PAGSUSI SA PAGKAB-OT SA HUSTISYA PILIPNAS MINDANAO PARA SA. Enero American Bar Association

Transcription

1 PAGSUSI SA PAGKAB-OT SA HUSTISYA PARA SA PILIPNAS MINDANAO Enero 2012 American Bar Association

2 Ang mga pahayag ug pagsusi nga sulod nini bugtong nga mga gipanag-iya sa mga tagsulat, ug wala pa naaprubahan sa Kapulungan sa Mga Delegado (House of Delegates) ug sa Lupon sa Mga Gobyerno (Board of Governors) sa American Bar Association ug wala kini nagrepresentar sa posisyon o palisiya sa American Bar Association. Dugang pa, wala niining taho ang ikonsiderar nga naghatag og legal nga tambag para sa pihong mga kaso. Gihimong posible kini nga taho sa mahatagon nga suporta gikan sa Ahensya sa Estados Unidos para sa Internasyonal nga Pagpalambo (Unites States Agency for International Development o USAID). Ang mga sulod niini ay ang responsibilidad sa mga tagsulat ug dili gikinanhanglan nga nagpakita sa mga panan-aw sa USAID o sa Gobyerno sa Estados Unidos. ISBN: (libro nga papel ang tabon) ISBN: (PDF) Giimprinta sa United States of America Copyright 2012 sa American Bar Association th Street, NW, Washington, DC Naghatag og pagtugot ang ABA para ang mga kopya sa mga materyales niini nga pagahimuon, tibuok man o parte lang, para sa paggamit sa lawak tunghaan sa usa ka institusyon sa mas taas nga pagtuon o para sa paggamit sa mga organisasyong dili pagkakitaan, kung ang paggamit niini para sa mga katuyoan sa paghatag og impormasyon, dili pangkomersyal lamang ug giila sa bisan unsang kopya sa mga materyales o parte niini ang orihinal nga publikasyon sa ABA, apil ang titulo sa publikasyon, ang pangalan sa tagsulat, ug ang kasugiran nga Giimprinta pag-usab sa pagtugot sa American Bar Association. Nakareserba ang tanang mga katungod.

3 TALA SA MGA SULOD Pasiuna...i Ehekutibong Kasumahan...1 Introduksiyon...6 Background sa Nasud sa Pilipinas...7 Mga Nag-unang Populasyon ug Mga Kalisdanan sa Pagkab-ot sa Hustisya...13 Pilipinas: Mga Elemento sa Pagkab-ot sa Hustisya...15 Elemento I. Legal nga Balangkas...15 Elemento II. Legal nga Kahibalo...24 Elemento III. Tambag ug Representasyon...29 Elemento IV. Pagkab-ot sa usa ka Institusyon sa Hustisya...39 Elemento V. Patas nga Pamaagi...49 Elemento VI. Mahimong Ipatuman nga Desisyon...57 Apendiks...60 Listahan sa Mga Acronym ug Glosaryo...63

4

5 Pasiuna Ang pagkab-ot sa hustisya mao ang abilidad sa mga lungsoranon nga mangita ug mokuha og mga makaayo nga pamaagi pinaagi sa pormal o dili pormal nga mga institusyon sa hustisya, ug nagsunod sa mga internasyonal nga sumbanan sa mga katungod sa tawo. Giila sa Kamandoan sa Inisyatibo sa Balaod sa ABA (ABA Rule of Law Initiative o ABA ROLI) kung unsa ka importante ang pagkab-ot sa hustisya sa mga komunidad ug mga tawo, ilabi na sa mga pobre ug ang nahilain. Ang Galamiton sa Pagsusi sa Pagkab-ot sa Hustisya (Access to Justice Assessment Tool o AJAT) usa ka pamaagi sa panukiduki nga gibuhat sa ABA ROLI aron susihon sa kung asa kutob nga magamit sa mga komunidad ug mga tawo ang mga institusyon sa hustisya aron masulbad ang mga kasagaran nga problema sa hustisya. Tungod kay ang AJAT gidisenyo nga para ipatuman sa mga organisasyon sa lokal nga sibil nga katilingban, adunay duha ka katuyoan ang AJAT: aron makapagpagawas ug kasaligan, obhetibo nga ebidensya mahitungod sa mga problema sa hustisya sa usa ka komunidad ug aron makabuhat og lokal nga kapasidad aron sa paghimo og de-kalidad nga panukiduki nga magamit sa komunidad aron mapaligon ang ilang kaugalingon. Gibahin-bahin sa AJAT ang pagkab-ot sa hustisya sa pipila ka mga parte, ang Mga Elemento sa Pagkabot sa Hustisya, ang kada usa nakaapekto sa abilidad sa usa ka lungsoranon nga magamit ang mga institusyon sa hustisya aron masulbad ang ilang mga problema sa hustisya. Gikonsiderar sa usa ka pagsusi kung anaa ang kada elemento, nga nagsusi sa parehong pormal nga sistema sa hustisya mga institusyon nga gitukod sa estado aron mopagamit ug magpatuman sa mga balaod ug ang dili pormal nga sistema sa hustisya mga institusyon nga, bisan wala gitugutan sa estado, nagbuhat sa tahas sa pagsulbad sa mga isyu sa hustisya. Pamaagi Kini nga taho mao ang produkto sa panag-uban taliwala sa Sentro ng Alternatuive Lingap Panligal (SALIGAN) ug ABA ROLI. Gibuhat sa SALIGAN ang panukiduki niini nga taho, gamit ang plano sa panukiduki nga base sa AJAT ug gibuhat sa panahon sa pipila ka mga workshop sa ABA ROLI. Gisusi pagkahuman sa SALIGAN ang datos nga nakolekta ug gi-draft kini nga taho, nga naghatag ang ABA ROLI og daghang yugto sa komentaryo ug mga pag-edit. Pagkahuman sa katapusang pag-edit, gimantala ang taho sa Ingles ug Cebuano. Ang mga resulta niini nga taho nagabase sa mga de-kalidad nga pamaagi sa panukiduki, ug gitinguha nga makapakita og pagsusi nga makahatag og impormasyon sa pagkab-ot sa hustisya diha sa Mindanao, sa Pilipinas. Nakolekta ang datos niini nga taho pinaagi sa mga dili kaayo han-ay nga mga interbyo. Gibuhat ang kadaghanan sa mga interbyo ug mga focus group taliwala sa Agosto 2010 ug Oktubre 2011, apan gibuhat ang dugang nga panukiduki panaliksik sa kinatibuk-an sa 2011 ug sa Enero Punoan nga gibuhat ang panukiduki sa Rehiyon sa Davao. Duol sa 150 ka tawo ang na-interbyo, apil ang mga lungsoranon, mga hukom, mga opisyal sa barangay ug lokal nga gobyerno, mga pribadong abugado ug mga abugado nga naghatag ug legal nga tabang, mga paralegal, mga representante sa sibil nga katilingban, ug mga lider sa komunidad. Ang mga rekord sa mga tawo nga na-interbyo, nga ang mga ngalan gipabilin nga kumpidensyal ug ang oras ug tabang gidayeg pag-ayo, anaa sa file sa SALIGAN ug ABA ROLI. Sa wala pa, ug sa panahon, sa proseso sa pagsusi, nagbuhat usab og pagsusi sa nag-unang balaod ug sekondarya na mga gigikanan. Adunay pipila ka mga limitasyon ang paggamit sa de-kalidad nga pamaagi. Ang gikinahanglan nga gamay nga sampol mas posible nga maghatag og impormasyon sa mga indibidwal nga kasinatian ug mga panghuna-huna kaysa sa mga resulta nga mahimong para sa tanan sa mga institusyonal nga epekto. Nagtuo gayud ang grupo sa panukiduki nga makatabang ang paggamit sa panukiduki nga 1 Ang data nga nakolekta gikan sa lain pang organisasyon sa sibil nga katilingban, Mga Buhat sa Pagpasiugda sa Ateneo de davao (Ateneo de Davao Legal Advocacy Works o AdDLAW), gigamit usab sa taho.

6 adunay gisagol-sagol nga mga pamaagi nga makakuha og dugang nga sakto nga larawan sa pagkab-ot sa hustisya. Mga Pag-ila Gipangunahan sa koordineytor sa dibisyon sa Mindanao sa SALIGAN nga si Raissa H. Jajurie ang trabaho sa SALIGAN niini nga taho. Nagtipon ang SALIGAN og mga grupo sa mga abugado aron buhaton ang panukiduki niini nga taho. Apil sa mga miyembro sa grupo sila Attorney Raymond Q. Salas ug Attorney Francesca Lois V. Sarenas. Gipangunahan sa Magtatambag sa Pagkab-ot sa Hustisya sa ABA ROLI nga si Jennifer Tsai ang pagpalambo sa AJAT, nga adunay tabang gikan sa Legal nga Analista nga si Jim Wormington. Naghatag ang usa ka eksperto nga nagtrabahong grupo og input ug mga kritikal nga komento sa pamaagi sa draft. Apil sa mga miyembro sa ekspertong nagtrabahong grupo sila Chief Persida Rueda Acosta, Chief Public Attorney sa Pilipinas; Juan Carlos Botero, Interim Executive Director ug Direktor sa Kamandoan sa Index sa Balaod (Rule of Law Index) sa Proyekto sa Balaod sa Kalibutan (World Justice Project); Stephen Golub, eksperto sa legal nga pagtugot ug propesor sa abogasya; Martin Gramatikov, usa ka tigtudlo sa Unibersidad sa Tilburg ug usa ka miyembro sa Proyekto sa Pagsukod sa Pagkab-ot sa Hustisya (Measuring Access to Justice Project); Simeon Koroma, Executive Director sa programa sa mga serbisyo sa paralegal sa Sierra Leonean, Timap para sa Hustisya; Zaza Namoradze, Director sa opisina sa Budapest sa Abli nga Inisyatibo sa Hustisya sa Katilingban (Open Society Justice Initiative); ug Annette Pearson, usa ka internasyonal nga konsultant sa pagpalambo ug eksperto sa Mga Kapulungan sa Nasyonal nga Hustisya sa Komunidad (National Community Justice Houses) sa Colombia. Gipaabot sa ABA ROLI ang matinud-anong pasalamat niini nga mga tawo para sa ilang importante kaayo nga mga kontribusyon sa pagpalambo sa AJAT. Ang Magtatambag sa Pagkab-ot sa Hustisya nga si Jennifer Tsai nakigtrabaho kauban ang SALIGAN sa pagpatuman sa AJAT, nga adunay suporta gikan sa Legal nga Analista nga si Jim Wormington ug Kauban sa Programa nga si Isha Mehmood, ug ang opisina sa Pilipinas sa ABA ROLI, nga adunay espesyal nga pasalamat sa Direktor sa Nasud nga si Scott Ciment, Diputado nga Direktor sa Nasud nga si Renato B. Lopez, Jr., ug Tigdumala sa Opisina ug Direktor sa Mga Kakuhaan sa Tawo (Office Manager and Human Resources Director) nga si Fides Ferrer. ii

7 Ehekutibong Kasumahan Gikinahanglan sa pagkab-ot sa hustisya nga ang tanang mga lungsoranon makagamit sa mga institusyon sa hustisya aron masulbad ang mga kasagarang problema sa hustisya. Gawas kung adunay pagkab-ot sa hustisya ang mga lungsoranon, walay pulos ang mga katungod ug mga katungdanan nga gitakda sa mga institusyon ug mga balaod, ug mapakyas ang paghatag og proteksyon sa mga daling maapektuhang grupo. Aron makaangkon og pagkab-ot sa hustisya, kinahanglan nga epektibong molihok ang mga sistema sa hustisya ug mga legal nga serbisyo aron maabot ang mga daling maapektuhang grupo nga gitinguha nilang serbisyuhan. Ang katuyoan niining taho mao ang pagpakita og komprehensibong hulagway sa sitwasyon sa pagkab-ot sa hustisya sa probinsya sa Mindanao, Pilipinas, nga nagatutok sa mga nag-unang panginahanglan sa hustisya sa mga lumad nga tawo ug mga komunidad sa Moro nga nagpuyo nga kabos. Gituki sa taho ang mga nag-unang babag sa pagkab-ot sa hustisya nga nasinati niining mga lungsoranon sa pagsulbad sa ilang mga problema sa hustisya. Aron mabuhat kini, gibahin-bahin niini ang pagkab-ot sa hustisya sa pipila ka mga parte, ang Mga Elemento sa Pagkab-ot sa Hustisya, nga gituki sa ubos, ug gikonsiderar kung hangtud asa anaa ang kada elemento. Pilipinas: Mga Elemento sa Pagkab-ot sa Hustisya 1. Legal nga Balangkas: Gitukod sa mga balaod ug mga regulasyon ang mga katungod ug mga katungdanan sa mga lungsoranon, ug naghatag sa mga lungsoranon og mga mekanismo aron masulbad ang ilang mga problema sa hustisya. Ang Pilipinas adunay komprehensibong legal nga balangkas nga magamit sa mga lungsoranon sa pagresolba sa ilang mga problema sa hustisya diha sa pormal nga korte, sigon sa pagsunod sa Mga Kamandoan sa Korte, ug ang alternatibo, Sistema sa Hustisya sa Barangay nga nakabase sa komunidad. Dugang pa niana, giila sa Code sa Mga Personal nga Balaod sa Muslim ang legal nga sistema sa mga Muslim isip kabahin sa mga balaod sa nasud, nga gihimong code ang mga personal nga balaod sa Muslim, ug naghatag og administrasyon ug pagpatuman sa Code pinaagi sa pagtukod sa mga hukmanan - sa Shari a. Ang Balaod sa Mga Katungod sa Mga Lumad nga Tawo (Indigenous Peoples Rights Act) naghatag og pag-ila, pagpanalipod, ug pagpasulong sa mga katungod sa mga lumad nga kulturanhong komunidad ug mga lumad nga tawo. Kini ang unang balaod sa mga ancestral domain sa kalibutan. Walay kakulangan sa mga balaod, kamandoan, ug sukdanan sa Pilipinas. Sa pipila ka mga kaso, nagbuhat og kagubot ang presensya sa daghang mga balaod. Pananglitan, daghang mga probisyon sa Mga Balaod sa Republika (Republic Acts) ang misupak sa naandang aplikasyon sa Mga Kamandoan sa Korte sa pormal nga sistema sa hustisya, ug mga probisyon sa Balaod sa Mga Katungod sa Mga Lumad nga Tawo (Indigenous People Rights Act), ug sa pipila ka mga kaso ang Code sa Mga Personal nga Balaod sa Muslim, mahimo usab nga magkaproblema sa Mga Kamandoan sa Korte. Bahin sa mga dili pormal nga mekanismo sa hustisya, ang kada grupo sa tribo adunay ilang kaugalingong kalangkuban sa mga naandang balaod ug kaugalingong legal nga balangkas. Pero nagkalain-lain sa matag tribo kung nagtunhay pa o wala kining mga naandang balaod ug hangtud asa nga gibuhat pa gihapon kini. Ang mga tribong adunay lig-on nga pagila sa kaugalingon mas posible nga napabilin pa ang ilang mga naandang balaod. 2. Legal nga Kahibalo: Nakahibalo ang mga lungsoranon sa ilang mga katungod ug mga katungdanan, ug magamit ang mga mekanismo aron masulbad ang ilang mga problema sa hustisya. Sa kinatibuk-an, dili maayo ang pagkapamilyar sa mga lungsoranon sa kung unson pagkab-ot ang legal nga impormasyon. Bisan adunay magamit nga modernong teknolohiya, ang kasagaran 1

8 sa mga lungsoranon wala nakahibalo kung unsaon, o wala man gani gikonsiderar, ang mismong pagkab-ot sa legal nga impormasyon. Bisan adunay importanteng legal nga impormasyon ang mga lungsoranon, pipila lang ang makasabot niini. Ang kadaghanan sa mga lungsoranon, sa parehong urban ug rural nga mga lugar, nakahibalo mahitungod sa mga kinatibuk-ang paglihok sa mga pormal nga institusyon sa hustisya, ug, sa pihong sakop, ang mga dili pormal nga institusyon sa hustisya sa ilang lain-laing mga komunidad. Pero, minos ang pamilyar sa mas pihong mga aspeto sa mga institusyon sa hustisya pananglitan, ang mga paglihok ug mga katungdanan sa korte ug sa prosekyutor. Ang kasagaran sa mga lungsoranon nga adunay aktibong kahibalo niining mga institusyon mao ang mga miduol na sa sistema sa hustisya. Ang kakulang sa akses sa maayong impormasyon usa ka babag sa pag-angkon og legal nga kahibalo. Daghang mga lungsoranon ang nagpuyo nga layo gikan sa mga sentro sa urbanidad, nga didto makita ang kadaghanan sa mga institusyon sa hustisya. Kung mas layo ang mga lungsoranon gikan sa mga sentro sa urbanidad, mas lisod sila nga makaangkon og akses sa impormasyon pinaagi sa media o makaduol sa mga tiglihok sa sektor sa hustisya sa pormal nga sistema sa hustisya, sa mga ahensya sa gobyerno nga gimandoan nga mohatag sa mga panginahanglan sa ilang mga sektor, ug sibil nga katilingban. Ang dili maayong mga lebel sa edukasyon ug literasya nagpugong usab sa mga lungsoranon sa pagkuha og impormasyon. Limitado ang mga paningkamot sa gobyerno nga magpausbaw sa legal nga kahibalo. Nagpokus ang Nasyonal nga Komisyon sa Mga Lumad nga Tawo (National Commission on Indigenous Peoples) sa mga paningkamot sa pagpausbaw sa legal nga edukasyon sa mga lider sa komunidad imbis nga mga lungsoranon; mao nga, tipikal nga nakadepende ang mga miyembro sa komunidad sa ilang mga lider para sa impormasyon ug paghimo og desisyon. Limitado ang sukod sa kung unsang pagpanghatag sa impormasyon ang gihatag sa Nasyonal nga Komisyon sa Mga Lumad nga Tawo (National Commission on Indigenous Peoples) sa mga lungsoranon. Isip resulta, ang legal nga kahibalo sa mga lumad nga tawo, apil ang pagkapamilyar sa akses sa impormasyon, ug ang mga katungdanan ug ang mga paglihok sa mga abugado, ug ang mga mekanismo sa pormal nga sistema sa hustisya, nagpabilin nga ubos. Naglunsad ang Nasyonal nga Komisyon sa Mga Muslim nga Pilipino (National Commission on Muslim Filipinos) og Programa sa Legal nga Edukasyon sa Komunidad (Community Legal Education Program) niadtong Agosto Niini nga paglunsad, gipahibalo usab sa Nasyonal nga Komisyon sa Mga Muslim nga Pilipino (National Commission on Muslim Filipinos) nga maglangkob kini sa pagbansay sa mga paralegal nga nakabase sa komunidad. Bisan maayo ang mga pagpaningkamot sa Nasyonal nga Komisyon sa Mga Muslim nga Pilipino (National Commission on Muslim Filipinos), ang ilang mga inisyatibo sa legal nga edukasyon nag-unang nagpokus sa pagserbisyo sa Metro Manila, ug wala gipauswag ang ilang pag-abot sa mga probinsya. Ang Kinaiyahan Foundation, Inc. usa sa pipila ka mga organisasyon sa sibil nga katilingban nga adunay aktibong presensya sa mga lumad nga komunidad. Gihatagan sa mga lumad nga lider ang organisasyon sa kasagaran sa impormasyon nga aduna sila sa mga katungod sa mga lumad nga tawo ingon usab ang pagbuhat pag-usab sa ilang kumpiyansa ug garbo sa ilang mga naandang balaod. Ang Alternative Law Groups, Inc., usa ka panag-abin sa mga progresibong organisasyon nga dili sa gobyerno, nga migamit og pampalambo, alternatibo, feminist, pangdiskarte ug pulitikal nga legal nga mga pamaagi aron hatagan og gahom ang pobre ug nahilain. Kini nga mga organisasyon adunay lain-laing mga programa para sa pampalambo nga legal nga tabang nga mahitungod sa pagpatuman sa interes sa publiko, respeto para sa mga tawhanong katungod ug promosyon sa katilingbanong hustisya, apil ang pagpausbaw sa kahibalo ug pagpalambo sa mga kahanas sa mga balaod ug sa sistema sa hustisya. Isip usa ka panag-abin, ang mga miyembro sa Alternatibong Grupo sa Balaod (Alternative Law Group) naghatag og pagkalain-lain nga sigon sa mga kahanas sa mga isyu ug mga serbisyo samtang migamit og mga kasagarang diskarte. Ang kada miyembro adunay tin-aw nga pisikal nga base ug tin-aw nga gituki nga mga istruktura sa organisasyon para sa ilang mga operasyon, ug nagtukod og mga gipabiling dugtong sa mga eskuwelahan sa abogasya. 2

9 3. Legal nga Tambag ug Representasyon: Makab-ot sa mga lungsoranon ang legal nga tambag ug representasyon nga gikinahanglan aron masulbad ang ilang mga problema sa hustisya. Naghatag ang Konstitusyon og pagsukod nga nagtugot para sa sakto nga legal nga representasyon ug tabang para sa mga lungsoranon, ug ang maong legal nga representasyon ug tabang nga gikinahanglan nga dili balibaran sa bisan kinsang tawo tungod lang sa rason sa kakabos. Mao nga, gimandoan ang estado nga maghatag og sarang ug independiyente nga tambag sa timawa nga akusado. Sa pormal nga sistema sa hustisya, ang gastos sa pagkuha og pribadong abugado ang mga pagbana-bana nga sakop gikan sa 10,000 PhP (USD ) hangtud sa 50,000 PhP (USD 1,162.79) dili maaabot para sa kasagaran sa mga lungsoranon nga adunay kita sa kasarangan nga 1,403 PhP (USD 32.63) sa kada buwan. Giobliga sa Integrated Bar of the Philippines ang mga abugado nga maghatag og serbisyo sa mga timawa nga partido pinaagi sa ilang Programa sa Legal nga Tabang (Legal Aid Program), nga gipatuman sa tibuok nasud pinaagi sa ilang mga tsapter. Ang Integrated Bar of the Philippines, pero, wala naapod-apod ang impormasyon mahitungod sa ilang mga programa sa legal nga tabang sa mga lungsoranon nga gitinguha nga maserbisyuhan sa mga programa. Ang kadaghanan sa mga lungsoranon wala nakahibalo sa mga programa sa legal nga tabang nga gihatag sa Integrated Bar of the Philippines ug padayon nga nagtuo nga nagserbisyo lamang ang mga abugado sa mga adunay kuwarta, gitinguha nga ipokus ang ilang serbisyo sa mga sentro sa siyudad, ug panagsa nga moserbisyo sa mga liblib nga lugar, kung aduna man. Ang estado naghatag og representasyon sa mga pobreng kliyente pinaagi sa Opisina sa Pampublikong Atorni, nga mahinungdanong naghatag og mga legal nga serbisyo sa tibuok nasud. Gipakita sa misyon sa Opisina sa Pampublikong Atorni ang panginahanglan nga serbisyuhan ang mga nahilain nga grupo sa pagpangita og hustisya ug pagduol sa mga korte. Pamilyar ang mga lungsoranon sa mga serbisyo sa Opisina sa Pampublikong Atorni, ug giduso sa mga lider sa barangay ug gobyerno ang ilang mga konstituwente sa Opisina sa Pampublikong Atorni kung nanginahanglan sila og legal nga tambag o representasyon. Pero, ang kasarangang caseload sa kada tuig sa kada abugado sa Pampublikong Atorni miabot sa pila ka gatos, ug sa mao nga mga caseload, posibleng magkaproblema ang kalidad sa serbisyo. Gimando usab ang legal nga tabang sa mga eskuwelahan sa abogasya. Gikinahanglan ang mga estudyante sa abogasya nga magbuhat sa paghanas sa estudyante sa abogasya sa ilawom sa superbisyon sa usa ka abugado. Ang mga paningkamot sa mga eskuwelahan sa abogasya aron mapalambo ang akses sa legal nga representasyon, pero, wala pa naangkon kana nga katuyoan. Nagdumala usab ang miyembro sa Alternatibong Grupo sa Balaod og mga kaso sa pampublikong interes. Mas mahinungdanon, maskin, ang trabaho sa Mga Alternatibong Grupo sa Balaod sa pagpalambo sa mga paralegal nga nakabase sa komunidad nga andam nga motabang sa mga komunidad sa ilang mga legal nga isyu ug mga kabalaka. Bisan dalaygon ang mga programa sa Alternatibong Grupo sa Balaod sa pagporma sa mga paralegal nga nakabase sa komunidad, limitado ang ilang sakop. Mahimong gihuna-huna nga ang mga paralegal adunay limitadong kahibalo sa balaod ug mga pamaagi, apan adunay kapasidad nga moapil sa legal nga sistema. Sa lebel sa komunidad, ang mga paralegal ang pinaka ma-akses nga kahinguhaan mahitungod sa paghatag og impormasyon sa balaod ug paghusay sa mga panagbangi. Sa mga tradisyunal nga sistema sa hustisya, ang mga mismong litigante moatubang sa konseho sa mga katigulangan, nga adunay limitadong representasyon pinaagi sa pinakatiguwang nga miyembro sa pamilya, sa pipila ka mga kaso. Sa pag-atubang niining mga naandang katigulangan, ang mga mismong litigante mahimong mapasabot ang kaso, magrason sa ilang mga depensa ug makiglalis sa ilang mga posisyon nga dili manginahanglan og teknikal nga kahanas sa usa ka tighusay, apan naapektuhan sa kaso ang mabinationg diskurso sa usa ka tawo. Kung i-akses sa Mga Moro ug mga lumad nga tawo ang mga pormal nga sistema sa korte, maski na, ang Nasyonal nga Komisyon sa Mga Muslim nga Pilipino (National Council on Muslim 3

10 Filipinos) ug ang Nasyonal nga Komisyon sa Mga Lumad nga Tawo (National Commission on Indigenous Peoples), sa kada usa, naghatag og representasyon sa kanila, bisan ang mao nga representasyon kinahanglan pa nga mopasar sa pagsulay sa pagkainsakto ug pagkamaayo. Ang pagduol sa legal nga tambag ug representasyon para sa pobre ug ang nahilain nga mga grupo, partikular para sa Mga Moro ug mga lumad nga tawo limitado sa anaa sa mga suok nga lugar nga layo gikan sa mga sentro sa siyudad. Ilabi na sa mga komunidad nga gigamit pa gihapon ang mga pangkulturang kapanulundan sa Mga Moro ug mga lumad nga tawo, wala pa ang ideya sa usa ka abugado, gawas para sa pipila nga gidala aron moatubang sa usa ka kaso sa pormal nga sistema sa hustisya, ug gipuwersa nga moapil sa mga serbisyo sa usa ka abugado. 4. Pagkab-ot sa usa ka Institusyon sa Hustisya: Adunay mga institusyon sa hustisya, pormal man o dili pormal, nga barato og dali nga maduolan, ug naglihok sa mga kaso sa walay paglangan. Gitugutan sa Konstitusyon ang Korte Suprema nga iproklamar ang mao nga mga kamandoan nga naghatag og pinayano ug dili mahal nga pamaagi para sa paspas nga disposisyon sa mga kaso. Sa naandan, ang mga korte sa pormal nga sistema sa hustisya dili makab-ot, tipikal nga makita sa mga sentro sa lungsod ug layo gikan sa Moro ug mga lumad nga komunidad. Ang pagduol kanila nanginahanglan og mga mahinungdanong gastoanan, ug naandan na ang mga kalangay uban sa talagsaon nga mga hearing ug kanunay nga mga pagpospon. Dugang pa, kumplikado ang mga pamaagi sa trayal, ang pinulongan nga gigamit wala naandan sa legalese niini, ug ang lihok sa mga huwes, abugado ug mga kawani sa korte nagdugang sa pagsabot nga ang mga korte dili daling maakses. Ang labing babag mao ang kakulang sa pagsalig sa mga litigante sa mga tgglihok sa pormal nga sistema. Daghang mga lungsuranon ang nagreklamo sa kalulangan sa gender sensitivity sa mga korte ug sa sistema sa hustisya, ug ang nagpabiling pihig batok sa mga babaye. Ang usa ka halangdong eksepsiyon mao ang Sistema sa Hustisya sa Barangay, nga nagsilbing usa ka interface taliwala sa mga dili pormal ug pormal nga sistema sa hustisya. Ang dili pormal nga sistema sa hustisya gi-isip nga mas dali nga makab-ot kaysa sa pormal nga sistema sa hustisya, tungod kay kini barato ug dili delikado, ug paspas ang paglihok ang mga kaso. Ang mga gasto sa pag-apil sa sistema pipila lamang, usahay apil ang bayad sa mga multa, nga apil ang mga konsiderasyon sa hayopan ug kuwarta. Ang pisikal nga mahimong maduolan kasagaran nga dili problema tungod kay ang lugar sa pagsulbad sa panagsumpaki pagahimuon man nga lokal. Kini dili kaau delikado tungod kay ang konseho sa mga katigulangan girespeto diha sulod sa mga komunidad, ug ang mga nagkasumpaki makasulti sa ilang bahin pinaagi sa pulong nga pamilyar kanila. Ang pamaagi yano rang igo masabtan sa nagkasinumpakiay. Ang mga sumpaki giresolba sa kinadugayan na nga usa ka bulan; busa, dili problema ang kalangan diha sa impormal nga sistema sa hustisya. 5. Patas nga Pamaagi: Ang mga institusyon sa hustisya, kung pormal man o dili pormal, gisiguro nga ang mga lungsoranon adunay oportunidad nga ipresentar ang ilang kaso ug ang mga panagbangi gidesisyunan nga patas ug walay dili maayong impluwensiya. Kung ang mga kaso gihusay pinaagi sa mediation, nagbuhat ang mga lungsoranon og boluntaryo ug adunay kahibalo nga mga desisyon sa pagsulbad. Gigarantiya sa Konstitusyon sa Pilipinas nga walay tawo ang kuhaan og kinabuhi, kagawasan, o kabtangan nga walay sakto nga proseso sa balaod. Ang katuyoan sa gikinahanglan sa sakto nga proseso mao ang abilidad sa pagsalmot sa mga proseso nga magtugot sa estado nga kuhaan ang usa ka tawo og kinabuhi, kagawasan, o kabtangan. Sa parehong mga kaso sa kriminal ug sibil, ang parehong mga partido ang ningreklamo ug ang akusado sa mga kaso sa krimen, ug ang nagdemanda ug ang gidemanda sa mga sibil nga kaso gihatagan og oportunidad nga mosalmot sa proseso, apil ang pagtugyan sa mga argumento ug ebidensya. Sa naandan, dili makasalmot ang kada litigante sa kada yugto. Sa yugto sa trayal, ang oportunidad nga magpakita 4

11 og ebidensya dili sayon para sa kadaghanan sa mga litigante, partikular para sa Mga Moro ug mga lumad nga tawo. Bisan gi-isip nga aduna silay legal nga representasyon sa korte, kinahanglan gihapon nilang masugakod ang mga kalisud sa pagkateknikal sa mga kamandoan nga gisunod sa panahon sa trayal. Para sa usa, ang lengguwahe nga gigamit sa mga korte sa Pilipinas isip opisyal nga lengguwahe ay Ingles, usa ka lengguwahe nga dili masulti o masabtan sa Mga Moro ug mga lumad nga tawo. Sa kadakuang bahin, ang kadaghanan sa mga lungsoranon nga migamit sa Sistema sa Hustisya sa Barangay natagbaw sa proseso sa paghusay nga ilang gibuhat. Ang tighusay, ang Kapitan, kasagaran nga makumbinse ang mga partido nga mahusay ang ilang panagsumpaki. Kasagaran sa panahon, ang mga nagreklamong gidala sa Sistema sa Hustisya sa Barangay nahusay o gidismis, ug wala na mipadayon sa mga korte. Ang mga tukmang pamaagi sa mga tradisyunal nga sistema sa hustisya sa Mga Moro ug mga lumad nga tawo nagkalain-lain sa kada grupo sa etnisidad. Sa kinatibuk-an, gihatagan og bili niini nga mga dili pormal nga sistema sa hustisya ang paghusay ug arbitrasyon. Ang lain-laing mga sistema, nga migamit sa mga modernong konsepto sa mga kasong sibil ug kriminal, ang sakop sa kasagaran sa mga imprastraktura sa hustisya sa mga dili pormal nga sistema sa hustisya. Sa pipila ka mga kaso, nakipagkumpitensya ang mga dili pormal nga sistema sa hustisya sa pormal nga sistema sa hustisya mahiluna diha sa kinabuhi sa komunidad. 6. Mahimong Ipatuman nga Desisyon: Mahimong ipatuman sa Mga Institusyon sa Hustisya ang ilang mga desisyon, apil ang pinaagi sa paggamit sa mga sanction. Sa pormal nga sistema sa hustisya, gipatuman sa estado ang paghukom. Ang pugos nga puwersa nga gigamit sa mga institusyon sa estado gikan sa huwes ug ang mga ehekutibong dibisyon sa gobyerno andam nga magamit. Ang hagit mao ang pagbuhat sa pagpatuman nga tulin, patas ug makataronganong pamaagi. Sa dili pormal nga sistema sa hustisya, ang pagpatuman sa mga resulta sa mga pamaagi sa paghusay o arbitrasyon nagdepende kaayo sa mga social nga sanction, imbes na ngadto magdepende sapugsanong gahum sa mga lider sa komunidad, sa diin gigamit ni nga sistema sa hustisya. 5

12 Introduksyon Gikinahanglan sa pagkab-ot sa hustisya nga ang tanang mga lungsoranon makagamit sa mga institusyon sa hustisya aron masulbad ang mga kasagarang problema sa hustisya. Gawas kung adunay pagkab-ot sa hustisya ang mga lungsoranon, walay pulos ang mga katungod ug mga katungdanan nga gitakda sa mga institusyon ug mga balaod, ug mapakyas ang paghatag og proteksyon sa mga daling maapektuhang grupo. Aron makaangkon og pagkab-ot sa hustisya, kinahanglan nga epektibong molihok ang mga sistema sa hustisya ug mga legal nga serbisyo aron maabot ang mga daling maapektuhang grupo nga gitinguha nilang serbisyuhan. Ang katuyoan niining taho mao ang pagpakita og komprehensibong hulagway sa sitwasyon sa pagkab-ot sa hustisya sa Mindanao, sa Pilipinas, nga adunay pagtutok sa mga nag-unang panginahanglan sa hustisya sa mga lumad nga tawo ug mga komunidad sa Moro nga nagpuyo nga kabos. Gituki sa taho ang mga nag-unang babag sa pagkab-ot sa hustisya nga nasinati niining mga grupo sa pagsulbad sa ilang mga problema sa hustisya. Aron mabuhat kini, gibahinbahin niini ang pagkab-ot sa hustisya sa pipila ka mga parte, ang Mga Elemento sa Pagkab-ot sa Hustisya, ug gikonsiderar kung hangtud asa anaa ang kada elemento. Tungod kay importante ang kada elemento kung ang mga lungsoranon mahimo og andam nga magamit ang mga institusyon sa hustisya, ang pokus sa taho mao ang unsa ang gikinahanglan sa mga lungsoranon aron makaangkon og pagkab-ot sa hustisya. Gihulagway sa talaan sa ubos ang Mga Elemento sa Pagkab-ot sa Hustisya. Legal nga Balangkas Legal nga Kahibalo Legal nga Tambag ug Representasyon Pagkab-ot sa usa ka Institusyon sa Hustisya Patas nga Pamaagi Mahimong Ipatuman nga Desisyon Mga Elemento sa Pagkab-ot sa Hustisya Gitukod sa mga balaod ug mga regulasyon ang mga katungod ug mga katungdanan sa mga lungsoranon, ug naghatag sa mga lungsoranon og mga mekanismo aron masulbad ang ilang mga problema sa hustisya. Nakahibalo ang mga lungsoranon sa ilang mga katungod ug mga katungdanan, ug magamit ang mga mekanismo aron masulbad ang ilang mga problema sa hustisya. Maduolan sa mga lungsoranon ang legal nga tambag ug representasyon nga gikinahanglan aron masulbad ang ilang mga problema sa hustisya. Adunay mga institusyon sa hustisya, pormal man o dili pormal, nga barato og dali nga maduolan, ug naglihok sa mga kaso sa walay paglangan. Ang mga institusyon sa hustisya, pormal man o dili pormal, gisiguro nga ang mga lungsoranon adunay higayon nga ibutyag ang ilang kaso ug ang mga kakulian gihusay nga patas ug walay dili makatarungon impluwensiya. Kung ang mga kaso gihusay pinaagi sa mediation, nagbuhat ang mga lungsoranon og boluntaryo ug adunay kahibalo nga mga desisyon sa pagsulbad. Mahimong ipatuman sa mga institusyon sa hustisya ang ilang mga desisyon, apil ang pinaagi sa paggamit sa mga sanction. 6

13 Background sa Nasud sa Pilipinas Makasaysayang Konteksto Nasyonal Ang Republika sa Pilipinas usa ka soberanong nasud sa Habagatan-sidlakang Asya sa kasadpang Lawod sa Pasipiko. Usa ka kapupud-an nga adunay gibana-bana nga 7,100 isla, ang Pilipinas adunay tulo ka nag-unang grupo sa isla, nga gihinganlan og Luzon, Visayas, ug Mindanao. Ang sentral nga gobyerno ug ang kadaghanan sa mga nasyonal nga ahensya makita sa Nasyonal nga Kapital nga Rehiyon (National Capital Region) [gitawag nga NCR] sa Luzon. Ang kapital mao ang Manila. Adunay gibana-bana nga nasyonal nga populasyon nga duol sa 94 milyon ka tawo, ang Pilipinas ang ika-12 nga adunay pinakadaghang tawo nga nasud sa kalibutan. Daghang mga etnisidad ug mga kultura ang makita sa kinatibuk-an sa mga isla. Naghatag kanila og mga impluwensiya ang mga sunud-sunod nga grupo sa mga Austronesian nga tawo gikan sa mga katilingban sa Malay, Hindu, ug Islam. Nagpakita ang patigayon og mga impluwensiya sa kultura sa Tsino. Nahimo usab nga kabahin ang Pilipinas sa pipila ka mga imperyo: ang imperyo sa Kastila, sa panahon sa Imperyalismo, ang Estados Unidos, pagkahuman sa Giyera sa Kastila-Amerikano niadtong 1898, ug ang Imperyo sa Hapon, sa panahon sa Ikaduhang Giyera sa Kalibutan, hangtud sa opisyal nga independensiya sa Pilipinas niadtong Gituki kini sa makadiyot sa ubos. Sa kasaysayan sa Mindanao, ang Mga Sultanado sa Sulu ug Maguindanao, ingon usab ang konpederasyon sa Mga Sultanado sa Ranaw (Pat a Pangampong ku Ranaw), anaa na sa pagabot sa Kastila niadtong Gipugngan sa Mga Sultanado ang kolonisasyon sa Kasadpan. Labaw sa 300 ka tuig pagkahuman sa pag-abot sa Visayas, wala gihapon nakaangkon og epektibong pagkontrol ang Kastila sa Moroland sa habagatan, ug kasagarang nagpabilin sa uban pang mga parte sa gitawag karon nga Pilipinas. Sa panahon sa imperyo sa Kastila, nagpili ang Espanya og Gobernador Heneral nga magdumala sa Mga Isla. Ang Las Leyes de los Reinos de Indias (Ang Balaod sa Mga Indie), ug uban pang Mga Royal Decree mao ang mga legal nga kamandoan nga gikan sa Espanya. Niadtong 1887, nagbuhat og Penal Code ug pagkahuman sa duha ka tuig, usa ka Sibil nga Code, ingon usab ang uban pang mga balaod. Gitugutan sa Gobernador Heneral kini nga mga balaod pinaagi sa iyang kaugalingong lehislatibong lakang. Siya usab ang presidente sa Royal Audencia, o ang Korte Suprema. Sa wala pa mapildi sa mga Amerikano ang Espanya sa giyera sa Kastila- Amerikano, nagbuhat og rebolusyonaryong gobyerno, nga gihagit ang mga awtoridad nga Kastila. Gimando sa rebolusyonaryong gobyerno niadtong 1988 ang Konstitusyon sa Malolos, pero, sa kapildihan sa Mga Pilipino sa Mga Amerikano, gidawat sa gobyerno pagkahuman ang mga awtoridad nga Amerikano. Bisan sa kamatuoran nga kasagarang wala nasakop ang Mindanao, gibaligya sa Espanya ang Minadanao sa Mga Amerikano sa Treaty of Paris niadtong Disyembre 10, 1898, kauban ang mga nasakop na nga lugar, sama sa Luzon ug Visayas. Ang gihuna-huna sa kadaghanan nga dili legal nga pagdugang sa Mindanao mao ang hinungdan sa giyera taliwala sa Gobyerno sa Pilipinas [nga gitawag nga GPH] ug ang Moro Islamic Liberation Front [gitawag nga MILF]. Sa dihang nagdumala na ang Mga Amerikano, gipabilin nila ang kadaghanan sa mga balaod nga gigamit na sa wala pa ang Nagpabilin pa ang pipila niini nga mga balaod. Sa paglabay sa panahon, ang Pilipinas nahimong independiyenteng Mankomunidad sa Mga Amerikano. Ang pagbuhat sa Konstitusyon sa 1935 maoy kasagarang base sa sistema sa Amerikano. Pinaagi niini nga konstitusyon, migamit og representante nga gobyerno, nga adunay tulo ka lahi ug pareho nga mga dibisyon sa gobyerno. Niadtong 1971, ang kaniadtong Presidente nga si Ferdinand Marcos mingdeklarar og balaod-militar, tungod sa mga rason nga adunay mga hulga 7

14 batok sa estado. Nahitabo ang diktadorya ni Marcos, nga gitangtang ang lehislatura ug naghatag og lehislatibong gahom sa Presidente. Padayon nga gidumala ang mga sibilyan nga korte, pero ang ilang mga paglihok gilimitahan pag-ayo sa ilawom sa ikatulo nga Kinatibuk-ang Kamandoan (General Order No. 3) (Setyembre 22, 1972). Gitangtangan ang mga korte sa hurisdiksyon sa mga kaso nga apil ang seguridad sa nasud o kamandoan sa publiko, bisan unsang mga kriminal nga kaso batok sa mga pampublikong opisyal, ug bisan unsang mga aksyon nga gikuwestiyon ang legalidad o pagkakonstitusyonal sa bisan unsang decree o uban pang mga paglihok nga gihatag sa Presidente. Gidumala sa mga korte-militar ang mga kriminal nga kaso nga gipasaka batok sa mga sibilyan. Sa dihang napildi ang diktadorya ni Marcos pinaagi sa dili madugong rebolusyon sa sibilyan, nga gisuportahan sa puwersa sa militar, nagtukod og rebolusyonaryong gobyerno si Presidente Corazon Aquino. Nagpatuman ang iyang gobyerno og Konsitusyon sa Kagawasan, nga adunay puwersa hangtud sa ratipikasyon sa Konstitusyon niadtong Gibalik sa bahin sa Konstitusyon ang pagbuwag sa mga gahom sa tulo ka mga dibisyon sa gobyerno ug gipahayag ang mga sibil nga katungod sa mga lungsoranon, isip batok sa estado. Mindanao Ang Mindanao mao ang pinakahabagatang parte ug ang ikaduhang pinakadakong isla sa Pilipinas sa gibana-bana nga 36,537 mi 2. Kini lamang ang lugar nga adunay dakong presensya sa Muslim. Ang Siyudad sa Davao ang kapital sa Mindanao. Sakop sa grupo sa isla sa Mindanao ang mismong Isla sa Mindanao ug ang Kapupud-an sa Sulu habagatang kasadpan, nga sakop ang mga isla sa Basilan, Jolo, ug Tawi-Tawi, ingon usab ang mga nagpalibot nga isla sa Camiguin, Dinagat, Siargao, ug Samal. Ang Mindanao adunay unom ka mga administratibong rehiyon. Gibahin-bahin pa kining mga rehiyon sa 26 ka probinsya; ang pipila sa mga lugar ay mga medyo independiyenteng lugar sa Muslim. Ang usa ka gobernador nga gipili pinaagi sa popular nga pagboto ug makaserbisyo sa pinakataas nga tulo ka termino, nga adunay tulo ka tuig ang kada usa, ang namuno sa kada probinsya. Ang unom ka mga administratibong rehiyon, ay ang musunod: Makita ang Zamboanga Peninsula (Rehiyon IX) sa Kasadpang Mindanao. Ang sentro sa rehiyon mao ang Siyudad sa Zamboanga, ug ang mga probinsya niini mao ang Zamboanga del Norte, Zamboanga del Sur, Zamboanga Sibugay, ug ang Lungsod sa Isabela; Makita ang Amihanang Mindanao (Rehiyon X) sa amihanang sentral nga parte sa Mindanao. Ang sentro sa rehiyon mao ang Siyudad sa Cagayan de Oro. Ang mga probinsya ug mga siyudad niini mao ang Bukidnon, Camiguin, Lanao del Norte, Misamis Occidental, ug Misamis Oriental. Makita ang Rehiyon sa Davao (Rehiyon XI) sa habagatang sidlakang parte sa Mindanao. Ang sentro sa rehiyon mao ang Siyudad sa Davao. Ang mga probinsya niini mao ang Compostela Valley, Davao del Norte, Davao del Sur, ug Davao Oriental. Makita ang Rehiyon sa Soccsksargen (Rehiyon XII) sa sentral Mindanao. Ang sentro sa rehiyon mao ang Siyudad sa Koronadal. Ang mga probinsya ug mga siyudad niini mao ang Habagatang Cotabato kauban ang Siyudad sa General Santos, Cotabato, Siyudad sa Cotabato, Sultan Kudarat, ug Probinsya sa Sarangani. Makita ang Rehiyon sa Caraga (Rehiyon XIII) sa amihanang sidlakang parte sa Mindanao. Ang sentro sa rehiyon mao ang Siyudad sa Butuan. Ang mga probinsya niini mao ang Agusan del Norte, Agusan del Sur, Surigao del Norte, Surigao del Sur, ug ang Probinsya sa Isla nga Dinagat. Rehiyon X (Cagayan de Oro City, Probinsya sa Bukidnon ug Mga Probinsya sa Misamis); Rehiyon XI (Siyudad sa Davao ug ang tulo ka Mga Probinsya sa Davao kauban ang Probinsya sa 8

15 Compostela Valley); Rehiyon XII (Siyudad sa General Santos ug ang duha ka Mga Probinsya sa Cotabato ug Probinsya sa Sarangani); Rehiyon XIII (Siyudad sa Butuan ug ang duha ka mga probinsya sa Agusan ug duha ka mga probinsya sa Surigao) ug ARMM, o ang Independiyenteng Rehiyon para sa Muslim Mindanao (Autonomous Region for Muslim Mindanao). Ang Independiyenteng Rehiyon para sa Muslim Mindanao (Autonomous Region of Muslim Mindanao) [nga gitawag nga ARMM] ay adunay kasagarang mga probinsya sa Muslim. Ang mga probinsya niini mao ang Basilan (gawas sa Siyudad sa Isabela), Lanao del Sur, Maguindanao (gawas sa Siyudad sa Cotabato), Sulu, ug Tawi-Tawi. Ang gibana-bana nga populasyon sa Mindanao nga 21 ka milyon ka tawo adunay tulo ka lainlaing mga grupo: Mga Kristiyano nga nagpuyo, mga lumad nga tawo, o Lumad [gitawag nga mga IP], ug Mga Moro. Gihulagway sa Propesor nga Magsasaysay sa Mindanao nga si Rudy Rodil ang mga IP, nga adunay sakop nga gibana-bana sa 35 tribo ug mga lumad nga sub-tribe sa Mindanao, ug ang Mga Moro, nga nagtuki sa 13 ka etnisidad nga grupo sa Muslim, sigon sa musunod: 2 Ang ngalan nga Moro orihinal nga gihatag sa Mga Kastila sa Mga Muslim sa amihanang Africa nga nagpuyo sa Espanya sa halos walo ka siglo, gikan sa 711 hangtud 1492 A.D, ug pagkahuman sa Mga Moro sa kapupud-an sa Pilipinas. Gituki niini karon ang 13 ka etnisidad nga grupo sa Maranao, Maguindanao, Tausug, Sama, Sangil, Iranun, Kalagan, Kalibugan, Yakan, Jama Mapun, Panimusan, Molbog ug Sama Dilaut, popular usab nga nailhan sa mga tagagawas nga Mga Badjao. Ang kadaghanan kanila Mga Moro, gawas sa Kalagan, nga dili kumpletong Muslim lamang, ug ang Sama Dilaut, nga kinatibukang dili Mga Moro. Sila nagsakop sa, sigon sa sensus niadtong 2000, halos 18.9% sa kinatibuk-ang populasyon sa Mindanao ug sa kapupud-an sa Sulu ug sila lamang ang nag-unang populasyon sa mga probinsya sa Maguindanao, Lanao del Sur, Basilan, Sulu ug Tawi-tawi ug sa kinse ka uban pang mga lungsod usa sa Cotabato, siyam sa Lanao del Norte, duha sa Sultan Kudarat, duha sa Zamboanga del Norte, ug usa sa Palawan. Apil sa Lumad ang ginaba-bana sa 35 ka tribo ug mga lumad nga sub-tribo sa Mindanao, kauban ang, sa pagkakasunud-sunod sa alpabeto - Ata Manobo, Bagobo, Banwaon, Bla-an, Bukidnon, Dibabawon, Higaunon, Mamanwa, Mandaya, Mangguwangan, Manobo, Mansaka, Matigsalug, Subanen, Tagakaolo, Talaandig, Tigwa, T boli, Teduray ug ang Ubo Manuvu. Mahimong aduna pay dugang pa tungod kay normal nilang giila ang usag-usa kanila pinaagi sa ilang heyograpiko ug dili sa ilang mga etnisidad nga ngalan. Sila nagsakop sa, sigon sa sensus niadtong 2000, halos sa 8.5% sa kinatibuk-ang populasyon sa Mindanao ug ang kapupud-an sa Sulu, ug ang kadaghanan sa onse ka lungsod lamang - usa sa Agusan del Sur, upat sa Bukidnon, duha sa Davao del Sur, duha sa Maguindanao, usa sa Sarangani, ug usa sa Zamboanga del Sur. Ang ngalan nga Lumad pulong nga Cebuano Bisaya pero kini mahitungod sa gikasabotan taliwala sa mga representante sa 15 gawas sa 18 ka etnisidad nga grupo nga miabot sa panahon sa kongreso sa pagtukod sa Lumad Mindanaw niadtong Hunyo Pag-angkon og Kalinaw ug Hustisya sa Mindanao pinaagi sa Pamaagi sa Tri-People (Achieving Peace and Justice in Mindanao through the Tri-People Approach), MGA GINDAILAN SA MINDANAO (MINDANAO HORIZONS), Nobyembre 21, 2010, makita sa 9

16 Daghang mga IP ug mga Moro ang nagpuyo sa mga liblib nga lugar, sa mga rehiyon nga layo sa mga urban nga lugar, nga makita ang mga korte, lokal nga gobyernom, ug uban pang mga institusyon nga lambigit sa administrasyon sa hustisya. Bisan mahimong nagpuyo ang pipila ka mga IP ug mga Moro sa sentro sa urban, ubos usab ang pagtan-aw sa kanila tungod sa ilang kahimtang sa katilingban ug kakulangan sa edukasyon. Ang Mindanao usa ka yuta sa mga pagsupak. Bisan aduna kini daghang mga kahinguhaan, pobre ang kadaghanan sa mga tawo niini. Sigon sa Nasyonal nga Lupon sa Pang-istatistikang Koordinasyon (National Statistical Coordination Board) 3 [gitawag nga NCSB], ang usa ka kasarangang lungsoranon adunay binuwan nga kita nga PhP 1,403 (USD 32.63), nga migastos og gibana-bana nga PhP 974 (USD 22.65) niana nga kantidad sa mga panginahanglanon sa pagkaon.4 Ang usa ka pamilya nga adunay 5 ka miyembro nanginahanglan og binuwan nga kita nga PhP 7,017 (USD ) aron mabuhi. Ang mga rehiyon ug mga probinsya sa Mindanao, partikular ang gipuy-an sa mga IP o Moro, sama sa Caraga ug ARMM, ang nagrehistro sa pinakataas nga panghitabo sa kakabos. Ang Rehiyon XI, nga sakop ang parehong Davao Oriental ug Siyudad sa Davao, nagtala og panghitabo sa kakabos nga 25.6 niadtong Legal ug Pulitikal nga Konteksto Ang Konstitusyon niadtong 1987 mao ang pinakataas nga balaod sa nasud. Gipahayag sa Artikulo II, Seksyon 1 nga ang Pilipinas usa ka demokratiko ug republikanong estado, ug adunay independensiya ang mga tawo ug nagikan kanila ang tanang awtoridad sa gobyerno. Nagpasabot kini nga ang gobyerno gipadagan sa mga tawo nga midaug sa eleksyon, nga naghatag kanila og kamandoan nga buhaton kini pinaagi sa mga boto nga ilang nakuha gikan sa mingbutar nga populasyon. Ang gipili sa katungdanan gikonsiderar nga mga representante sa mga tawo ug responsable sa mga tawo. Gitakda sa Konstitusyon ang istruktura sa gobyerno, naghatag og mga gahom ug mga responsibilidad sa lain-laing mga dibisyon niini. Adunay tulo ka patas nga dibisyon, ang lehislatura, ang ehekutibo, ug ang hukom, nga gituki sa buwag nga seksyon sa ubos. Buwag ang kada dibisyon gikan sa uban pang duha sa mga nag-unang buluhaton niini. Gihatag ang mga lehislatibong gahom sa 2-chamber nga Kongreso, nga sakop sa Kapulungan sa Mga Representante (House of Representatives) ang mga representante sa distrito ug party-list, ug anaa sa itaas nga chamber ang 24 ka senador. Sa kinatibuk-an, ang ilang nag-unang buluhaton mao ang pagpatuman sa mga balaod nga naghatag sa kaayohan sa mga tawo. Ang pagpatuman sa mao nga gimando nga mga balaod mao ang nag-unang buluhaton sa ehekutibong departamento, nga gipangulohan sa Presidente. Siya gawasnon nga mopili og mga lider sa departamento nga responsable sa Presidente para sa pagbuhat sa mga balaod nga sakop sa ilang lain-laing mga departamento. Kini nga mga lider sa departamento, nga nailhan nga Mga Sekretarya, molihok gamit ang ngalan sa Presidente, ug anaa sa ilawom sa iyang pagkontrol ug superbisyon. Ang ilang mga paglihok gikonsiderar nga mga paglihok sa Presidente, gawas kung gipili sa Presidente nga tangtangon sila. 3 Mga Opisyal nga Istatistika sa Kakabos sa 2009 (2009 Official Poverty Statistics), Dr. Romulo A. Virola, Sekretarya Heneral, Nasyonal nga Lupon sa Pang-istatistikang Koordinasyon (National Statistical Coordination Board) (Pebrero 8, 2011, NSCB Operations Room, Makati City) [nga gitawag nga Opisyal nga Mga Istatistika sa Kakabos sa 2009 (2009 Official Poverty Statistics), NCSB], makita sa Presentation_RAVirola.pdf. 4 Niini nga taho, ang Piso sa Pilipinas [gitawag nga PhP] gi-convert sa dolyar sa Estados Unidos [gitawag nga USD] sa average nga rate sa conversion sa panahon nga gibuhat ang mga interbyo (PhP = USD 1.00). 5 Opisyal nga Mga Istatistika sa Kakabos sa 2009 (2009 Official Poverty Statistics) NCSB. 10

17 Ang pagbuwag sa mga gahom sa tulo ka parehong mga dibisyon sa gobyerno usa ka proteksyon batok sa konsentrasyon sa mga gahom sa usa ka awtoridad, ug nagsilbi nga pagsusi og balanse sa mga dibisyon. Pananglitan, ang pagpili og Mga Sekretarya sa Departamento ug uban pang mga taas nga opisyal sa ehekutibong departamento sa Presidente nanginahanglan sa pag-uyon sa organisasyon nga gitawag nga Komisyon sa Mga Pagpili (Commission on Appointments), nga sakop ang mga representante sa mga pulitikal nga partido nga anaa sa Kongreso. Mopili ang Presidente og Mga Hukom sa Korte Suprema (Supreme Court Justices) ingon usab ang mga hukom sa mas ubos nga mga korte. Ang badyet sa tanang mga dibisyon, apil ang sa mga ehekutibo ug sa hukom ipakita, huna-hunaon ug aprubahan sa Kapulungan sa Mga Representante (House of Representatives). Kini, ug ang daghang uban pang mga mekanismo para sa mga pagsusi ug pagbalanse, mao ang mga gihulagway sa Konstitusyon. Gawas niining tulo ka dibisyon, aduna usab mga konstitusyonal nga organisasyon, sama sa Komisyon sa Mga Katungod sa Tawo (Commission on Human Rights), ang Komisyon sa Mga Eleksyon (Commission on Elections), Komisyon sa Sibil nga Serbisyo (Civil Service Commission), ug ang Komisyon sa Awdit (Commission on Audit). Isip mga konstitusyonal nga organisasyon, kini mga independiyente ug wala sa ilawom sa pagkontrol sa bisan unsang mga dibisyon sa gobyerno. Mga Institusyon sa Hukom Ang gahom sa paghukom gihatag ngadto sa usa ka Korte Suprema ug sa mga mas ubos nga mga korte nga mahimong motuki sa balaod. 6 Ang Korte Suprema mao ang pinakataas nga tribunal ug ang korte sa kinatapusang pamaagi. Ang Korte adunay administratibong superbisyon sa tanang mas ubos nga mga korte. Ang mga gahom sa Korte, nga gituki sa Artikulo VIII sa Konstitusyon, apil ang gahom sa pagresolba sa mga aktwal nga kontrobersiya nga naglambigit sa legal og mahangyo nga mga katungod ug aron matuki kung aduna bay grabe nga pang-abuso sa desisyon sa parte sa bisan unsang opisina sa gobyerno. 7 Gipahayag usab sa Konstitusyon nga adunay gahom ang Korte Suprema nga magproklamar og mga kamandoan. 8 Ang Korte Suprema adunay usa ka punoang hukom (chief justice) ug 14 ka mga kaubang hukom (associate justices) nga gipili sa presidente. 6 Gipahayag sa Seksyon 1, Artikulo VIII sa Konstitusyon nga, [a]ng gahom sa hukom kinahanglan nga ihatag sa usa ka Korte Suprema ug sa mga mas ubos nga korte sigon sa gimando sa balaod. Apil sa gahom sa hukom ang katungdanan sa mga korte sa hustisya aron husayon ang mga aktwal nga kontrobersiya nga lambigit ang mga katungod nga legal nga mahangyo ug mahimong mapatuman, ug aron matuki kung adunay grabeng pang-abuso o wala sa pagdesisyon nga nagresulta sa pagkakulang o sobra sa hurisdiksyon sa parte sa bisan unsang dibisyon o instrumentalidad sa Gobyerno. Const., 1, art. VIII. 7 Const., 1, art. VIII. Ang lain pang mga gahum mao ang: pagbuhat og mga kamandoan, pagbuhat sa orihinal na hurisdiksyon sa mga kaso nga nakaapekto sa mga ambassador, o uban pang mga pampubliko nga opisyal, aron bag-ohon, susihon, usbon o bakwion ang usa ka apela para sa certiorari, aron magbuhat og superbisyon sa tanang mga korte sa hustisya, ug aron magpili og mga opisyal sa mga korte. 8 Seksyon 5(5), gipadayag sa Artikulo VIII sa Konstitusyon nga ang Korte Suprema adunay gaum nga [m]agbuhat og mga kamandoan mahitungod sa proteksyon ug pagpatuman sa katungod sa konstitusyon, paghangyo, praktis, ug pamaagi sa tanang mga korte, ang pagdawat sa pagsunod sa balaod, ang Gipanag-ubang Bar (Integrated Bar), ug ang legal nga tabang sa wala kaayo'y pribilehiyo. Ang mao nga mga kamandoan kinahanglan nga maghatag og pinasimple ug dili mahal nga pamaagi para sa paspas nga pagsulbad sa mga kaso, kinahanglan nga pareho para sa tanang mga korte sa parehong grado, ug kinahanglan nga dili magpaubos, magpataas, o magbag-o sa mga importanteng katungod. Ang mga kamandoan sa pamaagi sa mga espesyal nga korte ug mga quasi-judicial nga organisasyon kinahanglan nga magpabiling epektibo gawas kung dili aprubahan sa Korte Suprema. Const., 5, 5, art. VIII. 11

18 Ang Korte sa Mga Apela (Court of Appeals) gihatagan og hurisdiksyon sa mga pagapelar gikan sa mga desisyon sa Mga Pangrehiyon nga Korte sa Trayal (Regional Trial Courts) ug pipila ka mga quasi-judicial nga ahensya, mga lupon o komisyon. Ang Korte sa Mga Apela adunay (Court of Appeals) adunay 69 ka mga hukom, nga sakop ang 23 ka lain-laing mga dibisyon, nga adunay 3 ka miyembro ang kada usa. Gipili sa Presidente silang tanan. Mahimong magbuhat og en banc ang Korte para sa katuyoan sa pagbuhat sa administratibo, seremonyal o uban pang dili pangdesisyong mga paglihok. Ang Mga Pangrehiyong Korte sa Trayal (Regional Trial Courts) [gitawag nga RTC], nailhan sa una nga Mga Korte sa Unang Higayon (Courts of First Instance), nga adunay 720 ka hukom sa kada rehiyon sa nasud. Kini ang mga korte sa kinatibuk-ang hurisdiksyon, nga nagdumala sa mga partikular nga klase o mga matang sa mga kaso nga gitagana sa kanila ug mga kaso nga wala sa sulod sa hurisdiksyon sa Mga Metropolitan nga Korte sa Trayal (Metropolitan Trial Courts). Gubuhat ang mga RTC sa kinatibuk-an sa trese ka rehiyon sa hukom sa Pilipinas (Mga Rehiyon I hangtud XII ug ang NCR). Makita ang Mga Munisipal nga Korte sa Trayal (Municipal Trial Courts) sa kada munisipalidad. Kung sakop sa korte ang labaw sa usa ka munisipalidad, gitawag ang korte nga Munisipal nga Circuit nga Korte sa Trayal (Municipal Circuit Trial Court). Makita ang Mga Metropolitan nga Korte sa Trayal (Metropolitan Trial Courts) sa mga lungsod ug mga siyudad sa lugar sa Metropolitan Manila, nga giila gikan sa uban pang mga pulitikal nga subdibisyon sa Pilipinas. Kapareho ang Mga Korte sa Distrito sa Shari'a (Shari a District Courts) sa Mga RTC, ug gitukod sa pipila ka mga probinsya sa Mindanao, nga didto gipatuman ang Code sa Mga Personal nga Balaod sa Muslim (Muslim Code of Personal Laws). Ang usa ka Korte sa Distrito sa Shari a (Shari a District Court) adunay limitadong hurisdiksyon, punoang magdungog sa mga kaso nga mahitungod sa mga katungod ug mga katungdanan sa pamilya ug mga kontraktuwal nga katungod sa Mga Muslim sa Mindanao. Kapareho ang Mga Circuit nga Korte sa Shari a (Shari a Circuit Courts) sa Mga Munisipal nga Circuit nga Korte sa Trayal (Municipal Circuit Trial Courts), ug gitukod sa pipila ka mga munisipalidad sa Mindanao. Adunay 5 ka Mga Korte sa Distrito sa Shari a (Shari a District Courts) ug 51 ka Mga Circuit nga Korte sa Shari a (Shari a Circuit Courts). Ang Korte sa Mga Apela sa Buwis (Court of Tax Appeals), nga adunay Namuno nga Hukom (Presiding Judge) ug duha ka Mga Kauban nga Hukom (Associate Judges), gihatagan og eksklusibong hurisdiksyon sa pagdawat ug apelar gikan sa mga desisyon sa Komisyoner sa Pangsulod nga Kita (Commissioner of Internal Revenue) ug ang Komisyoner sa Mga Custom (Commissioner of Customs) sa pipila ka pihong mga isyu. Ang Sandiganbayan maoy usa ka espesyal nga korte nga adunay Namuno nga Hukom (Presiding Justice) ug walo ka Mga Kauban nga Hukom (Associate Justices), nga adunay eksklusibong hurisdiksyon sa mga pagsupak sa Balaod sa Mga Pagbuhat sa Batok sa Pagpangawkaw ug Korapsyon (Anti-Graft and Corrupt Practices Act), ang Balaod sa Wala Gipasabot nga Bahandi (Unexplained Wealth Act), ug uban pang mga krimen o mga ginadaling buhat nga gibuhat sa mga pampublikong opisyal ug mga empleyado lambigit sa ilang katungdanan. 12

19 Mga Nag-unang Populasyon ug Mga Kalisdanan sa Pagkab-ot sa Hustisya Nakapokus ang SALIGAN sa musunod nga mga kalisdanan sa pagkab-ot sa hustisya nga nakaapekto sa mga Moro ug mga IP sa Rehiyon sa Davao. Partikular niini nga nagsilbi isip mga nag-unang lugar ang mga probinsya sa Distrito sa Marilog ug Davao Oriental. Ang Distrito sa Marilog labaw pa sa 31 ka milya gikan sa Siyudad sa Davao, ug ubay-ubay sa populasyon niini adunay kasagaran nga mga IP. Sakop sa mismong Marilog ang kinatibuk-ang kabukiran sa Marilog nga kasagaran ancestral domain. Walay mga dagkong kalsada gawas sa punoang highway sa Distrito sa Marilog. Ang Davao Oriental mao ang pinakasidlakan nga probinsya sa nasud, nga ang kapital mao ang Siyudad sa Mati. Ang lumad nga lengguwahe nga gigamit sa probinsya mao ang Kamayo; gigamit usab ang Cebuano sa Davao Oriental. Dili makab-ot ang mga pormal nga institusyon sa hustisya, ug adunay kakulangan sa legal nga representasyon para sa mga pobre ug mga nahilain nga seksyon sa populasyon. Apil niini, kuyog sa uban pang mga butang, ang kakulangan sa mga espesyal nga korte aron masulbad ang mga isyu sa mga pobre ug mga nahilain nga sektor sa katilingban,kakulangan sa mga korte sa mga lagyo o hilit kaayo nga lugar, kakulangan sa igo ug malungtaron nga legal nga representasyon sa mga pobre ug nahilain nga mga sektor ngadto sa mga institusyon sa hukom ug quasi-judicial, ug ang diskriminasyon sa pagtrato sa mga pobre ug mga nahilain nga sektor sa katilingban lambigit sa lengguwahe, mga proseso sa mga korte, ug uban pang mga tribunal. Ang mga mga pobre ug nahilain nga mga seksyon sa populasyon kulang sa kapasidad nga makakab-ot, ug muangkon og mga hudisyal, quasi-hudisyal, ug uban pang mga mekanismo para sa pagsulbad sa ilang mga isyu ug mga kabalaka. Apil niini ang kakulangan sa akses sa legal nga edukasyon, kakulangan sa mga paralegal sa komunidad, ug kakulangan sa pagsalmot sa pagbuhat og pagporma ug pagreporma sa mga balaod ug mga palisiya. Ang mga miyembro sa bar ug sa bench, ug uban pang mga stakeholder sa hustisya, kulang sa legal nga edukasyon kabahin sa mga isyu nga nakaapekto sa mga populasyon sa mga pobre ug nahilain nga mga sektor sa katilingban. Adunay panginahanglan sa pagsulbad sa kinatibuk-ang kakulangan sa kahibalo diha sa mga sakop sa legal nga propesyon, apil ang mga abugado, mga hukom, ug mga estudyante sa abogasya, kabahin sa mga isyu nga nakaapekto sa mga pobre ug mga nahilain nga sektor sa katilingban, ug ang mga espesyal nga balaod mahitungod niini mga isyu. Ang mga alternatibong mekanismo sa pagresolba sa panagbangi kulang sa pag-ila sa estado. Bisan adunay mga pagdeklara nga giila ang mga alternatibong mekanismo sa resolusyon sa panagbangi, kini pormal nga sistema sa hustisya gihapon nga ang paghukom mao ang sukdanan nga mas gihatagan og pagtagad sa estado hisgutanan sa imprastraktura, paggahin og badyet, ug kinatibuk-ang suporta. Usahay lang gihatagan og pagtagad ang mga dili pormal nga sistema sa hustisya sa mga Moro ug mga IP. Ang dili paborable nga pagmugna ug pagpatuman sa mga palisiya sa estado naghikaw sa mga katungod sa mga populasyon sa mga pobre ug nahilain nga sektor sa katilingban. Apil niini ang mga palisiya gikan sa mga departamento sa ehekutibo, lehislatibo ug hukom sa gobyerno. Kinatibuk-ang kakulangan sa mga institusyon sa hudikatura ug hustisya sa pagpadayag ngadto sa publiko kabahin sa ilang serbisyo. Apil niini ang mga isyu sa pulitika ug pabor-pabor sa pagpili sa mga sakop sa hukom, korapsyon sa mga korte, mga organisasyon nga quasi-hudisyal, ug uban pang mga opisina nga nalambigit sa administrasyon sa hustisya, ug ang mga resultang kakulangan sa independensiya sa hudikatura. Lambigit usab niini ang isyu sa ubos nga priyoridad nga gihatag ngadto sa 13

20 hudikatura sa nasudnong badyet, ang kahuyangan sa mga korte ug mga pasilidad sa korte, ug uban pang mga isyu nga kalambigit sa kakulangan sa pagkamaayo ug pagkaepektibo sa hukom. 14

21 Pilipinas: Elemento I. Mga Elemento sa Pagkab-ot sa Hustisya Legal nga Balangkas Gitukod sa mga balaod ug mga regulasyon ang mga katungod ug mga katungdanan sa mga lungsoranon, ug naghatag sa mga lungsoranon og mga mekanismo aron masulbad ang ilang mga problema sa hustisya. Konklusyon Ang Pilipinas adunay komprehensibong legal nga balangkas nga magamit sa mga lungsoranon sa pagresolba sa ilang mga problema sa hustisya diha sa pormal nga korte, sigon sa pagsunod sa Mga Kamandoan sa Korte, ug ang alternatibo, Sistema sa Hustisya sa Barangay nga nakabase sa komunidad. Dugang pa niana, giila sa Code sa Mga Personal nga Balaod sa Muslim ang legal nga sistema sa mga Muslim isip kabahin sa mga balaod sa nasud, nga gihimong code ang mga personal nga balaod sa Muslim, ug naghatag og administrasyon ug pagpatuman sa Code pinaagi sa pagtukod sa mga hukmanan - sa Shari a. Ang Balaod sa Mga Katungod sa Mga Lumad nga Tawo (Indigenous Peoples Rights Act) naghatag og pag-ila, pagpanalipod, ug pagpasulong sa mga katungod sa mga lumad nga kulturanhong komunidad ug mga lumad nga tawo. Kini ang unang balaod sa mga ancestral domain sa kalibutan. Walay kakulangan sa mga balaod, kamandoan, ug sukdanan sa Pilipinas. Sa pipila ka mga kaso, nagbuhat og kagubot ang presensya sa daghang mga balaod. Pananglitan, daghang mga probisyon sa Mga Balaod sa Republika (Republic Acts) ang misupak sa naandang pagpahamtang sa pormal nga sistema sa hustisya, ug mga probisyon sa Balaod sa Mga Katungod sa Mga Lumad nga Tawo (Indigenous People Rights Act), ug sa pipila ka mga kaso ang Code sa Mga Personal nga Balaod sa Muslim, mahimo usab nga magkabangi sa Mga Kamandoan sa Korte. Bahin sa mga dili pormal nga mekanismo sa hustisya, ang kada grupo sa tribo adunay ilang kaugalingong kalangkuban sa mga naandang balaod ug kaugalingong legal nga balangkas. Pero nagkalain-lain sa matag tribo kung nagtunhay pa o wala kining mga naandang balaod ug hangtud asa nga gibuhat pa gihapon kini. Ang mga tribong adunay lig-on nga pagila sa kaugalingon mas posible nga napabilin pa ang ilang mga naandang balaod. Pagsusi Ang legal nga balangkas mao ang kalangkuban sa mga balaod ug mga regulasyon nga maoy pundasyon nga makapangita og mga solusyon ang mga lungsoranon sa ilang mga problema sa hustisya. Gitukod kini sa mga katungod ug mga katungdanan sa mga lungsoranon, ug gihatag ngadto sa mga lungsoranon aron magdala og mga legal nga pamaagi aron panalipdan ang ilang mga katungod. Importante ang usa ka komprehensibong legal nga balangkas: kung ang balaod dili makahatag og ilang mga katungod ngadto sa mga lungsoranon nga nanginahanglan, dili sila makaangkon og remedyo sa kaso sa pagpang-abuso sa mga mas makagagahom. Niini nga seksyon, gisusi namo ang mga gigikanan sa mga balaod nga nagkontrol sa mga institusyon sa hustisya ug mga isyu. Nagsugod kami sa komprehensibong kinatibuk-ang ideya sa Mga Kamandoan sa Korte, mga alternatibong mekanismo sa resolusyon sa panagbangi, sama sa BJS, nga kabahin sa pormal nga sistema sa hustisya, ug ang legal nga balangkas nga piho ngadto sa mga komunidad sa mga IP ug Moro. Gituki usab namo ang mga gigikanan sa mga balaod sa diha sa dili pormal nga sistema sa hustisya. 15

22 Pormal nga Sistema sa Hustisya Ang Balaod sa Mga Katungod (Bill of Rights), 9 nga gisaysay sa Konsitusyon sa 1987 sa Pilipinas, ang nagbuhat sa legal nga balangkas. Ang Balaod sa Mga Katungod adunay 22 nga seksyon nga apil ang mga probisyon sa tukma nga proseso, 10 patas nga proteksyon, 11 ang katungod batok sa walay mandamento nga mga pagpangita ug mga pagsikop, 12 ang katungod batok sa inkriminasyon sa kaugalingon, 13 katungod sa pagpiyansa, 14 ug ang katungod sa habeas corpus, 15 sa uban pa. 16 Isip dugang sa Balaod sa Mga Katungod, aduna usab sulod ang Artikulo XIII sa Konstitusyon nga mga probisyon sa katilingbanong hustisya ug mga tawhanong katungod. Nakapokus kining Artikulo sa mga katilingbanon ug ekonomikanhong katungod sa mga seksyon sa pamuo, repormang agraryo ug sa kinaiyahan, reporma sa yuta sa kasyudaran ug pabalay, panglawas, kababayen-an, ang katungdanan ug ang mga katungod sa mga organisasyon sa katawhan, ug mga tawhanong katungod. Kinatibuk-ang nanginahanglan ug magpatuman nga lehislasyon ang mga probisyon sa ilawom sa Artikulo XIII. Mga Kamandoan sa Korte Ang usa sa mga pinakaunang bersyon sa Mga Balaod sa Korte sa Hukom sa Pilipinas mao ang usa ka Pangkrimen nga Pamaagi (Criminal Procedure) nga gipahamtang niadtong Sigon sa Seksyon 13, Artikulo VIII sa Konstitusyon sa 1935, gisulat sa Korte Suprema ang modernong Mga Kamandoan sa Korte, na nahimong epektibo niadtong Enero 1, Sukad niadto, gipatuman kini sa pipila ka mga panahon. Gibahin ang kasamtangang bersyon sa Mga Kamandoan sa Korte sa lima ka bahin, ang Mga Kamandoan sa Sibil nga Pamaagi (, 18 Mga Espesyal nga Legal nga Aksyon (, Pangkrimen nga Pamaagi (, 19 Ebidensya, ug Legal nga Etika (. Detalyado namong hisgutan ang Mga Kamandoan sa Sibil nga Pamaagi ug Pangkrimen nga Pamaagi, sa ubos. Ang Mga Kamandoan sa Korte kanunay nga gipatuman pinaagi sa mga resolusyon gikan sa Korte Suprema aron buhaton ang paspas nga disposisyon sa mga kaso. Ang pinakabag-ong gisugyot nga mga pagpatupan unang gibuhat sa Siyudad sa Cebu. Gibuhat usab sa Korte Suprema ang Writ of Habeas Data, 20 ang Writ of Amparo, 21 ug, pinakabag-o, ang Mga Kamandoan sa Pamaagi sa Mga Kaso sa Kalikopan (. 9 KONSTITUSYON SA PILIPINAS, art. III (gipatuman Pebrero 2, 1987) [gitawag nga Const.] 10 Const., art. III, Id. 12 Const., art. III, Const., art. III, Const., art. III, Id. 16 Tan-awa ang Apendiks para sa mga pihong probisyon sa Listahan sa Mga Katungod (Bill of Rights). 17 KINATIBUK-ANG KAMANDOAN (GENERAL ORDER) No. 58 gikan sa Opisina sa Gobernador sa U.S. Military Governor sa Mga Isla sa Pilipinas. 18 MGA KAMANDOAN SA SIBIL NGA PAMAAGI (RULES OF CIVIL PROCEDURE) (sigon sa gipatuman Bar Matter No. 803, Abril 8, 1997) Sakop sa Mga Kamandoan sa Sibili nga Pamaagi niadtong 1997 (1997 Rules of Civil Procedure) ang mga sibil nga aksyon, parehong espesyal ug ordinaryo; mga apela; ug mga probisyonal nga remedyo, ingon usab ang pamaagi sa Mga Pangrehiyong Korte sa Trayal (Regional Trial Courts), ang Korte sa Mga Apela (Court of Appeals), ug ang Korte Suprema. 19 GIBAG-ONG MGA KAMANDOAN SA PANGKRIMEN NGA PAMAAGI (sigon sa gipatuman pinaagi sa A.M. No SC, Oktubre 3, 2000, ug pinaagi sa A.M. No SC ug A.M. No SC, Oktubre 2, 2005). 20 Ang writ of habeas data usa ka remedyo nga magamit sa bisan kinsang tawo nga ang katungod sa pagkaribado sa kinabuhi, kagawasan o seguridad nalapas o nahulga sa nakalapas 16

23 Mga Kasong Sibil Sa mga kasong sibil, gibuhat ang paglihok sa diha sa pagpasaka og reklamo o impormasyon sa korte nga adunay hurisdiksyon sa kaso. Pagkahuman nga ma-raffle ang kaso sa pihong dibisyon sa korte, muhatag ang klerk sa korte og mga pagtawag sa gikiha, ug mandoan kini nga muhimo og tubag sa gipasakang reklamo. Magtakda ang pasiunang trayal diin tukion ang posibilidad sa maayong paghusay, sa uban pang mga butang. Gipaundayan ang trayal, ug buhaton ang presentasyon sa ebidensya sa susamang paagi diha sa mga kaso sa krimen. Ang palas-onon sa pagpamatuod, sa gidaghanon sa ebidensya, mas minos kaysa sa gikinahanglan sa mga kaso sa krimen. Ang naagrabyadong partido mahimong moapela sa desisyon sa hukom. Mga Kaso sa Krimen Ginahatag sa Konstitusyon ang mga garantiya ngadto sa akusado, pinasibo sa internasyonal nga mga sukdanan sa tawhanong katungod, apil ang mga makita sa Internasyonal nga Kasabotan sa Mga Katungod sa Sibil at Pulitika (International Covenant on Civil and Political Rights) [gitawag nga ICCPR]. Ang pipila niini nga mga katungod mao ang: ang katungod nga huna-hunaon nga inosente, ang katungod nga madungog, ang katungod nga pahibaluon sa kinaiyahan ug hinungdan sa akusasyon, ang katungod sa paspas, alay gidapigan, ug pampublikong trayal, ang katungod sa komprontasyon; ug ang katungod sa kinahanglan nga proseso aron iseguro ang pagtambong sa mga testigo ug ang produksyon sa ebidensya. 22 Sa kinatibuk-an, ug depende sa gibug-aton sa sala nga gipasangil, ang mga kaso sa krimen sa Pilipinas muagi sa musunod nga napulo ka lakang: pagpasaka sa reklamo o impormasyon; pasiunang imbestigasyon (gawas sa mga kaso nga masilotan sa pagkabilanggo og mas ubos sa 4 ka tuig, 2 ka buwan, ug 1 ka adlaw); paghatag sa resolusyon sa prosekyutor; paghatag sa warantiya sa pag-aresto sa hukom; pagtaral; paunang trayal; trayal; pagdeklara sa paghukom; apela; ug katapusang paghukom. Gituki kini sa makadiyot, sa ubos. Sa panahon sa pasiunang imbestigasyon, hatagan og subpoenae sa prosekyutor ang gikiha aron magsumite og kontra-abidabit. Mahimo usab nga magsumite og mga apidabit gikan sa mga testigo ug uban pang ebidensya. Ang prosekyutor mahimong motawag para sa pagdungog sa pagpaklaro (clarificatory hearing), nga mahimong hangyuon ang mga partido nga klarohon ang mga butang sa apidabit nga dili tin-aw. Pero, kung dili mahatagan og subpoenae ang gikiha, o kung gihatagan og subpoenae, wala nagsumite og mga counter-affidavit sa sulod sa napulo ka adlaw nga panahon, kinahanglan nga sulbaron sa nag-imbestigang prosekyutor ang reklamo base sa ebidensya nga gipakita sa nagreklamo. 23 Magbuhat ang nag-imbestigang prosekyutor og resolusyon pagkahuman sa pagkonsiderar sa lahat nga ebidensya nga gipakita, ug isumite kini para sa pagsusi sa prosekyutor sa probinsya o siyudad aron madesisyonan kung adunay posible nga hinungdan sa 24 pag-aresto. Sa pagsa balaod nga paglihok og pagtangtang sa usa ka pampublikong opisyal o empleyado, o sa pribadong indibidwal o impormasyon mahitungod sa tawo, pamilya, balay ug korespondensiya sa naagrabyadong partido. 21 Ang petisyon para sa writ of amparo usa ka magamit nga remedyo sa bisan kinsang tawo nga ang tibuok kinabuhi, kagawasan ug seguridad nalapas og nahulga sa paglapas sa lapas sa balaod nga paglihok o pagtangtang sa usa ka pampublikong opisyal o empleyado, o sa pribadong indibidwal o entidad 22 Const., art. III, 4, Mga Kamandoan sa Korte, 3(d), Kamandoan Ang "probable cause" personal nga tukion sa hukom pagkahuman sa pagsusi sa ilawom sa pagpanumpa o pag-uyon sa nagreklamo ug sa mga testigo nga iyang tawagon, ug partikular nga pagsaysay sa lugar nga pangitaan og ebidensya ug ang mga tawo o mga butang nga dakponon Art.3, Sec. 2 sa Konstitusyon sa Pilipinas; gikan sa perspektibo sa prosekyutor, ang probable 17

24 apruba, ipasa ang resolusyon sa hukom. Ang gikiha mahimong, niini nga punto, mupasaka sa resolusyon para sa subling pagtuon sa Departamento sa Hustisya. 25 Sa pagtaral, basahon ang 26 impormasyon sa gikiha gitawag karon nga akusado ug hangyuon ang akusado nga maghangyo nga adunay sala o walay sala. Buhaton angpagbasa sa abli nga korte ug buhaton sa lengguwahe nga nailhan sa akusado. Niini nga yugto, kinahanglan nga tabagan sa konseho ang akusado, ug kung walay konseho ang akusado, mopili ang korte ug abugado gikan sa Opisina sa Pampublikong Atorni (Public Attorney s Office) [gitawag nga PAO] o bisan kinsang miyembro sa Integrated Bar of the Philippines [gitawag nga IBP] isip abugado. 27 Paundayan ang pasiunang trayal, diin magkauyon ang mga partido mahitungod sa pagpangayo og hangyo (, ang stipulasyon sa wala makombert nga mga kamatuoran (, ug ang pagbuhat sa ebidensya (. Kung muabogar ang akusado nga siya walay sala, unang mupresentar ang prosekusyon og ebidensya sa panahon sa trayal. Kung adunay pag-agkon sa pagkasala, balihon ang pamaagi. Ang prosekyutor maoy murepresentar sa estado ug adunay kontrol sa paglihok sa prosekusyon. Tawagon sa prosekyutor sa mga testigo, apil sa pipila ka mga kaso ang nagreklamo 28 aron muhatag og testimonya sa dayag nga korte. Ang akusado, pinaagi sa iyang abugado, hatagan og higayon nga mosalmot niini nga yugto pinaagi sa pagbuhat sa cross-examination ug re-cross examination sa mga testigo sa prosekusyon. Pagkahuman nga ipakita sa prosekusyon ang nag-unang ebidensya, mubuhat ang abugado sa akusado og direktang pagsusi sa iyang mga testigo. Pagkahuman sa crossexamination sa prosekyutor, mahimong buhaton sa abugado sa depensa og pagdirekta sa subling pagsusi sa mga butang nga gisaksihan sa testigo sa panahon sa cross-examination. Ang prosekusyon ug ang akusado susama adunay mga oportunidad nga mupresentar og ebidensya sa rebuttal ug mga ebidensya sa sur-rebuttal. Ang dokumentaryo ug butang nga ebidensya itanyag usab sa korte. Sa panahon nga magsumite na ang akusado sa iyang ebidensya ug nadiskanso, ikonsiderar na karon ang kaso nga nasumite para sa resolusyon. Hatagan pagkahuman ang hukom og panahon cause usa ka lig-on nga pagtuo nga dunay krimen nga nahitabo ug ang gikiha possible nga mao ang nakahimo sa maong salaud ug kini tukion sa pasiunang imbestigasyon. Mga Kamandoan sa Korte, 1, Kamandoan Mga Kamandoan sa Korte, 5, 4, Kamandoan112; DEPARTMENT CIRCULAR No. 70 REGARDING 2000 NATIONAL PROSECUTION SERVICE RULE ON APPEAL; DEPARTMENT CIRCULAR No. 70-A MAHITUNGOD SA NASYONAL NGA KAMANDOAN SA SERBISYO SA PROSEKUSYON SA APELA NIADTONG 2000 (2000 National Prosecution Service Rule on Appeal); Department Circular No. 70-A MAHITUNGOD SA DELEGASYON SA AWTORIDAD SA PANGREHIYONG MGA PROSEKYUTOR SA ESTADO ARON SULBARON ANG MGA APELA SA PIPILA KA MGA KASO (DELEGATION OF AUTHORITY TO REGIONAL STATE PROSECUTORS TO RESOLVE APPEALS IN CERTAIN CASES). 26 Ang impormasyon o reklamo gihulagway nga usa ka sinumpaang sinulat nga pahayag nga nagpakasad-an sa usa ka tawo nga nagkasala, nga gipanumpaan sa naagrabyadong partido, bisan kinsang opisyal sa kalinaw, o uban pang pampublikong opisyal nga gikasuhan sa pagpatuman sa balaod nga gilapas. Mga Kamandoan sa Korte, 3, Kamandoan Seksyon 7, Kamandoan 116 sa Mga Balaod sa Korte nga gitugutan ang pagpili og dili abugado usa ka residente sa probinsya ug adunay maayong reputasyon para sa integridad ug abilidad para sa depensa sa akusado, kung walay abugado sa lokalidad. 28 Mahimong mopili ang pampublikong nagreklamo nga mokuha og mga serbisyo sa usa ka abugado aron irepresentar siya para sa sibil nga aspeto sa kaso, nga gihuna-huna nga gibuhat sa pangkrimen nga kaso, gawas kung adunay reserbasyon sa bahin sa pribadong nagreklamo nga magsaka og buwag nga sibil nga aksyon sa mga kadaot. 18

25 aron masusi ang ebidensya nga gipakita ug aron magdesisyon sa sala sa akusado. Kung mapamatud-an beyond reasonable doubt nga gibuhat sa akusado ang krimen, kinahanglan nga silotan sa hukom ang akusado og sentensiyahan siya sigon sa inang-ang nga talad sa mga multa nga gitakda sa balaod. Kung makita sa hukom nga nga wala mapamatud-an ang sala, ipawalay sala ang akusado. Dili maapela ang mga pagpawalay sala. 29 Pero, ang mga pagsilot, mahimong maapela sa mas taas nga ang-ang nga korte. Katarungang Pambarangay, o Sistema sa Hustisya sa Barangay 30 Niadtong 1978, giproklamar ni Presidente Ferdinand Marcos ang Presidential Decree 1508, 31 nga nagpahamtang og usa ka alternatibo, mekanismo nga nakabase sa komunidad, ang Katarungang Pambarangay, o Sistema sa Hustisya sa Barangay, [gitawag nga BJS], para sa resolusyon sa mga kasumpakian sa ang-ang sa barangay. Gidisenyo ang BJS dili lang aron paluagan ang mga pormal nga korte kun dili aron usab sulbaron ang mga dili patas nga pagkab-ot sa hustisya, partikular para sa mga nahilain nga seksyon sa populasyon. Ang mga bag-ong kamandoan sa BJS, sigon sa gisaysay Code sa Lokal nga Gobyerno sa 1991, 32 gibakwi ang Presidential Decree Sa ilawom sa maong mga Kamandoan, ang tanang mga panagbangi panagbangi taliwala ug sa mga residente sa matag siyudad o munisipalidad unang dalhon sa barangay para sa pagpahiuli ug paghusay, sa dili pa kini dalhon sa mga regular nga korte. 33 Ang mga kaso sa krimen, diin ang ang pinakataas nga mapahamtang nga silot minos sa usa ka tuig nga pagkabilanggo o multa nga PhP 5, (gibana-bana nga USD ), apil sa paghusay. Kinahanglan nga ang nagreklamo unang magpasaka og reklamo sa barangay, pinaagi sa pagsulat o personal nga pagsaysay. Ang pinili nga lider sa baryo o barangay, ang Kapitan (Punong Barangay), kinahanglan nga, sa sulod sa sunod nga adlawng tingtrabaho, mupadala og pahibalo sa gikiha aron ipahibalo kaniya ang reklamo ug muhangyo sa iyang pag-atubang sa panel nga gilangkuban og tulo ka mga tighusay. Pilion ang panel sa mga partido gikan sa grupo sa mga tighusay nga gisakopan sa mga residente sa barangay, nga gitawag nga Grupo sa Tigpabilin sa Kalinaw (Lupong Tagapamayapa). Ang Kapitan (Punong Barangay) adunay 15 ka adlaw aron tabangan ang mga partido sa pagkab-ot og maayong kasabutan. Kung dili kin makabot, kinahanglan nga muoyon ang nagkasumpaki nga mga partido nga muatubang sa ikaduhang panel sa mga tighusay, ang Grupo sa Tigpasiguro sa Pagsinabtanay (Pangkat Tagapagkasundo), 29 Mga Kamandoan sa Korte, 7, Kamandoan 117. Kung ang akusado gisentensiyahan o gipawad-an og sala, o gidismis ang kaso batok kaniya o giundang nga wala ang iyang hayagang pagtugot sa korte nga adunay maayong hurisdiksyon, sa balido nga reklamo o impormasyon o uban pang pormal nga pagkiha nga sakto sa porma ug substansya aron magpabilin og paghukom ug pagkahuman nga muabogar ang akusado sa kaso nga gipasaka, ang paghukom para sa pagpawalay sala o ang pagdismis sa kaso mahimong usa ka babag sa usa pa ka prosekusyon sa kaso nga gipasaka, o para sa bisan unsang pagsulay nga mabuhat ang susama niini, bisan pakyas man, o para sa bisan unsang sala nga kinahanglan maapil o kinahanglan nga iapil sa kaso nga gipasaka sa miaging reklamo o impormasyon. 30 Ang Barangay mao ang pinakagamay nga pulitikal nga yunit sa pulitikal nga sistema sa Pilipinas. 31 Ang mga katuyoan sa Decree mao ang pagpadayon ug pag-ila sa tradisyon sa hataas na nga panahon nga maayong paghusay sa mga panagbangi tali sa mga pamilya ug mga sakop sa barangay bisan walay mga hudisyal nga rekurso, aron isulong ang paspas nga administrasyon sa hustisya ug pagpatuman sa kamandoan sa konstitusyon nga ipreserba ug palamboon ang kulturang Pilipino ug palig-onon ang pamilya isip batakang institusyon sa katilingban, aron paubson ang pagpatuyang nga pagpasaka og mga kaso sa korte nga nagpabug-at ug nagpa huot lamang sa mga docket, ug kuhaan ang mga korte sa kahuot sa docket ug patas-an ang kalidad sa hustisya nga gihatag sa mga korte. 32 BALAOD SA REPUBLIKA (REPUBLIC ACT) 7160, , Libro III, Kapitulo VII, Titulo I [gitawag nga Code sa Lokal nga Gobyerno sa 1991 (Local Government Code of 1991]. 33 Id.,

26 nga gipili sa Kapitan (Punong Barangay) gikan sa Grupo sa Tighatag og kalinaw (Lupong Tagapamayapa). Ang Grupo sa Tigpasiguro sa Pagsinabtanay (Pangkat Tagapagkasundo) kinahanglan nga ipadayon pagkahuman ang mga paningkamot sa paghusay sa musunod nga 15 ka adlaw gikan sa panahon sa konstitusyon niini, ug mahimong ipauswag sa 15 ka adlaw. Kung padayon nga mapakyas ang mga partido sa pagkab-ot og kasabutan, kinahanglan nga maghatag ang Kapitan (Punong Barangay) og Sertipikasyon aron Mupasaka og Aksyon, nga mahimo karong dalhon sa nagreklamo sa regular nga korte, dungan sa iyang reklamo. Kung dili moadto sa BJS ang nagreklamo ug direkta nga moadto sa korte, dili atimanon sa korte ang kaso hangtud mutuman ang nagreklamo sa mga proseso sa BJS. Mahimong magkauyon ang mga partido, sa bisan unsang punto sa proseso bisan wala pa y nakab-ot nga paghusay sa reklamo, nga isumite ang panagbangi sa arbitrasyon sa Kapitan (Punong Barangay) o pinaagi sa Grupo (Pangkat). Sa naandan, adunay lain-laing mga matang sa mga proseso nga lambigit sa BJS. Sa daghang mga barangay, adunay mas ubos nga lebel nga proseso sa paghusay nga mahitabo sa Purok, 34 sa dili pa ipasaka ang kaso sa barangay. Sigon sa mga interbyu sa mga opisyal sa barangay, bisan walay pamaagi nga gitakda sa balaod para niining lebel sa paghusay, kining dugang nga bahin sa paghusay nagtugot sa mga partido nga mas daling i-akses ang mga serbisyo sa sulod sa barangay para sa paghusay. Niini nga pamaagi, mahimong mahusay sa mga partido ang ilang kaso sa atubangan sa institusyon sa hustisya nga heyograpikong mas duol sa ilang kabalayan. Alternatibong Resolusyon sa Kasamok (Alternative Dispute Resolution) Ang Alternatibong Resolusyon sa Panagbangi [gitawag nga ADR] sa Pilipinas, sama sa BJS, usa ka naandan nga tradisyun sukad pa sa mga pre-kolonyal nga kapanahunan. Aron makontrol ang ADR ug magkaangay kini sa nagtunhay nga modernong legal nga mga istruktura, giproklamar ang mga balaod, sama sa PD 1508, nga gihusgutan sa itaas. Niadtong 1953, gibuhat ang Balaod sa Arbitrasyon sa Pilipinas (Philippine Arbitration Law) aron suplementuhan ang mga probisyon sa Code sa Sibil para sa mga kompromiso ug mga arbitrasyon. Giila niini nga balaod ang arbitrasyon isip usa ka paspas ug epektibong pamaagi sa paghusay sa mga panagbangi. Ang kasamtangang balaod sa ADR, ang Balaod sa Alternatibong Resolusyon sa Panagbangi (Alternative Dispute Resolution Act), 35 nahimugso gikan sa globalisasyon ug mga paglambo sa teknolohiya, hilabi na sa mga komunikasyon ug transportasyon, nga dungangnagdala og pagdaghan og mga transaksyon sa komersyo, ingon usab ang mga panagbangi nga mitumaw tungod sa maong mga transaksyon. 36 Sigon niini nga balaod, palisiya sa estado nga aktibong isulong ang awtonomiya sa partido sa resolusyon sa mga panagbangi o ang kagawasan sa partido nga muhimo ang kaugalingong mga areglo aron masulbad ang ilang mga panagbangi. Aron maangkon kini, gidasig ang paggamit sa ADR isip pamaagi aron makuha ang paspas ug walay gidapigang hustisya ug mapahiyos ang kahuot sa mga docket sa korte. Sa pagproklamar sa Balaod sa ADR, gihatag sa estado ang mga 34 Sa mga nag-unang lugar, tinuod kini alang sa Sentral sa Barangay, Siyudad sa Mati; Barangay Bobon, Siyudad sa Mati; ug Barangay 23-A, Siyudad sa Davao. Ang Purok usa ka mas gamay nga yunit kaysa sa barangay. Bisan wala kini giila nga pulitikal nga yuni sa mga gipiling opisyal, gibahin sa kasagaran sa mga barangay ang ilang mga teritoryo sa mga purok alang sa mas maayong administrasyon. 35 BALAOD SA REPUBLIKA ARON IPATUMAN ANG PAGGAMIT SA ALTERNATIBONG SISTEMA SA RESOLUSYON SA PANAGBANGI SA PILIPINAS UG ARON MAGBUHAT SA OPISINA ALANG SA ALTERNATIBONG RESOLUSYON SA PANAGBANGI UG ALANG SA UBAN PANG MGA KATUYOAN (gipatuman Abril 2, 2004, Law No. 9285) [gitawag nga Balaod sa Alternatibong Resolusyon sa Panagbangi]. 36 Cordia, UST LAW REVIEW, Vol. LI (2006). 20

27 pamaagi alang sa paggamit sa ADR isip maayong galamiton ug alternatibong pamaagi alang sa resolusyon sa tukma nga mga kaso. Naglista ang estado og aktibong pagsalmot sa pribadong sektor sa paghusay sa mga panagbangi pinaagi sa ADR. Apil sa mga pamaagi sa ADR ang arbitrasyon, paghusay, ug pagsulbad. Niadtong 2009, giproklamar sa Korte Suprema ang Mga Espesyal nga Kamandoan sa Korte sa Alternatibong Resolusyon sa Panagbangi (Supreme Court promulgated the Special Rules of Court on Alternative Dispute Resolution). 37 Niadtong Disyembre 4, 2009, gipirmahan sa Sekretarya sa Hustisya ang Circular No. 98 isip Mga Kamandoan ug Regulasyon sa Pagpatuman (Implementing Rules and Regulation) [gitawag nga IRR] sa Balaod sa ADR. Ang IRR, nga miepekto niadtong Disyembre 21, 2009, gibuhat usab ang Opisina para sa Alternatibong Resolusyon sa Panagbangi (Office for Alternative Dispute Resolution). Ang ADR sa konteksto sa pinakabag-ong balaod ug mga kamandoan paunang giproklamar aron masulbad ang mga internasyonal nga panagbangi sa komersyo. Gawas niini, kini nga balaod bag-o pa nga gipatuman, ug kaduda-duda kung ang bisan unsang paggamit sa mga bagong kamandoan nasinati o nakapaayo sa mga IP ug mga Moro sa komunidad. Code sa Mga Personal nga Balaod sa Muslim Ang Mga Personal nga Balaod sa Muslim sa Pilipinas, sigon sa kasaysayan, nahimong code sa panahon sa Sultanado sa Sulu sa dihang giproklamar ang Diwan Tausug isip prinsipal nga personal nga codex sa Sulu. Giproklamar pagkahuman sa Sultan sa Maguindanao ang Luwaran sa Maguindanao, usa ka mas komprehensibong codex niadtong tunga-tunga sa ika-18 nga siglo. 38 Niadtong 1946, pagkahuman nga nahimong independiyente ang Pilipinas gikan sa Estados Unidos, pipila ka mga balaod ang napasa nga giila ang pipila ka mga aspeto sa mga personal nga balaod sa Muslim. Giila sa Balaod sa Republika 386 (Republic Act 386) o ang Bag-ong Code sa Sibil (New Civil Code) ang kaminyoon tali sa Mga Muslim ug kaminyoon tali sa Mga Muslim ug Mga Kristiyano. Aduna usab balaod nga giila ang diborsyo sa Mga Muslim. Niadtong 1971, gipatuman ang usa pa ka balaod aron ipapadayon ang mga paggamit sa mga kaminyoon sa Muslim sa laing napulo ka tuig pagkahuman sa 20-tuig nga yugto nga gitakda sa Bag-ong Code sa Sibil (New Civil Code). Giproklamar ni Presidente Ferdinand Marcos ang Code sa Mga Personal nga Balaod sa Muslim (Code of Muslim Personal Laws) [gitawag nga CMPL] pinaagi sa Presidential Decree niadtong Giila sa CMPL ang legal nga sistema sa Mga Muslim sa Pilipinas isip kabahin sa balaod sa nasud, nga gihimong code ang mga personal nga balaod sa Muslim, ug naghatag og administrasyon ug pagpatuman sa Code pinaagi sa pagtukod sa mga hukmanan sa Shari a. Bisan gipirmahan ang CMPL nga mahimong balaod niadtong 1977, dili pa kini mapatuman. Niadtong 1982, isip preparasyon alang sa pagpatuman sa Code, ang Ministri sa Mga Muslim Affair (Ministry of Muslim Affairs) 40 gibuhat ang Philippine Shari a Institute aron muhatag sa 37 MGA ESPESYAL NGA KAMANDOAN SA KORTE SA ALTERNATIBONG RESOLUSYON SA PANAGBANGI (A.M. No SC, Oktubre 30, 2009). 38 Kasumahan sa Palisiya Code sa Mga Personal nga Balaod sa Muslim sa Pilipinas, ASIAN INSTITUTE OF JOURNALISM AND COMMUNICATION (2005). 39 PRESIDENTIAL DECREE ARON MAG-ORDENAR UG MAGDEKLARA OG CODE NGA NAG- ILA SA SISTEMA SA MGA BALAOD SA MUSLIM NGA PILIPINO, UG PAGHATAG SA ADMINISTRASYON NIINI UG SA UBAN PANG MGA KATUYOAN, (No. 1083, 1977). 40 Gialisdan ang Ministry sa Mga Tulumanon sa Muslim (Ministry of Muslim Affairs) sa Opisina sa Mga Tulumanon sa Muslim (Office of Muslim Affairs) ug karon sa Nasyonal nga Komisyon sa Mga Muslim nga Pilipino (National Commission on Muslim Filipinos) [gitawag nga NCMF]. 21

28 Shari a og legal nga edukasyon alang sa mga prospektibong mag-eksam sa bar sa Shari a, mga praktisyoner sa balaod ug mga hukom. Niadtong 1983, giaprubahan sa Korte Suprema ang Mga Espesyal nga Kamandoan sa Mga Korte sa Shari a ug gibuhat ang unang Espesyal nga Eksam sa Bar alang sa mga gustong mahimong tigtambag sa Shari a. Niadtong 1985 lamang walo ka tuig pagkahuman sa promulgasyon niini nga aablihan ang unang mga korte sa Shari a ug ang CMPL sa katapusan napatuman na. Balaod sa Mga Katungod sa Mga Lumad nga Katawhan Ang Balaod sa Mga Katungod sa Mga Lumad nga Katawhan (Indigenous Peoples Rights Act) 41 [gitawag nga IPRA] naghatag og pag-ila, pagpanalipod, ug pagsulong sa mga katungod sa mga lumad nga kulturanhonng komunidad ug mga lumad nga katawhan. 42 Kini ang unang balaod para sa mga ancestral domain sa kalibutan. Gisaysay sa IPRA nga ang pagpalambo sa mga programa, proyekto, ug mga aktibidad kinahanglan nga mapalambo, nga gikonsiderar ang pag-ila ug ang pagpanalipod sa mga katungod sa ancestral domain/yuta, katungod sa mga lumad nga katawhan nga pagdumala og paghatag og gahom sa kaugalingon, ilang katungod sa kulturanhong integridad, ug mga prinsipyo sa katilingbanong hustisya ug mga tawhanong katungod. 43 Sa partikular, isip dugang sa katungod sa komunal nga pag-angkon sa yuta, giila sa IPRA ang musunod nga mga katungod: nga magpabilin sa ilang mga ancestral domain; nga bayaran og makataronganong kantidad ug subling paghusay sa mga kaso sa pagpapahawa gikan sa ancestral domain; malipay sa luwas ug limpiyo nga hangin ug tubig; isulong ang mga balaod sa tribo ug mga tradisyon, apil ang pagpatuman sa ilang kaugalingong sistema sa paghukom; pagbalhin og yuta/kabtangan sa uban pang mga miyembro sa ilang komunidad sigon sa ilang mga balaod sa tribo; malipay sa mga prutas sa ilang mga komunal nga kayutaan; magbuhat sa pagdumala sa kaugalingon; protektado sa ilang komunidad ug intelektwal nga kabtangan; tamdan ang ilang kaugalingong relihiyon ug mga seremonya; kab-oton, buhaton, ug preserbahon ang mga lumad nga sistema sa kahibalo; malipay sa mga patas nga katungod alang sa lumad nga kababayen-an ug kabataan, sigon sa susamang naangkon sa uban pang mga Pilipino; ug, makaangkon og akses sa mga nag-unang serbisyo ug mga oportunidad aron mapalambo ang ilang mga kinabuhi. Ang mga IP, usab, adunay katungdanan nga ipabilin ang balanse sa ekolohiya ug ayohon ang mga nadaot nga lugar sa sulod sa ancestral domain. Gibuhat usab sa IPRA ang Nasyonal nga Komisyon sa Mga Lumad nga Kulturanhong Komunidad ug Mga Lumad nga katawhan (National Commission on Indigenous Cultural Communities and Indigenous Peoples), nga gimandoan aron panalipdan ug isulong ang mga interes ug kaayohan sa Mga Lumad nga Kulturanhonng Komunidad (Indigenous Cultural Communities) [gitawag nga mga ICC] ug mga IP, ug adunay pito ka komisyoner nga sakop sa mga ICC ug mga IP nga gipili sa Presidente. 44 Sigon sa gihulagway sa taas, walay pagkulang sa mga balaod, kamandoan, ug sukdanan sa Pilipinas. Sa pipila ka mga kaso, nagbuhat og kagubot ang presensya sa daghang mga balaod. 41 BALAOD SA REPUBLIKA ARON ILHON, PANALIPDAN, UG ISULONG ANG MGA KATUNGOD SA MGA LUMAD NGA KULTURANHONG KOMUNIDAD/MGA LUMAD NGA TAWO, PAGBUHAT OG NASYONAL NGA KOMISYON SA MGA LUMAD NGA TAWO (NATIONAL COMMISSION OF INDIGENOUS PEOPLE), PAGBUHAT PAGPATUMAN SA MGA MEKANISMO, PAGPATUKMA SA MGA PONDO, UG ALANG SA UBAN PANG MGA KATUYOAN (No. 8371, 1977) [gitawag nga IPRA]. 42 IPRA, Chap. 1, Mga Lumad nga Tawo/Mga Etnikong Minoridad ug Pagpaubos sa Kakabos: Pilipinas (Hunyo 2002), makita sa Indigenous_Peoples/PHI/indigenous_phi.pdf. 44 Makita sa: tricap10.webs.com/indigenouspeoplesact.htm. 22

29 Pananglitan, daghang mga probisyon sa Mga Balaod sa Republika (Republic Acts) sukwahi sa naandang paggamit sa pormal nga sistema sa hustisya, ug mga probisyon sa IPRA, ug sa pipila ka mga kaso ang CMPL, mahimong magkasumpaki sa Mga Kamandoan sa Korte. Dili Pormal nga Sistema sa Hustisya Ang matag grupo sa tribo adunay kaugalingong kalangkuban sa mga naandang balaod ug kaugalingong legal nga balangkas. Pero nagkalain-lain sa matag tribo kung nagtunhay pa o wala kining mga naandang balaod ug hangtud asa nga gibuhat pa gihapon kini. Ang mga tribong adunay lig-on nga pagila sa kaugalingon mas posible nga napabilin pa ang ilang mga naandang balaod. Ang mga personal nga kaso sa krimen, sama sa pagpatay o pagdagmal, kasagaran nga husayon sa ilawom sa naandang balaod. Sa mga panghitabo nga naabot niini nga mga kaso ang pormal nga korte, kasagarang adunay pagkasumpaki taliwala sa susamang mga sistema tungod kay, sa ilawom sa mga pormal nga balaod, dili mahusay ang mga kaso sa krimen. Pero, sa pipila ka mga korte muhatag og mga alawans ang hukom sa mga partido kung sakop ang mga partido sa usa ka lumad nga grupo. Sigon sa usa ka atorni nga giinterbyo, sa Davao RTC Branch 15, ang mga kaso nga nalambigit ang mga IP kasagarang gidismis tungod sa kakulangan sa interes nga mupasaka og kaso o kakulangan sa mahimong nga mga testigo para sa prosekusyon. Husayon ang kaso sa ilawom sa naandang balaod, ug dili motambong ang mga partido para sa mga pagdungog nga naka-iskedyul sa pormal nga korte. Bisan adunay sakto nga espasyo sa legal nga balangkas para sa mga dili pormal nga sistema sa hustisya aron moadto sa mga komunidad sa lumad ug Moro, nga magbuhat nga mga legal nga sistemang pluralist, ang interface tali sa parehong pormal ug dili pormal nga mga sistema sa hustisya kinahanglan nga mas pauswagon pa. Mga Rekomendasyon Pormal nga Sistema sa Hustisya Ang panukiduki og dugang sa mga balaod nga nagsulong sa mga katungod ug mga katungdanan sa mga lungsoranon, ug magamit nga mga mekanismo, kinahanglan nga buhaton. Bisan adunay daghang mga balaod, ang isyu nga nanginahanglan og pagtagad mao ang kung unsaon pagpatuman niini nga mga balaod. Dili Pormal nga Sistema sa Hustisya Nanginahanglan og dugang nga panukiduki ug pagpalambo sa kahibalo sa mga dili pormal nga sistema sa hustisya. Kini nga rekomendasyon adunay kauban nga pagbantay nga ang mga IP mahimong gikapoy na sa pagpaambit sa ilang kultura sa mga tagagawas tungod sa gituohang diskriminasyon batok kanila. Nagtuo ang uban nga mahimong ubos ang pagtan-aw sa mga tagagawas sa ilang kultura tungod kay naghunahuna sila nga mas ubos ang mga tradisyunal nga pamaagi. 23

30 Elemento II. Legal nga Kahibalo Nakahibalo ang mga lungsoranon sa ilang mga katungod ug mga katungdanan, ug magamit ang mga mekanismo aron masulbad ang ilang mga problema sa hustisya. Konklusyon Sa kinatibuk-an, dili maayo ang pagkapamilyar sa mga lungsoranon sa kung unson pag-akses ang legal nga impormasyon. Bisan adunay magamit nga modernong teknolohiya, ang kasagaran sa mga lungsoranon wala nakahibalo kung unsaon, o wala man gane gikonsiderar, ang mismong pag-akses sa legal nga impormasyon. Bisan adunay importanteng legal nga impormasyon ang mga lungsoranon, pipila lang ang makasabot niini. Ang kadaghanan sa mga lungsoranon, sa parehong urban ug rural nga mga lugar, nakahibalo mahitungod sa mga kinatibuk-ang paglihok sa mga pormal nga institusyon sa hustisya, ug, sa pihong sakop, ang mga dili pormal nga institusyon sa hustisya sa ilang lain-laing mga komunidad. Pero, minos ang pamilyar sa mas pihong mga aspeto sa mga institusyon sa hustisya pananglitan, ang mga paglihok ug mga katungdanan sa korte ug sa prosekyutor. Ang kasagaran sa mga lungsoranon nga adunay aktibong kahibalo niining mga institusyon mao ang mga miduol na sa sistema sa hustisya. Ang kakulang sa akses sa maayong impormasyon usa ka babag sa pag-angkon og legal nga kahibalo. Daghang mga lungsoranon ang nagpuyo nga layo gikan sa mga sentro sa urban, nga didto makita ang kadaghanan sa mga institusyon sa hustisya, kung mas layo ang mga lungsoranon gikan sa mga sentro sa urban, mas dili posible nga makaangkon sila og akses sa impormasyon pinaagi sa media o makaduol sa mga tiglihok sa sektor sa hustisya sa pormal nga sistema sa hustisya, ang mga ahensya sa gobyerno nga gimandoan nga mohatag sa mga panginahanglan sa ilang mga sektor, ug sibil nga katilingban. Ang dili maayong mga lebel sa edukasyon ug literasya nagpugong usab sa mga lungsoranon sa pagkuha og impormasyon. Limitado ang mga paningkamot sa gobyerno nga magpausbaw sa legal nga kahibalo. Nagpokus ang Nasyonal nga Komisyon sa Mga Lumad nga Tawo (National Commission on Indigenous Peoples) sa mga paningkamot sa pagpausbaw sa legal nga edukasyon sa mga lider sa komunidad imbis nga mga lungsoranon; mao nga, tipikal nga nakadepende ang mga miyembro sa komunidad sa ilang mga lider para sa impormasyon ug paghimo og desisyon. Limitado ang sukod sa kung unsang pagpanghatag sa impormasyon ang gihatag sa Nasyonal nga Komisyon sa Mga Lumad nga Tawo (National Commission on Indigenous Peoples) sa mga lungsoranon. Isip resulta, ang legal nga kahibalo sa mga lumad nga tawo, apil ang pagkapamilyar sa akses sa impormasyon, ug ang mga katungdanan ug ang mga paglihok sa mga abugado, ug ang mga mekanismo sa pormal nga sistema sa hustisya, nagpabilin nga ubos. Naglunsad ang Nasyonal nga Komisyon sa Mga Muslim nga Pilipino (National Commission on Muslim Filipinos) og Programa sa Legal nga Edukasyon sa Komunidad (Community Legal Education Program) niadtong Agosto Niini nga paglunsad, gipahibalo usab sa Nasyonal nga Komisyon sa Mga Muslim nga Pilipino (National Commission on Muslim Filipinos) nga maglangkob kini sa pagbansay sa mga paralegal nga nakabase sa komunidad. Bisan maayo ang mga pagpaningkamot sa Nasyonal nga Komisyon sa Mga Muslim nga Pilipino (National Commission on Muslim Filipinos), ang ilang mga inisyatibo sa legal nga edukasyon nag-unang nagpokus sa pagserbisyo sa Metro Manila, ug wala gipauswag ang ilang pag-abot sa mga probinsya. Ang Kinaiyahan Foundation, Inc. usa sa pipila ka mga organisasyon sa sibil nga katilingban nga adunay aktibong presensya sa mga lumad nga komunidad. Gihatagan sa mga lumad nga lider ang organisasyon sa kasagaran sa impormasyon nga aduna sila sa mga katungod sa mga lumad nga tawo ingon usab ang pagbuhat pag-usab sa ilang kumpiyansa ug garbo sa ilang mga naandang balaod. Ang Alternative Law Groups, Inc., isip usa ka panag-abin sa 19 ka progresibong mga organisasyon nga dili pang-gobyerno, migamit og pampalambo, alternatibo, feminist, pangdiskarte ug pulitikal nga legal nga mga interbensyon aron hatagan og gahom ang pobre ug ang nahilain nga seksyon sa populasyon. Kini nga mga organisasyon adunay lain-laing 24

31 mga programa para sa pampalambo nga legal nga tabang nga mahitungod sa pagpatuman sa interes sa publiko, respeto para sa mga tawhanong katungod ug promosyon sa katilingbanong hustisya, apil ang pagpausbaw sa kahibalo ug pagpalambo sa mga kahanas sa mga balaod ug sa sistema sa hustisya. Isip usa ka panag-abin, ang mga miyembro sa ALG naghatag og pagkalain-lain sigon sa mga kahanas sa mga isyu ug mga serbisyo samtang nagamit og mga kasagarang diskarte. Ang kada miyembro adunay tin-aw nga pisikal nga base ug tin-aw nga gituki nga mga istruktura sa organisasyon para sa ilang mga operasyon, ug nagtukod og mga gipabiling dugtong sa mga eskuwelahan sa abogasya. Sa 19 ka NGO, ang 6 adunay mga programa sa Mindanao. 45 Pagsusi Aron makakuha og mga solusyon sa ilang mga problema sa hustisya sa ilawom sa legal nga balangkas, kinahanglan nga adunay legal nga kahibalo ang mga lungsoranon usa ka pagsabot sa ilang mga nag-unang katungod ug mga katungdanan ug ang mga lakang ug mga diskarte nga ilang gikinahanglang gamiton aron masulbad ang ilang mga problema sa hustisya, o sa pinakamenos nasayop sila sa pipila ka paagi. Sa parehong panahon, adunay responsibilidad ang mga institusyon sa hustisya aron maghatag og maayong impormasyon sa mga lungsoranon nga nagdepende sa ilang mga serbisyo. Niini nga seksyon, gituki namo kung hangtud asa mahimo sa mga lungsoranon nga makuha ang gikinahanglang kaalam, pagsabot, kahibalo, ug abilidad aron mabuhat ang ilang mga katungod, nga gisuportahan sa motubag nga mga institusyon sa hustisya. Sa kinatibuk-an, dili maayo ang pagkapamilyar sa mga lungsoranon sa kung unson pag-akses ang legal nga impormasyon. Bisan adunay magamit nga modernong teknolohiya, ang kasagaran sa mga lungsoranon wala nakahibalo kung unsaon, o wala man gane gikonsiderar, ang mismong pag-akses sa legal nga impormasyon. Bisan adunay importanteng legal nga impormasyon ang mga lungsoranon, pipila lang ang makasabot niini. Sigon sa gisulti sa usa ka abugado, Bisan asa sa kalibutan, dili kasagarang simple ang mga balaod ug daling masabtan... nga hinungdan nga adunay panginahanglan para sa mga tawo sa legal nga komunidad. Ang kadaghanan sa mga lungsoranon, sa parehong urban ug rural nga mga lugar, nakahibalo mahitungod sa mga kinatibuk-ang paglihok sa mga pormal nga institusyon sa hustisya, ug, sa pihong sakop, ang mga dili pormal nga institusyon sa hustisya sa ilang lain-laing mga komunidad. Pero, minos ang pamilyar sa mas pihong mga aspeto sa mga institusyon sa hustisya pananglitan, ang mga paglihok ug mga katungdanan sa korte ug sa prosekyutor. Ang kasagaran sa mga lungsoranon nga adunay aktibong kahibalo niining mga institusyon mao ang mga miduol na sa sistema sa hustisya. Mga Babag nga Nagpugong sa Mga Lungsoranon gikan sa Pagkaangkon sa Legal nga Kahibalo Ang kakulang sa akses sa maayong impormasyon usa ka babag sa pag-angkon og legal nga kahibalo. Nakahibalo ang lungsoranon sa Barangay Kagawad, sa Marilog, nga regular nga mitambong sa mga pakigpulong ug mga kapondokan sa komunidad sa presensya sa mga pormal nga institusyon sa hustisya ug ilang mga opisina. Pero, ang mga nagpuyo sa mga layo nga lugar walay akses sa impormasyon. Ang pagbiyahe gikan sa mga liblib nga lugar padulong sa sentro sa lungsod sa Marilog molungtad sa gibana-bana nga tunga sa adlaw, sa mga dalan ka pasaka ug palugsong sa bukid. Ang mga lungsoranon nga nagpuyo sa mga liblib nga lugar walay kuryente, nagdagan nga tubig, o akses sa bisan unsang media. Ang dili maayong mga lebel sa edukasyon ug literasya nagpugong usab sa mga lungsoranon sa pagkuha og impormasyon. Sigon sa giinterbyo nga opisyal sa barangay, ang rate sa literasya sa 45 Kini mao ang LRC; PANLIPI; PBPF; PLRC; PROCESS-Panay; ug SALIGAN. 25

32 Marilog gibana-bana nga 10%. 46 Ang mga lungsoranon lamang nga makabasa ang posibleng mapahibalo mahitungod sa pormal nga legal nga sistema o masabtan ang impormasyon nga gihatag sa NCIP. Tungod sa pagkalayo sa mga komunidad sa Marilog, ang lebel sa edukasyon sa komunidad napakaubos. Para sa pipila nga nahimong makaantigo kung unsaon magbasa, walay akses sa impormasyon. Pipila lamang ang adunay akses sa media tungod sa walay kuryente, ug dili nila kayang mag-subscribe sa telebisyon, radyo o journalismo nga giimprinta. Mga Paningkamot sa Gobyerno aron Isulong ang Kahibalo sa Mga Balaod Nasyonal nga Komisyon sa Mga Lumad nga Tawo (National Commission on Indigenous Peoples) Sigon sa interbyo sa mga opisyal sa Nasyonal nga Komisyon sa Mga Lumad nga katawhan (ational Commission on Indigenous Peoples) [gitawag nga NCIP], nagpokus ang NCIP sa mga paningkamot sa pagpausbaw sa legal nga edukasyon sa mga lider sa komunidad imbis nga mga lungsoranon; mao nga, tipikal nga nakadepende ang mga miyembro sa komunidad sa ilang mga lider para sa impormasyon ug paghimo og desisyon. Limitado ang gidaghanon sa kung unsa man nga pagpanghatag sa impormasyon ang gihatag sa NCIP sa mga lungsoranon. Pananglitan, sa panahon sa pagsaysay sa ancestral domain ug kung kanus-a gitinguha ang Libre, Pauna ug Adunay Kahibalong Pagtugot (Free, Prior and Informed Consent) [gitawag nga FPIC], gikinahanglan ang NCIP nga magbuhat og Impormasyon, Edukasyon, Komunikasyon (Information, Education, and Communication) [gitawag nga IEC] sa mga katungod sa mga lungsoranon. Kini usab ang kaso kung adunay partikular nga proyekto nga ipatuman o isugyot sa sulod sa ancestral domain. Walang IEC ang NCIP isip usa ka programa apan mahimo lamang nga ipag-uban kini sa pipila sa mga aktibidad niini tungod sa mga babag sa badyet. Isip resulta, ang legal nga kahibalo sa mga IP, apil ang pagkapamilyar sa akses sa impormasyon, ug ang mga katungdanan ug ang mga paglihok sa mga abugado, ug ang mga mekanismo sa pormal nga sistema sa hustisya, nagpabilin nga ubos. Pinakapamilyar ang dili pormal nga sistema sa hustisya sa mga IP, tungod kay kini kabahin sa ilang kultura ug mga sistema, ug pinakamaakses nila. Duha ka datu 47 sa mga IP sa Marilog ang nagpaambit sa panahon sa mga interbyo nga, isip pasiuna, sila naghingaphingap mahitungod sa presensya sa NCIP; pero, ang ilang kaagi sa intitusyon dali nga nagpawala sa ilang mga pagdahum nga mahimong tubag ang NCIP sa mga problema sa mga IP. Nasyonal nga Komisyon sa Mga Muslim nga Pilipino (National Commission on Muslim Filipinos) Naglunsad ang Nasyonal nga Komisyon sa Mga Muslim nga Pilipino (National Commission on Muslim Filipinos) og Programa sa Legal nga Edukasyon sa Komunidad (Community Legal Education Program) [gitawag nga CLEP] niadtong Agosto Niini nga paglunsad, gipahibalo usab sa NCMF nga maglangkob kini sa pagbansay sa mga paralegal nga nakabase sa komunidad. Sigon sa Legal nga Suporta para sa Programa sa Mga Nadetinar (Legal Support for Detainees Program) [gitawag nga LSDP], nga giisponsoran sa NCMF ang mga pagbisita sa mga babaye nga nadetinar sa pipila ka mga bilangguan ug gisusi ang mga kaso sa mga nadetinar, gitinguha ang programa sa pagbansay sa paralegal aron Daghan kanila [ang dili] moadto sa unang punto kung sila [adunay] kahibalo sa ilang mga katungod. 46 Ang rate sa literasya nga gihatag sa opisyal sa barangay sa Marilog lahi kaayo gikan sa mga opisyal nga gigikanan sa literasya sa Rehiyon sa Davao, nga sakop gikan sa 82% hangtud 90% o mas taas. Ang sentro sa edukasyon sa Rehiyon sa Davao, sa partikular, Siyudad sa Davao, adunay napakataas nga rate sa literasya, sa mga pagtuon gikan sa Departamento sa Agham ug Teknolohiya nga nagpakita nga ang rate sa literasya pareho kataas sa 98.3%. Aron ipasabot kining kalahian, mahimo nga ang kasagaran sa mga dili kamao mobasa ug magsulat sa Rehiyon sa Davao mga IP nga nagpuyo sa mga liblib nga lugar, partikular sa Marilog. 47 Ang Datu mao ang titulo sa tradisyunal nga pulitikal nga lider, kasagarang gigamit sa parehong mga Moro ug wala nahimong Islam nga mga lumad nga tawo. 26

33 Bisan maayo ang mga pagpaningkamot sa NCMF, sama sa LSDP, ang mga inisyatibo sa CLEP nag-unang nagpokus sa pagserbisyo sa Metro Manila, ug wala gipauswag ang ilang pag-abot sa mga probinsya. Mga Pagpaningkamot sa Sibil nga Katilingban aron Masulong ang Legal nga Kahibalo sa Mga Lungsoranon Ang Kinaiyahan Foundation, Inc. usa sa pipila ka mga organisasyon sa sibil nga katilingban kung dili lamang usa nga adunay aktibong presensya sa mga lumad nga komunidad sa Marilog. Gihatagan sa mga lumad nga lider nga giinterbyo sa Marilog ang organisasyon sa kasagaran sa impormasyon nga aduna sila sa mga katungod sa mga lumad nga katawhan ingon usab ang pagbuhat pag-usab sa ilang kumpiyansa ug garbo sa ilang mga naandang balaod. Mga Alternatibong Grupo sa Balaod: Legal nga Edukasyon ug Pagporma sa Paralegal Ang Alternative Law Groups, Inc. [gitawag nga ALG] usa ka panag-abin sa 19 ka progresibong mga organisasyon nga dili pang-gobyerno [gitawag nga mga NGO] 48. Migamit ang mga miyembro sa ALG og pampalambo, alternatibo, feminist, pangdiskrate ug pulitikal nga mga legal nga interbensyon isip mga pamaagi aron hatagan og gahom ang mga pobre ug nahilain nga seksyon sa populasyon. Kini nga mga organisasyon adunay lain-laing mga programa para sa pagpalambo sa legal nga tabang nga lambigit sa pagsulong sa pampublikong interes, respeto para sa mga tawhanong katungod ug pagsulong sa katilingbanong hustisya. 49 Isip usa ka panagabin, naghanyag ang mga miyembro sa ALG og pagkalain-lain sigon sa mga pagkahanas sa mga isyu ug mga serbisyo samtang migamit og mga kasagarang diskarte. Ang kada miyembro adunay klaro nga pisikal nga base ug klaro nga gituki nga mga istruktura sa organisasyon para sa mga operasyon niini, ug nagbuhat og mapabilin nga mga dugtong sa mga eskuwelahan sa abogasya. 50 Sa 19 ka NGO, ang 6 adunay mga programa sa Mindanao. 51 Ang edukasyon usa sa mga nag-unang parte sa mga programa sa mga miyembro sa ALG. Base sa pagtuo nga madepensa pag-ayo sa mga pobre ug nahilain nga seksyon sa populasyon ang ilang mga katungod kung gihatagan sila og gahom sa legal nga kahibalo, nakiglambigit ang programa sa edukasyon sa mga aktibidad nga gihatagan sila og kinahanglan nga kahibalo 48 Apil sa mga miyembro sa ALG ang: Sentro sa Mga Tawhanong katungod sa Ateneo (Ateneo Human Rights Center) [gitawag nga AHRC]; Alternative Law Research and Development Center, Inc. [gitawag nga ALTERLAW]; The Albert Schweitzer Association, Philippines, Inc. [gitawag nga ASAP]; Balay Alternative Legal Advocates for Development in Mindanaw, Inc. [gitawag nga BALAOD- Mindanaw]; Children s Legal Bureau [gitawag nga CLB]; Environmental Legal Assistance Center, Inc. [gitawag nga ELAC]; EnGendeRights, Inc. [gitawag nga EnGendeRights]; Free Rehabilitation, Economic, Education and legal Assistance Volunteers Association, Inc. [hereinafter FREELAVA]; KAISAHAN Tungo sa Kaunlaran ng Kanayunan at Repormang Pansakahan [hereinafter KAISAHAN]; Kanlungan Center Foundation, Inc. [gitawag nga KANLUNGAN]; Legal Rights and Natural Resources Center, Inc. Kasama sa Kalikasan/Friends of the Earth - Philippines LRC-KSK/FOEI-Phils. [gitawag nga LRC]; Tanggapang Panligal Ng Katutubong Pilipino [gitawag nga PANLIPI]; Paglilingkod Batas Pangkapatiran Foundation [gitawag nga PBPF]; Pilipina Legal Resources Center, Inc. [gitawag nga PLRC]; Participatory Research Organization of Communities and Education Towards Struggle for Self-Reliance Panay [gitawag nga PROCESS-Panay]; SALIGAN; Tebtebba Indigenous Peoples International Center for Policy Research and Education [gitawag nga TEBTEBBA]; Tanggol Kalikasan [gitawag nga TK]; Women s Legal and Human Rights Bureau [gitawag nga WLB]; Women s Legal Education, Advocacy and Defense Foundation, Inc. [gitawag nga WOMENLEAD]. 49 Makita sa: 50 Makita sa: 51 Kini mao ang LRC; PANLIPI; PBPF; PLRC; PROCESS-Panay; ug SALIGAN. 27

34 mahitungod sa mga lambigit nga balaod. Bisan nag-unang gidirekta ang programa padulong sa edukasyon sa mga grupo nga sakop sa mga nahilain nga seksyon sa populasyon, gitarget sa mga aktibidad sa edukasyon sa pagkakaron ang mga tigbuhat sa palisiya ug mga tigpatuman, apil ang mga hukom, mga opisyal sa lokal nga gobyerno, ug mga opisyal sa pulisya. Ang nag-unang parte sa programa sa edukasyon sa ALG mao ang pagporma sa paralegal. Ang katuyoan sa pagporma sa paralegal mao ang pagpalambo sa sulod sa mga organisasyon o mga komunidad sa mga grupo sa mga nahilain nga sektor sa mga paralegal nga makaangkon og kahibalo ug kapasidad nga magtugot nila nga mohatag sa mga legal nga panginahanglan sa ilang mga organisasyon ug mga komunidad. 52 Niadtong 2006, nagbuhat ang ALG og Nasyonal nga Komperensiya sa Paralegal (National Paralegal Conference), nga nagtipon og labaw sa 100 paralegal gikan sa lain-laing mga sektor aron tukion ang mga kasagarang isyu sa pag-akses sa sistema sa hustisya. Isip unang nasyonal nga pagtipon sa mga nag-unang paralegal, napataas sa komperensiya ang profile sa paralegalism sa nasyonal nga lebel ug aron masulong ang pagsabot sa paralegalism sa mga opisyal sa gobyerno ug mga mismong paralegal. Sa pagbisita sa Korte Suprema, nagpakita ang mga paralegal og manipesto sa akses sa mga isyu sa hustisya nga adunay sulod nga mga rekomendasyon sa Korte Suprema sa pagpalambo sa pagkab-ot sa hustisya. Ang kalisdanan sa paralegalism mao ang, bisan nagdawat ang mga paralegal og pag-ila gikan sa mga CSO nga nagtrabaho sa komunidad, wala sila mga estado sa pormal nga sistema sa hustisya. Aduna usab limitadong gidaghanon sa mga paralegal. Gihayag sa usa ka opisyal sa barangay sa Marilog nga interesado siya sa pagsuporta sa mga pagbansay sa paralegal pero gisulti nga pipila lamang ka mga lungsoranon ang mahimong kuwalipikado nga bansayon isip usa ka paralegal. 52 Makita sa: whatwedo.asp?sec= det&type=services&id =

35 Elemento III. Tambag ug Representasyon Ma-akses sa mga lungsoranon ang legal nga tambag ug representasyon nga gikinahanglan aron masulbad ang ilang mga problema sa hustisya. Konklusyon Naghatag ang Konstitusyon og pagsukod nga nagtugot para sa sakto nga legal nga representasyon ug tabang para sa mga lungsoranon, ug ang maong legal nga representasyon ug tabang kinahanglan nga dili balibaran sa bisan kinsang tawo tungod sa rason sa kakabos. Mao nga, gimandoan ang estado nga maghatag og sarang ug independiyente nga tambag sa timawa nga akusado. Sa pormal nga sistema sa hustisya, ang gastos sa pagkuha og pribadong abugado ang mga pagbana-bana nga sakop gikan sa 10,000 PhP (USD ) hangtud sa 50,000 PhP (USD 1,162.79) dili maaabot para sa kasagaran sa mga lungsoranon nga adunay kita sa kasarangan nga 1,403 PhP (USD 32.63) sa kada buwan. Giobliga sa Integrated Bar of the Philippines ang mga abugado nga maghatag og serbisyo sa mga timawa nga partido pinaagi sa ilang Programa sa Legal nga Tabang (Legal Aid Program), nga gipatuman sa tibuok nasud pinaagi sa ilang mga tsapter. Ang Integrated Bar of the Philippines, pero, wala naapod-apod ang impormasyon mahitungod sa ilang mga programa sa legal nga tabang sa mga lungsoranon nga gitinguha nga maserbisyuhan sa mga programa. Ang kadaghanan sa mga lungsoranon wala nakahibalo sa mga programa sa legal nga tabang nga gihatag sa Integrated Bar of the Philippines ug padayon nga nagtuo nga nagserbisyo lamang ang mga abugado sa mga adunay kuwarta, gitinguha nga ipokus ang ilang serbisyo sa mga sentro sa siyudad, ug panagsa nga moserbisyo sa mga liblib nga lugar, kung aduna man. Ang estado naghatag og representasyon sa mga pobreng kliyente pinaagi sa Opisina sa Pampublikong Atorni, nga mahinungdanong naghatag og mga legal nga serbisyo sa tibuok nasud. Gipakita sa misyon sa Opisina sa Pampublikong Atorni ang panginahanglan nga serbisyuhan ang mga nahilain nga grupo sa pagpangita og hustisya ug pag-akses sa mga korte. Pamilyar ang mga lungsoranon sa mga serbisyo sa Opisina sa Pampublikong Atorni, ug giduso sa mga lider sa barangay ug gobyerno ang ilang mga konstituwente sa Opisina sa Pampublikong Atorni kung nanginahanglan sila og legal nga tambag o representasyon. Pero, ang kasarangang caseload sa kada gidaghanon sa Pampublikong Atorni miabot sa pila ka gatos sa kada tuig, ug sa maong mga caseload, posibleng magkaproblema ang kalidad sa serbisyo. Gimando usab ang legal nga tabang sa mga eskuwelahan sa abogasya. Gikinahanglan ang mga estudyante sa abogasya nga magbuhat sa paghanas sa estudyante sa abogasya sa ilawom sa superbisyon sa usa ka abugado. Ang mga paningkamot sa mga eskuwelahan sa abogasya aron mapalambo ang akses sa legal nga representasyon, pero, wala pa naangkon kana nga katuyoan. Nagdumala usab ang miyembro sa Alternatibong Grupo sa Balaod og mga kaso sa pampublikong interes. Mas mahinungdanon, maskin, ang trabaho sa Mga Alternatibong Grupo sa Balaod sa pagpalambo sa mga paralegal nga nakabase sa komunidad nga andam nga motabang sa mga komunidad sa ilang mga legal nga isyu ug mga kabalaka. Bisan dalaygon ang mga programa sa Alternatibong Grupo sa Balaod sa pagporma sa mga paralegal nga nakabase sa komunidad, limitado ang ilang sakop. Mahimong gihuna-huna nga ang mga paralegal adunay limitadong kahibalo sa balaod ug mga pamaagi, apan adunay kapasidad nga moapil sa legal nga sistema. Sa lebel sa komunidad, ang mga paralegal ang pinaka ma-akses nga kahinguhaan mahitungod sa paghatag og impormasyon sa balaod ug paghusay sa mga panagbangi. Sa mga tradisyunal nga sistema sa hustisya, ang mga mismong litigante moatubang sa konseho sa mga katigulangan, nga adunay limitadong representasyon pinaagi sa pinakatiguwang nga miyembro sa pamilya, sa pipila ka mga kaso. Sa pag-atubang niining mga naandang katigulangan, ang mga mismong litigante mahimong mapasabot ang kaso, magrason sa ilang 29

36 mga depensa ug makiglalis sa ilang mga posisyon nga dili manginahanglan og teknikal nga kahanas sa usa ka tighusay, apan naapektuhan sa kaso ang mabinationg diskurso sa usa ka tawo. Kung i-akses sa lumad ug Moro nga mga tawo ang mga pormal nga sistema sa korte, maskin, ang Nasyonal nga Komisyon sa Mga Muslim nga Pilipino (National Council on Muslim Filipinos) ug ang Nasyonal nga Komisyon sa Mga Lumad nga katawhan (National Commission on Indigenous Peoples), nga gituki sa taas sa Elemento 2, naghatag og representasyon sa kanila, bisan ang mao nga representasyon kinahanglan pa nga mopasar sa pagsulay sa pagkasakto ug pagkamaayo. Ang akses sa legal nga tambag ug representasyon para sa pobre ug nahilain nga sektor, partikular para sa Mga Moro ug mga IP ay limitado sa mga suok nga lugar nga layo gikan sa mga sentro sa siyudad. Ilabi na sa mga komunidad nga gigamit pa gihapon ang mga kulturanhonng kapanulundan sa Mga Moro ug mga IP, wala pa ang ideya sa usa ka abugado, gawas para sa pipila nga gidala aron moatubang sa usa ka kaso sa pormal nga sistema sa hustisya, ug gipuwersa nga iapil ang mga serbisyo sa usa ka abugado. Pagsusi Kinahanglan nga dili ibalibad ang libreng akses sa mga korte ug mga organisasyon sa quasijudicial ug sakop nga legal nga tabang sa bisan kinsang tawo tungod sa rason sa kakabos. 53 Bisan adunay legal nga kahibalo ang mga lungsoranon, posible nga maglisud sila sa pag-adto sa mga institusyon sa hustisya sa ilang kaugalingon. Kinahanglan nga mismong mangita ang mga lungsoranon og tambag ug representasyon, apil ang libreng legal nga tambag ug representasyon, kung komprontahon sa problema sa hustisya. Adunay responsibilidad ang mga gobyerno sa paghatag og mga legal nga serbisyo sa mga pobre nga lungsoranon. Kung dili nila mahimo, ang uban pang mga organisayon, sama sa mga organisasyon sa sibil nga katilingban, mga pro bono nga abugado, ug bisan mga paralegal mahimong maghatag niini nga mga serbisyo. Niini nga seksyon, tukion namo ang legal, pulitikal, ug institusyonal nga mga sangkap nga nakaapekto kung ma-akses sa mga lungsoranon ang gikinahanglang legal nga tambag ug representasyon. Naghatag ang Konstitusyon og mga pamaagi nga mitugot para sa sakto nga legal nga representasyon ug tabang para sa mga lungsoranon, ug ang mao nga legal nga representasyon ug tabang kinahanglan nga dili ibalibad sa bisan kinsang tawo tungod sa rason sa kakabos. 54 Busa, gimandoan ang estado nga maghatag og maayo ug independiyente nga konseho sa timawa nga akusado. Gihatagan sa Artikulo VIII, Seksyon 5 sa Konstitusyon ang Korte Suprema og gahum nga magproklamar og mga kamandoan mahitungod sa pagpanalipod ug pagpatuman sa mga katungod sa konstitusyon; paghangyo, pagbuhat, ug pamaagi sa tanang mga korte; ang pagdawat sa pagbuhat sa balaod; ang integrated bar; ug legal nga tabang sa mga gamay lamang ang pribilehiyo. Gitudlo sa Mga Kamandoan sa Korte nga ang mga atorni obligado nga dili balibaran ang katuyoan sa mga walay depensa o dinaog-daog tungod sa bisan unsang rason. 55 Dugang pa, kung, sa imbestigasyon, milutaw nga ang usa ka partido kabos ug dili mabuhat nga mokuha og usa ka atorni, mahimong magtagana ang korte og usa ka atorni aron maghatag og propesyunal nga tabang nga walay bayad sa bisan kinsang partido sa usa ka kaso. 53 Const., 11, art. III (Mga Balaod sa Katungod [Bill of Rights]). 54 Const., 12 (1), art. III (Mga Balaod sa Katungod [Bill of Rights]). 55 Mga Kamandoan sa Korte, 20, Kamandoan

37 Balaod sa Republika (Republic Act) basta pahibaluon sa usa ka pampublikong opisyal ang usa ka indibidwal nga naaresto o nadetinar sa iyang katungod nga magpabiling hilom ug makaangkon og maayo ug independiyenteng konseho, mas maayo kung iyang kaugalingong kapilian, nga kinahanglan sa tanang panahon tugutan nga makigsabot-sabot nga pribado sa tawo nga naaresto, nadetinar o naa sa ilawom sa kustodyal nga imbestigasyon. 57 Kung dili makaya sa suspetsado ang mga serbisyo sa iyang kaugalingong konseho, kinahanglan nga hatagan siya sa nag-imbestigang opisyal og maayo ug independiyenteng konseho. Dugang pang gisaysay sa balaod nga, sa dili pa pirmahan ang usa ka taho sa kustodyal nga imbestigasyon (o butagan og tamla, kung dili kahibalong mobasa ug mosulat ang suspetsado), kinahanglan kini nga basahon ug sakto nga ipasabot kaniya sa konseho sa lengguwahe nga nahibaluan sa suspetsado. Ang pagkapakyas sa pagbuhat niini magresulta nga mahimong dili balido ang taho sa imbestigasyon. Kung wala ang bisan kinsang abugado, alay kustodyal nga imbestigasyon ang buhaton ug mahimo lamang nga idetinar sa nag-imbestigang opisyal ang suspetsadong tawo sigon sa gitugutan nga mga panahon para sa mga legal nga detensyon. 58 Ang kadaghanan sa mga lungsoranon nga giinterbyo nagtuo nga ang mga makakaya lamang sa usa ka abugado ang makaadto sa korte, ug, kung irepresentar sa pro bono nga abugado ang usa ka lungsoranon, magkaproblema ang lungsoranon sa kalidad sa representasyon, kumpara sa litigante nga kumpletong nagbayad para sa mga legal nga serbisyo. Gipakita sa musunod nga listahan ang pinakaubos nga mga legal nga bayronon nga lambigit sa duha ka tipikal nga mga kaso: una, usa ka sibil nga kaso nga gipasaka sa usa ka IP aron panalipdan ang iyang ancestral domain gikan sa mga pagpanglabot, ug, ikaduha, usa ka kaso sa krimen nga magkuha ang usa ka Moro og abugado aron depensahan siya. Para sa usa ka miyembro sa usa ka IP nga magpasaka og Matang sa Bayronon kaso sa panagbangi sa yuta aron panalipdan ang iyang ancestral domain gikan sa pag-angkon Bayronon sa Pagdawat PhP 10, (USD ) Preparasyon sa Mga PhP 3, Tukma nga Paghangyo Mga bayronon sa pagpakita, sa pinakaubos nga 10 ka pagdungog (USD 69.76) PhP 10, (USD ) Para sa usa ka Moro nga iseguro ang mga serbisyo sa usa ka abugado aron depensahan ang iyang kaso sa krimen nga nag-akusa kaniya og krimen PhP 30, (USD ) PhP 10, (USD ) Pasiunang imbestigasyon PhP 3, (USD 69.76) Kinatibuk-ang kantidad PhP 23, PhP 43, (USD ) (USD 1,000.00) 56 BALAOD SA PILIPINAS NGA NAGTUKI SA PIPILA KA MGA TAWHANONG KATUNGOD NGA NAARESTO, GIDETINAR O SA ILAWOM SA KUSTODYAL NGA IMBESTIGASYON INGON USAB ANG MGA KATUNGOD SA MGA OPISYAL SA PAG-ARESTO, PAGDETINAR UG PAG-IMBESTIGA, UG PAGHATAG OG MGA MULTA PARA SA MGA PAGLAPAS (No. 7438, 1992). 57 Id., 2, b. 58 Const., 14, 2, art. III (Balaod sa Mga Katungod [Bill of Rights]). Gidumala kini pinaagi sa paghimong kriminal sa paglihok sa pagkalangan sa paghatod sa mga gidetinar nga tawo sa saktong mga awtoridad sa hukom sa ilawom sa Art. 125 sa Gibag-ong Penal Code. 31

38 Ang mga kantidad sa taas nagsaysay lamang sa pinakaubos nga mga singil sa sibil nga kaso ug kaso sa krimen. Mahimong magpakita ang reyalidad og mas taas nga mga kantidad. Gihulagway sa mga litigante nga IP ug Moro ang pagseguro og usa ka abugado isip usa ka butang nga ang mga dato lamang ang makakaya, ug ang mga bayronon sa pagdawat sa estado tipikal nga pinakaubos nga PhP 50, (USD 1,162.79), mas taas kaysa sa anaa sa itaas nga gikutlo gikan sa tsapter sa Siyudad sa Davao sa IBP. Ang kasarangan nga pang-adlaw-adlaw nga pinakaubos nga suweldo sa rehiyon sa Davao mao ang PhP PhP (USD 6.00 USD 6.77). Pormal nga Sistema sa Hustisya Gipanag-ubang Bar sa Pilipinas (Integrated Bar of the Philippines) Ang Integrated Bar of the Philippines [gitawag nga IBP] usa ka opisyal nga organisasyon nga adunay mga indibidwal nga makita ang mga ngalan sa Listahan sa Mga Atorni sa Korte Suprema (Roll of Attorneys of the Supreme Court). Gisaysay sa Kamandoan 139-A sa Mga Kamandoan sa Korte nga ang nag-unang katuyoan sa IBP mao ang pagpataas sa mga sukdanan sa legal nga propesyon, palamboon ang administrasyon sa hustisya, ug tugutan ang Bar nga ihatag ang pampublikong responsibilidad niini nga mas responsable. Naghatag ang Korte Suprema sa Pilipinas og mga tamdanan sa paglihok sa mga abugado, ang Code sa Propesyunal nga Responsibilidad (Code of Professional Responsibility) [gitawag nga CPR]. Gisaysay sa Canon 14 sa CPR nga kinahanglan nga dili mobalibad ang usa ka abugado sa iyang mga serbisyo sa mga nanginahanglan ug kinahanglan nga dili balibaran ang pagpili isip konseho de oficio o isip amicus curiae o usa ka hangyo gikan sa IBP para sa paghatag sa libreng legal nga tabang. Kung dawaton sa usa ka abugado ang kaso sa pro bono, kinahanglan niyang sundon ang parehong sukdanan sa paglihok nga nagdumala sa iyang mga relasyon sa mga nagbayad nga kliyente. Gituki sa Canon 20 sa CPR nga, bisan makayang magbayad sa usa ka tawo sa mga serbisyo sa usa ka abugado, kinahanglan lamang nga maningil ang usa ka abugado sa patas og makataronganong mga bayronon. Gawas sa mando sa indibidwal nga abugado pinaagi sa iyang pagpanumpa isp usa ka abugado, buhaton sa IBP ang katuyoan niini sa paghatag sa pampublikong responsibilidad niini nga mas responsable pinaagi sa Nasyonal nga Komite sa Legal nga Tabang (National Committee on Legal Aid) [gitawag nga NCLA]. Sa ilawom sa mao nga opisina, ang kada usa sa 83 ka Tsapter sa IBP adunay kaugalingong komite sa legal nga tabang sa lokal o tsapter. Gibahin-bahin ang programa sa Legal nga Tabang sa IBP sa duha ka parte: ang Tradisyunal nga Programa sa Legal nga Tabang (Traditional Legal Aid Program), nga nakapokus sa legal nga pagtambag ug representasyon para sa mga pobre. Ang uban pang parte sa programa sa legal nga tabang, ang Legal nga Tabang sa Pagpalambo (Development Legal Aid), nga, sigon sa gisugyot sa ngalan, lambigit sa mga serbisyo nga gidirekta sa legal nga pagpatuman sa pobre, sama sa mga pagbansay sa mga paralegal. Ang IBP adunay mga detalyadong tamdanan sa pagtukod ug pagpadagan sa mga opisina sa legal nga tabang sa tanang mga tsapter niini. Sigon sa mga tamdanan, kinahanglan nga basehan sa tanang mga opisina sa legal nga tabang ang espirito sa pampublikong serbisyo. Pero, ang problema nagsentro sa kung unsaon pagpatuman sa kadamatag tsapter ang programa sa legal nga tabang niini. Sigon sa usa ka pribadong abugado nga kaniadto usa ka miyembro sa Tsapter sa IBP sa Siyudad sa Cebu, ang programa sa legal nga tabang sa Tsapter sa IBP sa Siyudad sa Cebu maayo ang pagdumala nga adunay mga miyembro nga abugado nga giklasipikar sigon sa ilang kahanas sa mga kaso sa kalikopan, trabaho, o uban pang interes sa publiko. Nagbuhat og usa ka komite aron ihatag kining mga kaso sa mga abugado, ug nagdawat ang mga abugado og mapaubsanong suhol gikan sa IBP para sa ilang pro bono nga representasyon. Kini klaro nga kabaliktaran sa programa sa legal nga tabang sa tsapter sa Davao sa IBP, nga usa lamang ka abugado ang nagdumala sa tanang mga kaso sa legal nga tabang. 32

39 Ang IBP wala naapod-apod ang impormasyon mahitungod sa ilang mga programa sa legal nga tabang sa mga lungsoranon nga gitinguha nga maserbisyuhan sa mga programa. Ang kadaghanan sa mga lungsoranon wala nakahibalo sa mga programa sa legal nga tabang nga gihatag sa IBP ug padayon nga nagtuo nga nagserbisyo lamang ang mga abugado sa mga adunay kuwarta, gitinguha nga ipokus ang ilang pagbuhat sa mga sentro sa siyudad, ug panagsa nga moserbisyo sa mga liblib nga lugar, kung aduna man. Ang pipila ka mga pribadong abugado nga naghatag og libreng legal nga tabang lambigit sa una sa alternatibong grupo sa balaod o legal nga klinika sa eskuwelahan sa abogasya. Pero, gipaambit sa usa ka hukom nga ang Tsapter sa IBP kasagarang naghatag og libreng mga legal nga konsultasyon sa panahon sa tinuig nga pista, usa ka pangilin aron isaulog ang pagtukod sa barangay, munisipalidad, o santo nga patron, ug naghatag ang pipila ka mga abugado og libreng mga legal nga serbisyo, kasagaran sa ilang mga paryente. Opisina sa Pampublikong Atorni (Public Attorney s Office) Ang Opisina sa Pampublikong Atorni (Public Attorney s Office) [gitawag nga PAO] mao ang prinsipal nga opisina sa balaod sa gobyerno nga naghatag og libreng legal nga tabang sa mga timawa nga tawo sa mga kaso sa krimen, sibil, trabaho, administratibo, ug uban pang quasijudicial. 59 Gisaysay sa Seksyon 6 sa balaod sa PAO nga ang mga kliyente sa PAO kinahanglan nga dili apil sa pagbayad sa docket ug uban pang mga bayronon nga insidental sa pagbuhat sa aksyon sa korte ug uban pang mga organisasyon sa quasi-judicial, isip orihinal nga pamaagi o apela. 60 Gipakita sa misyon sa PAO 61 ang panginahanglan nga serbisyuhan ang mga nahilain nga grupo sa pagpangita og hustisya ug pag-akses sa mga korte. Pilion sa mga lungsoranon nga Muslim ug mga IP ang mga serbisyo sa PAO kung maghuna-huna sila og mga libreng legal nga serbisyo. Bisan ang Mga Kapitan (Punong Barangays) og mga lider sa mga opisina sa gobyerno i-refer ang ilang mga residente sa mga konstituwente sa PAO kung manginahanglan sila og legal nga tambag o representasyon. Sigon kanila, ang mga abugado sa PAO ay sensitibo sa kultura ug pamilyar sa mga legal nga isyu sa mga komunidad sa Moro ug lumad. Naghayag usab og katagbaw ang usa ka hukom sa korte sa trayal sa kung giunsa pag-andam sa mga abugado sa PAO para sa ilang depensa. Pero, ang usa ka problema nagdepende sa paghuna-huna sa mga litigante sa mga abugado sa PAO isip batan-on ug walay kahanas,ug naghatag og dili tukma nga representasyon. Gipahayag sa mga komento sa mga lungsoranon niini nga epekto nga wala sila matagbaw sa paglihok sa mga abugado sa PAO sa korte, sama sa direkta ug cross-examination sa mga testigo ug sa mga argumento sa atubangan sa korte. Sigon sa naobserbahan sa abugado sa PAO, ang pagsalig sa abugado-kliyente kinahanglan nga mas mapalambo aron makakuha og kumpletong pagsalig sa mga lungsoranon. Dugang pa, ang dili pagkatagbaw sa usa ka lungsoranon sa iyang abugado sa 59 BALAOD SA REPUBLIKA NGA GIHUSAY PAG-USAB UG GIPALIG-ON ANG OPISINA SA PAMPUBLIKONG ATORNI (Public Attorney s Office [PAO]), NGA GIPATUMAN PARA SA KATUYOAN NGA SIGON SA MGA PROBISYON SA EHEKUTIBONG KAMANDOAN (Executive Order) 292, NGA NAILHAN NGA ADMINISTRATIBONG CODE SA 1987, SIGON SA GIPATUMAN, NGA NAGHATAG OG ESPESYAL NGA ALAWANS SA MGA OPISYAL SA PAO UG MGA ABUGADO, UG NAGHATAG OG MGA PONDO (No. 9406) [gitawag nga balaod sa PAO], Balaod sa PAO, Gibuhat ang [PAO] aron maghatag sa mga timawa nga litigante, ang dinaog-daog, ubos ang pagtan-aw ug mga miyembro nga adunay gamay nga pribilehiyo sa katilingban og libreng akses sa mga korte, mga ahensya sa hukom ug quasi-judicial, pinaagi sa paghatag og mga legal nga serbisyo, pagtambag ug tabang sigon sa kamandoan sa Konstitusyon nga kinahanglan nga dili ibalibad ang libreng akses sa mga korte sa bisan kinsang tawo tungod sa rason sa kakabo aron masiguro ang kamandoan sa balaod, kamatuoran ug katilingbanong hustisya isip mga kabahin sa mapabiling paglambo sa nasud. Misyon sa PAO, makita sa: 33

40 PAO mahimong lambigit sa iyang kakulangan sa kahibalo sa sistema sa hustisya ug mga pamaagi sa korte. Ang pagsulong sa legal nga kahibalo sa mga lungsoranon mahimong importante aron madayeg sa mga lungsoranon ang trabaho sa PAO. 34

41 Sa Taho sa Kahimoan (Accomplishment Report) niini para sa 2010, gilista sa PAO ang musunod nga mga kliyente nga giserbisyuhan: Mga Kliyente ng Natabangan ug Mga Kaso nga Nadumala Kinatibuk-ang gidaghanon sa mga kliyente nga natabangan 4,802,494 Kinatibuk-ang gidaghanon sa mga kaso nga nadumala 632,524 Kasarangang gidaghanon sa mga kliyente nga gitabangan sa 3420 kada abugado Kasarangang gidaghanon sa mga kaso nga nadumala sa kada 452 abugado Kinatibuk-ang Gidaghanon sa Mga Midaug nga Kaso nga Giapela Mga Pagpawalay Sala gikan sa Reclusion Perpetua Mga Pagpawalay Sala gikan sa Reclusion Temporal Kinatibuk-ang Gidaghanon sa Mga Midaug nga Sibil ug 175 Espesyal nga Kaso nga Giapela Mga Pagpawalay Sala ug Uban Pang Mga Maayong 148,467 Disposisyon Nakabenepisyo nga akusado gikan sa: A. Pagpawalay sala 12,562 B. Demurrer sa ebidensya nga gihatag 1,562 C. Kaso nga probisyonal nga gidismis 40,029 D. Kaso nga permanente nga gidismis 31,151 E. Mosyon sa pagtangtang sa pagkabalido nga gihatag 1,142 F. Gipagawas pinaagi sa piyansa 23,439 G. Mosyon para sa pagpagawas sa kamandoan nga gihatag 9,116 H. Gipagawas sigon sa Art. 29, RPC 64 7,483 I. Gihatagan og probasyon 4,952 J. Gipagawas pinaagi sa uban pang mga pamaagi 17,031 Mga Aktibidad sa Outreach 1. Imbestigasyon sa Pagsusi ug Kustodyal nga Pagpangutana Kinatibuk-ang gidaghanon sa mga kliyente nga 93,749 natabangan 2. Pagbisita sa Bilangguan sa Mga Abugado sa Tibuok Nasud Gidaghanon sa mga bilanggo nga giinterbyo 201,220 Gidaghanon sa mga bilanggo nga gihatagan og tabang 220, Ang Reclusion perpetua usa ka silot nga multa nga literal nga nagpasabot nga pagkabilanggo sa dugay nga panahon. Gisaysay sa Artikulo 27 sa Gibag-ong Penal Code nga "ang bisan kinsang tawo nga gisentensiyahan sa bisan unsa sa mga silot sa dugay nga panahon kinahanglan nga mapasaylo pagkahuman sa pagbuhat sa silot sa trenta ka tuig, gawas kung ang mao nga tawo tungod sa rason sa iyang pamatasan o uban pang pipila ka hinungdan kinahanglan nga ikonsiderar sa Chief Executive nga dili angayan sa pagpasaylo. 63 Sigon sa Artikulo 27 sa Gibag-ong Penal Code, ang silot nga reclusion temporal kinahanglan nga gikan sa dose ka tuig ug usa ka adlaw hangtud sa bente ka tuig. 64 Gisaysay sa Artikulo 29 nga ang mga nagkasala nga nagbuhat sa pangpugong nga pagkabilanggo kinahanglan nga ikredito sa serbisyo sa ilang sentensiya nga adunay pagkuha sa kagawasan, sa tibuok nga panahon nga nagbuhat sila sa pangpugong nga pagkabilanggo, kung boluntaryong miuyon ang nabilanggo sa detensyon sa kasulatan nga musunod sa parehong mga pangdisiplinang kamandoan nga gipatuman sa mga sinilotang nabilanggo, nga luwas para sa pipila ka mga eksepsiyon. 35

42 Ang kasarangang caseload sa kada abugado sa PAO ay 452 ka kaso sa kada tuig, nga dako. Sa caseload nga ingon ani kadako, posibleng magkaproblema sa kalidad sa serbisyo. Kamandoan sa Paglihok sa Estudyante sa Abogasya (Law Student Practice Rule) Sa ilawom sa Kamandoan 138-A sa Mga Kamandoan sa Korte, mahimong magpakita ang estudyante sa abogasya nga walay bayad sa bisan unsang kaso sa sibil, kriminal o administratibo sa atubangan sa bisan unsang korte sa trayal, tribunal, lupon o opisyal, aron irepresentar ang mga timawa nga kliyente nga gidawat sa klinika sa legal sa eskuwelahan sa abogasya. Ang estudyante sa abogasya kinahanglan nga malamposon nga makumpleto ang iyang ikatulo ka tuig nga regular nga upat ka tuig nga gisugyot nga legal nga kurikulum ug nakaenrol sa giila nga programa sa klinikal nga legal nga edukasyon sa eskuwelahan sa abogasya nga giaprubahan sa Korte Suprema. Kinahanglan nga isugyot sa miyembro sa IBP ang pag-atubang sa korte sa estudyante sa abogasya, ug pirmahan ang bisan unsang mga dokumento nga gipasaka sa korte. Ang gihatagan og pribilehiyo nga kamandoan sa mga komunikasyon taliwala sa atorni ug kliyente kinahanglan nga gamiton sa parehong mga komunikasyon nga gibuhat o gidawat sa estudyante sa abogasya, nga naglihok para sa klinika sa legal. Pareho, kinahanglan nga musunod ang estudyante sa bogasya sa mga sukdanan sa propersyunal nga paglihok nga nagdumala sa mga miyembro sa Bar, ug ang pagkapakyas sa atorni nga maghatag og saktong superbisyon sa gimbuhaton sa estudyante mahimong rason para sa pangdisiplina nga aksyon. Pero, ang mga lungsoranon dili pamilyar niini nga mga matang sa mga serbisyo nga gihatag sa mga eskuwelahan sa abogasya sa ilang lugar. Dugang pa, sa Siyudad sa Mati, walay mga eskuwelahan sa abogasya, nga posible ang legal nga tambag ug representasyon. Kinahanglan nga Legal nga Tabang para sa Mga Abugado Isip parte sa kamandoan niini nga magproklamar og mga kamandoan sa pagdawat sa pagbuhat sa abogasya ug ang integrated bar, gikinahanglan sa Korte Suprema nga magbuhat ang mga abugado og serbisyo sa legal nga tabang. Ang Bar Matter No. 2012, Kamandoan sa Gikinahanglan nga Serbisyo sa Legal nga Tabang [gitawag nga Kamandoan sa Gikinahanglan nga Legal nga Serbisyo], nga gihatag niadtong Pebrero 10, 2009, naninguha nga palamboon ang katungdanan sa mga abugado sa katilingban isip mga ahente sa pagbag-o sa katilingban ug sa mga korte isip mga opisyal pinaagi sa pagtabang nga mapalambo ang pagkab-ot sa hustisya. Sa ilawom sa kamandoan, obligado ang mga nagtrabaho nga abugado nga maghatag og mga libreng serbisyo sa legal nga tabang sa tanang mga kaso nga lambigit sa mga timawa nga lungsoranon, nga gikinahanglan ang tabang sa usa ka abugado. Gikinahanglan nga maghatag ang usa ka abugado og 60 ka oras nga mga libreng legal nga serbisyo, gibana-bana nga 5 ka oras sa kada buwan, sa mga timawa nga kliyente sa kada tuig. Ang Korte Suprema, kumpleto nga gisuspende ang pagpatuman sa Kamandoan sa Gikinahanglan nga Legal nga Serbisyo pagkahuman sa mga protesta sa mga abugado batok sa kamandoan. Sukad sa pagsuspinde niini, gipabuhat sa Korte Suprema sa IBP nga mokunsulta sa mga tsapter niini sa ilang mga gisugyot nga rebisyon sa Kamandoan sa Gikinahanglan nga Legal nga Serbisyo. Legal nga Representasyon para sa Mga Moro Niadtong Enero 30, 1987, gihatag ang Ehekutibong Kamandoan (Executive Order) 22-A nga nagbuhat sa Opisina sa Mga Tulumanon sa Muslim (Office of Muslim Affairs) [gitawag nga OMA]. Apil sa mga gahom og mga paglihok sa OMA ang probisyon sa mao nga mga serbisyo isip legal nga tabang, medikal nga tabang, relief, ug uban pang mga matang sa tabang aron isulong ang mga komunidad sa Muslim. 65 Kinahanglan nga responsable ang Opisina sa Legal nga Serbisyo sa OMA para sa paghatag sa Mga Muslim nga Pilipino og legal nga edukasyon ug tabang sa 65 E.O. 22-A, 5(c). 36

43 kaso sa litigasyon nga lambigit sa ilang mga awo o mga interes. 66 Gipirmahan ang Balaod sa Republika (Republic Act) 9997, 67 niadtong Pebrero 10, 2010, nga gibuhat ang Nasyonal nga Komisyon sa Mga Muslim nga Pilipino (National Commission on Muslim Filipinos) [gitawag nga NCMF], nga gialisdan ang mga paglihok sa OMA. Pero, ang mga legal nga serbisyo nga gihatag sa NCMF wala nahibaluan pag-ayo sa mga komunidad sa Moro. Para sa kanila, wala pa sila nakadungog og OMA o ang NCMF nga naghatag og mga legal nga serbisyo, pinaagi sa bisan asa sa legal nga representasyon o legal nga edukasyon. Sa usa ka interbyo sa opisyal sa NCMF, gisulti niya limitado ang ilang mga legal nga serbisyo tungod sa mga babag sa badyet, nga adunay 77% nga badyet nga gitagana sa mga serbisyo sa kawani ug ang uban pa gigastos sa mga operasyon. Sa Rehiyon sa Davao, aduna lamang usa ka abugado ug tulo ka dili abugado nga legal nga opisyal. Samtang adunay mga pribadong abugado nga nagdumala sa mga kaso nga lambigit sa mga isyu nga nakaapekto sa mga komunidad sa Muslim, ams gusto sa mga Muslim nga lungsoranon ang representasyon sa usa ka Muslim nga bugado nga gihuna-huna nga masabtan ang ilang sitwasyon ug mas maayo nga lantugion ang ilang mga kaso sa atubangan sa mga korte. Pero, ang mga mitaas nga trend nagtudlo sa mga batan-on nga Muslim nga propesyunal nga abugado nga nagbuhat og mga organisasyon nga dili pagkakitaan aron maghatag og libreng legal nga tabang sa mga Muslim, sama sa Pundasyon sa Legal nga Tabang nga base sa Manila (Manila-based Muslim Legal Assistance Foundation) [gitawag nga MUSLAF] ug Network sa Mga Bangsamoro nga Abugado nga base sa Mindanao (Mindanao-based Bangsamoro Lawyers Network) [gitawag nga BLN]. Nagtrabaho sila sa mga paglapas sa mga tawhanong katungod nga nabuhat batok sa mga Moro, nga naghatag og mga legal nga tabang nga pang-emerhensiya sa panahon sa dili legal nga pag-aresto, detensyon, og pagdagmal. Pero, ang ilang trabaho wala pa naghatag og pamilyaridad sa mga komunidad sa Moro. Dili Pormal nga Sistema sa Hustisya Mga IP Gisulti sa IRPA nga kinahanglan nga adunay katungod ang mga IP nga gamiton ang mga tradisyunal nga institusyon sa hustisya aron desisyunan ang mga panagbangi. Adunay hurisdiksyon ang NCIP sa mga pag-angkon og mga panagbangi nga lambigit ang mga IP, ug tanang mga kaso nga mahitungod sa pagpatuman, pagpasunod, ug interpretasyon sa IPRA. Ang mga partido sa usa ka panagbangi kinahanglan nga gamiton ang tanang mga remedyo sa ilawom sa naandang balaod sa dili pa sugdan ang kaso sa atubangan sa NCIP. 68 Giangkon sa kawani sa NCIP nga giinterbyo nga istrikto nga gipatuman ug gipasunod ang palisiya, ug, kung ipataas ang mga panagbangi gikan sa lebel sa komunidad ngadto sa Pangrehiyong Opisina sa NCIP, ibalik kini sa komunidad para sa paggamit sa mga naandang balaod, aron masiguro ang paggamit sa tanang posibleng mga kapilian para sa paghusay sa ilang mga tribo. Lambigit sa kasagarang mga kaso sa atubangan sa NCIP ang presensya sa dili IP isip uban pang partido. Sa NCIP, adunay mga abugado nga motabang sa mga IP kung mag-atubang sa mga kaso ang mga IP o adunay mga reklamo nga gipasaka sa atubangan sa Opisyal sa Pangrehiyong Pagdungog sa NCIP (NCIP Regional Hearing Officer). Girepresentar niini ngaabugado ang pro bono sa mga IP, pero irepresentar lamang nila sila sa mga kaso nga nakaapekto sa ancestral 66 E.O., BALAOD SA REPUBLIKA NGA NAGBUHAT SA NASYONAL NGA KOMISYON SA MGA MUSLIM NGA PILIPINO NGA NAGTUKI SA MGA GAHOM NIINI, MGA PAGLIHOK UG PAGTUKMA SA MGA PONDO UG PARA SA UBAN PANG MGA KATUYOAN (No. 9997, Pebrero 10, 2010). 68 SERYE SA 2003 SA MGA KAMANDOAN SA MGA PAGHANGYO, PAGBUHAT, UG PAMAAGI SA ATUBANGAN SA NCIP (NCIP Administrative Order No. 3, 2003), 5, Kamandoan IV sa Pasiunang kundisyon para sa Paghukom. 37

44 domain. Dili dawaton ang mga kaso nga naglambigit lamang sa pipila ka mga IP, gawas kung naglambigit sila sa lider sa tribo ug ang resulta sa iyang kaso sa krimen nakaapekto sa ancestral domain. Sa ilawom sa naandan nga kaso, maghatag og representasyon ang pinakatigulang nga miyembro sa lahi sa litigante. Para sa mga IP, gikonsiderar nga balaan ang ilang mga naandang balaod. Gipakita ang respeto pinaagi sa pagsunod sa kung unsa ang giuyonan sa konseho sa mga tigulang o gikasabotan sa mga partido. Ang lungsoranon nga nagpataas og parehong matang sa kaso nga nahusay na sa atubangan sa konseho sa mga tigulang makaangkon og pagbalewala sa tibuok tribo. Gikonsiderar sa mismong tribo nga gidili ang pagtuki sa bisan unsang butang nga naresolba na pinaagi sa naandang sistema sa hustisya. Gihulagway sa usa ka kawani sa NGO ang tradisyunal nga sistema sa hustisya sa mga IP isip usa ka sistema sa pagdumala nga nagsunod sa ranggo. Girespeto sa mga miyembro sa tribo ang ilang datu sa tribo, ug dili kuwestiyonon ang mga desisyon sa datu. Pareho sa tradisyunal nga sistema sa pagdumala, tipikal nga gidumala sa konseho sa mga tigulang ang dili pormal nga sistema sa hustisya, ug ang desisyon sa konseho, o bisan unsang paghusay nga gibuhat sa lebel sa konseho, kinahanglan nga hatagan sa pinakabug-at nga timbang sa respeto. Mahitungod sa tambag ug representasyon, magdawat ang mga IP og tambag ug representasyon gikan sa ilang mga paryente. Mga Moro Para sa mga Moro, dugtong ang ilang kaugalingong sistema sa hustisya sa ilang mga pagtuong pangrelihiyon ug tradisyunal nga mga buluhaton. Ang tradisyunal nga sistema sa hustisya para sa mga komunidad sa Muslim nagsakop gihapon sa presensya sa mga lider nga pangrelihiyon sama sa imam, ulama ug mga datu, nga nagsilbing mga tagahukom o mga tagahusay. Ang representasyon niini nga mga mekanismo sa tradisyunal nga hustisya nahitabo pinaagi sa pinakatigulang nga miyembro sa pamilya nga nagsilbing konseho sa ngalan sa ilang paryenteng litigante. Para sa kadaghanan sa kanila, kini nga tradisyunal nga sistema sa hustisya mao ang mas gusto nga pamaagi sa paghusay sa mga panagbangi tungod kay mas barato kini ug gamay lamang ang gikinahanglang panahon aron maresolba ang mga kaso kaysa sa pormal nga sistema sa hustisya, ug dili tugutan ang mga lambigit sa panagbangi nga maglantad sa publiko sa ilang pribadong problema. Gipatuman ang CMPL aron ang balaod sa Islam ug mga prinsipyo niini sa katarong ug hustisya, nga gisunod sa mga komunidad sa Muslim nga Pilipino, makahatag og importanteng basehan para sa mas kumpleto nga pagpalambo sa mga komunidad sa Muslim. 69 Mga Paralegal nga nakabase sa Komunidad Walay balaod nga nag-ila sa paralegal isip usa ka propesyunal. Pero, naningkamot ang alternatibong gimbuhaton sa balaod nga magbuhat og mga paralegal sa komunidad. Ang mga paralegal nga nakabase sa komunidad nagbuhat og pagbansay sa lambigit nga mga balaod sa sektor nga sila ilang gihanas, mapasabot ang pihong mga balaod sa mga miyembro sa komunidad, ug nagsilbi nga unang tubag sa mga panagbangi nga lambigit ang mga katungod sa mga miyembro sa komunidad. Depende sa gidaghanon sa pagbansay nga ilang gibuhat, mahimo usab nga motabang ang mga paralegal sa pagbuhat og mga simpleng porma ug pagkolekta og impormasyon aron magbuhat og mga kamatuoran sa kaso, ingon usab ang pagseguro sa ebidensya. Ang katungdanan sa mga paralegal sa ilang mga komunidad importante mahitungod sa pagtubag sa gilayon nga mga legal nga isyu ug mga kabalaka, ingon usab ang pagpadaghan sa trabaho sa 69 CMPL, Pamulong, 2. 38

45 mga ALG sa lebel sa komunidad. Ang paralegal mahimong maghatag og mga sesyon sa legal nga literasya, mag-refer ug motabang sa mga miyembro sa komunidad aron i-akses ang mga serbisyo sa lain-laing mga yunit sa lokal nga gobyerno ug mga ahensya sa nasyonal nga gobyerno, imobilisar ang suporta sa komunidad sa mga kasagarang isyu nga lambigit sa ilang lugar, ug mga resolusyon sa draft ug mga apidabit nga ipakita sa tukma nga mga opisina. Gipaambit sa kaniadtong abugado sa ALG nga ang trabaho nga gibuhat sa mga paralegal nga nakabase sa komunidad nagpagaan sa mga kabug-at para sa mga abugado ug, sa pipila ka mga kaso, nagkomplemento sa trabaho nga gibuhat sa mga abugado. Pero, adunay mga limitasyon sa trabaho sa mga paralegal. Dili sila mahimong moatubang sa Pangrehiyong Korte sa Trayal (Regional Trial Court) ug mas taas nga mga korte. Gisugilon sa usa ka hukom nga mahimong moatubang sa Munisipal nga Korte sa Trayal (Municipal Trial Court) ang dili abugado, ilabi na kung walay makuha nga mga abugado aron irepresentar ang usa ka tawo. Pero gihuna-huna usab niya nga kini mahimong dili na tinuod tungod kay aduna nay mga abugado sa kada korte pinaagi sa presensya sa PAO. Mahimong moatubang ang mga paralegal sa mga ahensya sa quasi-judicial sama sa Nasyonal nga Komisyon sa Mga Relasyon sa Trabaho (National Labor Relations Commission) [gitawag nga NLRC] ug ang Departamento sa Reporma sa Agraryan (Department of Agrarian Reform) [gitawag nga DAR]. Gitugutan sa NCIP ang mga dili abugado nga moatubang isip representante sa mga IP, apan wala gisugyot kini nga gimbuhaton tungod sa kahadlok nga mahimong dili maghatag og tukma nga representasyon ang dili abugado. Idumala sa abugado sa NCIP ang mao nga representasyon, kung dili makaya sa IP ang usa. Mga Rekomendasyon Ang Gikinahanglan nga Serbisyo sa Legal nga Tabang (Mandatory Legal Aid Service) para sa mga abugado, nga gipauswag ang konsepto sa gimbuhaton sa balaod nga iapil ang litigasyon, ingon usab ang legal nga edukasyon, panukiduki ug paglunsad, kinahanglan nga ipatuman. Ang mga libreng programa sa legal nga tabang sa PAO, mga klinika sa balaod nga base sa eskuwelahan sa abogasya ug gimbuhaton sa estudyante sa abogasya, ug ang ALG, kinahanglan nga ipasikat, kauban ang trabaho sa mga ALG, nga nakapokus sa pihong mga sektor nga nahilain, nga gipauswag ang tradisyunal nga konsepto sa usa ka abugado labaw pa sa litigasyon, ug gigamit ang tanang uban pang mga pamaagi para sa resolusyon sa panagbangi. Kinahanglan nga i-mainstream ang trabaho sa mga paralegal nga nakabase sa komunidad, kinahanglan nga ilhon ang mga paralegal para sa trabaho nga ilang gibuhat sa representasyon sa atubangan sa mga organisasyon sa quasi-judicial, ug kinahanglan nga lig-onon ang mga programa sa pagbansay sa paralegal. Kinahanglan nga himuong simple ang mga teknikal nga aspeto sa mga pamaagi sa korte aron masabtan sa mga lungsoranon. Kinahanglan nga lig-onon ang mga lumad nga sistema sa hustisya, ug kinahanglan nga magpokus ang panukiduki sa representasyon sa kaugalingon sa mga litigante. 39

46 Elemento IV. Akses sa usa ka Institusyon sa Hustisya Adunay mga institusyon sa hustisya, pormal man o dili pormal, nga barato og dali nga maakses, ug naglihok sa mga kaso sa walay paglangan. Konklusyon Gitugutan sa Konstitusyon ang Korte Suprema nga iproklamar ang mao nga mga kamandoan nga naghatag og pinayano ug dili mahal nga pamaagi para sa paspas nga disposisyon sa mga kaso. Sa naandan, ang mga korte sa pormal nga sistema sa hustisya dili dali nga maakses, kasagaran nga makita sa mga sentro sa lungsod ug layo sa Moro ug mga lumad nga komunidad. Ang pag-akses kanila nanginahanglan og mga mahinungdanong gastoanan, ug naandan na ang mga kalangay uban sa talagsaon nga mga hearing ug kanunay nga mga pagpospon. Dugang pa, kumplikado ang mga pamaagi sa trayal, ang pinulongan nga gigamit wala naandan sa legalese niini, ug ang lihok sa mga huwes, abugado ug mga kawani sa korte nagdugang sa pagsabot nga ang mga korte dili daling maakses. Ang labing babag mao ang kakulang sa pagsalig sa mga litigante sa mga tgglihok sa pormal nga sistema. Daghang mga lungsuranon ang nagreklamo sa kalulangan sa gender sensitivity sa mga korte ug sa sistema sa hustisya, ug ang nagpabiling pihig batok sa mga babaye. Ang usa ka halangdong eksepsiyon mao ang BJS, nga nagsilbing usa ka interface tali sa mga dili pormal ug pormal nga sistema sa hustisya. Ang dili pormal nga sistema sa hustisya gi-isip nga mas dali nga maakses kaysa sa pormal nga sistema sa hustisya, tungod kay kini barato ug dili delikado, ug paspas ang paglihok ang mga kaso. Ang mga gasto sa pag-apil sa sistema pipila lamang, usahay apil ang bayad sa mga multa, nga apil ang mga konsiderasyon sa hayopan ug kuwarta. Ang pisikal nga mahimong ma-akses kasagaran nga dili problema tungod kay ang lugar sa pagsulbad sa panagsumpaki pagahimuon man nga lokal. Kini dili kaau delikado tungod kay ang konseho sa mga katigulangan girespeto diha sulod sa mga komunidad, ug ang mga nagkasumpaki makasulti sa ilang bahin pinaagi sa pulong nga pamilyar kanila. Ang pamaagi yano rang igo masabtan sa nagkasinumpakiay. Ang mga sumpaki giresolba sa kinadugayan na nga usa ka bulan; busa, dili problema ang kalangan diha sa impormal nga sistema sa hustisya. Pagsusi Ang tanang mga tawo kinahanglan nga adunay katungod sa paspas nga disposisyon sa ilang mga kaso sa atubangan sa tanang mga organisasyon sa hukom, quasi-judicial, o administratibo. 70 Niini nga seksyon, susihon namo kung hangtud asa mahimong magamit sa mga lungsoranon ang mga institusyon sa hustisya aron masulbad ang ilang mga problema sa hustisya. Gikonsiderar namo kung makaya sa mga lungsoranon ang mga galastuan sa pagpasaka sa problema sa hustisya sa atubangan sa institusyon, ug kung ang institusyon sa hustisya pisikal nga daling maakses ug naglihok sa mga kaso sa walay paglangan-langan. Pormal nga Sistema sa Hustisya Gitugutan sa Konstitusyon ang Korte Suprema nga iproklamar ang mao nga mga kamandoan nga naghatag og pinayano ug dili mahal nga pamaagi para sa paspas nga disposisyon sa mga kaso. Gimando sa Balaod sa Republika (Republic Act) nga hatagan og unang pagtagad sa mga korte ang mga kasong kriminal nga lambigit sa mga timawa nga litigante. Kinahanglan nga magsugod ang trayal niini nga mga kaso sa sulod sa tulo ka adlaw gikan sa arraignment, ug 70 Const., 16, art. III (Mga Balaod sa Katungod [Bill of Rights]). 71 BALAOD SA REPUBLIKA (REPUBLIC ACT) (No. 6033, Agosto 4, 1969) [gitawag nga RA 6033]. 40

47 walay mga pagpospon sa mga pagdungog niini ang itugot, nga adunay limitadong eksepsyon. Gikinahanglan usab ang mga prosekyutor nga magbuhat og preliminary investigation sa kaso sa krimen sa sulod sa tulo ka adlaw gikan sa pagpasaka niini. Gisaysay sa Balaod sa Republika (Republic Act) nga ang bisan kinsang timawa nga litigante mahimo, sa pagmosyon, nga maghangyo og tukma nga alawans sa pagbiyahe aron makatambong ang iyang mga testigo sa pagdungog sa kasong krimen. Pero, pakyas ang pagpatuman niining mga balaod nga naghatag og unang pagtagad sa mga timawa nga litigante. Ang akses sa pormal nga sistema sa hustisya padayon nga mahal, dili daling ma-akses, mahulgaon, ug naila sa pagkalangan ug mga pagpospon. Pagkamaakses Ang Blueprint sa Korte Suprema para sa Aksyon sa Kahukmanan niila sa basic sector access nga maoybabag sa pagkab-ot sa hustisya. Gisaysay niini nga, [a]ng mga korte gilantaw nga dili daling ma-akses ilabi na sa mga sektor nga nahilain. Sakop sa pagka dili daling maakses ang mga proseso sa hukom ug ang pisikal nga balangkas sa Mga Hawanan sa Hustisya (Halls of Justice).... Ang lain pang babag sa pagpahibalo sa mga nag-unang sektor mao ang isyu sa pinulongan. Ang [ordinaryong lungsoranon o] komon nga tawo wala kaayo nakasabot sa balaod ug sa mga pamaagi sa korte tungod kay nasulat kini sa Ingles ug ang mga aksyong legal anaa sa susamang pinulongan. Busa, kinahanglan nga badbaron ang mga pangutana ug mga tubag diha atol sa trayal. Walay kapaingnan ang mga litigante kung dili ang pagsalig sa kung unsa ang gisulti sa ilang mga abugado bisan na ang nauwahi wala kaau hingpit nga nakapasabot kanila sa mga nahitabo.. Kumplikado ang mga pamaagi sa trayal, ang pinulongan nga gigamit wala naandan sa legalese niini, ug ang lihok sa nga huwes, mga abugado, ug mga kawani sa korte nagdugang sa niini nga pagpanglantaw. Magduha-duha usab ang mga Moros ug mga IP sa pag-adto sa pormal nga sistema sa korte tungod kay aduna unyay mga kulturanong balatian nga sukwahi sa ilang kaugalingon ug tagsa-tagsa ka mga sistema sa pagtuo. Ang usa ka ehemplo mao ang giunsa pagdumala ang mga kaso sa pagpanglugos, nga angay unta nga kompidensyal ang pagtratar niini. Para sa mga Muslim, sukwahi sa ilang kultura nga ipadayag ang insidente. Dugtong problema sa dili pagkamagamit sa mga abugadong Muslim nga makarepresentar sa mga litigante ug nakasabut ani nga kabalaka ug makahawid sa kaso nga adunay hugot nga pagbati. Ang labing babag mao ang kakulang sa pagsalig sa mga litigante sa mga tgglihok sa pormal nga sistema. Mahimong tungod kini sa pipila ka mga hinungdan sama sa dili pagkapamilyar sa mga huwes sa mga balaod ug sa mga regulasyon nga lambigit sa mga nag-unang sektor, sama sa IPRA. Daghang mga reklamo sa ubos nga lebel sa gender sensitivity sa mga korte ug sa sistema sa hustisya, ug ang nagpabiling pihig batok sa mga babaye. Pagkamakayang Bayran Mga Korte Gikomisyon sa Asian Development Bank ang usa ka pagtuon 73 niadtong 2009 nga gibana-bana ang tipikal nga gastos sa usa ka kasong kriminal nga gidumala isip pro bono muabot sa taas nga kantidad nga PhP 70,300 (USD 1,597.73). Kining mao nga kantidad gibana-bana nga susama sa galastuon aron mabuhi sa tibuok tuig ang pamilyang Pilipino nga adunay unom ka miyembro ug tulo ka beses nga mas taas kaysa sa kasarangang tinuig nga mga matigom sa usa ka Pilipino 72 BALAOD SA REPUBLIKA (REPUBLIC ACT) (No. 6034, Agosto 4, 1969) [gitawag nga RA 6034]. 73 Background nga Tala sa Sektor sa Hustisya sa Pilipinas (Background Note on the Justice Sector in the Philippines), Asian Development Bank (2009). 41

48 nga pamilya, sigon pa sa mga istatistika sa gobyerno. Gisaysay sa Seksyon 18, Kamandoan 141-A sa Mga Kamandoan sa Korte nga dili apil ang mga timawa nga litigante sa pagbayad sa mga legal nga bayronon. Wala usab giapil sa balaod sa PAO 74 ang mga kliyente niini sa pagbayad sa docket ug uban pang mga bayronon nga nahiuban sa pagpasaka ug sa kaso sa korte ug uban pang mga organisasyon sa quasi-judicial, isip usa ka orihinal nga proceeding o apela. Ang pag-photocopy sa transkripto sa mga stenograpikong tala (transcript of stenographic notes) [gitawag nga TSN], pagnotaryo sa mga apidabit ug uban pang mga dokumento, walay bayad. Ang Korte Suprema sa ilang Blueprint sa Aksyon para sa Hukom (Blueprint of Action for the Judiciary), nga nagnaguna sa Programa sa Aksyon para sa Reporma sa Hukom (Action Program for Judicial ReformI, gikonsiderar ang galastuan sa litigasyon isip babag sa sa pagkab-ot sa hustisya, nga gisaysay: nga ang klaro nga pagtaas sa galastuan sa litigasyon gitaho nga nagpugong sa pipila ka mga indibidwal sa pagpangita og solusyon gikan sa mga korte, ug nagpugong kanila sa pagsulong sa hukmanong aksyon, o sa mas kadautan, gibabagan sila nga mangita og alternatibong mga pamaagi sa pagkab-ot og hustisya. Para sa nahilaing sektor sa populasyon, ang pagpasaka og kaso sa korte o pagkalambigit sa usa ka panagsumpaki sa korte dili lamang nanginahanglan og panahon usa pud kini ka bug-at ug mabudlayong patong sa ilang kulang na daan nga badyet. Ang bisan unsang galastuan nga mas taas sa ilang mga regular nga badyet sa pamilya mamahimong seryosong problema sa ilang estado sa pagkakaron. Ang ilang pisikal nga presensya sa mga pagdungog sa korte naghikaw kanila sa sa pagtrabaho ug pagpanginabuhi. Bisan na gisulayan sa Korte Suprema nga himuong mas daling ma-akses ug mas kayang bayran ang mga korte, wala pa gihapon kini nasinati sa mga IP ug mga Moro. BJS Ang BJS mas barato kaysa sa mga pormal nga korte para sa kadaghanan sa mga lungsoranon nga giinterbyo. Maningil lamang ang mga Barangay og ubos nga bayronon, ug ang uban gani gibalewala kini para sa mga timawa nga kliyente ingon usab para sa mga kaso sa pagpangabuso batok sa mga babaye (violence against women Cases) [gitawag nga VAWC], sigon sa gisaysay sa Balaod sa Republika (Republic Act) Pero kining sistema sa lebel sa baryo limitado sa hurisdiksyon niini, nga sakop lamang ang mga dili grabe nga sala. 75 Pero ug bisan pa, ang BJS usa ka epektibong lugar para sa mga tawo aron sa paghusay sa ilang mga panagsumpaki. Kaduol Ang pinakaimportanteng impormasyon mao ang kung unsa kagilay-on ang mga pormal nga korte sa mga pobre nga komunidad. Gisugilon sa lumad nga mga tawo nga ang ilang barangay 16 ka kilometro ang gilay-on gikan sa sentro sa siyudad (poblasyon) ug gikan didto kung asa gikinahanglangn nilang magbayad og P35 (USD 0.81) kada tawo para sa pagsakay sa habalhabal 76. Ang mao nga kantidad usa ka dako nga porsyento sa inadlaw nga kita sa pamilya. Ang 74 BALAOD SA REPUBLIKA (REPUBLIC ACT) (No. 9406), 6 [gitawag nga RA 9406]. 75 Ang mga Barangay aduna nay gahom sa paghatag og Mga Kamandoan sa Proteksyon sa Barangay (Barangay Protection Orders) [gitawag nga mga BPO] ex-parte, nga nagmando sa usa ka tawo gikan sa pagbuhat sa bisan unsang paglapas batok sa mga babaye ug mga bata. 76 Usa ka porma sa lokal nga transportasyon, nga kasagarang motorsiklo nga adunay kahoy nga mga tabla nga nakakabit isip mga ekstensyon nga mahimong masakyan hangtud sa daghan nga 42

49 pipila usab nga mga komunidad sa Moro kinahanglan nga maglakaw sa halos 30 ka minuto aron maabot ang pinakaduol nga sentro sa barangay. Sa Marilog, Siyudad sa Davao, ang gilay-on sa barangay sa pinakalayong residensya moabot halos tunga sa adlaw nga nilakaway. Sa lain nga bahin, ang mga tradisyunal nga sistema sa hustisya mas maakses, mas kayang bayran, dili mahulgaon, ug paspas sa ilang paghatag sa hustisya. Mao nga dili katingalahan kung nganong unang i-refer sa mga Moro ug mga IP ang ilang mga kakulian sa ilang lain-laing tradisyunal o pangrelihiyong mga lider. Ang ilang pagsalig sa usa ka tawo nga naghusay o nagdesisyon sa ilang mga kaso usa ka importanteng sangkap sa pagpili sa porum. Gikonsiderar sa mga lungsoranon ang BJS isip mas maakses kung itandi sa mga pormal nga sistema sa korte. Tungod sa liberal nila nga pagdumala ang mga kaso, ang mga tighusay sa BJS adunay mas taas sa pagsalig para sa mga litigante nga ilang gitugutan ang mga litigante nga molitok sa ilang kaugalingong pinulongan, ug nagdumili sa mga abugado sa pag-apil sa proseso, gawas kung mga litigante usab sila. Pagproseso sa Mga Kaso Ang disposisyon sa mga kaso sa mga korte sa trayal gikonsiderar nga hinay og adunay mga backlog. Gikasubo sa usa ka nagtrabahong abugado nga ang mga kaso nga kinahanglan nga naa sa ilawom sa summary procedure wala mahusay og dali dayon. Ang pipila sa mga kaso mahimong moabot sa lima ka tuig aron masulbad diha sa lebel sa trayal, dili apil ang panahon sa pagapela. Gitudlo sa usa ka huwes ang pagkahilig sa abugado sa pagpasaka og lain-laing mga mosyon, nga niresulta sa mga pagpospon sa trayal ug kasunod ang backlog. Pero, gitala sa usa ka opisyal sa gobyerno nga kontrolado sa huwes ang iyang korte, ug aktuwal nga mahusay ang kaso sa sulod sa hingpit nga panahon nga gisugyot sa mga kamandoan. Ang mga local na komunidad igo lang nga makamatyag nga ang mga kalangan nagdungang lamang ug kalisud kanila tungod kay kinahanglan pa nila nga mogamit og daghang panahon ug uban pang mga kahinguhaan sa pag-adto sa mga korte. Magresulta ang dugay nga litigasyon sa pagkawala sa interes sa pagpadayon sa kaso, ilabihan na sa mga kabus ug mga nahilain. Gipakita sa Listahan sa ubos ang mga rate sa paghusay sa mga kaso sa mga korte sa Pilipinas. Nagtakda ang Mga Kamandoan sa Kalikopan (Environmental Rules) og mga takdang panahon 13 ka tawo, depende sa istruktura nga gikabit; kasagaran kining gigamit sa dili ma-akses nga bukid nga mga lugar, ug popular sa Visayas ug Mindanao 43

50 para sa paghusay sa mga kaso sa mga korte sa kalikopan (environmental courts). Gimando sa Sek. 5, Kamandoan 4 sa mao nga Mga Kamandoan nga para sa mga kasong sibil, (a)ng korte kinahanglan nga adunay panahon nga usa (1) ka tuig gikan sa pagpasaka sa reklamo aron i- trayal og desisyunan ang kaso. Sa dili pa matapos ang usa ka tuig, mahimong mopetisyon ang korte didto sa Korte Suprema para pagpauswagan ang panahon tungod sa makataronganong hinungdan. Dugang pa nga gimando sa Mga Kamandoan nga kinahanglan nga unahon sa korte ang paghusay sa mga kaso sa kalikopan(environmental cases). Para sa mga kasong krimen, kinahanglan nga husayon sa korte ang kaso sa sulod sa napulo(10) ka buwan gikan sa petsa sa pagtaral, ug ipahigayon og padayon ang trayal, nga dili molapas sa tulo (3) ka buwan gikan sa petsa sa paghatag sa kamandoan sa nahiuna nga trayal. Ang pagbag-o sama niini ug ang istriktong pagsunod sa mga takdang panahon magpapaspas sa proseso sa trayal. Ang lain pang pagbag-o mao ang pagsumite sa mga apidabit sa huwes imbes nga direktang pagsusi sa testigo ug ang kamandoan sa usa ka adlaw nga pagsusi para sa mga testigo. BJS Ang BJS usa ka magamit nga porum nga nagtakdo sa mga lat-ang sa tali sa mga pormal ug tradisyunal nga sistema sa hustisya. Bisan gihikawan sa nasyonal nga balaod ang hurisdiksyon sa BJS, gitukma ang BJS sa praktikal ug kultural nga mga pagkasensitibo sa lebel sa baryo. Naghatag ang BJS sa mga lungsoranon og intitusyon nga barato, daling maakses, ug paspas. Sa BJS, mas paspas nga malihok ang mga kaso tungod kay adunay yano nga pamaagi para sa paghusay ug pagsulbad. Ang rason basin mahitungod nga ang kapitan (punong barangay) adunay kontrol sa BJS ug wala siya gidiktahan sa mga istriktong kamandoan sa pamaagi. Sa kamatuoran, ang lain-laing mga barangay nagbuhat og mga bag-ong pamaagi sa paghigayon sa paghusay. Bisan og gitugutan sa balaod ang mga legal nga aksyon aron tapuson sulod sa 15 ka adlaw ug lain pa na mga 15 ka adlaw sa kaso sa arbitrasyon, masulbad ang kadaghanan sa mga kaso sa usa ka sesyon sa atubangan sa BJS. Kini nagsiguro nga ang bisan unsang mga pagdungog nga naiskedyul sigurado nga magpadayon, ug ang mga pagpospon mahimong tungod sa wala pagtambong sa mga partido, ug dili sa tighusay. Sa usa ka barangay nga ang kadaghanan mga komunidad sa Muslim, gisiguro sa Kapitan (Punong Barangay) nga unang masulbad ang tanang mga panagsumpaki pinaagi sa tradisyunal nga sistema sa hustisya sa dili pa mangginlabot ang barangay, ug sa kadaghanan sa mga kaso nga gipasaka dinhi, wala niini naabot ang ikaduhang bahin sa paghusay, pananglitan, sa Grupo sa Tighatag sa kalinaw (Lupong Tapamayapa). Sa lain pang barangay, mahimo usab nga mahusay sa mga lider sa Purok ang mga panagsumpaki sa sulod sa ilang mga lugar, ug gipaubos ang problema sa barangay. Adunay mga Muslim nga miyembro sa Pundok sa Mga Tighatag ug Kalinaw (Lupong Tagapamayapa), nga gikan kanila gikuha ang Bando sa Mga Tighusay (Pangkat Tagapagkasundo), o bando sa paginuliay, giporma kung ang panagsumpaki dili malampusong mahusay sa Kapitan (Punong Barangay). Ang epektibo ug paspas nga paghusay sa mga kaso, ug ang pagsalig nga gihatag diha sa BJS gipakita sa daghang mga kaso nga inamigong nahusay diha sa lebel sa barangay. Sa usa ka barangay diin ang mga opisyal niini gi-interbyo para ani nga panukiduki, miingon nga sa gibana-bana nga 30 ka mga kaso kada buwan, 2 hantud 3 ka kaso lamang ang dili malampuson nga na husay pinaagi sa mediation. Niini nga mga kaso, maghatag og sertipikasyon aron magpasaka og aksyon, ug mahimo na karong ipasaka sa ningreklamo ang iyang reklamo didto sa mga korte. Gipakita sa tsart sa ubos nga gikuha gikan sa Nasyonal nga Lupon sa Pang-istatistikang Koordinasyon og taas nga lebel sa mga paghusay nga nabuhat. 44

51 Uban pa Gawas sa dili maayong pagkadumala, ang labihan nga limitasyon sa pagkab-ot sa hustisya sa Pilipinas mao ang kakulangan sa tukma nga mga kahinguhaan, kawani ug mga pasilidad sa mga lokal nga korte, ilabi na didto sa mas nahilayo nga lugar. Ang dili lig-on nga nag-unang imprastraktura mao ang usa sa mga problemang giatubang sa mga korte sa Independiyenteng Rehiyon sa Muslim Mindanao (Autonomous Region of Muslim Mindanao) (ARMM). 77 Ang kakulangan sa kagamitan wala lamang nagbabag sa dali ug maayong paghatag sa hustisya, kini nagpaluya usab sa kumpiyansa sa publiko diha sa kapasidad sa hukmanong sistema nga mahusay ang mga panagsumpaki. Ang panghitabo nagtugot sa mga sumasalmot nga tukion ang mga kalisdanan sa sulod sa mga lokal nga korte. Si Nenita Nuñeza, usa ka klerk sa korte gikan sa munisipalidad sa Upi, nag-ingon nga ang kakulangan sa saktong mga kabinet nga tipigangan nag-limit sa iyang abilidad nga makaalagad sa iyang komunidad. Sakop usab sa workshop ang mga palisiya sa korte ug mga pamaagi sa pagpanglabay sa mga rekord, papel, eksibit sa mga nasarado na nga mga kaso ug daan nga mga kagamitan. Sa dihang susihon na sa Korte Suprema ug husayon ang taho, ang kagamitan ug galamiton kuhaon ug itakda sa tanang mga korte sa unang lebel sa ARMM aron masulbad ang mga gituki nga panginahanglanon. Tradisyunal nga Sistema sa Resolusyon sa Kasamok Sa laing bahin, mas maakses ug mas barato ang mga tradisyunal nga sistema sa hustisya, ug mas paspas ang paglihok sa mga kaso kaysa sa pormal nga sistema sa hustisya. Mao nga dili katingalahan kung nganong unang i-refer sa mga Moro ug mga IP ang ilang mga kakulian sa ilang lain-laing tradisyunal o pangrelihiyong mga lider. Ang ilang pagsalig sa usa ka tawo nga mohusay o modesidir sa ilang mga kaso usa ka importanteng sangkap sa pagpili sa porum. Para sa mga Moro, ang ilang tradisyunal nga sistema sa hustisya mao gihapon ang mas gipili nga porum kung kinahanglan nga huna-hunaon ang mga galastuan, pagkalangan, teknikalidad 77 Niadtong 2007, ang Korte Suprema sa Pilipinas naglunsad og pipila ka mga proyekto sa reporma sa hustisya aron suportahan ang mas ubos nga mga korte ug makig-kauban sa Ahensya sa U.S. para sa Internasyonal nga Pagpalambo (U.S. Agency for International Development) (USAID) aron maghatag og nag-unang mga pagpalambo sa mga pangrehiyong korte sa trayal (regional trial courts) sa ARMM. Bag-ohay pa, gitabangan sa ABA ROLI ang Korte Suprema sa pagbuhat og surbey sa pagsusi sa mga panginahanglan para sa 33 ka mga korte sa unang lebel sa ARMM. Gipakita sa mga resulta sa surbey nga ang mga korte adunay napakadilimaayong kundisyon, nga kasagaran gihatag sa mga opisyal sa korte ang ilang kaugalingong mga lingkoranan o mga lamesa aron magbuhat sa ilang mga katungdanan. Nakita usab niini nga surbey nga gigamit sa mga empleyado sa korte ang bisan asa sa mga daang sako sa bugas o mga cardboard nga kahon aron magtago og mga file o simpleng itambak ang mga dokumento sa mga hawanan. Wala sa mga korte ang adunay mga kabinet sa pag-file o taguanan, ug gamay lamang kaayo ang adunay mga pamaagi nga iseguro ang mga ebidensya o bisan kwarta nga gastoson sa gamay nga butang. 45