütöv en kəsiyində olan keçiricinin müqavimətindən 25% kiçikdir. 15

17 35 kv ayrı-ayrılıqda qurğuşun qilaflara malik olan 3 damarlı, yağ-kağız izolyasiyalı, mis damarlı kabelin konstruksiya elementləri: - 1 damar, 2-damar üstü yarımkeçirici ekran, 3-damar üstü izolyasiya, 4-izolyasiya üstü yarımkeçirici ekran, 5-bir fazın qilafı, 6-dolğu (silindrik şəkilli), 7-zierh altı yastıq, 8-dairəvi zireh, 9-xarici mühafizə örtüyü, markası OCB-K və ya AOSB-2L (K-dairəvi şəkilli, 2L-ikiqat lent şəkilli polad zirehi göstərir). Belə kabellərin işçi tutumu:- 3 ədəd fazlararsı və 1ədəd fazla qilaf arası tutumların cəmi kimi təyin edilir: Ciş=C0+3 Cfa (1.1) Şəkil 1.3 Yağ-kağız izolyasiyalı kabellərin damar və element konstruksiyalı 16

18 Maqnit doyması və burluğan cərəyanlara göstərilən müqavimətin artması tirin istiliyinin artmasına səbəb olur. Massiv ölçülərə malik olan maqnit materiallarında itkilər tezliyin üstlü funksiyası, maqnit nüfuzluluq əmsalı, materalın xüsusi çəkisi və s. parametrlərdən asılı olur. Onların dəqiq riyazi həlli və bu istiliyin riyazi hesabatları çox mürəkkəb olduğundan onlara aid aparılmış bir neçə təcrübələrin nəticələrini qrafik şəkilində vermək kifayətdir, aşağıda soldakı şəkil. Bu nəticələrə görə 25 sm-lik iki tavrlı tirin I, ka 12,5 sm, məsafədə keçiriciyə perpendikulyar yerləşmiş tirdə 6000 A cərəyanlı keçiricinin maqnit sahəsi hesabına temperatur artımı 48 0 C təşkil edir. Ətraf mühitin (məsələn Bakıda yayda olan 42 0 C) temperaturnu nəzərə aldıqda tirin 4 istiliyi 90 0 C-yə çatır. Bu temperatur yaxınlıqda olan izolyasiya materiallarına zərər verməklə 2 yanaşı, xidmət heyyətinin toxunması halında onlarıda yanıqlara səbəb olur. 35 kv-dan başlayaraq yüksək gərginlikli kabellərin damarları dairəvi formaya malikdir. Чякилиш вя истимары нисбятян асандыр, onlarda йаь сахлайыcы муфталар вя ялавя Şəkil sm-lik metal tirin keçiricidən гурьуларын олмасы тяляб олунмур. İzolyasiya örtüyü də olan məsafələrə görə cərəyan və temperatur damar ətrafı silindrik formada olduğundan, istilik sahəsi bərabər paylanır. Kабеллярin щяр 1 км мясафядя, тутум və asılılıqları; 6-1,25 m, 5-1m, 4-0,75m, 3-0,5m, 2-0,3m və 1-0,125 m məsafələr üçün verilmişdir. statik yükləri 230 V a qədər gərginlik yaradır. Kabelin bir fazının malik olduğu tutum cərəyanı isə, İ=UωC olur

19 1.2. Kabellərin xəndəkdə və kanalda çəkilişi TPE izolyasiyalı kabellərin çəkilişi ciddi texnoloji qaydalara uyğun aparılır. Çəkilişdə onların zədələnməsinə yol verilməməlidir. Orta gərginlikli kabellərin çəkilişində 6 xəndək tipi istifadə edilir (X1-X6). I Xəndək üçün minimum 2.15 m (1 kabel), II xəndək 2.3 m (2 kabel), III xəndək 2.4 m (3 kabel), IV xəndək 2.5 m (4 kabel), V xəndək 2.6 m (5 kabel) və VI 2.8 m (5-6 kabel) sərbəst zona olmalıdır. Xəndəyin çəkiliş istiqamətində 300 dən böyük olan istiqamət dəyişməsi döngə adlanır şək.1.6. TPE izolyasiyalı kabellərin döndərilmə radiusu r=15 D- dən az olmamamlıdır. Hər dəfə döngəyə qədər və döngədən sonra kabelə tətbiq ediləcək dartı qüvvələri hesablanmalıdır. Kabelin dartılması üçün tətbiq edilən ümumi qüvvə, şəkildə göstərilmiş bütün qüvvələrin cəminə bərabər götürülür: F=F 01 +F1 +F1-2 +F2 + F3 (1.2) Şəkil 1.5 Kabellərin çəkilişində dartı qüvvələri və dönmə radiusunun hesabatı baraban və çəkici bucurqad arasında kabel xəttinin quruluşu Əyrilik radiusun hesabatı 18

20 Kabellərin çəkilişində 3 yerdə toqpalanma (uclarda GAM-la, ortada birbaşa) və bina yaxınlığında torpağın çökməsinə qarşı kompensator qoyulmalıdır. Kompensator üçün torpaq 60 sm qaldırılmalı və endirilərək binaya giriş edilməlidir. Aşağıdakı şəkillərdə və standartlarına uyğun olan tunel və kabel xətndəyinin quruluşu göstərilmişdir. Şəkil 1.6 Bina yaxınlığında kompensator və standartlarına uyğun olan tunel və kabel xətndəyi 19

21 İstehsal zamanı bu kabellərin damar üstü yarımkeçirici ekranı, izolyasiya və izolyasiya üstü yarımkeçirici ekranları bir gedişdə çəkilir. Kabelin digər konstruksiya elementlərin çəkilişi üçün istehsalatda, kabel hər dəfə barabana sarınıb-açılır. Bu zaman kabelin digər daxili elementlərində və izolyasiyada mexaniki gərginliklər yaranır. Bu isə kabelin zədələnmə riskini artırır. Ona görə çəkiliş zamanı kabelə hesabatsız əlavə mexaniki gərginliklərn verilməsi yolverilməzdir. Yeni çəkilən kabellərdə birləşdirici muftaların sayı da məhdudlaşdırılır. 6(10) kv, 3 damarlı (3x70) kabeldə 1 km-də 4 mufta, 3x95-3x240 en kəsiklərində 5 mufta, tək damarlı TPE kabellərdə isə, 2 muftanın qoyulmasına icazə verilir. İşarə lentlərinin layihədə kabellərin üstündən aparılması üçün 300 mm qalınlıqda yumşaq qum tökülməlidir. İşarə lentlərinin dərinliyi isə, torpaqdan 400 mm olur. Lenta qırmızı PVX -dan hazırlanır, eni 150 mm, qalınlığı isə mm olur. Bir lentanı iki kabel üçün istifadə etmək olar. Kabelin üstünə kərpiç və ya lenta sərildikdən sonra tikinti və elektrik montaj təşkilatlarının nümayəndələri birlikdə gizli işlər haqqında akt tərtib edirlər. Bu akt xəndəyin doldurulması üçün rəsmi sənəd olur. Orta gərginlik kabelləri həm də beton kanallarda çəkilir. Beton kanallar 9 tip ölçülərdə olur:- təknə şəkili kanallar LK-1(300x300), LK- 2(450x300), LK-3 (600x300), LK-4(600x450), LK- 5(900x450), LK-6(1200x450), LK-7(600x600), LK- 8(900x600) və LK-9(1200x600) ölşülü, yığma kanallar isə, CK-1(900x900), CK-2(1200x900), CK-3(900x1200) və CK-4(1200x1200) hündürlük və dib ölçülərinə malikdirlər. Şəkil 1.7 kabel xəndəyinin ümumi görünüşü 20

22 Kanallara qrunt və yağış sularının dolmaması üçün müxtəlif tədbirlər görülür. Onların divarları və döşəmələri hidroizolyasiya edilir. Kabellər kanalda çəkilərkən aşağıdakı qaydalara riayət edilməlidir: kabel kanalın divarından asqılar və ya konsollu kabel rəflərində düzülərək çəkilməlidir. Kabel rəfləri arasında minimal məsafə 20 sm olur. Asqılar və rəflər hər 1 metr məsafədə divara montaj edilmiş konsolda bərkidilir. Kanallar bütöv və yığma olurlar. Bütöv kanalların alt və yan divarları monolit gövdədən ibarətdir. Yığma kanallar isə alt, yan və üst qapaqlardan ibarət olurlar. Şəkil 1.8 kabelin tuneldə çəkilişi 1- baraban, 2-künc roliki, 3-düzxətli hissədərolik, 4-döngə rolikləri, 5-kabel, 6- bucurqad kanatı (tros) 21

23 6-35 kv və xüsusilə 110 kv TPE izolyasiyalı kabellər 1 km-dən böyük uzaq məsafələrə çəkildikdə onların tranrspozisiya edilməsi və torpaqlanması lazımdır. Torpaqlanma zamanı kabel, damar ekran arasında bir transformator kimi təsir edir. Ona görə uzun kabel xətlərində itkiləri azaltmaq məqsədilə induksiya gərginliklərini vaxtaşırı torpağa ötürmək lazımdır. Paralel çəkilmiş iki kabelin malik olduğu tam induktivlik aşağıdakı kimi hesablanır: qəbul edilir, r kabelin radiusudur. L 12 0 l 3d n 1 4 (1.3) Burаdа =0.778 r İnduktiv müqavimət aşağıdakı kimi hesablanır: X L =ω L12 (1.4) Ümumi qılafda olan üçfazlı, kabellərin işçi tutumu (1.1) aşağıdakı kimi hesablanır: Təkfazlı TPE izolyasiyalı kabellərdə hesabat həndəsi ölçülərə və fiziki paramerlərə əsasən aşağıdakı kimi aparılır: C x 5 n 2,56 D n d 10 F km Ciş 3 Сfa Co Fiziki parametrlərdən alınan işçi tutum və induktivliklər kabellərdə cərəyan və gərginliklərin ötürülmə sürəti və bu zaman yayılan elektromaqnit dalğalarına 1km məsafədə göstərilən müqavimətlərin hesabatlarında istifadə edilir: (1.5) F km ; Zd ( L 12 C )0.5 (1.6) iş 22

24 Bu müqavimətlərə dalğa müqaviməti deyilir. Elektrik enerjisinin ötürülməsi dedikdə isə, məhz cərəyan və gərginlyin sönmədən və faza dəişməsi olmadan, müəyyən məsafədəki nomnal qiymətləri başa düşülür. Dalğanın yayılma sürəti aşağıdakı kimi hesablanır: 1 (1.7) L12 C x 1.3 Kabellərin borularda və troslarda çəkilişi Kabelləri mexaniki zədələnmələr, aqressiv mühit və azan cərəyanlardan qorumaq üçün onları borularda çəkmək lazımdır. Bu məqsədlə polad, asbosement, çuqun, keramik və plastmass borular istifadə edilir. Boruların tipi layihədə göstərilməlidir. Onlar çəkilişdə dəyişdirilə bilər. Boruların daxili divarları hamar olmalıdır. Daxili divarların diametri keçirilən kabelin diametrindən iki dəfə böyük olmalıdır. Onların yan dəliklərinin içi 5 mm radiusla dairələnməlidir. Boruların birləşdiriliməsi eyni oxda olmalıdır. Kanal və tunellərə keçən boruların başlığı daxili divarın bərabərində olmalıdır. Mailliyi 0.2%-dən az olmamalıdır. Birləşmə yerləri araqatılar və muftalar ilə kipləşdirilməlidir. Dəmir yolu və avtomobil yolları ilə kəsişmələrdə və digər yeraltı kommunikasiya qurğuları olan sıx yerlərdə kabellər bloklarda çəkilir. Kabellərin çəkilişinin əsas üsulları mümkün olmadıqda onlar troslardan asılaraq montaj edilir. Əsasən 1 kv-a qədər kabelləri troslarda çəkirlər. Troslarda çəkiliş həm bina daxili, həm açıq havada aparılır. Bina daxilində troslar sütunlar və ya divarlar arasına bərkidilir. Açıq halda isə troslar binaların divarlarına bərkidilir. Kabellərin örtülü mühitdə və ya açıq havada müxtəlif çəkilişləri onların işçi temparturası və buraxıla bilən cərəyanların qiymətinə təsir edir. Kabellərin üçbucaq və ya paralel qaydada düzülüşü, boruda və borusuz çəkilişi də istilik rejimini xeyli dəyişdirir. Aşağıdakı cədvəllərdə Al damarlı, TPE izolyasiyalı kabellərin uzun müddətli buraxıla bilən cərəyanları, A-lə göstrilmişdir. 23

25 Aşağıdakı cədvəldə TPE izolyasiyalı tək, Al damarlı kabellərin buraxıla bilən cərəyanları verilmişdir: Nomin al en kəsik Xəndək üçbucaq Xəndək üfüqi Xəndək və boruda Xəndək və boruda Havada üçbucaq Havada yanaşı havada aralı 2D Məsafədə

26 Al damarlı, TPE izolyasiyalı kabellərin uzun müddətli buraxıla bilən cərəyanları, A-lə Nomi-nal en kəsik, mm 2 Zirehsiz kabel xəndək çəkilişdə Zirehsiz kabel xəndəkdə və boruda Zirehsiz kabel havada Zirehli kabellər xəndəkdə Zirehli kabellər xəndək və boru Zirehli kabellər havada

27 1.4. TPE kabellərin metal konstruksiyalara bərkidilməsi Kabelin metal konstruksiyalara montajında xüsusi Al xəlitə tərkibə malik xamutlar istifadə edilir, şəkilə baxın. Al xəlitə qeyri maqnit xassəli olduğundan bu halda istilik itkiləri azalır. Kaбелин метал конструксийайа монтаъы üçün xamut elementlərinin ölçüləri: 1- кабел, 2-еластик материалдан арагаты, 3 -хамут Кабеллярин метал естакадайа цчлц клис говшаьы иля баьланмасы: 1-elastik forma, 2-kabel, 3-xomut, 4-montaj lövhəsi, 5-şveller Beləliklə kabellər xəndək, estakada, kollektor, tunel, kanal, konstruksiya üzərində və suda montaj edilə bilər. 6(10) kv kaбелlər xəndəkdə 0.7m, 35 kv-1m, 110 kv isə 1.6 m dərinliyə montaj edilir. 26

28 TPE izolyasiyalı kabellər uzaq məsafələrə çəkildikdə onların transpozisiya edilməsi lazımdır. Torpaqlanma zamanı kabel damar ekran arasında bir transformator kimi təsir edir şək.1.9. Transpozisiya məsafəyə görə kabel xəttinin tutum və induktiv parametrlərinin бəраbər paylanmasını təmin edən yerdəyişmədir. Transpozisiya edilən xətlərin reaktiv parametrləri balansa gəlir. Bütün faz məftillərinin induktiv və tutum parametrləri bərabərləşir. Bu zaman aşağıdakı şərtin ödənməsi də təmin olunur : R/L=G/C. Bu şərt ödəndikdə ötürülən cərəyan və gərginlik dalğaları təhrif olunmur, dalğaların sönmə dərəcəsi minimal olur. Bu halda kabelin bir ötürmə sistemi kimi keyfiyyət xarakteristikası da artır və R«ωL və G«ωC olur. Burada, R-xətt (kabel) damarının 1 km məsafədəki aktiv müqaviməti, L-induktivliyi, G xətt (kabel) izolyasiyasının 1 km məsafədə keçiriciliyi (sızmanı xarakterizə edir) və C-izolyasiyanın 1 km məsafədə tutumudur, ωl induktiv müqavimət, ωc-tutum keçiriciliyidir, hər ikisi 1 km məsafə üçün hesablanır.ötürücü xəttin keyfiyyəti dedikdə, onun reaktiv müqaviməti və keçiricliyinin, aktiv müqavimət və keçiriciliyinə olan nisbətləri başa düşülür: - (ωl/r) və (ωc/g). (1.8) 1.5. Kabelərin transpozisiyası və torpaqlanma qaydaları Bu nisbətlərin tərs qiymətləri enerji ötürücü sistemin itkilərinə bərabər olur. Bu itkilər kabel və ya hava xəttinin ilkin parametrlərindənasılı olan daimi itkilərdir. Onları azaltmaq mümkün deyildir. Ötürücü xətlərdə bu nisbət olduğundan, magistral ötürücü xətlərin itkisi də həmin qiymətdə (6-8%) olur. Şəkil 1.9 Hər iki ucdan birbaşa və sadə torpaqlanma sxemi. 27

29 Яэяр мцяййян мясафялярдя торпагланма апарылырса, щямин йерлярдя дя транспозисийа апарылмаsı iqtisadi cəhətdən sərfəli olur (шякиля бах). Бунун цчцн кабел трасыны 3 йеря бюлцб уйьун мясафялярдя qovşaq гуйулары инша едилир вя орада щямин ямялиййатлар апарылыр. Нисбятян гыса трасларда (1,5 км узунлугларда hяр 500 м-дя) ики йердя транспозисийа етмяк кифайят едир. Чцнки кабел транспозисийа едилмязся вя бир тяряфдян торпагланмамыш оларса кабелин щямин уcунда индуксийа эярэинлийи 1km də 230 В а гядяр арта биляр. Şəkil1.10- da kabelin ekran çarpazlaşdırıcı transpozisiyası və gərginlik artım məhdudlaşdırıcıları (GAM) vasitəsi ilə torpaqlanması verilmişdir. Transpozisiya nöqtələrində GAM n qoyğusu həmin məsafədə induksiyalanan gərginliyə görə seçilir. Индуксийа эярэинлийи isə ашаьыдакы кими щесабланыр: U I X L V / km Тək damarlı TPE izolyasiyalı kabellərin çəkilişi, kabellərin tranpozisiyası və gərginlik artım məhdudlaşdırıcı-gam ilə torpaqlanma sxemi. Yüksək gərginlikli və nisbətən böyük məsafələrə çəkilmiş kabelləri ara məsafələrdə transpozisiya etdikdə, həmin nöqtələrdə də GAM ilə torpaqlamaq məqsədə uyğundur. Ekranların transpozisiya üçün bölünən məsafələri cüt sayda olmalıdır. Şəkil 1.10 Transpozisiya və GAM ilə torpaqlanma. Sxem induksiya gərginliyini və itkiləri minimuma endirir. Bu halda kabel ekranı hər iki başdan torpaqlanmalıdır. 28

30 Kağız və plastik izolyasiyalı kabellərin konstruksiya elementlərinin və materiallarının hərfi işarə və indekslərinə аid xüsusi markalanma qaydası olur. Müxtəlif ölkələrdə kabellərin markalanması fərqlidir. Cədvəldə onların bir qismi ifadə edilmişdir. Иndeks (щярф) A Kabelin markasыnda indeksin yeri ГОСТ Ы yerdя, ИЕCвя БС стандарты иля ЫЫ-жи йердя Yoxdur - Н-Зирещсиз (Нот стреет), Русларда Г-голый ишаряси сонда йазылыр- ВВГ вя йа АВВГ. OJ (IECstandart-ikinciA hяrfi) Iшarяnin sonunda Иndeksin tяyinatыdamar, izolyasiya, qilaf, zireh altы yastыq, zireh, xarici юrtцk sыrasы ilя oxunur А-Aliminium Damar, Пб vulkanlaşmış PE Mis Tяk damarlы Kabelin markasы, vя standartы ТСЕ Тцрк, ГОСТ-Рус, БС- Инэилис, ВДЕ- Алман, ИЕC-Бейнялхалг AAБлу- лент зирещ, ААШВу винил шланг,умцлайим иглим НАКРА АблУ, СБУ, ВВГ-(Рус марка ГОСТ) NVV, NYM-PVX izolyasiyalы YXV, YXZ2V-XLPE izolyasiyalы (TSE- 9760,VDE-0250,BS-6004, ИEC-60227) ААБлУ 3х120 (оj) (IEC-стандарты иля NYAF кими ишарялянир Markalanma beynəlxalq sıstemlərdə fərqlidir. Cədvəldə onlar N ilə başlayır Avropa normasında olduğunu göstərir, Y-üst örtüyün PVX olması, 2Y-üst örtüyün PE olması,2x-tikilmiş polietilen izolyasiya, birinci A- damarın Al olduğunu, ikinci A üst örtüyün hopdurulmuş jqut parça olduğunu, R-zireh, S təkdamarlı kabel ekranı, SE-üçdamarlı kabel ekranı, H-halogensiz, xarici örtüyün yanma və tüstülənməyə davamlı olması, F- hermetik olduğunu, Fl-ikiqat hermetik olmasını ifadə edir. 29

31 2. Rayxem firmasının məmulat nomenkluaturası RAYXEM firması əsasən kabellərin mufta və aramturları sahəsində yeni ixtiralar edir. Kabel muftalarıının izolyasiya elementlərinə aid 5 üsul tətbiq edilir: - 1) tökmə üsulu, 2) elastomer üsulu, 3) Rayvolve üsulu, 4) isitilikdən büzüşmə, 5) gel üsulu. Kabel və hava xətlərinin keçirici elementlərinin montajı üçün isə RAYXEM firmasının 4 üsulu tətbiq edilir:- 1) preslənmə üsulu, 2) bolt birləşməsi, 3) burma ilə aparılan birləşmə, 4) qaynaq üsulu ilə keçiricilərin birləşdirilməsi. Təklif olunan üsulların tətbiq sahələri və xarakteristikalarına fərqləri vardır. Məsələn, açıq alovla işlənməsi yanqın təhlükəsizliyinə görə, yol verilməsi mümkün olmayan müəssisələrdə tökmə üsulu, Rayvolve üsulu, Gel üsulları tətbiq edilir. Mexaniki birləşmələrdən isə preslənmə və bolt birləşmələri daha çox tətbiq edilir. Bu mexaniki üsula aid olan aparat sıxaclarıdır. Göründüyü kimi sıxaclar dörd boltlu sıxmaya malik olmaqla xəttləri ikiyə ayırmaq, istiqamətləri 90 dərəcə dəyişmək üçün konstruksiyalara malikdirlər. Onlar sonluq muftalarından hava xətt məftillərinə mexaniki və elektrik kontakt birləşmələrində tətbiq edilirlər. Onlar, daxili diametrlərinin ölçülərinə uyğun olaraq РОД 26, РОД 30 вя йа РОД 40 кими маркаланырлар Şək.2.1 ROD tipli aparat sıxacları:-род 26, РОД 30 вя йа РОД 40 кими маркаланырлар 30

32 2.1. Kabel muftalarının hesabatı və konstruktiv elementləri Kabellərdən fərqli olaraq dəyişən cərəyan kabel muftalarının elektrik hesabatı yalnız sənaye tezlikli gərginlik üçün aparılır. Muftaların impuls gərginliklərə qarşı möhkəmliyinə qoyulan tələblər isə yüksək olmadığı üçün bu hesabatlardan ödənilir. Muftalanma zamanı kabelin sökülən bütün konstruksiya elementləri yerinə bərpa olunur. Beləliklə, muftaların elektrik, mexaniki, hermetiklik, istilik xassələri ana kabelin parametrlərinə uyğunlaşdırılır və onların uzun müddət etibarlı şəkildə birlikdə işləmələri mümkün olur. Köhnə Rus texnologiyası üzrə sonluq muftasının hesablanmasında məqsəd onun xarici diametrinin (D) və birləşdirici (ab) konusunun forma və uzunluğunun təyin edilməsi idi. Bunun üçün aşağıdakı sxem üzrə kondensator köynəklərinin sayı (n), uzunluq və radial ölçülər hesablanır. Şək.2.2Kondensator köynəklərinin hesablanması üçün parametrlərin sxemi 31

33 2.2. Elektrik sahə gərginliyinin (ESG) paylanması Kabellərdə ESG nin sıxlığı və qiyməti böyük olur (15 40 kv/mm). Zədələndikdə ekranın soyulduğu yerdə elektrik sahəsinin qüvvə xəttləri daha da sıxlaşırlar. Sahə gərginliyinin zədəli yerlərdə olan böyük qiymətləri kabelin səthində havanın ionlaşmasına səbəb olur. Baş verən boşalma, temperaturun artmasına, əlavə maddələrin ayrılmasına və zaman keçdikcə izolyasiyanın dağılmasına səbəb olur. Bundan başqa yarımkeçirici ekranın soyulduğu yerdə sahə gərginliyi o qədər böyük olur ki, bu hissədə izolyasiyanın cüzi kəsilməsi və ya cızılaraq zədələnməsi oradakı qaz qabarcığında qismi boşalmaların yaranmasına səbəb olur. Hətta, həmin hissədə qısa qapanma (QQ) ya səbəb olur. Bu zaman damarla qılaf arasında izolyasiyanın keçiriciliyi və cərəyan çox artır. Şəkil 2.3. ESG nin qeyri-xətti materialla tənzimlənməsi- ZnO əsaslı qeyri xətti müqavimətə malik olan mastika ilə ESG nin tənzimlənməsi aşağıdakı şəkildə olur. 32

34 Rayxem istilikdən büzüşən izolyasiya borularının daxili səthinə çəkilmiş yarımkeçirici mastika, ZnO qatqısı yapışqana müəyyən qədər keçiricilik verir. Borunun daxili səthinə çəkilmiş ZnO yapışqanı ekranın kəsildiyi yerdən başlayaraq soyulmuş kabelin izolyasiya səthini bürüyür. Bu zaman yapışqanın yaratdığı keçiricilik impedansı elektrik sahəsini tənzimləyir. Aşağıda tənzimlənmə əyriləri verilmişdir. Tənzimlənmə muftanın ölçülərində (boruların uzunluğu ilə) olmalıdır. Şəkil 2.4. Keçiriciliyin qiyməti çox olduqda, A əyrisi, Z - impedansı düzgün seçilməmiş (kiçik olduğu) halı. ESG borunun daha az uzunluğunda yayılır. Z nisbətən böyük və keçiricilik düzgün qiymətdə olduqda, B əyrisi ESG-nin normal tənzimlənməsi borunun uzunluğuna uyğun olur. Şəkil 2.5..Sahə kompensasiyası, ZnO oksid yapışqanlı qatların təsiri, A- yarımkeçirici qat olmadıqda, yarımkeşirici qat təsir etdikdə, A İstilikdən büzüşən sadə boru, böyük ESG yə səbəb olur, B ZnO oksid yapışqanlı 33 qatların təsiri, ESG normaldır.

35 İzolyasiyanın üstündən sıyrılıb çıxarılan yarım keçirici örtüyün əvəzinə, bişirilən borunun içərisində olan ZnO yapışqan tərkib çəkilir. Bu tərkib normal halda təsir göstərmir, gərginliklər artdıqda isə, sahə tənzimləyici xassə göstərir. Keçiricilik az olduqda isə, C borunun uzunluğu ESG nin tənzimlənməsi üçün kifayər etmir. Nəticədə sahə gərginliyi buraxıla bilən ən kiçik qiymətə qədər azalır. Bu halda muftalar uzun müddət verilmiş elektrik sahə gərginliyində, kabellə bərabər, işləyə bilirlər. Deyildiyi kimi, ESG-ni tənzimləmək üçün başqa halda polimer maddəyə ZnO yapışqanı əvəzinə yarım keçirici qurum və ya rezin ovuntusu (saja) qatılır. Sajanın qatqı faizindən asılı olaraq keçiricilik impedansı dəyişdirilir və bu yolla yarımkeçiricinin keçiriciliyi ilə sahəni tənzimləmək olur. Bu zaman izolyasiyada elektrik sahə paylanması, məsafədən asılı olaraq aşağıdakı şəkildə göstərilmiş əyrilər kimi dəyişir. Şək POLT tipli sonluq muftasının montaj elementləri 34

36 2.3. Elektrik sahə gərginliyinin qurum tərkibli yarımkeçirici ekran vasitəsilə tənzimlənməsi. Yarım keçirici ekranlar vasitəsilə elektrik sahə gərginliyinin təzimlənməsi tərkibinə qurum qatılmış, uyğun xarakteristikalı səth keçiricliyinin alınmasına əsaslanır. Bu ekranın kəsildiyi yerdə ESG-nin azaldılması və onun izolyasiyanın səthi boyu müntəzəm paylanmasını təmin edir. Nəticədə elektrik sahəsi materialın səthi müqaviməti və kabel izolasiyasının tutumundan aslı olaraq paylanır (B əyrisi). Materialın impedansı düzgün seçilmədikdə (A əyrisi), ekranın kəsildiyi nöqtədə və izolasiyanın sonrakı uzunluğu boyu ESG-nin qiymətində sıçrayışlı artım müşahidə olunur. Borunun uzunluğunun azalması və ya düzgün seçilməyən halda (C əyrisi), muftanın sonunda boşalma təhlükəsi yaradır. Ona görə «Rayhem» muftaları bütün bu effektlərı nəzərə alan konstruksiyalarda hazırlanmışdır. Şəkil 2.7. tərkibinə qurum saja (hisləndirmə texnolgiyası) qatılmış polimer borunun sxemi və elektrik parametrləri (g və C) 35

37 2.4. Rayvolve texnologiyası Rayvolve texnologiyası ilə hazırlanan izolyasiya boruları, daxili səthinə yağ sürtülmüş, iç-içə iki qatlanmış corab şəkilli, bir gövdəli konstruksiyadır. Boru bir ucundakı (əvvləcədən spiralvari lentlə genişləndirilmiş) əsas üzərində montaj edilir. Borunun həmin ucunda onun daxili diametrini genişləndirən yay şəkilli lenta olur. Montaj zamanı lentanın ucundan dartaraq, borunun muftanın orta hissəsində (gilzanın mərkəzində) sıxılması və oturdulması lazımdır. Sonra borunun üst qatını, birləşdirilən ikinci kabelin üzərinə oxla göstərilən istiqamətdə hərəkət etdirirlər. Daimi montaj edildikdə Rayvolve borusunun yan tərəflərini kipləşdirici mastika ilə bağlayırlar. Keçici montaj zamanı isə kipləşdirici mastika istifadə edilmir. Rayvolve boruları C dən C - ə qədər tətbiq edilir. Onlar qızmaya və ətraf mühitin təsirinə qarşı davamlıdırlar. Şəkillərdə Rayvolve montajı və hazır muftaları göstərilmişdir: Şək Rayvolve texnolgiyası 36

38 2.5. Tökmə texnologiyası Tökmə materiallar iki tərkibdən ibarətdir. Bu komponentlər ayrı paketlər və ya bankalarda olur. Komponentlər qarışdırıldıqdan sonra gövdə içərisində bərkiyirlər. Əvvəllər tökmə materiallar kimi, tərkibində OH qrupu olan spirt, fenol və digər birləşmələr, bərkidicilər kimi isə, iki karbonlu turşular və onların anhidridləri, diamidlər, poliamidlər, poliuretan və epoksid tərkibli qətranlar istifadə edilirdi. Həmin maddələr tökmə texnologiyasında fəza quruluşlu tikişlər yaradaraq materialın bərkiməsinə səbəb olurdu. Bərkimə prosesi istilik ayrılması ilə baş verirdi. Bərkiyən maddələrdə ayrılan izosianat, pis xassələri ilə ətraf mühütə və insanlara zərərli təsirlər göstərirdi. Şək.2.9 Tökmə üsuluna aid маteriallar və quraşdırma elementləri 2.6. Tökmə Rayxem muftasının Guroflex maddəsinin xassələri Tyco Electronics kompaniysında tökmə material kimi Guroflex maddə yaradılmışdır. Bu maddə də iki tərkib komponentlərindən ibarətdir. Lakin onun bərkimə prosesi aşağı temperaturlarda və insanlara zərərsiz baş verir. Komponentlərin qarışdırılması eninə tikişləri olan quruluş yaradır. 37

39 Guroflex bərkidikdən sonra, ixtiyari kabel materialları ilə möhkəm yapışır, lakin bu zaman elastikliyini də saxlamış olur. Nəticədə çatlar, qırılma və ya parçalanma olmur. Guroflex kabellərdə istilik genişlənməsinə yaxşı adaptasiya olunan və metallara yapışaraq onları korroziyadan qoruyan əlavə izolyasiya örtük qatı yaradır. Demonfaj edilərkən Guroflex asanlıqla metallardan ayrılır. Guroflex tərkibləri ən azı C temperaturlarda bərkiyə bilir. Guroflex digər tökmə materiallara nisbətən ekoloji təmiz maddədir. Termoplastikdir, montajı asandır, təhlükəsizdir. Ona görə bu maddənin daşınması, saxlanması və utilizasiyası da asan olur. Bütün tökmə maddələr kimi, istehsal olunan gündən saxlama və işlədilmə müddəti 2 ildir (24 ay). Şək Guroflex maddəsinin kimyəvi molekulyar qurluşu 38

40 6(10) kv Rayxem izolyasiya məmulatlarının əsasını divarlarının qalınlığına görə - incə, orta və qalın divarlı borular təşkil edirlər. Onlar 0.4 kv-dan başlayaraq 220 kv-a qədər nominal gərginliyə, plastmass, rezin, kağız izolyasiyalı 1 və 3 damarlı kabellərdə bu və ya digər şəkildə istifadə edilən məmulatlardır. Borular oksigen indeksli, temperatur, tüstü buraxma, toksiki və s. indeksinə malik olan, İEC və İSO standartları ilə normalaşdırılan məmulatlardır. Ümumi nomenkluatura və markalar hər məmulatdan 3 çeşid olmaqla aşağıda verilmişdir: İncə divarlı borular - CGAT yağışqanlı borulardır; DCPT- yanğını yaymayan iki rəngli (sarı-yaşıl) borulardır. Orta divarlı borular - MWTM ümumi əhəmiyyətli halogensiz borulardır, LVIT - yanğını yaymayan çevik borular, ZBİT - yanqını yaymayan halogensiz borulardır. Qalın divarlı borular: WCSM- ümumi əhəmiyyətli halogensiz borular; FCSM yanqını yaymayan və uzununa hermetiklyi olan (F) borular; ZCSM yanqını yaymayan halogensiz borulardır Kabellərin xəndəkdə muftalanma qaydaları İki yanaşı kabelin birləşdirici muftaları arasında məsafə ən azı 2 m olmalıdır. Üst şəkildə yanaşı kabellərin muftalanması, аlt шəkildə iсə, kabel muftası yaxınlığında kompensator quraşdırılması göstərilmişdir. Göründüyü kimi, kompensator mufta ilə (1m+l) məsafədə və 0.5m dərinlikdə quraşdırılır. L məsafəsi kabelin markası və diametri ilə təyin edilir, şək

41 Rayxem firmasının istehsal texnologiyası da muftalarda elektrik sahəsinin bərabərləşdirilməsi və tənzimlənməsinə əsaslanır. Rayxem müftalarının komplektlərinə həmin məqsədlərə cavab verən ayrı-ayrı elementlər daxil edilir. Məsələn boşluqların doldurulması və ESG-nin paylanmasını tənzimləyən sarı lentalar, daxilinə ZnO yapışqanı çəkilmiş üç qatlı, qalın və orta divarlı borular, gilzalar üzərinə qoyulan qara rəngli keçirici mastika və s. bunalra misaldır. Muftalanmada istifadə edilən ZnO tərkibli düzləndirici boruların müxtəlif uzunluqları sahə gərginliyinin hesablanmış qiymətlərinin paylanmasına təsir edir. Qalın divarlı boruların yanmaya davamlılığı onun tərkibində olan komponentlərdən asılıdır. Onlar yanqın təhlükəsi olan yerlərdə isitfadə edilirlər (halojen-free). Bu borular hava şəraitləri, günəş radiasiyası və ultra bənövşəyi şuaların təsirlərinə qarşı da davamlıdırlar. Qalın divarlı boruların konstruktiv elementləri şəkildə göstərilmişdir Qalın divarlı boru məmulatı Kabelin divarına uyğun olaraq bu çeşidli borular minimal və maksimal ölçülərə malik olurlar. 40

42 ,20,35 kv- luq, plasmass izolyasisiyalı, tək damarlı, ekranlı kabellər üçün xarici tip istilikdən büzüşmə texnologiyasına aid sonluq muftaları. 10,20,35 kv plastmass izolyasiyalı, təkdamarlı, ekranlı kabellər üçün daxili tip sonluq muftaları. Bu sonluq muftaları 10, 20, 35 kv gərginlikli AгвГг, АпвВ, ПвПуг; ПвП2г; АПЭВ, ПвЭПу; АпвЭгаП, N( A)2XS(2)Y, N2XS(F)24, HXCMK, AHXAMR W, RG7H1R və digər markalı, tək damarlı, ekranlı kabellərdə istifadə edilir 2.9. Sonluq muftasının konstruksiyası və elementləri Torpaqlayıcı naqillər və ya ekran məftilləri yapışqanlı mastika ilə büzüşən boru altında hermetikləşdirilir. Yarımkeçirici ekranın izolyasiya üzərindən siyrilib təmizlənən hissəsinə (10 və 20 mm) sarı lenta sarınır. Sarı lenta boşluqları doldurur və elektrik sahə gərginliyi bərabərləşdirilir. Bunların üstündən büzüşdürülən trekingə davamlı borunun daxilində də hermetikləşdirici və sahə bərabərləşdirici mastika vardır. Bu boru soyulmuş xarici örtüyün üstündən, kabel ucluğuna qədər olan hissəni izolyasiya edir və hermetikləşdirir. Lent şəkilli ekranı olan kabellərdə lehimsiz torpaqlanma üsulu tətbiq edilir. Bunun üçün komplektdə olan xüsusi çopurlanmış metal lenta, yaylı roliklər və topraqlayıcı ekran məftilləri istifadə edilir. Xarici tip muftalarda əlavə olaraq izolasiya ətəkləri taxılır. Trekinqə davamlı borular radiasiya üsulu ilə alınan TPE dən olur. Şək.2.13 POLT muftası 41

43 Montaj və konstruksiyasına görə daxili tip POLT muftalarının eynidir. L12, L16 və L20 modifikasiyalı komplektlərdə uyğun olaraq 12-lik 16 və 20 lik boltlarla sıxılan ucluqlar olur. Lehimsiz torpaqlama SMOF armatur komplektində 3 ədəd yaylı rolik, 3 torpaqlama naqili və qalaylanmış mis tor olur. Lent şəkili mis ekranı olan kabellər üçün, EAKT komplekti sifariş edilir. Onlarda da 3 ədəd müxtəlif en ölçülərinə malik olan rolik yaylar və 3 ədəd torpaqlama məftillər olur. SMOE komplektində də birləşdiricilər,torpaqlama naqilləri, rolikli yaylar və yapışqanlı monjetlər olur. Şəkil Xarici tip sonluq POLT muftalarının kəsiyi, yaşıl rəng yapışqanlı ESG nin tənzimləyici qatını göstərir 42

44 Sonluq «RAYXEM» muftasının əsas elementləri həm kağız, həm də plastmass izolyasiyalı kabellərə qoyulur. Kağız izolyasiyalı kabellər üçün istifadə edilən GUST tipli sonluq muftasının komplektində 12 adda müxtəlif elementlər vardır. Deyildiyi kimi burada olan elementlər həm rəngləri, həm də çeşidlərinə və kabel damarının en kəsiyindən asılı olaraq fərqlidirlər. Şəkil «RAYXEM» tpli 10 kv sonluq GUST muftasının montajdan sonrakı görünüşü 43

45 2.10. Elastomer muftalar Bir sıra müəssisələrdə (qaz-kompressor stansiyalarında, neft ayırma, kimya və s.) açıq alovla işlənilməsi, təhlükəsizlik texnikasına görə qadağan edilir. Belə hallarda, 6(10)-35 kv gərginliklər üçün taxmalı muftalar və sonluqlar istifadə edilirlər. Bu məmulatlar normal izolyasiyalı və eleqaz doldurulmuş tiplərə malikdirlər. Eleqazlı məmulatlar epoksid və ya Guroflex gövdəli, ştekkerli-taxmalı konstruksiyalara malik olurlar. Məsələn, 6(10)-35 kv kabellərin PQ-ə birləşdirilməsinin sadə üsullarından biri silikon başlıqları ilə mümkündür. Onlar elastomer texnologiyasına əsasən hazırlanan məmulatlardır. Şəkil İAES-35 Elastomer tip kabel başlığının torpaqlanma və montaj sxemi 44

46 Rayxem texnologiyası ilə, kv-luq daxili tip Türk istehsalı olan kabel başlıqlarının montaj ölçüləri verilmişdir. Şəkil kv-luq silikon gövdəli sonluq muftasının ölçüləri 45

47 2.11. Gel texnologiyası ilə muftalanma sxemi Şək Gel texnologiyası üzrə montaj qaydası Rayxem firması xüsusi doldurucu gel (PowerGel) tərkibli kütlə icad etmişdir. Gel texnologiyası ilə hazırlanan birləşdirici muftalar 1 kv gərginliyə qədər işlədilir. Gel texnologiyası ilə muftalanma 90 C işçi temperaturası və 1 kv-a qədər kabellərdə istifadə edilir. Tərkibi eninə tikişləri olan silikon matrisa (bərk quruluş) və silikon yağla doldurulmuş kütlədən ibarətdir. Bu texnologiya ilə hazırlanan muftalar su altında və hermetikliyin tələb olunduğu yerlərdə də özünü doğrultmuşdur. Gel texnologiyasının üstünlüklərindən biri də, onların dəfələrlə sökülüb quraşdırılmaya imkan verməsidir. 46

48 2.12. Mexaniki birləşmələrin texnoloji üsulları Mexaniki birləşmələrin aşağıdakı növləri tətbiq edilir: Burulma. bolt birləşməsi, preslənmə, qaynaq üsulu ilə birləşmə. Bolt birləşməli konstruksiyalar, xüsusi açarla sıxılaraq qırılan bolt başlıqlarına malikdir. Preslənmə kabel damarın en kəsiyinə görə, başlığının 2-4 yerdən sıxılması ilə olur. Qaynaq üsulu eyni tərkibli qaynaq elektrodları ilə (Mis mislə və ya arqonla, Al alüminiumla) aparılır. Lakin ixtiyari mexaniki birləşmədə keçiricilik bütöv damarın keçiriciliyinin %-dən böyük olmur. Kağız izolyasiyalı kabel zirehi ilə metal qılaf arasında kontakt qaynaqsız torpaqlama sistemi ilə yerinə yetirilir. İstilikdən büzüşən borular və əlcək vasitəsi ilə kabelin açılmış damarları (başlığı) hermetikləşdirilir. Metal qılafların kəsilmə yerinə sarı rəngli doldurucu və elektrik sahə tənzimləyici lentlər sarınır. Kağız izolyasiyanın soyulmuş açıq hissəsi isə yağa davamlı, istilikdən büzüşən boru ilə örtülür. Beləliklə kağız izolyasiyalı kabel plastmass izolyasiyalı kabelə çevrilir. Kabellərin sonrakı birləşmələri plastmass izolyasiyalı kabellərin muftalanma üsulu (POLJ) ilə aparılır. İzolyasiya üstü yarımkeçirici ekranın kəsildiyi yerə sarı lenta sarınır. Damar üzərinə komplektə olan sahə bərabərləşdirici boru büzüşdürülür. Damarlar boltlu gilizlə birləşdirilir. Kağız sarğının kəsilmiş sonuna da sarı lenta sarınır. Birləşdirici gilzanın üzəri sahə bərabərləşdirici qara rəngli mastika manjet lövhəsi ilə örtülür. Sonra istilikdən büzüşən üçqatlı qalın divarlı elostomer boru bişirilərək büzüşdürülür və birləşmə yerini ekranlaşdırmaqla bərabər, oranın izolyasiya örtüyünü yaradır. Birləşmə yerinə mis tor ekran sarınır ki, bu da kabelin metal ekranını bərpa edir. Kağız izolyasiyalı kabelin metal qilafı və plastmass kabelin metal ekranı qaynaqsız üsulla əlaqələndirilir (ekran məftilləri xüsusi yaylar və mis torla çulğalanır). Sonra kabelin hər damarına xarici qalın divarlı boru büzüşdürülür. Bu muftaların 6 10 kv üçün TRAJ 24/1x 70x150 3HL,20-35 kv üçün TRAJ 42/1x HL markaları və digər markaları vardır. Muftalanma üçün lazım olan kabel uzunluğu hər iki kabel daxil olmaqla mm həddlərində dəyişir. 47

49 3. RAYXEM firmasının digər məmulatları Firmanın yüksək gərginliklər üçün, digər məmulatlarına izolyasiya gücləndirici sistemlər və gərginlik artım məhdudlaşdırıcıları aiddir. Bunların ənənəvi layihələrdən fərqi, izolyasiya sistemlərinin daha etibarlı və istismara yararlı olmasındadır. Xüsusilə izolyasiya gücləndirici sistemlər şəbəkədə təsadüfi QQ n qarşısını almaqla yanaşı, avadanlığın qabaritinin və çəkisinin azalmasına səbəb olur BBİT/BPTM boruları Tyco Electronics məmulat texnologiyasının əsas sahələrindən biri də izolyasiya gücləndiricilərdir. Şin sistemlərinin qorunması və izolyasiyanın gücləndirilməsi üçün tətbiq edilən BBİT/BPTM boruları isitlikdən büzüşmə texnologiyası ilə işləndiyindən, ixtiyari formaları almaqla bütün növ şin sistemlərində tətbiq edilə bilir. Bu zaman izolyasiya məsafələri və qabarit ölçülər xeyli dərəcədə kiçilir (şəkilə bax). Firmanın apardığı sınaqlar izolyasiya gücləndirici elementlərdə aşağıdakı nəticələr vermişdir: a) 2 dəqiqə ərzində 24 kv dəyişən gərginliklərə davamlılıq; b) 24 kv dəyişən gərginliklərdə sızma cərəyanının 0.5 ma qiymətlərdən çox olmaması; c) Duzluluğun 18 msim/sm keçiricilik yaratdığı, 23 0 C temperatur və 13 kv gərginlik tətbiq edildiyi şəraitdə boşalmanın olmaması kv gərginlik üçün şinlər arasında izolyasiya borularının məsafələrə təsiri 48

50 3.2. Gərginlik artım məhdudlaşdırıcıları GAM NDA MA tip I dərəcəli xətt boşalmasının gərginlik artım məhdudlaşdırıcıları Bu tip gərginlik artım məhdudlaşdırıcıları GAM 3-24 kv nominal gərginliklərə uyğun olan armaturlardır. Gərginliyi, yüksək gərginliklərin aşağı sinfinə malik olduğu (3-24 kv) üçün onlar bir sütunlu normal boşaldıcıların sxeminə görə hazırlanır kv-luq NDA-MA tipli bir sütunlu GAM konstruksiyası 49

51 NDA 1-ci dərəcəli xətt boşalma tipli GAM montajı standartlara uyğun aparılmalıdır Şək.3.3. Nominal gərginliklər və standartlara uyğun a və b məsafələri 50

52 NDA-MA buraxıla bilən gərginliyin yüksək səviyyəsi (U bb max ) : - TOV adlanır Şək.3.4. NDA-MA gərginlik artım məhdudlaşdırıcısı üçün zamangərginlik xarakteristikası 51

53 kv və yüksək gərginlik artım məhdudlaşdırıcıları Yüksək gərginliklər üçün Tyco Electronics firmasının GAM konstruksiyaları, sütun tipli ənənəvi qeyri xətti gərginlik məhdudlaşdırıcılarından (QXGM) fərqlidir. Şəkildən göründüyü kimi, onların əsas fərqləri, ardıcılparalel konstruksiyalı (APK) gərginlik artım məhdudlaşdırıcı sütunların olmasındadır. Çünki burada dairəvi ZnO lövhələri bir sütunda ardıcıl digər halda isə həm ardıcıl həm də paralel birləşdirilimiş ola bilər. Tutumlarla gərginliyin tənzimlənməsi yüklərin paylanmasına görə Q=U C ifadəsinə uyğun olur. İfadədən göründüyü kimi Əlavə tutum yaranan yerdə U=Q/C - gərginliyin (sahə gərginliyinin) qiyməti azalır. Şək.3.5. Ardıcıl-paralel konstruksiyalı gərginlik artım məhdudlaşdırıcısı a) HSR, b) 2PH tip GAM 52

54 Şəkildən göründüyü kimi, metal oksid (MO) disklərinin ardıcıl düzülmüş tutumları da GAM-ın hündürlüyü boyu ESG-in tənzimlənməsində iştirak edir. Lakin ardıcıl-paralel konstruksiyalı (APK), GAM-ların ən böyük gərginliyi olan yuxarı bölməsinin eninə (radial) istiqamətdə yaratdığı ESG-ni, aralıq lövhəsinin yaratdığı tutum tənzimləyir. Şək.3.6. Ardıcıl-paralel konstruksiyalı GAM aralıq lövhələrin yaratdığı əlavə tutumlar 53

55 3.4. Orta gərginlikli birləşdirici mufta sistemlərinın konstruksiyası Şəkildə tək damarlı, plastmass izolyasiyalı, Rayxem birləşdirici muftaların konstruksiyası verilmişdir. Üç damarlı kabellər üçün də birləşdirici muftalar eyni konstruksiya elementlərinə malikdirlər. Keçid muftalarında xüsusi yağa davamlı şəffaf borular istifadə edilir. Yağa davamlı borular, MI markalı Mass İmpreqnated - özülü tərkibli və MIND markalı Mass İmpreqnated Non Draining axmayan yağları olan kağız izolyasiyalı kabeli plastmass kabelə çevirir və daxili ESG nin radial istiqamətdə bərabər paylanmasını təmin edirlər. Şək.3.7. POLJ muftasının montaj elementləri 1.Elektrik sahəsinin bərabərləşdirici qatı xüsusi dəqiq impedansla təyin olunankeçiriciliyə malik borudur. Montaj zamanı bu borunun altından kəsilmiş ekranın ucu və izolasiya ilə sarı lentadan sarğı qoyulur. 2.İzolasiya və ekran- Bu qalın dıvarlı qirmızı rəngli izolasiya qati və üst səthindən qrq rəngli istilikdən büzüşən polimer örtükdən ibarətdir. 3. Metal ekranın bərpası- Metal ekran mis tor və yaylı roliklərin köməyi ilə bərpa edilir. Bu sistem qaynaqsız kontakt sisteminə aiddir. Belə kontakt 400A isçi və 11kA qısa qapanma cəryanlarına davam gətirir. 4. Xarici mühafizə və hermotizasiya qatı- Xarici borunun istilikdən büzüşməsi ilə onun daxili səthindəki yapışqan əriyərək bütün buruyur. 54

56 Bu yapışqan xarici qilafın səthinə bərabər şəkildə yayılır baryer yaradaraq nəmliyin nüfuz etməsini və korroziyanın qarşısını alır. Bu həmdə mexaniki zədələrdən və kimyəvi təsirlərdən qoruma yaradır. POLJ (GUSJ) muftalarının quraşdırılması : Kəsilmiş və açılmış kabelə komplektdə olan borular taxılır. Mexaniki birləşdirici vasitəsi ilə kabelin damarları birləşdirilir.yarımkeçirici ekranların kəsilib təmizləndiyi yerə, sarı rəngli doldurucu və sahə bərabərləşdirici lenta sarınır. Sonra ardıcıllıqla elektrik sahə bərabərləşdirici və qalın divarlı borular bir bir bişirilərək büzüşdürülür. Kabellərin üzərindən açılmış metal ekran torşəkilli mis sarğı ilə, xarici mühafizə örtüyü isə daxilində yapışqanlı qat olan istilikdən büzüşən boru ilə bərpa edilir. Şək ) istilikdən büzüşən keçirici qat, 2) izolasiya qatı, 3) elastomer izolasiya qatı. Üç qatlı ekstruziya elastomer texnologoiyası.üç qatlı ektruziya texnologiyası elastomer muftaların istehsalında tətbiq edilir. Burada qara rəngli keçirici qat və qırmızı rəngli izolyasiya qatları, daxili izoləedici elastomer qatı borunu sıxışdırmadan sərbəst (genişlənmiş vəziyyətdə) saxlayır. Qızdırıldıqda xarici qat büzüşür, onunla bərabər izolyasiya qatı sıxılaraq kabel birləşməsinin üzərinə kip oturur və alt qatlarda olan sarğıların konturları görünməyə başlayır. Adətən soyuq və şaxtalı havalarda elastomerlər elastiklik xassələrini itirirlər. Qızdırıldıqda bu effekt itir və bu səbəbdən elastometrlərin uzun müddət saxlanması və şaxtalı havada montajı mümkün olur. 55

57 Təmir üçün istilikdən büzüşən manjetlər olur: CRSM-halogensiz ümumi əhəmiyyətli manjetlər; MRSM yanqını dayandıran elastiki çevik manjetlər; RFSM- markalı şüşə liflərlə armaturlaşdırılmış manjetlər; WCSM- markalı, isitilikədn büzüşən halogensiz, ümumi əhəmiyyətli borular C dən C - ə qədər temperatur diapazonunda işləyən məmulatlardır. Onlar qalın divarlı, qara rəngli borulardır. Kabelin divarına uyğun olaraq bu çeşidli borular mm-lə ölçülən minimal və maksimal diametr ölşülərinə malik olurlar: Min maks boru işarəsi a (min) D b(maks) a(min) W b(maks) WCSM-9/3-1000/S WCSM-13/4-1000/S ,5 WCSM-20/6-1000/S WCSM-33/8-1000/S WCSM-43/ /S WCSM-51/ /S WCSM-70/ /S WCSM-85/ /S WCSM-105/ /S WCSM-130/ /S WCSM-160/ /S WCSM-180/ /S WCSM-250/ /S WCSM-320/ /S WCSM-385/ /S

58 Daxili izolyasuya materialının rezinə oxşar xassələri, xarici istilikdən büzüşən sərt materialların xassələri ilə uzlaşdırılır. Bu bütünlükdə boruların, kabel izolyasiyasının temperatur dəyişmələrinə qarşı davamlılığın artmasına səbəb olur. Şəkildə üç qatlı ekstruziya ilə büzüşən borunun oturma təsir qüvvələri göstərilmişdir. Göy əyri üç qatlı ekstruziya edilmiş texnologiya, yaşıl əyri isə adi istilikdən büzüşən borular üçün verilmişdir Hermetik qapalı paylayıcı quruluşlar üçün adaptorlar Kabellərin montajı onların paylayıcı yuvalara və ya transformator giriş yuvalarına birləşdirilməsi ilə tamamlanır. TPE izolyasiyalı kabellər tək damarlı olduqları üçün, belə birləşmələr daha uyğun olurlar. TPE kabelləri hermetikliyi pozmadan adaptorlarla birləşdirilir. Bunun üçün A və C tip adaptorlar istifadə edilir. Aşağıdakı şəkildə A və C adaptorların yarımstansiya avadanlığına birləmə sxemi verilimişdir: Şək.3.9. Transformator yarımstansiyasının tipik qoşulma sxemi 57

59 Konstruksiyanın xüsusiyyətləri Tyco Electronics A və C tip adaptorları yuvalara kabellərin birləşdirilməsi üçün istifadə edilirlər. RİCS 3133 tip adaptorla birləşdirilən, 12 kv gərginlikli hermetik qapalı quruluşlar tutduqları ərazi, işləməsinin təhlükəsiz və etibarlılığı ilə yer tuturlar. RICS adaptorları yüksək keyfiyyətli elastomerlərdən hazırlanır. Hava aralığının yetərsiz olduğu elektrik mökəmliyini artırmaq üçün istifadə edilir. Kabelin sonluq muftasının -4 ucluğunu PQ un buşinqi- 1 ilə birləşdirir. Qaz (SF6) izolyasiyası hermetik avadanlığın normal funksiya göstərməsini və işini təmin edir. Elastomer gövdələr yüksək elektrik möhkəmliyi, trekinq və erroziyaya davamlıdırlar. Onlar yüksək nəmlik, çirklənmə şəraitlərində və böyük elektrik sahə gərginliyində etibarlı şəkildə işləyə bilərlər. RICS adaptorları tez və asanlıqla montaj edilir və bütün Rayxem muftaları ilə birlikdə işlədilir. Adaptorlar asanlıqla sökülə və yenidən quraşdırıla bilər. Quraşdırılması Elastomer gövdə-2, böyük ölçüdə ( mm 2 lıq) və diapozonda dəyişən mexaniki sonluqların üzərinə də asanlıqla dartaılıb taxılır. Sonluq mufta-4, buşinqə-1, yivli şpilka və qayka ilə bağlanır. Bağlandıqdan sonra adaptorun arxası elastomer tıxacla -3 qapanır. Sınaqlar RICS adaptorları CENELEC HD S1 və ГОСТ a əsasən, sabit və dəyişən gərginliklərlə sınaq edilirlər. Elektrik möhkəmliyinin səviyyəsinə görə impuls sınaq gərginliyinə görə -BIL, dövrü dəyişən gərginlik (AC) sınaqları, faza yer arasında 2,5 U 0 (AC) verilməklə aparılır. Bütün sınaqlar məhdud ölçülərə malik olan metal gövdələr içərisində, real iş şəraitinə yaxın olan vəziyyətlərdə aparılmışdır. RICS adaptorları konstruksiyanın hermetikliyinin yoxlanması üçün, su altında 16 kv, yəni 2,5 U 0 dan daha böyük olan gərginliklə də sınaq edilmişdir. Şək A tip adaptor 58

60 Ekranlaşdırılmış adaptorlar tək damarlı plastmas izolyasiyalı kabelləri, 42 kv gərginliyə qədər qaz doldurulmuş hermetik paylayıcı quruluşlara, C tip buşinqlərlə birləşdirmək üçündür. Birləşmələr həm də 2 və 3 paralel kabellərlə aparıla bilər. Bu konfiqurasiyada kabellərin hər birisinin yuvada mexaniki bərkidilməsi lazımdır. C tip buşinqlərə 1250 A lik yük verildikdə üç kabelin paralel bağlanmasına icazə verilir. Adaptorların gövdəsi yüksək keyfiyyətli silikon rezindən hazırlanır. Gövdə xarici tərəfdən torpaqlanmış yarımkeçirici ekranla örtülür. RSTI adaptorları həm daxili, həm də xarici qurğularda istifadə edilirlər. Kabelin qılafı ekranlaşmış adaptoru buşinqdə açmadan sınaq etmək olar. Xüsusi boltlu ucluqlarla kombinə edilmiş Rayxem sonluqlarının konstruksiyslsrı, bir tip ölçülü adaptoru çox geniş diapozonda dəyişən kabel en kəsikləri ilə işlətməyə imkan verir. Şək İki girişli adaptor 59

61 Adaptorların forma və ölçüləri kompakt olduğundan, ikili birləşməni kameranın standart kabel şöbəsində bağlamaq olur. RSTI adaptorlarında gərginliyin olduğunu bilmək üçün xüsusi tutum ölçü qurğusu istifadə edilir. Onun vasitəsi ilə adaptoru açmadan içəriyə gərginlik verildiyini təyin etmək olur. Bu ölçü nöqtəsinin özü isə xüsusi ekran (şirma) ilə bağlanır. Ekranlaşdırılmış adptorlar CENELEC HD S1 standartlarının tələblərini artıqlaması ilə ödəyir. CENELEC Fransız standartı olub özündə həm İngilis (BS), həm də Alman (VDE) və Rus ГОСТ larını birləşdirir. Konstruksiyanın xüsusiyyətləri RICS adaptorları yüksək keyfiyyətli elastomerlərdən hazırlanır. Kabelin sonluq muftasının ucluğunu PQ un buşinqi ilə birləşdirir. Hava aralığının yetərsiz olduğu elektrik mökəmliyini artırmaq üçün istifadə edilir. Qaz izolyasiyalı hermetik avadanlığın normal funksiya göstərməsini və işini təmin edir. Elastomer gövdələr yüksək elktrik möhkəmliyi, trekinq və erroziyaya davamlıdırlar. Onlar yüksək nəmlik, çirklənmə şəraitlərində və böyük elektrik sahə gərginliyində etibarlı şəkildə işləyə bilərlər. RICS adaptorları tez və asanlıqla montaj edilir və bütün Rayxem muftaları ilə birlikdə işlədilir. Adaptorlar asanlıqla sökülə və yenidən quraşdırıla bilər. Quraşdırılması Soyulub hazırlanmış və üzərinə xüsusi tərkibli sürtgü yağı çəkilmiş kabelə, sahə gərginliyinin tənzimlənməsi (ESGT) üçün birinci adaptor modulu taxılır. İkinci boltlu ucluq quraşdırılır. Sonra sürtgü yağı çəkilərək adaptorun əsas gövdəsi yivli çubuq və qayka ilə paylayıcı qurğunun buşinginə bərkidilir. Arxa tərəfdən tıxac və ya ikinci kabel birləşdirilməsi üçün vtulka taxılır. Elastomer gövdə, böyük ölçüdə ( mm 2 lıq) və diapozonda dəyişən mexaniki sonluqların üzərinə də asanlıqla dartaılıb taxılır. Bağlandıqdan sonra adaptorun arxası elastomer tıxacla qapanır. Tıxacın içərisinə ölçü elektrodu qoyulur. Sınaqlar RICS adaptorları CENELEC HD S1 və ГОСТ a əsasən, sabit və dəyişən gərginliklərlə sınaq edilirlər. Elektrik möhkəmliyinin səviyyəsinə görə impuls sınaq gərginliyinə görə -BIL, dövrü dəyişən gərginlik (AC) sınaqları, faza yer arasında 2,5 U 0 (AC) verilməklə aparılır. Bütün sınaqlar məhdud ölçülərə malik olan metal gövdələr içərisində, real iş şəraitinə yaxın olan vəziyyətlərdə aparılmışdır. 60

62 RICS adaptorları konstruksiyanın hermetikliyinin yoxlanması üçün, su altında 16 kv, yəni 2,5 U 0 dan daha böyük olan gərginliklə də sınaq edilmişdir YKİ və TPE izolyasiyalı kabellər arasında birləşdirici keçid muftaları 10,15,20 və 35 kv luq ayrı-ayrı qilaflarda olan 3 fazlı, kağız izolyasiyalı kabellə, ekranlı plastmass izolyasiyalı kabelin birləşdirilməsi üçün TRAJ tipli keçid muftaları tətbiq edilir. Onlar, kağız izolyasiyalı AOCБ, ВАОСБГ, ВОСБ, ВОСБГ, ВАОСБ, ОСБН kabellərini, plastmass izolyasiyalı АпвПг, ПвПуг, АпвЭВ, N2XS(F) 2Y, N(A) 2XS2Y, AHXAMK W kabellərə və АОСБ, ЦАОСБГ, ЦОСБ, ЦАОСБ, ОСБн kabellərinə birləşdirmək üçün isitfadə edilir. Şək TRAJ tipli muftanın montaj və konstruksiyası İzolyasiya üstü yarımkeçirici ekranın kəsildiyi yerə sarı lenta sarınır. Damar üzərinə komplektə olan sahə bərabərləşdirici boru büzüşdürülür. Damarlar boltlu gilizlə birləşdirilir. Kağız sarğının kəsilmiş sonuna da sarı lenta sarınır. Birləşdirici gilzanın üzəri sahə bərabərləşdirici qara rəngli mastika mancet lövhəsi ilə örtülür. Sonra kabelin hər damarına orta divarlı boru büzüşdürülür. Sonra istilikdən büzüşən üçqatlı qalın divarlı elostomer boru bişirilərək büzüşdürülür və birləşmə yerini ekranlaşdırmaqla bərabər, oranın izolyasiya örtüyünü yaradır. 61

63 Birləşmə yerinə mis tor ekran sarınır ki, bu da kabelin metal ekranını bərpa edir. Kağız izolyasiyalı kabelin metal qilafı və plastmass kabelin metal ekranı qaynaqsız üsulla əlaqələndirilir (ekran məftilləri xüsusi yaylar və mis torla bürüünür) kv OHVT markalı Rayxem muftaların montajının texnoloji ardıcıllığı Montajın birinci mərhələsində hazırlanmış şveller altlıq üzərində kabelin yerləşdirilməsi və nişan xəttinin işarələnməsi yerinə yetirilir. Şək Montajın 2 və 3 cü mərhələsi a) muftanın torpaqlanmaya hazırlanması, b)muftanın torpaqlanmadan sonrakı halı və izolyasiya üstü yarımkeçirici ekranın dalğavari təmizlənməsi işləri aparılır. 62

64 4-6 cı mərhələlərdə izolyasiya üstündəki yarımkeçirici ekran oturacaqdan 290 mm-lik məsafəyə qədər sıyrylıb təmizlənir (bax şəkil). Təmizlənmiş izolyasiya hissəsindən daha 310 mm irəli məsafədə, kabelin damarı 90 mm ölçüdə kəsilib açılır. Beləliklə alt oturacağın üstündən kabelin 690 mm-lik uzunluğu qalır. Sonrakı mərhələdə izolyasiya üzərinə bərabərləşdirici silikon ekran taxılır. Silikon ekranın içi və kabel izolyasiyasının üstü silikon yağla yağlanır. Ekran izolyasiya üzərində burulmaqla taxılır. Deyildiyi kimi, bu ekran alt tərəfdən 290 mm-lik yarımkeçirici və üst tərəfdən 15 mm-lik dalğavari ləçəklərin altında olan 20 mm-lik bir zolaq səviyyəsini örtməlidir. Bu əməliyyatlardan sonra soyulmüş izolyasiya, yerinə taxılmış silikon ekranlar və açılmış damarlar «Uayt spirit» və ya Aİ-70 benzinlə silinib təmizlənir. Yapışqan izlərinin qalmaması üçün, bərabərləşdirici ekran üst tərəfdən yapışqansız kağız lenta ilə müvvəqəti fiksasiya edilir. Kağız lentanın açılmaması üçün, üstündən 2-3 qat izolyasiya lentası sarınır. 8-ci mərhələdə muftanın orta hissəsində üç yerdən ştangensirkulla D1, D2, D3 diametrləri ölçülür və protokollaşdırılır. Sonra bu ölçülərin üzərinə qalınlaşdırıcılar qoyulur. TPE izolyasiyanın əsas təhlükəsi yaranan su cığırları və qismi boşalma izlərinin yaratdlğl keçirici budaqlardır. Şəkildə verilən halların olmaması üçün kabelin soyulmuş izolyaisya səthi cilalanmalı, pardaqlanmalı və ideal halda hamar şəkilə salınmalıdır. Şək TPE izolyasiyasında su cığırlarının yaratdığı defektlər 63

65 Şək Montajın 6-cı mərhələsindən sonrakı vəziyyət. 7-ci mərhələ üçün alt qapağın 16 ədəd boltlarınının sıxılma ardıcıllığı verilir. 64

66 4. KABEL XƏTLƏRİNİN İŞƏ QOŞULMA QAYDALARI Kabel xətləri (KX) aşağıdakı sənədlər olduğu zaman istismara qəbul oluna bilər: KX-nin bütün əlavələr və düzəlişlərlə layihəsi, trasın 1 : 200 və ya 1 : 500 miqyasda cizgisi; muftaların göstərilməsi şərtilə, kabel jurnalı, birləşdirici (aralıq) muftaların uçot-nəzarət pasportu, əgər xəndəkdə 2 və çox kabel olarsa, onların xəndəkdə çəkiliş planı da verilməlidir, yeraltı kommunikasiyalarla kəsişdiyi yerlərə aid akt, xəndəyin qəbul olunma aktı, barabanda sonluq kappalarının vəziyyəti barədə akt, lazım gələrsə sökmək və baxış keçirmək (import kabellər üçün mütləq), zavod sınaqlarının protokolları, yağla doldurulmuş kabellərdə sonluq qurğularının və yağ qidalandıranların qoyulduğu hündnrlük işarələrinin göstərilməsi ilə quraşdırma cizgiləri, açıqda quraşdırılmış kabelləri birkalarla təmin etməli, kabel çəkilməzdən əvvəl izolyasiyanın yoxlanması və baxış keçirilməsi barədə protokol, korroziya və azmış cərəyanlara qarşı həyata keçirilmiş qurğular haqqında akt, yağın təzyiqi üçün siqnalizasiyanın yoxlanılması aktı, KX-nin trasının torpaqlarının analiz protokolları, KX-nin pasportu. Hər bir KX üçün istismara verilən zaman texniki istismar qaydalarının (TİQ-in) tələblərinə uyğun maksimal yük cərəyanının qiyməti qoyulur. Həmin cərəyanlar iqtisadi cərəyan sıxlığına görə də təyin edilir. Iqtisadi cərəyan sıxlığının (A/mm 2 ), maksimum yükdən istifadə saatlarından (t m ) asılılıqları: 66

67 Cədvəl 3.1 Kabellər 1000 t m t m t m 8700 Kağız izolyasiyalı: mis damarlı 3.0 A/mm A/mm A/mm 2 alüminium damarlı 1.6 A/mm A/mm A/mm 2 Rezin və plastmass izolyasiyalı: mis damarlı 3.5 A/mm A/mm A/mm A/mm A/mm A/mm 2 alüminium damarlı 35 kv-a qədər kabellərə aşağıdakı periodiklikdə baxış keçirilir: - trasa baxış hər 3 ayda bir dəfə, - sonluq muftalarına 1000 V-dan yuxarı 6 ayda bir dəfə, 1000 V-a qədər ildə bir dəfə. Aşkar edilmiş defektlər jurnala qeyd edilir və bərpa olunması üçün tədbirlər görülür. KX-nin təmiri baxış və sınaqların nəticəsinə əsasən planlaşdırılır kv luq k.x.-ləri 3 ildə bir dəfə sınaqdan keçirilməlidir. Növbədən kənar sınaq KX-lərin açılması və təmir edildikdən sonra yerinə yetirilir. Kabelin trasında torpaq işləri ancaq istismarçı müəssisənin icazəsi ilə yerinə yetirilə bilər. KX-də təmir işləri onun hər iki tərəfindən açılaraq torpaqlanmasından sonra yerinə yetirilir. Istirmarçı müəssisə trasın keçdiyi zonada yaşayış binalarına xidmət edən və digər müəssisələrin rəhbərləri ilə aydınlaşdırıcı söhbət aparılmalıdır. 67

68 3.8. Montaj alətləri İzolyasiya üstü yarımkeçirici ekranın siyarılması (soyulması) üçün alət - IT Alət ekranın səthdən sıyrılması üçün, səlis dərinlik tənzimləyicisinə malikdir. Yarım keçirici ekranın diametri və gərginlik sinfinə görə BEK-ə (İES standartına) uyğun olaraq, üç yerə bölünür: 300 mm 2 -a qədər mm İT ; 630mm 2 -a qədər 19-45mm İT ; 800mm 2 a qədər mmit Alət xüsusi plastmass qutuda olmalı və daşınmalıdır. Şək Yarımkeçirici ekranın soyucu aləti 65

69 Kabellərin soyulması üçün alətlər Kabel bıçağı EXRM 0607, uzunluq 175mm; Xarici şlanqın kəsilib çıxarılması üçün bıçaq EXRM 0947 ülgücün xüsusi forması əməliyyatı sadələşdirir və təhlükəsiz edir. Asan sıyrılan yarımkeçirici ekran pərdəsinin sıyrılması üçün bıçaq İT , ülgücün çıxıntısı 0,4 mm. Sektor şəkilli kabel qayçısı KR mm və KR mm zirehsiz kabellər üçün işlədilir. Kabelin çərtilməsi üçün alət EXRM 1004, Plastmass şlanq və ya izolyasiyanın qızdırılıb yumşaldıqdan sonra, çərtilməsi üçün 2000 mm uzunluğunda sap. Kabel bıçağı EXRM 0607, uzunluq 175mm Xarici şlanqın kəsilib çıxarılması üçün bıçaq EXRM 0947 ülgücün xüsusi forması əməliyyatı sadələşdirir və təhlükəsiz edir. Kabelin çərtilməsi üçün alət EXRM 1004 Asan sıyrılan yarımkeçirici ekran pərdəsinin sıyrılması üçün bıçaq İT , ülgücün çıxıntısı 0,4 mm. Şək Kəsici alətlər Sektor şəkilli kabel qayçısı KR mm və KR mm zirehsiz kabellər üçün işlədilir. Plastmass şlanq və ya izolyasiyanın qızdırılaraq dairəvi şəkildə çərtilməsi üçün 2000 mm uzunluğunda sap. 66