LUMINARIA. GUNJU 15 NRU. 120

Transcription

1 LUMINARIA. GUNJU 15 NRU. 120

2 75 EUCHARISTIC CONGRESS STREET, MOSTA MALTA SYDNEY AUSTRALIA FORTUNATO MIZZI STREET, VICTORIA GOZO

3 WERREJ Messaġġ tal-arcipriet Messaġġ tas-sindku Ħolma li Saret Realtà Il-Qanpiena l-kbira tagħlaq 200 Kommemorazzjoni tal-100 Sena mill-inawgurazzjoni tal-koppla Kronoka tal-parroċċa Paġna M.U.S.E.U.M. Subien Paġna M.U.S.E.U.M. Bniet Mid-Djarju tal-iskola Primarja tan-nadur Leħen il-banda Mnarja Nadur Youngsters Leġjun ta' Marija Mill-Għaqda tan-nar Il-Kumitat Festi Esterni L-Għaqda Dun Franġisk Grima Fil-Festa l-komunità tingħaqad ukoll mal-emigranti Tagħna Tifkira Xierqa tal-ħidma Saċerdotali ta' Fr Joshua Muscat u Fr Joe Galea Miċ-Ċentru taż-żgħażagħ Interview with Corinne Annette Zahra Il-Mulej dejjem huwa In Control! Bogħod minn Artna imma qrib Tagħna Is-Sejħa ta' Pietru u Pawlu Is-Sinifikat Spiritwali tal-festa Pietru u Pawlu jħeġġuna Nisimgħu l-għajta ta' Alla Ħajjet Pawlu Mdendla b'xagħra Il-Leġġenda ta' San Pawl Milqi - it-tielet parti Iċ-Ċaħda ta' Pietru fil-passjoni Id-Disa' Kori tal-anġli Il-Lingwa tal-qniepen Mard u Qaddisin - it-tieni parti Apprezzament Is-Sur Ġużeppi Said Xita fin-nadur LUMINARIA ġgunju BORD EDITORJALI Ħarġa Nru. 120 Ġunju Il-Wieħed u Tletin Sena RITRATTI TAL-QOXRA (quddiem u wara): Martin Attard Rivista ta kull tliet xhur maħruġa mill-parroċċa San Pietru u San Pawl, Nadur Ippubblikata mill-bord Editorjali magħmul minn: Arċipriet Mons. Jimmy Xerri, Miriam Muscat - Editur, Daniel Meilak, Joseph Muscat, Rowena Theuma Qari tal-provi: Miriam Muscat, Maria Attard, Daniel Meilak, Noemi Portelli Il-fehmiet li jistqarru l-awturi u l-korrispondenti talartikli li jiġu ppubblikati mhumiex neċessarjament dawk tal-bord Editorjali Kull korrispondenza għandha tintbagħat lill-bord Editorjali, LUMINARIA, Uffiċċju Parrokkjali, Pjazza 28 ta April 1688, Nadur NDR 1033, Għawdex Tel: Disinn u layout ta Rowena Theuma Stampata bl-offset, "Portelli Print" Nadur Tel: Il-Bord Editorjali jixtieq jawgura l-festa t-tajba lin-nadurin kollha 1

4 ġgunju SBIEĦ, SĦAĦ U SAGRI MESSAĠĠ mill-arċipriet MONS. JIMMY XERRI Dis-sena qegħdin infakkru l-mitt sena mindu fl-1915 ġiet inawgurata l-pittura tal-koppla. Dan il-kapolavur ta kuluri juri lill-appostli Pietru u Pawlu jieħdu l-kuruna tar-rebħa għax issieltu għal Kristu u rebħu. Lazzru Pisani ħalla għaxqa fil-koppla. Fl-antik il-koppli kienu jinbnew qishom kienu figura tas-sema fejn kienu jfittxu li jiltaqgħu ma Alla. Il-pittura ta Pisani turi l-glorja ta Pietru u Pawlu. Pietru ssallab rasu l isfel filwaqt li lil Pawlu qatgħulu rasu f Ruma. Dawn iż-żewġ għamliet ta martirju llum mill-ġdid saru moda. Iż-żewġ Appostli joħorġuna l barra mill-kenn mgħaxxex ta ħajja Nisranija bla sfidi. Nitolbu lil Ġesù biex jagħtina l-kuraġġ li nagħmlu għotja sħiħa lil Dak li tgħammidna f ismu. Ejjew nogħlew l fuq bħall-koppla ta Sciortino. Din is-sena wkoll qegħdin infakkru meta mitt sena ilu ġie regalat irrelikwarju sabiħ, li sar fuq disinn ta Francesco Sciortino. Dan ir-relikwarju sar fl-1915 meta d-dinja kienet għaddejja fi gwerra miġnuna. L-Insara tal-knisja tal-bidu kellhom rispett speċjali lejn l-għadam tal-martri. Kienu jżuru l-oqbra tagħhom u kienu jitolbu li jindifnu qribhom. Dan kien sinjal ta kemm riedu jgħixu fuq l-eżempju ta dawn il-martri kuraġġużi u ta karità kbira. L-ostensorju tagħna fih ftit relikwiji marbutin mal-qaddisin Pietru u Pawlu. Xħin ngħaddu bihom mit-triqat tagħna f jum il-festa, inkunu qed inġeddu l-impenn li ħadna meta tgħammidna. Mitejn sena ilu, fl-1815 saret il-qanpiena l-kbira. Kienet saret f Ġunju Il-vuċi mimlija u soda tal-qanpiena l-kbira tfakkarna kemm toħroġ armonija minn metalli mdewbin ma xulxin. Jalla aħna wkoll ngħixu qisna fużjoni ta metalli biex il-parroċċa tkun taħlita ta differenzi li flimkien jagħmlu armonija ta tifħir u ħajja qaddisa quddiem Alla. Fittxu l-ġmiel ta ħajja li hemm f Pietru u Pawlu. Nagħmlu minn ħajjitna offerta sagra lill-mulej. U f dawn il-jiem tal-festa ħallu l-ħoss sollenni tal-qanpiena jiġbidkom lejn id-dar ta Alla. Iċ-ċentinarju jmur u jiġi. Jalla jkun ta spinta għalina biex nagħmlu minn ħajjitna pittura kollha ġmiel, ħajja Nisranija soda daqs ilbronż u offerta qaddisa. Pietru u Pawlu jlaqqgħuna ma Kristu u jgħallmuna nħobbuh. Il-festa t-tajba lil kulħadd! L-Arċipriet 2

5 LUMINARIA ġgunju Ċertament, li kemm ir-residenti tan-nadur kif ukoll dawk Nadurin li ma jgħixux fir-raħal tagħna għandhom għal qalbhom il-festa tal-imnarja, u jagħtuha importanza kbira speċjalment flaħħar xhur ta qabel l-istess festa. Minkejja li hemm min ikun passiv u sempliċiment igawdi dak kollu li n-nadurin jafu joffru permezz tal-festa ad unur tal-appostli Pietru w Pawlu, ħafna oħrajn jagħtu l-ħila, l-enerġija, il-ħin u anke l-għajnuna finanzjarja sabiex flimkien inkunu kburin billivell ta festa li nkunu kapaċi nagħmlu sena wara l-oħra. L-Imnarja tista biss tkun suċċess u tagħti ġieħ lil Patruni tant għeżież għalina jekk aħna nkunu lesti li nibnu l-ħidma tagħna, jekk xejn, fuq żewġ valuri importanti: l-għaqda u r-rispett. L-għaqda ma tfissirx li neċessarjament ikollok kumitat wieħed; lanqas li ma jkunx hemm diversità flideat u fix-xewqat ta min qed jaħdem għall-festa. Irridu nkunu kapaċi aktar minn qatt qabel li nifhmu x inhu l-iskop ewlieni wara l-imnarja u li flimkien nippruvaw niġbdu ħabel wieħed. Jekk jirnexxilna nifhmu l-limitazzjonijiet, ilbżonnijiet u anke l-prijoritajiet, allura żgur li nkunu kapaċi ningħaqdu aktar u jkollna festa ferm aqwa. Minbarra li nkunu magħqudin, irridu wkoll inkunu lesti u kapaċi li nġibu rispett, kemm lejn il-ħsieb u l-opinjoni ta kull min għandu għal qalbu l-imnarja, kif ukoll lejn dak li hu tabilħaqq mistenni minna f festa reliġjuża. Filwaqt li għandna nużaw dan iż-żmien biex niċċelebraw u nifirħu flimkien, irridu nżommu f moħħna li kull ma nagħmlu jrid ikun f kuntest ta festa li tagħmel ġieħ lil San Pietru u San Pawl. MESSAĠĠ mis-sindku EDWARD SAID L-IMNARJA TIBQA PRIJORITÀ! Kunsill Lokali ġdid ser jassigura li l-festa tal-imnarja tibqa l-aktar avveniment importanti fir-raħal tan-nadur. B dedikazzjoni u impenn se naraw li nsaħħu dak kollu li diġà għandna u nkunu ta spalla għal dawk kollha li verament jemmnu li l-imnarja tista tgħaqqadna u tgħinna nġibu aktar rispett fil-komunità tagħna. Flimkien irridu naċċertaw li l-festa fid-29 ta Ġunju tibqa prijorità! F isem sħabi l-kunsilliera u l-istaff kollu tal-kunsill Lokali tan-nadur nawgura lin-nadurin kollha festa mill-isbaħ. Il-Kunsill Lokali żgur li dejjem emmen fil-festa tal-imnarja u kien protagonist kemm fl-organizzazzjoni u anke filkollaborazzjoni. Il-kontribut tal-kunsill Lokali jista jixhdu kull resident li verament isegwi u jipparteċipa fl-imnarja. Dan jinkludi kontribut dirett permezz ta attivitajiet maħluqa u sostnuti mill-kunsill Lokali bħall-wirja Agrarja, l-attività tat-tfal u t-tiġrija taż-żwiemel, u anke kontribut indirett fejn il-kunsill jikkollabora mal-parroċċa u l- Għaqdiet l-oħra sabiex l-imnarja tkun imħawra bl-aqwa attivitajiet. 3

6 ġgunju 4 Ħolma li saret realtà L-istorja tal-koppla tal-bażilika ta San Pietru u San Pawl fin-nadur fiċ-ċentinarju mill-inawgurazzjoni tagħha. Min kien il-moħħ warajha... Kienet idea ta Dun Martino Camilleri (li sar Arċipriet fl- 1910) li l-knisja Kolleġġjata ta San Pietru u San Pawl fin-nadur tiġi mkabbra u msebbħa. Il-ħsieb kien ilu jberren f moħħu minn snin qabel. Il-pjanta saret fl-1906 fi żmien l-arċipretura tal-kan. Ġiovanni Camilleri u minnufih beda x-xogħol. Min iddisinjaha... l-arkitett kien Francesco Saverio Sciortino, Malti minn Ħaż- Żebbuġ. Scortino u Dun Martin riedu li l-koppla tan- Nadur tkun ispirata minn dak li osservaw meta kienu jistudjaw flimkien f Ruma bejn l-1897 u l L-ewwel ġebla... Ċertu wieħed Ġanni, imlaqqam ta Mira, kien baqa jiftaħar li kien hu li tella fuq il-karettun tiegħu l-ewwel ġebla tal-koppla. Inċident... Meta f Mejju 1913 il-parti t isfel kienet lesta, kull kantun li kien jiġi mqiegħed mal-iskutella kien jiġi marbut ħalli ma jaqax. Imma ġara li wieħed mill-kantuni ma kienx marbut sew, u fit-2 ta Mejju ftit wara nofsinhar waqa għal fuq ilpresbiterju b ħoss kbir. Miegħu kien ġibed ukoll xi kantuni oħrajn u xi armar ieħor. Meta nbniet... Il-kostruzzjoni tal-koppla kienet lesta fl Fl-24 ta Settembru ġie mqiegħed u mbierek is-salib ta fuqha - l-għola quċċata f Għawdex. Sciortino kiteb hekk: Il-koppla ġiet mibnija fuq forma svelta. Kienet l-ewwel waħda ta din l-għamla f Malta u Għawdex. Ħadd ma kien jissogra jgħolli daqshekk. Ġejt ikkritikat ħafna f Għawdex u f Malta.

7 LUMINARIA ġgunju Min kienu l-imgħallmin tal-bini... jissorveljaw fuq kollox kien hemm Dun Martin Camilleri nnifsu, wieħed mill-prokuraturi Dun Ġużepp Haber, u Sciortino. Fost l-imgħallmin tal-bini mbagħad kien hemm Franġisk Farrugia mix-xewkija. L-artisti li skolpixxew... Pawlu Falzon minn Ħal Balzan kien wieħed minnhom. Dan kien strumentali speċjalment wara li Sciortino ddeċieda li jemigra lejn il-kanada fl Wara Falzon ix-xogħol komplieh Ġanni Bonnici. L-artist li pitter... Meta l-koppla kienet lesta mill-bini, riedet issir id-dekorazzjoni kollha. Minbarra l-iskultura ta Sciortino u Falzon, Lazzaro Pisani tqabbad jesegwixxi l-pittura. Pisani, bħal Sciortino wkoll kien minn Ħaż-Żebbuġ Malta. Il-Funeral tal-arċipriet Giovanni Camilleri Il-pittura... Pisani pitter tmien flieli għall-koppla: l-ewwel waħda tirrappreżenta lil Kristu, jippreżenta l-kuruna u l-palma minn idejh. Id waħda tipponta lejn San Pietru li qed jirċievi l-kuruna bħala l-prinċep tal-appostli, l-oħra lejn San Pawl li qed jirċievi l-palma tar-rebħa. Is-sitt flieli l-oħra jirrappreżentaw allegoriji b diversi simboli marbutin ma San Pietru u San Pawl. Stained glass... il-knisja tan-nadur tgħożż kollezzjoni sabiħa ta twieqi bl-istained glass li nħadmu lkoll fi Franza. Dawk talkoppla huma fost tal-bidu li saru u jirrappreżentaw il-kori talanġli kif ukoll il-missier Etern. It-twieqi saru mill-kumpanija Le Balmet ġewwa Grenoble fi Franza u d-disinn għalihom għamlu Lazzaro Pisani nnifsu. L-inawgurazzjoni... saret nhar is-27 ta Ġunju 1915, fost il-ferħ tal-arċipriet Camilleri u l-poplu Naduri. Dakinhar kien l-isqof ta Għawdex Mons. Giovanni Maria Camilleri O.E.S.A. li tela jinawguraha b mod sollenni. L-Arċipriet Camilleri kiteb: Ilkoppla fil-quċċata ta dan it-tempju, f għamla ta kuruna millaqwa, ġiet inawgurata u mbierka. Il-koppla nbniet dal-aħħar bħala frott it-taħbit tal-poplu tan-nadur... Din il-koppla saret l-aqwa waħda fost dawk kollha li nbnew f dawn il-gżejjer. Ħaqqha l-akbar ammirazzjoni għall-eleganza u s-sbuħija tagħha. L-armonija kbira li hemm f kull parti tagħha tqanqal għall-ammirazzjoni. Daniel Meilak 5

8 ġgunju Daniel Meilak Il-Qanpiena l-kbira tagħlaq 200 Fl-1814, il-kappillan Dun Antonio Scasciato ippjana li jżid qanpiena fil-kampnar tal-knisja parrokkjali ta San Pietru u San Pawl. Aneddotu li jiktbu l-kan. Karm Caruana fil-ktieb tiegħu In-Nadur u t-tempju Tiegħu Monumentali jirrakkonta hekk: Il-kappillan tan-nadur, Scasciato, li fi żmienu saru l-qniepen, ġie mistieden mill-gvernatur ta dak iż-żmien biex jieħu sehem għall-festa kbira li kellha ssir f Għawdex. Dan l-għaqli kappillan mhux biss laqa l-istedina, imma offra u bagħat xi damask biex bih iżejnu l-post fejn kellha ssir il-festa msemmija. Il-poplu tan-nadur ma għoġbitux din, li l-kappillan ta d-damask tal-knisja għall-festa ta barra u fejn kien hemm kap, wieħed protestant [Maitland], u gergru mhux ftit. Il-kappillan fuq imsemmi kien jgħidilhom bid-daħka: Ħallu f idejja għax għad tridu trodduli ħajr ta din il-biċċa li għamilt. U tassew hekk ġara. Spiċċat il-festa u l-gvernatur radd il-ħajr lil kulmin ta daqqa t id biex ilfesta rnexxiet, imma b mod speċjali faħħar lill-kappillan Scasciato tan-nadur talli bagħat id-damask u wrieh li kieku xtaq ipattilu. L-imsemmi kappillan approfitta ruħu mill-kelma tal-gvernatur u talbu xi kanuni tal-bronż biex jagħmel il-qniepen. Il-Gvernatur tahomlu bil-qalb kollha. Jista jaħseb min qiegħed jaqra kemm feraħ il-poplu tan- Nadur, kemm raddlu ħajr lill-kappillan tagħhom Scasciato u b liema għajjat u twerżiq ta ferħ karkru dawn il-kanuni għall-pjazza ta quddiem il-knisja! Fil-lejl ta bejn is-27 u t-28 ta Ġunju 1815, ġie espost is- Sagrament filwaqt li ħdejn il-knisja beda jinħall il-bronż b ħuġġieġa li tqabbdet apposta. Ix-xogħol fuq il-qanpiena ġie fdat f idejn il-fonditur Fernando Leotta, Sqalli li kien attiv f Malta f dak iż-żmien. Sa filgħaxija tat-28 ta Ġunju, fl-eqqel tal-festa, il-qanpiena kienet lesta. Tnaqqax fuqha l-kliem: Sanctus Deus, Fortis, Immortalis, miserere nobis, li tfisser, Alla Qaddis, Qawwi, Immortali, ħenn għalina. Hemm ukoll erba figuri: San Pietru u San Pawl, Ġesù u l-madonna, l-immakulata Kunċizzjoni, u San Koronatu. Barra minn hekk tniżżlu d-data tal-fondazzjoni tagħha fl u l-post: maġenb il-knisja parrokkjali, kif ukoll isem Fernando Leotta. Il-qanpiena tiżen madwar 36 qantar u hija l-akbar waħda fid-daqs sal-lum, u tinsab fil-kampnar meridjonali tal-bażilika. 6

9 LUMINARIA ġgunju Knisja Arċipretali, Matriċi, Kolleġġjata Insinji u Bażilika tan-nadur, Għawdex, iddedikata lill-appostli San Pietru u San Pawl Kommemorazzjoni tal-mitt Sena mill-inawgurazzjoni tal-koppla Il-poplu Naduri huwa mistieden biex ifakkar dan iċ-ċentinarju f'żewġ okkażjonijiet Nhar it-tlieta 16 ta Ġunju fis-7.30pm Serata ta tagħrif u mużika fil-bażilika b'interventi minn Mons. Ġużepp Cauchi, il-kan. Charles Vella u s-sur Daniel Meilak b siltiet mużikali taħt id-direzzjoni ta Mro Antoine Theuma Nhar il-ġimgħa 25 ta Settembru fis-7.30pm Imtella b kollaborazzjoni mad-dipartiment tal-istorja tal-arti tal-fakultà tal-arti fi ħdan l-università ta Malta Jintervjenu: il-prof. Conrad Thake, Dr Mark Sagona u s-sur Daniel Meilak Ngħożżu dak kollu li ħallew ta qabilna b tant sagrifiċċju 7

10 ġgunju Daniel Meilak KRONAKA TAL-PARROĊĊA Ritratti ta Mario Muscat Ġimgħa Mqaddsa Hija l-akbar ġimgħa fis-sena liturġika. F Ħadd il-palm filgħodu nhar id-29 ta Marzu fid-8.45am sar it-tberik tal-palm u ż-żebbuġ fil-knisja tal-qalb ta Ġesù minfejn telqet il-purċissjoni lejn il-bażilika. Din hija waħda mill-ftit purċissjonijiet liturġiċi li jeżistu matul is-sena. Fid-9.15am bdiet il-quddiesa konventwali Ħadd il-palm. Matul dan iżżmien kien hemm miftuħin ukoll żewġ postijiet prinċipali: iċ-ċena tas-sinjur fil-mużew tas-subien kif ukoll iċ-ċenaklu Ħaj f dar Dun Franġisk Grima. matul is-sena. Filgħaxija fis-7.30 saret il-quddiesa ta Ħamis ix-xirka fejn kien hemm ukoll il-ħasil tar-riġlejn. Ittieħed is-sagrament fl-artal tar-repożizzjoni, magħruf bħala s-sepulkru, u bdew is-seba Viżti. Fid-9.00pm iż-żgħażagħ u l-adoloxxenti kellhom mument ta talb. Fil-Ġimgħa l-kbira nhar it-3 t April saru s-seba Viżti għal diversi gruppi u katogriji fi ħdan il-parroċċa. Il-Bażilika ġiet miżjura minn ħafna nies, kemm sabiex jinvistaw lis- Sagrament, kif ukoll biex jaraw l-istatwi armati fiha. Fit- 3.00pm saret iċ-ċelebrazzjoni tal-adorazzjoni tas-salib fil-knisja, u fis-6.00pm bdiet ħierġa l-purċissjoni annwali tal-ġimgħa l-kbira bis-sehem ta għadd ta parsunaġġi u statwi. It-Tlieta 31 saret Via Sagra fuq t Għammar għat-tfal u l-ġenituri tal-parroċċa u nżamm ukoll Jum ir-rikonċiljazzjoni fejn kien hemm servizz tal-qrar. Dan kompla wkoll l-għada. It-2 ta April kien Ħamis ix-xirka. Filgħodu sar it-tberik tażżjut fil-katidral Djoċesan ta Santa Marija. Dawn iż-żjut jintużaw fil-parroċċi għall-amministrazzjoni tas-sagramenti 8 Mill-Ħajja tal-komunità

11 LUMINARIA ġgunju F Sibt il-għid, l-4 t April saret il-velja li hija l-quċċata tassena liturġika li tiċċelebra l-akbar avveniment: il-qawmien ta Ġesù mill-mewt. Tkantat it-tħabbira tal-exultet minn fuq il-pupltu artistiku u l-ġemgħa issieħbet fid-dawl imbierek f dan il-lejl solenni. ġeografiċi prinċipali tal-parroċċa. Ġew preżentati lillġemgħa żewġ ikoni ta San Pietru u San Pawl biex jitqiegħdu fiċ-ċentru Parrokkjali. Dawn kienu mogħtija minn Mons. Salv Pace u oħtu Kitty. U finalment fl-għid il-kbir fil-5 t April saret il-quddiesa konventwali fit-8.00am u wara l-purċissjoni bl-istatwa tal-irxoxt. Tqassmu wkoll il-figolli lit-tfal preżenti. Immedjatament beda t-tberik tal-għid fid-djar talparroċċa. Din is-sena ġie offrut ukoll mill-parroċċa, filpersuna ta Dun Joseph Curmi sabiex dawk l-istudenti u ħaddiema li jgħixu Malta jkollhom huma wkoll żjara missaċerdot f dan iż-żmien tal-għid. Mejju L-Ewwel Qrara. Din is-sena saret fl-1 ta Mejju, festa ta San Ġużepp Ħaddiem. San Ġużepp. Ġie ċċelebrat fil-parroċċa nhar it-3 ta Mejju u wara l-quddiesa tal-5.00pm saret il-purċissjoni bl-istatwa li din is-sena kellha tbiddel kemmxejn ir-rotta tagħha minħabba x-xogħol ta rinovar li għaddej fi Pjazza San Pietru u San Pawl. April Fundraising miċ-ċentru. Diversi persuni offrew ħinhom biex jintagħmlu qassatat ħalli jibiegħu fi tmiem il-ġimgħa nhar is-18 u 19 ta April, bil-qliegħ għaċ-ċentru Parrokkjali. Il-konkorrenza fil-bejgħ kienet waħda inkuraġġanti. Iċ-Ċentru bħal kull sezzjoni oħra għandha bżonn ilfinanzjament biex tkompli toffri s-servizzi tagħha. Play. Saret fil-mużew tas-subien nhar il-ġimgħa 17 u l-ħadd 19 tax-xahar. Dis-sena kien jisimha Egħżeż mid- Deheb. Kungress tax-xirka tal-isem Imqaddes t Alla. Sar il-ħadd 19 fl-għasri, li fih kien hemm ukoll rapreżentanza millparroċċa tagħna. Jum il-parroċċa. It-28 t April 1688 kien il-jum li fih l-isqof ta Malta Mons. Davide Cocco Palmieri waqqaf il-parroċċa tagħna u għalhekk kien it-327 anniversarju. L-isqof ta Għawdex Mons. Mario Grech mexxa Pontifikal Solenni fis- 7.15pm. L-Isqof innota u faħħar lill-parroċċa tagħna talli qed turi sinjal ta tiġdid, u dan jagħmlilna kuraġġ inkomplu nħarsu l quddiem. Il-kor kien riġuvenat, l-attendenza tannies aktar numeruża, saret il-preżentazzjoni tal-flokk talfesta li ħadu ħsiebu l-grupp Żgħażagħ Imnarja, u ttellgħu wkoll xemgħat minn persuni rapreżentattivi tal-inħawi Konsagrazzjoni tal-knisja. Huwa anniversarju importanti ħafna fil-kalendarju tagħna. Il-knisja ġiet ikkonsagrata nhar it-12 ta Mejju 1867 mill-amministratur Appostoliku Paolo Micallef O.S.A. li aktar tard sar Arċisqof Metropolitan ta Pisa u ħa sehem fil-konċilju Vatikan I. Dak iż-żmien iddjoċesi ta Għawdex kienet bla isqof. Kienet l-ewwel knisja kkonsagrata wara li Għawdex twaqqaf djoċesi għalih fl Dan kien il-148 anniversarju u bħal kull sena ġew inċensati s-slaleb matul in-navi tal-knisja li jissimbolizzaw il-konsagrazzjoni u minnhom hemm tnax. Il-quddiesa prinċipali saret fil-5.30pm. Loreta Curmi. Kienet l-ixjeħ persuna fin-nadur. Soċja tal-mużew. Twieldet fl-1912 meta l-proġett tal-knisja kien fl-aqwa tiegħu u għalhekk kienet waħda minn tal-aħħar li kienet ħajja meta mitt sena ilu ġiet inawgurata l-koppla fl Hija ħalliet din iddinja nhar it-13 ta Mejju fl-età ta 102. Dun Joshua Muscat. Qassis żagħżugħ Naduri li ġie meħud minn fostna fil-fjur ta ħajtu. Il-ħajja li għex hu hija eżemplari. Fl-omelija tal-funeral tiegħu, l-isqof ta Għawdex Mons. Mario Grech kien qal li Dun Joshua Mill-Ħajja tal-komunità 9

12 ġgunju huwa mudell għalina. Huwa trabba fin-nadur, kien involut fil-ħajja parrokjali, ħass is-sejħa għas-saċerdozju u wara li ġie ordnat mar jaħdem fil-belt ta Turin fl-italja Settentrionali. Huwa miet fin-nadur nhar il-31 ta Awwissu Kien fl-istess belt ta Turin li dan l-aħħar, fis-17 ta Mejju ġie inawgurat monument li jikkommemora lilu u lill-qassis ieħor Għawdxi, Dun Joseph Galea mit-triq tal- Għajn li qablu ħadem ħafna hemmhekk. Preżenti għal din l-okkażjoni kien hemm il-familjari ta Dun Joshua. (ara l-artiklu separat) L-ewwel tqarbina. Saret fil-31 ta Mejju f quddiesa li bdiet fid-9.30 am. It-tfal imxew proċessjonalment mill-kappella tal-madonna tal-karmnu tas-sorijiet Franġiskani lejn il- Bażilika minn rotta kemmxejn differenti minn tas-soltu minħabba x-xogħolijiet li għaddejjin fil-pjazza u kienu akkumpanjati mis-soċji tal-mużew li ħejjewhom, mill- Ariċipriet, il-banda Mnarja kif ukoll il-ġenituri u l-familjari. Din is-sena kien hemm 29 tifel u tifla li rċevew dan issagrament kbir. Apprezzamenti u Anniversarji Sittin anniversarju mill-ordinazzjoni ta Mons. Martin Portelli. Twieled fl-4 ta Diċembru 1929 minn Giovanni Portelli u Maria Camilleri, qariba tal-arċiprieti il-kan. Martino Camilleri u l-kan. Antonio Camilleri, li kien ukoll mużiċista u kompożitur. Ħuħ, Mons. Mikiel Portelli kien Arċipriet tan- Nadur bejn l-1950 u l Portelli Attenda fl-iskola tas-sorijiet Franġiskani u dik prumarja tal-istat fin-nadur fejn kompla fis-seminarju Minuri u Maġġuri ta Għawdex. Kien ordnat saċerdot mill-isqof ta Għawdex Mons. Giuseppe Pace fid-9 ta April Studja l-mużika sagra f Ruma bejn l-1956 u l-1959 u kiseb il-liċenzjat. Fil-ministru tiegħu, Dun Martin, kif inhu magħruf, ħadem f ħafna oqsma, fosthom mal-abbatini, prokuratur tal-knisja, sagristan maġġuri, organizzatur talquddies, prokuratur tal-kaxxa tal-erwieħ u direttur tal-opri missjunarji parrokkjali. L-aktar qasam li fih ikkontribwixxa Dun Martin kien dak mużikali fejn serva bħala Maestro di Cappella f diversi parroċċi, inklużi l-katidral djoċesan, kif ukoll il-parroċċa tan-nadur. Għallem il-mużika wkoll fis- Seminarju Maġġuri u kiteb diversi opri mużikali. Dun Martin kien protagonist fl-iżvilupp tal-parroċċa tan- Nadur matul is-snin u ta dan nirringrazzjawh. Nifirħulu flokkażżjoni tas-sittin anniversarju mill-ordinazzjoni tiegħu. Kanoniċi. Il-parroċċa tifraħ liż-żewġ saċerdoti tagħha Dun Joseph Portelli u Dun Loretu Tabone li nhar it-28 ta April ġew maħtura kanonċi tal-kolleġġjata ta San Pietru u San Pawl. Iż-żewġ qassisin qattgħu s-saċerdozju tagħhom fl- Iskozja, ir-renju Unit u llum irtiraw lura f raħal twelidhom filwaqt li jkomplu jwettqu ħidma siewja fl-għalqa talpastorali. Nifirħulhom u nawgurawlhom f dan l-impenn ġdid li daħlu għalih. Il-Kolleġġjata hija istituzzjoni mwaqqfa fi knisja li tosserva regola fosthom li tiltaqa f ħinijiet fissi għat-talb u żżomm il-kolleġġjalità u l-għaqda bejn il-membri tagħha. Il-Knisja saret kolleġġjata b digriet tal- Papa Ljun XIII fl Kunsill Lokali Ġdid. Nhar il-11 ta April saret l-elezzjoni għallgvernijiet lokali f nofs il-lokalitajiet ta Malta u Għawdex, inkluż in-nadur. Għaldaqstant, il-parroċċa tirringrazzja x-xogħol li wettaq il-kunsill ta qabel, magħmul mis-sur Charles Said (Sindku), is-sur Karistu Camilleri (Viċi-Sindku), Dr Rita Mifsud, Dr Josianne Cutajar u s-sa Maria Natoli. Il-parroċċa tifraħ lill-kunsill Lokali l-ġdid magħmul mis-sur Edward Said (Sindku), Karistu Camilleri (Viċi-Sindku), Dr Rita Mifsud, Dr Josianne Cutajar u s-sur Michael Camilleri u jalla l-parroċċa flimkien mal-kunsill ikomplu jaħdmu id f id għall-ġid spiritwali u materjali tan-nadur u n-nadurin. Mill-Ħajja tal-komunità 10

13 LUMINARIA ġgunju L-għoti ta Ġieħ ir-repubblika lil Angelo Camilleri. Angelo Camilleri, iben in-nadur, twieled fl-1913 kien għal diversi snin membru parlamentari għal Għawdex f isem il-partit Laburista bejn l-1953 u l-1958 u bejn l-1971 u l-1981 taħt l-amministrazzjoni tal-prim Ministru Duminku Mintoff. Camilleri kien ukoll benefattur tal-parroċċa ta twelidu. L-unur ngħata lilu postumament (huwa miet fl-1994), u f ismu kien hemm preżenti s-sur Clint Camilleri li huwa neputih u Sindku tal-qala. Joseph Said kien bniedem li ta kontribut siewi lin-nadur kif ukoll lill-qasam tal-edukazzjoni fi gżiritna. Huwa kien għalliem u anke kap ta skola. Iżda Said jibqa mfakkar l-aktar għall-kontribut tiegħu fil-kunsill Ċiviku ta Għawdex. Dan kien it-tieni kunsill li fih ħa sehem Said u twaqqaf nhar l-14 ta April 1961 u kien responsabbli mill-politika għal Għawdex. F dan iż-żmien, dan kien l-uniku organu fil-kolonja li kien elett demokratikament, għaliex Malta fl kienet reġgħet għaddiet taħt il-ħakma assoluta talgvernatur wara d-disfatta ta Mintoff dwar l-integrazzjoni ta Malta mar-renju Unit fl-1956 u d-diżgwit li ppersista fis-snin ta wara meta l-partit Laburista ħadha qatta bla ħabel kontra l-ingilterra u rriżenja bi protesta. Il-Kunsill li fih kien Joseph Said ġab l-interessi ta Għawdex l quddiem u ħadem f ħafna oqsma. Said kien ukoll kontributur ta din ir-rivista Luminaria speċjalment f artikli li għandhom x jaqsmu mal-istorja u r-reminixxenzi personali tiegħu dwar in-nadur ta żminijiet oħra. Fl-okkażjoni taċ-ċentinarju mill-inawgurazzjoni tal-koppla, il-parroċċa ta' San Pietru u San Pawl fin-nadur qed tippubblika programm kommemorattiv tal-festa tad-29 ta' Ġunju li jfakkar dan l-avveniment storiku. Akkwista kopja mill-uffiċċju Parrokkjali NIRRINGRAZZJAW LIL: Charles Buttigieg (Kanada); Joe Meilak u Frank Borg - The Maltese Center, Astoria, (Amerika); The Australian - Nadur Association u l-helpers (Melbourne); Frank u Carmen Muscat (Sydney) Awstralja li qassmu l-ħarġa Nru. 119 tal- Luminaria, Marzu. Awstralja: Emmanuel Grech: Aust $50 Kanada: Marcel Haber: 20 Mill-Ħajja tal-komunità 11

14 ġgunju Paġna M.U.S.E.U.M. SUBIEN Anniversarju Fl-ewwel ġimgħa sħiħa ta Awwissu ser ikollna, jekk il- Bambin irid, il-ġimgħa Mużewmina. Din is-sena qed infakkru l-50 sena fil-bini l-ġdid fi Triq San Ġorġ Preca. Qed inħejju wirja sabiex infakkru din l-okkażjoni. Bħassoltu nibdew b quddiesa, nagħmlu laqgħa għall-ġenituri, oħra għaż-żgħażagħ u old boys, nitolbu flimkien fis-siegħa Adorazzjoni u ntellgħu wkoll play sabiħa b messaġġ utli għall-familji kollha. Ħallu xi serati ta dawn l-ewwel jiem tax-xahar ta Awwissu (mill-1 sas-7) ħielsa minn impenji oħra ħalli tkunu tistgħu tilqgħu l-istedina tagħna. Nieħdu gost immens bil-preżenza tagħkom. Nixtiequ ferm li jiżdied in-numru tal-ġenituri għal-laqgħa tagħhom ta nhar it-tlieta. Il-kelliema jkunu magħżula u dawk li ġew dejjem apprezzaw il-messaġġ ta siwi li twasslilhom. Barra minn hekk din il-laqgħa tkun miftuħa wkoll għan-nanniet u dawk kollha mdaħħlin fittrobbija u l-preżenza ta dawk li jattendu tkun l-isbaħ eżempju għal uliedhom biex huma wkoll jattendu għallezzjonijiet li jsiru għalihom. Joe Camilleri Awguri għall-festa Minn qiegħ qalbi u f isem sħabi tal-qasam nixtieq lin- Nadurin u lil dawk kollha li jkunu fostna l-festa t-tajba. Jalla Pietru u Pawlu jservuna ta eżempju mill-isbaħ ta kif għandna nkunu dixxipli ta Ġesù denji tal-isem Insara. Mill-Ħajja tal-komunità 12

15 Rita Sacco Iż-żmien itir u ma jistenna lil ħadd. Hawn qed nirreferi għall-100 sena li għaddew mill-15 ta Settembru, 1915 meta għar-raħal tagħna kienet ġurnata storika speċjalment għall-qasam tagħna. Infatti fil-15 ta Settembru, ser niċċelebraw għeluq il-100 anniversarju tal-ewwel qasam tal-m.u.s.e.u.m. li nfetaħ filgżira ta Għawdex. Bħalma jafu ħafna anzjani Nadurin, Rakela Camilleri, tfajla min-nadur, kienet millprovidenza t Alla biex San Ġorġ Preca, seta jibda l-m.u.s.e.u.m. f Għawdex li kien dak tal-bniet fin-nadur. Rakela kienet waħda mill-ftit nisa Għawdxin li f dak iż-żmien ħadet edukazzjoni għolja u minbarra l-malti, kienet taf titkellem tajjeb bl-ingliż, bit-taljan u bil-franċiż. Hija ħadet l-edukazzjoni tagħha bħala border fl-iskola tas- Sorijiet ta St Joseph f Malta. Għallħabta tal-1914, Rakela flimkien ma tfajla oħra min-nadur, Pawla Grech, darba kellhom bżonn imorru Malta u waħda ħabiba mill-ħamrun ħadithom biex ikellmu lil Dun Ġorġ. Dan għaraf li dawn iż-żewġ tfajliet kellhom jgħinuh fil-ftuħ tal-mużew fil-gżira ta Għawdex. Għalhekk wara li kellimhom u aċċettaw, Dun Ġorġ ġab il-permessi meħtieġa u beda l-m.u.s.e.u.m. fin- Nadur. Billi Pawla Grech ma baqgħetx fis-soċjetà ta Dun Ġorg, Rakela kellha tmexxi weħidha. L-istorja ta Rakela turina kemm Dun Ġorġ kellu moħħ miftuħ għall-ideat ġodda. Fi żmienu, meta l-post tal-mara kien biss fil-kċina, huwa mhux biss ħa interess li jgħallem lill-bniet (u mhux biss lis-subien), imma saħansitra fforma katekisti nisa biex huma stess ikunu jistgħu jgħallmu lill-oħrajn. Billi t-trasport bejn iż-żewġ gżejjer ma kien regolari xejn, Rakela bdiet tikkorrispondi ma Dun Ġorġ blittri għal ħafna snin. Min-naħa tiegħu, Dun Ġorġ qatt ma traskura li jwieġeb lil Rakela bil-kitba. Madwar ħamsin ittra ta Dun Ġorġ lil Rakela għadhom jeżistu u llum miżmuma b għożża kbira mis-soċjetà tal-m.u.s.e.u.m. Mill-ittri Paġna M.U.S.E.U.M. BNIET jidher li Dun Ġorġ kellu fiduċja kbira f Rakela tant li ġie li talabha tgħinu fit-tmexxija tal-mużew tas-subien f Għawdex u għalhekk kienet tissejjaħ is-superjura djoċesana. Dawn huma xi pariri li kien jagħtiha Dun Ġorġ, illum San Ġorg Preca, għadhom ukoll attwali għaż-żmenijiet tal-lum. Bħala regola għalik u għal kulħadd, meta inti tħares lejn il-ġustizzja ta Alla, ħares ukoll lejn il-ħniena Tiegħu. Aħdem dejjem għas-salvazzjoni tal-erwieħ permezz tat-tagħlim u permezz tat-talb, u ntelaq f idejn Alla għalkollox għax ma jabbandunakx. ( ) Xejn għażiża Rakela, xejn tiddejjaq, ripoż kbir fil-providenza t Alla tagħna li jieħu ħsieb u kura tal-kreaturi kollha Tiegħu. ( ) Irrikkmanda lil kulħadd li jgħidu kuljum ir-rużarju għax permezz tiegħu, il-madonna bil-potenza tagħha qiegħda ssalva l-erwieħ ( ) Tassew li għandna għax nirringrazzjaw l Alla ta dan il-wirt spiritwali li minnu ggwadanjaw ħafna ġenerazzjonijiet mir-raħal tagħna matul dawn ilmitt sena u għadhom jibbenifikaw minnu sal-lum. Issa minna jiddependi kemm ser nibqgħu nżommu ħajja din LUMINARIA ġgunju l-għaqda fir-raħal tagħna li San Ġorġ Preca kien isejjaħ, bħal kull qasam ieħor, forġa fejn jinħaraq id-dnub. Inħeġġu lill-ġenituri biex ikomplu jibagħtu lil uliedhom regolari għattagħlim anke wara li jkunu għamlu l-griżma tal-isqof. Ejjew ingħaqdu magħna fit-talb għall-vokazzjonijiet mużewmini li huwa investiment li jiswielna għall-ħajja ta dejjem. Dak li mhux etern mhu xejn kien spiss itenni San Ġorġ Preca. Li tkun katekista, mhux biss hija ministeru fi ħdan il-knisja, imma wkoll vokazzjoni. Aħna ssibuna dejjem lesti matul issena kollha biex nilqgħu lil uliedkom mhux biss biex nippreparawhom għas-sagramenti tal-ewwel Tqarbina u tal-griżma tal-isqof, imma wkoll biex nagħtuhom formazzjoni nisranija soda u ta nsara maturi. Jekk is-sinjur Alla jrid nhar it-tlieta, 15 ta Settembru, ser ikollna quddiesa ta radd il-ħajr flimkien ma xi attivitajiet oħra li jiġu ppubblikati aktar tard. Nieħu din l-opportunità biex f isem sħabi nawgura l-festa t-tajba lin- Nadurin kollha, festa mimlija ġid spiritwali permezz tat-tagħlim sabiħ li ħallewlna l-patruni tagħna San Pietru u San Pawl. Il-paċi magħkom! Mill-Ħajja tal-komunità 13

16 ġgunju Mid-Djarju TAL-ISKOLA PRIMARJA TAN-NADUR Mark Azzopardi Qegħdin fi tmiem ta sena skolastika oħra. Meta tasal għandkom din ir-rivista, l-istudenti tar-raba, il-ħames u s-sitt Sena jkunu waslu fl-aħħar tal-eżamijiet Annwali tagħhom. Għall-istudenti tas-sitt Sena, din ser tkun l-aħħar sena fl-iskola tagħna għaliex f Settembru li ġej jibdew jattendu s-seba Sena ġewwa r-rabat. Huma ser jieħdu magħhom bażi soda ta tagħlim u ħiliet u bosta tifkiriet li jibqgħu jġorru tul ħajjithom kollha. 14 Illum nifhmu li t-tagħlim ma neħduhx biss mill-kotba, imma wkoll mill-esperjenzi, ħarġiet, sport u logħob. Matul l-aħħar term tas-sena skolastika, nieħdu l-opportunità mit-temp sabiħ li taf toffri r-rebbiegħa Maltija biex norganizzaw flimkien bosta programmi u ħarġiet, kemm bħala skola kif ukoll mal-kulleġġ ta Għawdex li flimkien mal-għalliema torganizza bosta ħarġiet edukattivi. Kellna fieldwork fil-wied tal- Lunzjata u fil-farm tal-gvern. Kellna wkoll attivitajiet tal-matematika magħrufa bħala Mathocracy fejn mhux biss it-tfal mill-ewwel sas-sitt Sena imma anke dawk tal-kindergarten ittieħdu f postijiet f Għawdex li fihom ħaddmu l-ħiliet marbuta mal-matematika. Kellna wkoll Treasure Hunts għall-istudenti tal- Ħames Sena ġewwa ċ-ċittadella u Sports Day speċjali għat-tfal tat-tielet Sena ġewwa l-grawnd ta Kerċem. Fl-iskola żammejna wkoll Open Day lejn l-aħħar ta Marzu li fiha saret ukoll iċ-ċerimonja tal-għoti tal-premjijiet lit-tfal li marru tajjeb fl-eżamijiet. Kellna wkoll żjara mill-kantanta Corazon fil-kapaċità tagħha bħala Ambaxxatriċi tal-qari fejn qassmet mal-istudenti n-namra tagħha mal-ktieb u ħeġġet lill-istudenti biex jaqraw ta kuljum għaliex ilktieb huwa l-aqwa ħabib tal-bniedem. Fil-bidu ta Ġunju kellna l-jum Ewkaristiku fl-iskola tagħna fejn Ġesù Ewkaristija kien magħna tul il-ġurnata għall- Adorazzjoni u wara saret ukoll purċissjoni fl-iskola stess. Ħadu sehem ukoll l-istudenti tat-tielet Sena li ġimgħa qabel irċevew l-ewwel Tqarbina. Issa wasalna biex nibdew il-vaganzi. Parir siewi lill-istudenti tagħna huwa li għandna nistrieħu u ngawdu l-baħar imma fl-istess ħin inżommu kuntatt mal-qari u l-kitba! Tkun ħaġa sewwa li nfittxu ftit ħin ta kuljum u naqraw xi ktieb interessanti. Nagħlaq dan l-artiklu qasir billi f isem dawk kollha li jattendu l-iskola tagħna, nawgura l-festa t-tajba lil kulħadd. Mill-Ħajja tal-komunità

17 LUMINARIA ġgunju John Paul Azzopardi LEĦEN IL-BANDA MNARJA Ix-Xahar ta Ġunju huwa xahar importanti ħafna fil-kalendarju tal-banda Imnarja. F dan ix-xahar niċċelebraw il-festa tal-imnarja. Festa ddedikata lil San Pietru u San Pawl. Il-banda Mnarja tagħti sehem importanti biex il-festa tagħna tkun waħda millaħjar. Ix-xogħol tagħna hu li jieħu ħsieb il-programm tal-baned li jsir matul il-jiem tal-festa. Il-banda tagħna tagħmel diversi servizzi matul il-jiem tal-festa kif ukoll tistieden lil 7 baned Għawdxin u 2 Maltin li jiġu għall-marċ ta filgħodu. Ta dan il-banda Imnarja qed tonfoq ħafna flus għalhekk barra ż-żewġ ġabriet li tagħmel matul is-sena, il-kumitat jorganizza diversi Tombli u attivitajiet biex itaffi millispejjeż li ta kull sena qed jogħlew. Barra s-servizzi, il-qofol tal-banda fil-festa hu l-kunċert annwali li torganizza taħt id-direzzjoni ta Mro Joseph Grech. Dan il-kunċert ilu isir għal dawn l-aħħar 23 sena u kull sena l-bandisti qed jagħmlu sforz kbir biex ikun ta livell għoli. Ta dan nista ngħid is-sagrifiċċju li jagħmlu matul is-sena meta jmorru għall-kunċerti li jsiru darbtejn fil-ġimgħa. Dan il-programm ikun fih diversi sorpriżi li in-nies minn sena għall-oħra ikunu jistennew. Il-banda Imnarja barra l-festa tal-imnarja kellha diversi servizzi kemm fin-nadur kif ukoll barra mir-raħal. Il-Banda Imnarja ħadet sehem fil-purċissjoni tal-ġimgħa l-kbira u l-għid. Kif ukoll bdiet l-istaġun tal-festi billi ħadet sehem fil-festa ta San Pawl fil-munxar billi akkumpanjat il-purċissjoni, kif ukoll billi daqqet xi marċijiet fil- Festa ta Sant Antnin fl-imġarr. Barra minn hekk meta tispiċċa il-festa tal-imnarja, ix-xogħol fil-każin kemm għall-bandisti kif ukoll għall- membri tal-kumitat ma jiqafx għall-vaganzi tas-sajf. Il-bandisti jkollhom sajf mimli daqs bajda bis-servizzi barra mir-raħal, nistgħu ngħidu li jkollna servizz kull tmiem il-ġimgħa, kif ukoll il-membri tal-kumitat jorganizzaw diversi attiviatjiet u tombli bħala fund raising. Ix-xhur ta qabel il-festa jkunu impenjattivi ħafna u jsiru ħafna laqgħat u jsir ħafna xogħol ta fund raising u proġetti ġodda. Il-Kumitat ħadem ħafna fuq ġiti, tombli, high tea s u anke għen ħafna biex jinġabru fondi għal Puttinu Cares. Qed isir sforz maż- Żgħażagħ Imnarja biex ikellna marċijiet mill-aqwa. Qed isir enfasi biex kullħadd ikun jaf il-kliem tal-marċijiet li għandha l-banda u għalhekk bil-kollaborazzjoni talkunsill lokali tan-nadur iż-żgħażagħ Imnarja u -Socjetà ser tqassam CD b xejn ġo kull dar bil-marċi bil-kliem biex aktar nkabbru l-għarfien ta dawn il-marċijiet. Qed isir sforz kbir ghall-aljievi ġodda u għalhekk saret laqgħa importanti ħafna mal-ġenituri tal-aljievi biex anke huma jkunu involuti direttament fit-tagħlim talmużika lit-tfal taghhom. Huma qed jissuġġerixxu x għandu jsir u mhux il-kumitat jipproponi. Hemm il-ħsieb li jiġu organizzati diversi ġiti għal Sqallija u lejn Malta u Għawdex. Il-Kumitat jixtieq jirringrazzja lill dawk kollha li taw sehemhom fil- ġbir ghall- festa u lil dawk li jattendu l-attivitajiet taghna. Mingħajr il-parteċipazzjoni tagħkom ma jista jsir xejn. Grazzi mill- ġdid. Grazzi kbira tmur lill- bandisti u lill- familji tagħhom u lis-surmastrijiet li jaħdmu s-sena kollha għal ġid tal-banda. Nagħlaq billi nagħti l-awgurju tal-festa t-tajba lin-nadurin kollha Mill-Ħajja tal-komunità 15

18 ġgunju NADUR YOUNGSTERS Saviour Attard Reġa ntemm staġun ieħor għan-nadur Youngsters, li sfortunatament ma tantx approva l-unuri għaliex fih irnexxielna nirbħu biss in-knockout talbidu tal- kampjonat. Minkejja dan kif ser naraw xorta jista jitqies bħala wieħed pożittiv hekk kif urejna s-saħħa tagħna b wirja ferm qalbiena kontra iċ-champions Maltin Hibernians. Fl-aħħar artiklu konna spiċċajna fuq nota ftit ħażina hekk kif sfajna megħluba min SK Victoria Wanderers. Issa kien ħa jibda l-aħħar round tal-kampjonat u l-youngsters li kienu jinsabu punt biss taħt Xewkija kienu jiffurmaw parti miċ- Championship pool flimkien ma Kerċem, Victoria Hotpurs l-istess Xewkija Tigers. L-ewwel logħba kienet kontra Kerċem Ajax u ntlagħbet fit-8 ta Marzu. Wara half ta mingħajr goals, Nadur ħarġu bil- kbir u rnexxielhom jirbħu l-logħba bl-iskor ta 4-1 grazzi għall-tripletta ta Milos Stojanovic u gowl minn Atunes. Għall-Ajax kien il-brażiljan Anderson Ribeiro li skorja l- gowl ta konsolazzjoni. Wara Kerċem iltqajna kontra Victoria Hotpurs li ma tantx kien baqagħlu x jitlob minn dal-kampjonat hekk kif kienu maqtugħin naqra mhux ħażin mill-quċċata. Kif kien mistenni Nadur kellhom rebħa komda hekk kif iddominaw mill-bidu sal-aħħar għall- skor finali ta 4-0. Claudio Antunes irnexxielu jiskorja il-100 goal bil-flok Naduri wara biss 9 minuti. Kien il protagonist assolut tal-partita hekk kif skorja tripletta. Il-gowl l-ieħor wasal minn Mark Hzler. Fit-22 ta Marzu mbagħad kien imiss il-logħba kruċjali kontra Xewkija li kienu qed jikkmandaw il- klassifika b punt vantaġġ fuq in-nadurin. Quddiem folla numeruża fil-gozo Stadium kienu l- Whites li ħarġu fuq l-attakk u wara biss 5 minuti Milos Stojanovic approfitta minn żball fid-difiża iżda ra l- attentat tiegħu salvat minn Parnis. Iżda wara nofs siegħa logħob kienu t-tigers li fetħu l-iskor hekk kif il-goalkeeper Naduri ma żammx free-kick mill-bogħod u Johnny Camilleri kien pront u tefa l-ballun fix-xibka millviċin. Nadur baqgħu kalmi u bdew ifittxu l-gowl tad-draw li wasal fl-64 minuta permezz tas-sostitut Brandon Said li kien ilu biss minuta li daħal fil-logħba. L-attakant żagħżugħ Naduri kien pront daħal għall-rebound wara xutt salvat ta Vella u tefa fix-xibka fost id-delirju tal-partitarji Nadurin. Nadur baqgħu jiddominaw u resqu viċin li jmorru għallewwel darba fil- vantaġġ fis-70 minuta hekk kif Antunes żmarka lill Joseph Vella li kellu x-xutt tiegħu salvat minn Parnis. Nadur pattew bil-qares ta dan għax it-tigers marru minn fuq fit-82 minuta kontra x-xejra tal-logħob. Kien Daniel Bogdanovic li rċieva cross u wara li dar maddifensur Ramon Dos Santos iddeposita l-ballun fix-xibka minkejja li kien f pożizzjoni ferm angulata. Il-Youngsters dehru xxukjati u Xewkija saħansitra skurjaw it-tielet goal tal- logħba permezz ta Chris Camilleri fis-87 minuta biex It-topscorer tal-kampjonat Għawdxi Claudio Antunes jiċċelebra wieħed mill-gowls 16

19 LUMINARIA ġgunju b hekk sofrejna telfa ta 3-1 li poġġiet lit-tigers b vantaġġ komdu ta 4 punti bi tliet logħbiet biss il bogħod mittmiem. Issa kien ftit diffiċli li nilħqu lit-tigers hekk kif ma kienx jiddependi biss mir-riżultati li niksbu aħna. Minkejja dan ridna nerġgħu nirritornaw għar-rebħ fil-logħba kontra Kerċem Ajax. Nadur dehru xi ftit barra mill-forma wara t-telfa ma Xewkija u kienu Kerċem li marru fil-vantaġġ permezz ta Ribeiro wara biss 7 minuti logħob. Minkejja li l-whites għamlu l-iskor indaqs grazzi għall Stojanovic, l-istess attakkant Brażiljan reġa poġġa lil Kerċem minn fuq ftit mumenti qabel tmiem l-ewwel taqsima. Il-Whites ħarġu ferm aggressivi fit-tieni parti tal-logħba u dawru l-iskor favur tagħhom fi kwarta logħob grazzi għall-dopjetta ta Antunes. Minn hawn Nadur ma ħarsux lura u skurjaw f żewġ okkażjonijiet oħra permezz ta Stojanovic għallskor finali ta 5-2. Nadur kien imisshom jilagħbu kontra Victoria Hotpurs. Iżda qabel din il-logħba Xewkija Tigers irnexxielhom jegħlbu lil Kerċem Ajax 3-1 u għalhekk huma kienu matematikament Champions ta Għawdex. Għalhekk il-logħba kontra r-rabtin ftit kella valur. Il-Whites irnexxielhom joħorġu rebbieħa 2-0 grazzi għall-gowl f kull taqsima ta Christian Debono u Antunes rispettivament. Oratory kellhom opportunitajiet ta skor li ma sfruttawx. Il- Whites sofrew daqqa ta ħarta mumenti qabel tmiem l-ewwel taqsima hekk kif Joseph Vella safa mkeċċi minħabba kliem li qal. Biex l-affarijiet ikomplu sejrin ħażin Claudion Antunes kellu jiġi sostitwit minħabba li weġġa. Fit-tieni taqsima kienu Oratory li fetħu l-iskor wara 64 minuta permezz ta Shaun Attard. Minn hawn il quddiem Oratory iddominaw il-logħba u rnexxielhom jiskurjaw tliet darbiet oħra lejn l-aħħar parti tal-logħba hekk kif Nadur bdew jippressaw biex jiskurjaw. B hekk il- Whites spiċċaw il- kampjonat b telfa umiljanti ta 4-0. B din il-logħba erġajna temmejna staġun ieħor li minkejja li fih irbaħna biss in-knockout, ma jistax jitqies bħala wieħed kompletament ħażin. Dan għaliex it-tim tagħna rnexxielu jasal sat-tielet round tal-ubet FA Trophy fejn safa megħlub kontra ċ-champions Maltin Hibernans. L-attakkant Brażiljan Claudio Antunes rebaħ l-unur talaqwa skorer bi 23 goal. It-tim tal-u18 rebaħ in-knockout u l-attakkant Elijah Xuereb kien l aqwa skorer b 19 il-gowl. Minn hawn issa nibdew naħsbu għall- staġun ieħor li bla dubju jġib miegħu ħafna impenn u sfidi ġodda. Jalla t-tim tal-whites jkollu staġun pożittiv mimli unuri hekk kif veru jixraqlu. Min naħa tiegħi sa ma nerġgħu niltaqgħu nixtieq li nawguralkom sajf mill-aqwa kif ukoll nawgura il-festa t- tajba lin-nadurin kollha Fid-19 ta April kien baqa l-aħħar logħba kontra Xewkija Tigers, logħba li l-whites lagħbu b mod impekkabli minkejja mingħajr ebda valur ta klassifika. Nadur kellhom bla dubju waħda mill-aqwa wirjiet tagħhom f dan l-istaġun hekk kif iddominaw kompletament liċ-champions il-ġodda. Kien Antunes li poġġa lill- Whites fil-vantaġġ wara biss kwarta logħob hekk kif illobja minn fuq Parnis. Man-nofs siegħa logħob l-istess attakant għamilhom 2-0 hekk kif spara xutt nofs għoli minn tarf il-kaxxa li spiċċa ġewwa. It-Tigers ma kellhom l-ebda intezzjoni li ma ridux jiċċelebraw ir-rebħ tal-kampjonat b telfa u tefgħu kollox fuq l-attakk iżda d-difiża ta Nadur żammet tajjeb biex fit- 72 minuta huma skurjaw għat-tielet darba. Kien Charles Merċieca żmarka tajjeb lil Antunes u dan waħdu quddiem il- lasti ma żbaljax biex kabbar il-vantaġġ tal-whites. Xewkija rnexxielhom jiskurjaw gowl ta konsolazzjoni ftit mumenti wara minn penalty ta Bogdanovic biex l-iskor finali kien dak ta 3-1 għan-nadurin. Wara l-logħba l-president il-ġdid tal- GFA Samuel Azzoppardi ppreżenta t-trofew lill- Captain ta Xewkija Josef Cefai hekk kif it-tigers ġew inkurunati Champions għat-tieni sena konsekuttiva. Hekk kif il kampjonat ġie fi tmiemu kien imiss is-semi- Finali tal- GFA Cup kontra Oratory Youths. Nadur kellhom jilagħbu mingħajr Ramon Dos Santos peress li dan iffirma ma klabb barrani. Il-Whites ħassew mhux ftit in-nuqqas tad-difensur Brażiljan li kien pedina importanti tul l-istaġun kollu. Il-logħba kellha bidu bilanċjat u kemm Nadur kif ukoll L-attakkant żagħżugħ Elijah Xuereb wara li ġie ppremjat bħala l-aqwa skorer tal-u18 Mill-Ħajja tal-komunità 17

20 ġgunju Tanya Camilleri Leġjun ta' Marija L-Elfejn Laqgħa TAL-PRAESIDIUM MARIA ADDOLORATA Il-praesidium Marija Addolorata ġie mwaqqaf fid-9 ta April, 1976, l-ewwel laqgħa saret f garaxx fi Triq ir-ramla, Nadur. L-ewwel uffiċjali ta dan il-praesidium kienu d-direttur Spiritwali Mons. Salv Muscat ex arċipriet, Presidenta Mikelina Rapa, Viċi Presidenta Rita Muscat, Segretarja Carmena Grech, Teżoriera Maria Mejlaq u tmien membri. Nhar l-erbgħa, 4 ta Marzu,, dan il-praesidium għamel il-laqgħa numru Dakinhar stess, wara l-laqgħa, il-membri ta dan ilpraesidium attendew għall-quddiesa ta radd il-ħajr fil-basilica ta San Pietru u San Pawl li ġiet ikkonċelebrata mid-direttur Spiritwali preżenti, Dun Loretu Tabone u Mons. Salv Muscat li kien ukoll għal ħafna snin Direttur Spiritwali ta dan il-praesidium. Ma dawn ingħaqdu wkoll Mons. Martin Portelli u l-kanonku Anton Meilaq. F din il-konċelebrazzjoni, Dun Loretu Tabone ma naqasx li jippropaga x-xogħol li jsir mil-legjunarji u ħeġġeġ biex aktar nies jidħlu fil-leġjun jew f għaqdiet oħra. Sar ukoll talb speċjali għall-membri preżenti ta dan il-praesidium, għad-diretturi Spiritwali ħajjin u mejtin fosthom il- Kanonku Mikiel Camilleri li kien jattendi dejjem u fil-ħin, għal-leġjunarji kollha, għall-ex membri mejtin, għal-legjunarji kollha mejtin, kemm attivi kif ukoll Awżiljarji. Wara l-konċelebrazzjoni, l-membri, flimkien mad-direttur Spiritwali u l-arċipriet morna nieħdu Kafe flimkien. Dan il-praesidium iwettaq diversi xogħlijiet: tmexxija ta praesidia tażżgħar u Velite group, żjajjar lill-morda fid-djar u fl-isptar, għajnuna lil tal-mużew, ħidma fir-radju Luminarja, ħidma fil-parroċċa, xogħol ta appostolat kemm f Malta u kemm barra minn Malta, fejn xi membri jingħaqdu ma membri oħra anke minn irħula oħra. Dawn iħabbtu bieb, bieb f xi post magħżul u hemm jikkuntatjaw nies ta kull reliġjon. 18 Kungress Leġjunarju Nhar il-ħadd l-1 ta Marzu, sar il-kungress organizzat mil-leġjun ta żewġ kunsilli f Għawdex. Il-kunsill Omm tal-paċi li għandu l-kura tal-leġjunarji tfal u żgħażagħ tan-nadur, Qala u Xagħra, u l-kunsill Madonna Ta Pinu li għandu l-kura tat-tfal u żgħażagħ t Għajnsielem, Xewkija u Sannat. Tliet praesidia taż-żgħar min-nadur ħadu sehem f dan il-kungress. Dawn kienu: Praesidium Sultana tal-anġli, li minnu attendew 3 membri, Praesidium Omm l-iżjed Safja li minnu attendew 2 membri u Praesidium Omm l-iżjed Ħelwa li minnu attendew 4 membri. Dawn il-membri kollha kienu akkompanjati mill-presidenti u viċi presidenti tal-praesidia rispettivi. Għall-grazzja t Alla, nistgħu ngħidu li l-kungress kien suċċess u l-membri ħadu gost u pparteċipaw ħafna fid- diskussjonijiet li saru. Esperjenza bħal din tħalli ħafna ġid fuq dawn iż-żgħażagħ li attendew. Mill-Ħajja tal-komunità

21 Mill-Għaqda tan-nar Għeżież Nadurin, Xahar wara xahar u Ġunju reġa magħna...ix-xahar li kull Naduri jkun jistenna bil-ħerqa. Għalina hu xahar fejn insarrfu l-ħidma kollha ta matul is-sena permezz ta ħruq tan-nar tal-art u tal-ajru għall-jiem kollha tal-festa tagħna. Il-programm jiftaħ fit-18 ta Ġunju bil-ħruġ tal-istatwa Titulari min-niċċa u jkompli fit-tridijiet (25-27 ta Ġunju). Nhar lejliet il-festa ser nerġgħu ntellgħu spettaklu ieħor tant mistenni ta logħob tan-nar tal-ajru bl-isem The Warriors. Dan ikun jikkonsisti minn murtaletti, beraq u kulur maħduma mill-kmamar ta Santa Marija tal-mosta u San Mikiel ta Ħal Lija. Ser ikun jinkludi wkoll Baraxx filbidu u grande finale b sorpriżi. Fid-Dimostrazzjoni u Lejliet il-festa ser ikollna żewġ ħarqiet tal-logħob tan-nar tal-art fil-pjazza li jibda f nofsillejl, maħduma mill-kamra tan-nar Santa Marija tal-mosta. Nhar il-festa waqt il-purċissjoni jkollna ħarqa oħra tajba ferm ta murtaletti tal-logħob, beraq u kulur, maħdumin minn St. Michael s Fireworks, Lija. LUMINARIA ġgunju tan-nar, kif ukoll spejjeż oħra li jiżdiedu minn sena għal oħra. Matul is-sena norganizzaw BBQ s, nagħmlu lotteriji, ġbir bieb bieb, niġbru flus mir-reklami li jkollna fuq ilkalendarju u l-programm tal-festa u fl-aħħar u mhux l-inqas l-isponsors. Matul l-aħħar sena organizzajna ikliet kbar bil-parteċipazzjoni ta kantanti stabiliti li għalihom kellna konkorrenzi kbar. Grazzi dejjem għalikom li lqajtu dawn l-istediniet. Grazzi lil dawk kollha li jgħinuna u jagħtu l-kontribut finanzjarju tagħhom matul is-sena sabiex intellghu programm tan-nar kif jixraq għall-festa tal-kbar Pietru u Pawlu. Nixtiequ minn hawn nappellaw lilkom il-ġenituri biex ma tħallux lil uliedkom jersqu lejn il-post fejn jinħaraq in-nar fil-jiem tal-festa. Grazzi kbira minn qalbna lilkom id-dilettanti Nadurin u emigranti li dejjem turu l-apprezzament lejn ħidmietna. Ħarsitna f dawn il-jiem tkun ukoll lejn seħibna l-ħabrieki Bryan li għalkemm m għadux magħna, aħna nħossu ħafna l-preżenza tiegħu f kulma nagħmlu bħala kumitat. Ma ninsewk qatt Bry. Nixtiequ l-festa t-tajba lin-nadurin kollha! VIVA SAN PIETRU U SAN PAWL Il-bqija tan-nar kollu ta waqt il-jiem tal-festa jkun maħdum mill-kamra Madonna tal-virtù tal-għarb. Kif kulħadd jaf l-ispejjeż huma kbar ħafna u l-għaqda tagħna ma tħares qatt lura anzi taħdem u tistinka bla waqfien tul is-sena kollha. Dan kollu Grazzi għallmembri tal-kumitat u helpers li jgħinu fl-attivitajiet li ntellgħu. L-ispejjeż mhumiex biss għax-xiri tan-nar imma wkoll spejjeż tal-pulizija, permessi, inxurjans għall-ħruq 19

22 ġgunju Joe Muscat Il-Kumitat FESTI ESTERNI Meta joqrob ix-xahar ta Ġunju, kull Naduri tiġih f moħħu li issa waslet il-festa tal-imnarja. Iżda mhux għal diversi żgħażagħ u nies oħra migbura taħt diversi kategoriji u għaqdiet, għaliex dawn ikun ilhom ħafna xhur qabel bil-festa tal-imnarja go moħħhom. Dan għaliex dawn huma kollha involuti fl-organizzazzjoni tal- Festa ad unur l-patruni tagħna San Pietru u San Pawl. Il-Kumitat Festi Esterni huwa dak il-korp li jiġbor u jikkoordina din ilħidma ta diversi għaqdiet fi ħdanu, li permezz tal-ħidma tagħhom inkunu nistgħu nagħmlu festa xierqa lil San Pietru u San Pawl. Fost dawn l-għaqdiet li jiffurmaw parti millkumitati Festi Esterni nsibu l-għaqda tan-nar, is-soċjetà Filarmonika Mnarja u seba għaqdiet tal-armar fittoroq prinċipali inkluż il-pjazza. Il-fatt li fir-raħal tagħna għandna għaqda tal-armar għal kull triq li tintrama għall-festa, tmur lura filbidu tas-snin tas-seklu għoxrin (1900), meta l-parroċċa bdiet bil-mod il-mod iddaħħal xi armar modest ħafna fittoroq minn fejn tgħaddi l-purċissjoni. Sabiex ikun hemm iktar attenzjoni, l-parroċċa ddelegat saċerdot għal kull triq kif ukoll il-pjazza, sabiex jieħdu ħsieb dan l-armar tal-parroċċa. Ġeneralment kien jiġi ddelegat issaċerdot li jkun residenti f dik it-triq rispettiva. Fejn ma kienx ikun il-każ, il-parroċċa kienet taħtar prokuratur hi. Kellna anke saħansitra saċerdoti li ħallew ġid jew proprjetà għall-iskop tal-armar tat-triq li tagħha kienu prokuraturi. Din is-sistema kompliet matul is-snin u kien hemm suċċessjoni ta saċerdoti, anke sal-lum, fid-diversi toroq li komplew jieħdu ħsieb l-armar. Illum iżda l-armar ta dawn it-toroq żviluppa f seba għaqdiet tal-armar iffurmati minn diversi dilettanti li jinkludi żgħażagħ, irġiel u anke nisa, li matul is-sena kollha b sagrifiċċji personali u tal-familji tagħhom, iqattgħu diversi sigħat matul il-ġimgħa fl-imħażen rispettivi tagħhom. F dan l-artiklu ser inwasslulkom, fil-qosor ħafna, il-ħidma li dawn is-seba għaqdiet wettqu matul l-aħħar sena. Triq Diċembru Tlettax Matul din is-sena, il-kumitat ħadem bi sħiħ sabiex għall- Imnarja ta din is-sena jkompli l-proġett tal-pavaljuni ġodda tad-drapp. Fil-fatt din is-sena se jinħarġu tliet pavaljuni oħra ġodda. Inizjattiva ġdida għal din is-sena ser ikun l-ispettaklu li ser jinżamm fi tmiem il-marċ tat-tieni Jum tat-tridu. Ta min jgħid ukoll li minn din is-sena ser tinbidel ir-rotta tal-marċ. Bi qbil unanimu u b kollaborazzjoni sħiħa mal-kumitat Ċentrali tal-festi Esterni, il-marċ din is-sena se jibda minn Triq ir-rabat u jkompli tul Triq il-knisja, il-pjazza u Triq Diċembru 13, fejn quddiem il-maħżen tittella l-istatwa tal-għoti tal-missjoni lil San Pietru u San Pawl. Hekk kif jispiċċa l-marċ u tittella l-istatwa, se jkun hemm spettaklu ta karti, dwal u nar sinkronizzati mal-mużika. Barra dan, ilkantanti stabbiliti Chiara u Ludwig Galea, ser ikantaw live għall-ewwel darba kanzunetta ġdida bl-isem It-Teżor tan- Nadurin. Din hi kanzunetta miktuba apposta għall-festa tal-imnarja ad unur San Pietru u San Pawl bi kliem ta Joe Chircop, mużika ta Mark Spiteri Lucas u arranġament ta Philip u Sean Vella. Ser tinħareg ukoll cd ta din ilkanzunetta għall-bejgħ u dawk kollha li jħobbu lill-patruni u lill-festa tagħna għandhom ikollhom din is-cd ta tifkira. Dawn ser ikunu għall-bejgħ minn dakinhar stess tal-marċ għall-prezz ta 3. Triq il-kappillan Hekk kif inġabar l-armar tal-festa 2014, il-membri żgħażagħ tai-għaqda tal-armar tat-triq il-kappillan, bdew janalizzaw x`armar kellu prijorità f`rigward ta` restawr u tlestija ta` xogħlijiet pendenti. Barra minn hekk, sabiex jitkomplew jissebħu Triq il-kappillan u Triq Dun Bernard Haber, saru pjanijiet għall-proġett ġdid, proġett li permezz tiegħu l-grupp ta` żgħażagħ Nadurin li jaħdmu f din l-għaqda ser jesponu l-ħidma tagħhom li tkompli fuq dak li bdew ta` qabilhom. Għalhekk qed issir stedina minn din l-għaqda sabiex il-gimgħa 26 ta`ġunju,, in-nadurin kollha jkunu preżenti għall-inawgurazzjoni ta` dan il-proġett, proprju waqt il-marċ tat-tieni Jum tat-tridu. Triq il-knisja Ftit aktar minn sentejn ilu, l-għaqda Armar Triq il-knisja, daħlet għall-proġett diffiċli li wieħed jista anke jaqta qalbu li jiġi mwettaq. Però bit-tim żagħżugħ u b determinazzjoni, din il-ħolma, ftit ftit qed issir realtà. Eżattament fl-2013, ingħata bidu għal dan il-proġett ambizzjuz billi ttellgħa l-ewwel pavaljun tad-drapp fi Triq il-knisja. Sena wara, fl- 2014, iżżanżnet ukoll l-ewwel bandalora tad-drapp fl-istess triq. Il-proġett jikkonsisti f sensiela ta pavaljuni u bandalori tad-drapp mill-isbaħ. Din is-sena, ser ikun hemm żjieda ma dak li sar sa issa bħala tkomplija ta dan il-proġett. Mill-Ħajja tal-komunità 20

23 Pjazza San Pietru u San Pawl Matul din is-sena tkompla r-restawr tal-palk, biċċa xogħol kbira u li ħadet ħafna ħin biex dan seta jiġi rrestawrat. Il-palk fih 8 pedestalli kbar u 8 pedestalli żgħar, 16-il panewa tal-burdura ta isfel, u 16-il gwarniċ li jeħel ilħadid miegħu. Matul is-sena x-xogħol kien jikkonsisti filli titneħħa ż-żebgħa l-qadima, jinbidel il-panew kollu u jsiru gwarniċi ġodda. Wara dan, l-injam ingħata protezzjoni kontra s-susa, ingħata wkoll żejt tal-kittien biex l-injam jissaħħaħ, żewġ passati undercoat, u fl-aħħar ingħata l-ewwel passata kulur. Flok il-kolonni tal-injam qed isir ornament tal-ħadid bis-simboli ta San Pietru u San Pawl. Ix-xogħol għadu fl-ewwel fażi tiegħu - għaliex wara jmiss li jibda jsir l-irħamar, l-induratura tal-gwarniċi, id-disinni u l-induratura tagħhom biċċa xogħol li permezz tagħha, meta tkun lesta, l-pjazza ser ikollha palk li jixirqilha filwaqt li nkunu żammejna dak li missirijietna ħallewlna. Ħidma li twettqet bi stinkar ta dawk kollha fi ħdan din l-għaqda, sabiex il-palk ikun jista jintrema fil-pjazza b dehra ġdida. Din is-sena wkoll tlestew 3 raġġieri oħra tal-appostli, indurati bid-deheb. Triq San Ġwann Matul din is-sena l-ħidma tal-għaqda Armar Triq San Ġwann kompliet bir-restawr tal-brazzi tal-anġli, kif ukoll ir-restawr tal-alabardi. Ġew irrestawrati wkoll l-pedestalli tal-anġli li kien jinkludi rħamar u induratura bid-deheb. Ġiet anke rranġata u rrestawrata l-faċċata tal-maħżen fejn jintrefa l-armar. Din is-sena wkoll tkomplew il-forom tal-fibre tal-kolonni tal-antarjoli. Triq Tramuntana L-Għaqda Armar Triq It-Tramuntana bħalissa għaddejja b xogħol ta manutenzjoni fuq l-armar eżistenti kif ukoll fuq żewġ kolonni u erba trofej li ser jinħarġu filfesta wara li kien ilhom ma jinħarġu għal xi żmien. Fil-futur hemm il-ħsieb li jitkompla r-restawr fuq żewġ kolonni oħra u l-armi ta fuq l-antarjoli. LUMINARIA ġgunju Triq Xandriku Il-Ħidma tal-għaqda tal-armar ta Triq Xandriku tirrekjedi ħafna xogħol, u l-membri ta din l-għaqda li jinkludi anke grupp ta nisa, jwettqu xogħol li jkompli jsebbaħ din it- Triq. Tajjeb ngħidu li l-armar ta Triq Xandriku huwa antik ħafna u għalhekk għandu bżonn ta restawr illum qabel għada. Din is-sena beda x-xogħol fuq xi kolonni tal-papiet li hemm il-ħsieb li jitkompla fiż-żmien li ġej. Beda wkoll tibdil fl-arbli peress li ħafna minnhom jinsabu fi stat ħażin ħafna. In-nisa fi ħdan il-kumitat ħietu żewġ bandalori u meta dawn jitlestew mill-pittura ser jitpoġġew fil-bidu ta Triq Xandriku. Mis-set ta 28 bandalora, din is-sena ser tiżżanżan l-ewwel waħda, li ġiet imħallsa mill-benefattur Martin Camilleri. Din is-sena wkoll statwa li ġiet irregalata lill-għaqda ser titpoġġa faċċata ta Triq l-imġarr int u tiela mill-imġarr. Fl-istess parti tat-triq ser jiżżanżnu żewġ trofej ġodda. Dan ix-xogħol kollu jitlob ukoll spejjeż, u għalhekk matul din is-sena l-kumitat tal-għaqda ħadem bi sħiħ sabiex ġew organizzati diversi attivitajiet biex jinġabru l-fondi, ħalli x-xogħol imsemmi iktar l fuq ikun possibbli li jitkompla. Ta min ifakkar li din il-ħidma kollha elenkata hawn fuq u ħidma oħra, li kompliet għaddejja anke matul din is-sena mid-diversi kumitati tal-għaqdiet tal-armar, saret u qed issir sabiex sa fejn jistgħu jkomplu jkabbru l-festa tagħna, ad unur San Pietru u San Pawl. Ix-xogħol, is-sagrifiċċji u l-impenn tagħhom ikomplu għaddejjin tul il-jiem kollha tal-festa u jilħqu l-qofol tagħhom fil-ġurnata tant għażiża tad-29 ta Ġunju. Xieraq li f isem in-nadurin kollha ngħidu grazzi lil dawn l-għaqdiet kollha u l-membri tagħhom għax-xogħol dedikat u s-sagrifiċċji li jagħmlu matul is-sena kollha. Din il-ħidma tagħtina kuraġġ sabiex inħarsu l quddiem biex inkomplu naħdmu u nagħmlu festa xierqa ad unur il-patruni tagħna, San Pietru u San Pawl. F isem dawn l-għaqdiet kollha nixtiequ nawguraw lin-nadurin kollha l-festa t-tajba u festa sabiħa kif żgur li jixtiequha San Pietru u San Pawl. Alex Saliba I.T Sales and Services 64, Ta' Said Street, Nadur - Gozo alexandersaliba@gmail.com Tel: Mob: Mill-Ħajja tal-komunità 21

24 ġgunju L-Għaqda Dun Franġisk Grima twaqqfet fis-sena Ilftuħ uffiċjali sar fis-17 ta Novembru 2013 fid-dar Dun Franġisk Grima fi Triq it-tiġrija ġewwa n-nadur. Ta min jgħid xi ħaġa dwar dan il-qassis li għalih issemmiet l-għaqda. 22 Antonia Sammut Dun Franġisk Grima twieled f din id-dar fejn niltaqgħu fl Dun Franġisk kien qassis ħabrieki li qeda x-xogħol pastorali b dedikazzjoni mingħajr ma beża mill-għeja u missagrifiċċju. Kien l-id il-leminja talarċipriet li fih sab għajnuna siewja. Il-poplu fih sab saċerdot li lest jissagrifika ruħu għall-ġid tiegħu. Iżda dawn it-tamiet kellhom jintemmu ħesrem għax ħames xhur biss wara l-ordinazzjoni saċerdotali tiegħu, ġiet marda fuqu. Dan is-saċerdot żagħżugħ miet fit-30 ta Jannar 1939, fl-eta ta 30 sena. Il-kumitat tal-għaqda huwa ffurmat minn għadd ta persuni, fosthom membri tal-kunsill Lokali li għandhom għal qalbhom il-ġid tal-anzjani. Ilmembri tal-kumitat huma: Joe Said, Maria Natoli, Josianne Cutajar, Alfred Rapa, Romeo Pace, Toni Sammut, Joe Buttigieg, Cetta Mifsud, Emily Muscat u Antonia Sammut. L-għaqda hi mmexxija mill-arċipriet Fr Jimmy Xerri. Sar ħafna xogħol ta manutenzjoni f din id-dar biex fiha jkunu jistgħu jsiru l-attivitajiet. Ġie rranġat id-dawl u l-ilma, saret kċina ġdida u tqabbad ġardinar biex jieħu ħsieb il-ġnien u d-dar. L-għan tal-għaqda hu li torganizza attivitajiet ta kull tip biex inżommu lill-anzjani attivi, nuruhom l-importanza tas-soċjalizzazzjoni, nuruhom li kulħadd għandu valur fil-ħajja minkejja l-età u li dejjem hemm u jibqa lok għat-tagħlim. Mill-Ħajja tal-komunità L-Għaqda Dun F ranġisk Grima L-ANZJANI TAGĦNA Il-membri tal-għaqda jaħdmu bissħiħ biex jorganizzaw attivitajiet ta formazzjoni, żjarat edukattivi filmużewijiet u postijiet oħra kemm f Għawdex kif ukoll f Malta. Jiġu organizzati taħdidiet reliġjużi, dwar issaħħa, l-istorja, persuni prominenti, l-arti u l-kultura. Jintwerew films dwar temi reliġjużi u kulturali. Jiġu mistiedna nies li jaħdmu fil-kamp tas-servizzi soċjali, li jitkellmu dwar il-bżonnijiet tal-anzjani u kif wieħed jista jieħu l-benefiċċji dovuti lilhom. Isiru wkoll attivitajiet rikreattivi bħal barbeques fil-bitħa tad-dar. L-anzjani tan-nadur huma kollha mistiedna jattendu għal dawn l-attivitajiet li jsiru kull nhar ta Ħamis filgħodu bejn id-9:30am u l-11:00am. Kull attività tkun imħabbra fuq il-bullettin tal-knisja. Jitqassam programm kull xahrejn lill-membri, li jlaħħqu mal-ħamsin. Min jixtieq jattendi jista jitlob aktar informazzjoni fl-uffiċċju Parrokkjali jew lil xi membru tal-kumitat. Din id-dar ġiet imħollija mill-familja Grima, appositament biex tinbena dar tax-xjuħ. Il-parroċċa mill-ewwel ħadet interess f din il-kawża qaddisa. Fl il-kunsill Lokali kien ħejja pjanta biex tinbena Home for the Elderly f dan il-post. Xi snin ilu, Dun Mario Cassar kien waqqaf għaqda jisimha Gozo Age Concern li wieħed mill-għanijiet prinċipali tagħha kien li f dan illokal tinbena dar residenzjali għallanzjani. Bħalissa qed isiru taħdidiet mal-awtorijiet konċernati biex din id-dar tkun tista tiġi konvertita f dar tal-anzjani, li fiha tkun tista tilqa persuni li qed ifittxu post adattat fejn jirtiraw. Hemm ħafna diffikultajiet biex dan isir imma l-impenn tagħna huwa li dan il-proġett jitwettaq. Id-dar ta Dun Franġisk Grima hi verament rikkezza għar-raħal tagħna u ma niqfux nirringrazzjaw u nitolbu għallqlub ġenerużi li rregalawha lill-knisja. Ta min jgħid ukoll li f din id-dar isiru attivitajiet mill-għaqda Ħbieb tal- Presepju. Dawn jinkludu lezzjonijiet u taħdidiet dwar il-presepji. Isir bazaar, kif ukoll wirjiet speċjali fil-milied u fil-gimgħa Mqaddsa, fejn dan il-lokal jinbidel f ambjent tipiku ta żmien Kristu, fil-palestina. Fin-Nadur hawn ukoll Day Centre għall-anzjani mwaqqaf mill-kunsill Lokali u hu mmexxi minn Ms Gemma Zammit. Jiltaqgħu fis-sala Parrokkjali kull nhar ta Tlieta filgħodu. Hawn ukoll isiru bosta attivitajiet. L-anzjani huma verament għeżież għalina. Ngħożżuhom, nibżgħu għalihom, nieħdu ħsiebhom, inferrħuhom għax kienu huma li rabbewna u edukawna. Fuq kollox huma għad għandhom ukoll valur filkomunità. Ma nabbandunawhomx.

25 JASON SALIBA THE BLACK SMITH LUMINARIA ġgunju GATES SPIRAL STAIRS BALCONIES STAIRCASES PREGNANT WINDOWS M: E: Designed for your specifications! Mill-Ħajja tal-komunità 23

26 ġgunju FIL-FESTA L-KOMUNITÀ TINGĦAQAD UKOLL MAL-EMIGRANTI TAGĦNA Miriam Muscat b kollaborazzjoni ma Charlene Grech Il-jiem tal-festa huma mistennija b ħerqa fil-kalendarju annwali tal-komunità parrokkjali tan-nadur; huwa żmien li matulu l-poplu Naduri jingħaqad biex jiċċelebra b tant ferħ u ħeġġa l-festa ad unur il-qaddisin patruni San Pietru u San Pawl; żmien li jgħaqqad irġiel, nisa, anzjani, zgħażagħ u tfal f attivitajiet diversi, kemm ġewwa l-knisja ddedikata lil dawn iż-żewġ appostli kif ukoll fil-pjazez u fit-toroq tar-raħal, li għal dan iż-żmien jilbsu l-ilbies festiv tagħhom. Grazzi għall-iżvilupp teknoloġiku li sar f dawn l-aħħar deċenni, speċjalment fil-qasam tal-komunikazzjoni, huwa possibbli wkoll li bosta nies oħra jinqħaqdu mal-komunità Nadurija b mod virtwali u jaqsmu magħna lkoll dawn il-ġranet sbieħ tal-festa. Fost dawn insibu lill-emigranti u lill-missjunarji tagħna, li jiffurmaw kategorija oħra għażiża fi ħdan il-parroċċa. Ninsabu ċerti li ħafna minnhom isegwu permezz tal-internet dak li jkun qed jiġri fin-nadur f dawn il-ġranet, u b hekk inaqsu xi ftit l-impatt tad-distanzi kbar u r-realtajiet differenti li jifirduhom minn raħal twelidhom. Filwaqt li nilqgħu fostna lil bosta emigranti li għażlu dan iż-żmien tas-sena biex iżuru lill-familji tagħhom għall-btajjel, ħsibna li jkun ukoll opportun li nagħtu leħen lil bosta oħrajn li għalkemm ma humiex fostna xorta ser ikunu magħqudin magħna spiritwalment u mentalment fiċ-ċelebrazzjonijiet tal-festa ta din is-sena. Għalhekk qegħdin nirriproduċu xi kummenti u ħsibijiet li xi wħud minnhom għoġobhom jaqsmu magħna, bit-tama li dan ukoll ikun mezz ieħor li jqarreb lil dawn l-għeżież parruċċani Nadurin mal-komunità li huma parti minnha. Ta min ifakkar li dan kollu huwa possibbli bis-saħħa ta dawk kollha li joffru s-servizzi tagħhom b mod volontarju fiddiversi mezzi ta komunikazzjoni li għandha l-parroċċa bħal ma huma Radju Luminaria, il-websites u l-paġna tal facebook: u Dawn li ġejjin huma biss ftit ħsibijiet u kummenti oħra li għaddewlna uħud minn Nadurin li jgħixu barra meta staqsejniehom xi jħossu meta jkunu qed isegwu l-festa bl-internet jew mezzi oħra ta komunikazzjoni: Xħin jibda riesaq id-29 ta Ġunju nibda nħossni eċitat fejn nibda infittex fuq l-internet nara kif inhu sejjer l-armar, attivitajiet, briju, nar etċ. Xi kultant niltaqa ma xi ritratt fejn nidher jien, xi familjari u anke ħbieb, fejn jigi ftit ta diżappunt li m iniex ser inkun preżenti għal festa oħra. Imma fl-aħħar mill-aħħar dejjem inkun ferħan li qed nagħmlu festa aħjar minn oħra tul is-snin, għall-patruni tagħna. Hekk kif jiġi jum l-imnarja kemm jekk inkun fuq ix-xogħol jew id-dar dejjem nipprova insib ftit ħin biex nara għallinqas ftit mill festa live fuq l-internet jew fuq xi xandira ta xi stazzjon Malti jew fuq il webcam tal-knisja. Għal ftit mumenti nħossni qed hemm, preżenti waqt il-purċissjoni, xi marċ jew anke l-quddiesa. Ta dan nirringrazzja lilkom u lil min jipprovdi dawn is-servizzi għalina l-emigranti. Kevin Buttigieg Manhattan New York ll-ħin kollu naħseb bħalissa x qed isir meta ma kontx niġi. Issa qed niġi u ngawdi kollox. Xħin kont naraha minn fuq l-internet kont qalbi tinqasam. Jien akkanita ħafna bħalma kienet ommi God rest her soul. Viva San Pietru u San Pawl. U issa għandi l-grandson inġibu every year għallfesta tan-nadur. Rita Mifsud New York USA L-ewwel ħaġa nirringrazzjakom talli ħsibtu fija. Ngħid il-verità il-kanada hi dari issa, u għalkemm din l-art togħġobni ħafna u qiegħda għal qalbi hawn, xħin jasal Ġunju ma nkunx f sabri. Dan iż-żmien nimmissjah ħafna. Hija ħaġa sabiħa, u għalina l-emigranti tfisser ħafna li nkunu nistgħu nsegwu kollox permezz tal-internet. Trid tkun bogħod minn raħal tfulitek biex tkun taf eżatt xi tfisser. L-aktar li niġi kommossa meta joħorgu lil San Pietru Mill-Ħajja tal-komunità 24

27 LUMINARIA ġgunju u San Pawl min-niċċa u litteralment jaqbiżli d-dmugħ minn għajnejja xħin nisma l-antifona. L-Antifona tagħna sabiħa wisq. Ilni disa snin ma nkun hemm għall-imnarja u nispera li ma ndumx ma nerga naraha. VIVA SAN PIETRU U SAN PAWL! Alda Zerafa Ontario Canada Bla dubju x ħin joqrob Ġunju ma nistax ngħid li ma niftakarx fil-festa, mill-ħrug tal-vara sal-aħħar marċ. Dejjem tixtieq li tkun hemm imma mhux dejjem possibbli, però l-internet brings us close to home. M iniex se ngħid li ma niġix xi ftit emozzjonata, speċjalment meta tisma dak il-kor tan-nadur. Tania Attard Astoria N.Y. Huwa impossibli għalija u għall-familja li nkunu Malta kull sena però inkun fuq ix-xwiek biex nara il-ħruġ min-niċċa u l-attivitajiet kollha li jsiru fil-jiem tal-festa. B sitt sigħat differenza fil-ħin kultant tkun iebsa biex insegwu l-istreaming però dejjem rajna kollox. Bħala persuna attiva fin-nadur inħossa ħafna li ma nkunx preżenti fil-briju pereżempju; u xħin nara d- dimostrazzjoni u l-istatwa u jindaqq l-innu niġi emozzjonata ħafna!! Imma għalkemm qegħdin il-bogħod xorta nkunu hemm fl-ispirtu. Il-festa it-tajba vspp. Melissa Grima New York S issa darba tliftha għadni l-festa għax dejjem inżilt. Jiena minn dejjem kont inħobba l-festa taghna! Dan issajf ħa nimmissjaha ħafna għax mhux għal Malta, imma grazzi tas-servizz li toffru bl-internet jirnexili nara ftit. Nissuġġerixxi kieku tivvintaw farka oħra cameras fit-toroq prinċipali jew inkella xi ħadd volontarju jittrażmetti ftit live xi jkun jiġri mat-toroq. Hija ħaġa sabiħa tara l-banda bilbriju magħha u nies jiċċelebraw il-festa tal-patruni tagħna. Jiena xħin tasal il-gimgħa tal-festa meta nkun hawn New York nixħet cd tal-banda Mnarja fir-radju u noqgħod nisma farka marċijiet tal-festa. Min jafni sew jaf li meta kont Għawdex kont imdaħħla f ħafna kumitati u kont bandista wkoll, allura meta ma nkunx parti mqar preżenti fil-festa, tħossa farka hux ix-xenqa li tkun hemm fosthom tiċċelebra. Irrid inħeġġeġ imma liż-żgħażagħ joħorgu jiċċelebraw aktar matul il-festa kollha.! U għinu fit-tiżjin tat-toroq u għaqdiet oħra. Kull ma tagħmlu hu ġid għar-raħal tagħkom. Nixtieq il-festa t-tajba lil kulħadd! Inkun niċċelebra magħkom minn New York. Viva ż-żewġ!! Ashley Ann Camilleri Fenech New York USA I always wish I am there during the feast especially when I hear the morning mass and the beautiful music. My favourite is the Pietru Pawlu song they sing. Unfortunately I don t know all the words to it. The whole week I am singing it. My other favourite part that I miss is the Marċ tal-ħdax. I always want to be there when I hear the Banda. I wake up early to listen. Sometimes I set my alarm so I don t miss it. This year...god willing, I will be there for the last two days of the festa! Viva Pietru Pawlu! (Dejjem nixtieq li nkun hemm għall-festa speċjalment meta nisma l-pontifikal u l-mużika sabiħa. L-aktar għal qalbi hija l-antifona ta Pietru u Pawlu. Sfortunatament ma nafx il-kliem kollu tagħha imma nkanta kif naf matul il-ġimgħa kollha. Attività oħra li nixtieq inkun hemm għaliha hi l-marċ tal-ħdax. Dejjem nixtieq li nkun hemm meta nisma l-banda. Inqum kmieni filgħodu biex inkun nista nisma. Nagħmel l-iżveljarin biex żgur ma nitlifhiex. Jekk Alla jrid din is-sena ser inkun hemm għall-aħħra jumejn tal-festa. Viva Pietru Pawlu!) Michelle Tabone Mifsud Astoria New York Well, if I can t make it to be present for the big day obviously it s a very sad day. If I m lucky enough on the big day and I m not working I intend to go to the Catholic school where they seem to celebrate mass dedicated to the Saints and on one occasion I took a statue which was given to me by Sam Portelli and managed to give it to the priest to put it on the altar. I felt a great pride of doing that and had to smile as I thought how different it was from the way my village celebrates the big Saints. Once, when my girls were young, their teacher asked them if anyone of the classmates could find a holy picture of St Peter and St Paul because the school did not have any. My girls knew where to get them one. They told the school that mum got dozens of them because they celebrate St Peter and St Paul in a big massive feast where it s very scalding hot on that day and the band playing and people eating pastizzi. Nowadays things are so different and obviously I can t wait to catch up with what is going on, through the internet. It s been such a good picture of the recorded feast lately, that it puts you in the spirit of the celebration. Of course I try to sing to the playing band and most of the time I get told off by my husband or one or the other of my girls because they can t understand what it is all about. And obviously you can t blame them. They have not been lucky like me being born in such a wonderful, friendly, religious village!! Viva n-nadur u Viva ż-żewġ. That s mostly when I really, really miss my old village friends...enjoy the feast and keep safe. Mill-Ħajja tal-komunità 25

28 ġgunju (Meta ma nkunx nista niġi hemm għall-festa għalija tkun ġurnata ta dwejjaq. Jekk b xorti tajba nhar il-festa ma nkunx xogħol allura nipprova mmur il-quddiesa fl-iskola kattolika fejn mid-dehra jiċċelebraw il-festa wkoll. Darba niftakar kont ħadtilhom statwa żgħira ta San Pietru u San Pawl li kien tahieli Sammy Portelli, u tajtha lill-qassis li poġġieha fuq l-altar. Kont mdaqqa ħafna li għamilt hekk u tbissimt hekk kif innutajt d-differenza li biha tiġi ċċelebrata l-festa ad unur dawn il-qaddisin ġewwa r-raħal tiegħi. Darba meta t-tfal kien għadhom żgħar l-għalliema staqsiethom jekk jistgħux iġibu santa ta San Pietru u San Pawl għax l-iskola ma kienx hemm. It-tfal qalulha li l-mummy għandha ħafna għax minn fejn ġejja hi jiċċelebraw festa kbira lil dawn ilqaddisin bil-banda ddoqq taħt xemx tiżreġ u n-nies jieklu l-pastizzi. Illum l-affarijiet inbidlu u ovvjament inkun fuq ixxwiek biex nara dak li jkun qed jiġri permezz tal-internet. Il-festa qed tkun irrekordjata b mod tant tajjeb li tpoġġi lil dak li jkun fl-ispirtu taċ-ċelebrazzjonijiet. Ħafna drabi nibda nkanta mall-banda jew il-mużika u r-raġel u t-tfal jibdew jinkuni għax ovvjament ma jafux xi jkun qed jingħad. U ma tlumhomx għax imsieken ma kienux xortihom tajba bħali li twelidt f raħal tant sabiħ u reliġjuż li jilqa lil kulħadd. Viva n-nadur u viva ż-żewġ. Dan hu l-aktar żmien li fih jonqsuni l-ħbieb għeżież tar-raħal tiegħi...iddevertu u ħudu ħsieb!) Maria Concetta Muscat-Lipscombe Cambridge United Kingdom Memorji ta ferħ u swied ta qalb għax miniex ingawdi magħkom il-festa li hi tant għal qalbi. Meta nara fuq l-internet, dmugħ u ferħ fl-istess ħin, speċjalment meta tkun ħierġa l-vara u nisma l-antifona. Joan Attard Melbourne Victoria Australia When the 29th of June approaches, my mind naturally turns to our beautiful village of Nadur. The feast of St. Peter & St. Paul is one that has much sentiment to my brothers and l. We were very lucky to have experienced the festa as children and adults on many occasions, thanks to our parents. I keep wondering what s going on at this moment in the piazza? To see the excitement of its people especially when the statue is taken out from its display cabinet in the church is always an eye opener. It s great to see that the passion has no sign of dying down. Such a celebration which goes on for days with much jubilation always touches my heart. I love the Church and all its beauty but let s not forget the real festa, the Mass. Such a beautiful vigil and well attended. I always imagine myself being there again, one day. Though l live overseas, a little of me always remains in Nadur after each visit and when the festa comes around a little spark inside ignites with pride of the town my heritage hails from. We are truly blessed here in Melbourne though, for we have great Nadur people (Australian Nadur Association) who have brought their passion here and who have kept the festa going with a Mnarja Dinner Dance followed by a Mass & procession the next day. So it s the next best thing to not being in Nadur. We always get onto the internet to see all the colour and festivities from the websites and facebook. I get my Mum to come over and watch with me. It can be exciting when a face pops up you know. Seeing family and friends, the church and piazza and all the different aspects of the actual feast is wonderful. It s great that you share your festa with all of us abroad. It keeps the link alive. Happy Mnarja Festa to Nadur and all Nadurin abroad!!! (Meta jkun qed joqrob id-29 ta Ġunju moħħi dejjem idur fuq ir-raħal sabiħ tagħna tan-nadur. Il-festa ta San Pietru u San Pawl hija wisq għażiża għalija u għal ħuti. Grazzi għal ġenituri tagħna stajna nkunu hemm u nesperjenzaw il-festa għal diversi drabi, kemm meta konna tfal u anke meta kbirna. Fi żmien il-festa bla ma rrid moħħi jibda jhewden u nħaseb tgħid x qed jiġri bħalissa fil-pjazza? Huwa ta pjaċir meta wieħed jara l-ferħ tan-nies jiċċelebraw speċjalment meta toħroġ l-istatwa min-niċċa. Huwa nkoraġġanti li wieħed jinnota l-ħeġġa għall-festa u li ma jidhirx li din il-ħeġġa qed tonqos. Ċelebrazzjonijiet bħal dawn li jibqgħu għaddejjin għal jiem sħaħ dejjem imissuli qalbi. Jien inħobb il-knisja bis-sbuħija kollha tagħha imma wieħed ma jridx jinsa li l-qofol tal-festa huma l-funzjonijiet reliġjużi. Ċelebrazzjonijiet tant sbieħ li għad għandhom attendenza numeruża. Dejjem nimmaġina li għad nerġa niġi...għalkemm noqgħod barra, dejjem inħalli parti żgħira minni n-nadur, kull darba li niġi u meta tasal il-festa ġo fija titkebbes xrara ta kburija fir-raħal minn fejn tnissilt. Hawn f Melbourne għandna x-xorti li għandna nies Nadurin (Australian Nadur Association) li ġabu l-imħabba għall-festa magħhom u baqgħu jiċċelebrawha permezz tal-imnarja Dinner Dance u l-għada permezz ta quddiesa u purċissjoni. Dejjem nidħlu fuq l-internet biex insegwu l-festi u l-kuluri mis-siti elettroniċi u l-facebook. Inġib ukoll lill-ommi biex toqgħod tara miegħi. Kemm nifirħu meta naraw xi wiċċ mhux ġdid ta xi ħadd li nafu. Li tara nies tal-familja u ħbieb, il-knisja, il-pjazza u l-aspetti differenti tal-festa huwa sabiħ wisq! Huwa tajjeb li taqsmu dawn iċċelebrazzjonijiet magħna lkoll li ninsabu msefrin. B hekk il-kuntatt jibqa ħaj. Il-festa t-tajba lin-nadur u lin-nadurin kollha li huma msefrin!) Natalie Tabone Sillato Melbourne Australia Mill-Ħajja tal-komunità 26

29 LUMINARIA ġgunju What can I say about my beloved Nadur!!! I have always loved my beautiful village. I come from a family that loves everything about Nadur. Since I was a little girl I always took big interest in ceremonies held in the Majestic Beautiful Church of St Peter and St Paul. June was always a special month and I always waited for it to come so eagerly. My Dad Karmnu helped carry the Beautiful Statue on June 29 and that was very special to me. October 1990 I left my beloved Nadur to start a new life in NYC. Every year towards the end of May I start thinking about the Festa; it hurts way too much not being able to be there to celebrate with the Nadurin. It never changes, it doesn t get better, if anything it gets worse by time. I was lucky enough last year to celebrate the Imnarja with all my Family. My kids did their Confirmation on June 28. That day was one of the best days of my life. Watching Imnarja on the Internet has nothing to do and it does no justice to being there in that square. Watching the statue coming out of church and going down the stairs, the fireworks, the people all excited. I am grateful for all the hard work that has been done for us people that live abroad so we can see what s going on in Church and around Nadur. Please keep up the good work. I want to wish all Nadurin il Festa it tajba u ngħidilkom iddevertu u VIVA SAN PIETRU U SAN PAWL. Thank you very much. (X nista ngħid fuq ir-raħal maħbub tiegħi tan-nadur! Jiena dejjem ħabbejtu lil dan ir-raħal sabiħ. Ġejja minn familja li tħobb kulma għandu dan ir-raħal. Minn meta kont ċkejkna dejjem interessajt ruħi fil-funzjonijiet kollha li kienu jinżammu ġewwa l-knisja maestuża ddedikata lil San Pietru u San Pawl. Ġunju minn dejjem kien xahar speċjali u dejjem stennejtu jiġi bil-ħerqa. Missieri Karmnu kien jerfa l-istatwa sabiħa nhar il-festa u għalija din kienet xi ħaġa speċjali. F Ottubru tal ħajjet lir-raħal maħbub tan-nadur u bdejt ħajja ġdida ġewwa New York City. Għall-aħħar ta Mejju ta kull sena nibda naħseb fil-festa. Il-fatt li ma nistax inkun hemmbiex niċċelebra mal-bqija tan-nadurin ikiddni mhux ftit. U aktar ma jgħaddi ż-żmien aktar tħoss din il-weġgħa tikber. Kont iffortunata li s-sena l-oħra ċċelebrajt l-imnarja flimkien mall-familja kollha tiegħi għax uliedi għamlu rċevew il- Griżma tal-isqof fit-28 ta Ġunju. Dak kien wieħed mill-isbaħ jiem ta ħajti. Ma tistax tqabbel dak li tħoss meta tara l-festa fuq l-internet ma dak li tħoss meta tkun hemm fil-pjazza. Li tara l-istatwa ħierġa mill-knisja, hi u titniżżel mit-taraġ tazzuntier, il-murtali u n-nar tal-festa, in-nies kollha ħerqana! Jiena grata lejn dak kollu li sar b risqna kollha li ngħixu barra minn Malta biex b hekk nistgħu nsegwu dak li jkun qed jiġri fil-knisja u madwar in-nadur. Jekk jogħġobkom komplu għamlu dan ix-xogħol siewi. Nixtieq nawgura lin-nadurin il- Festa t-tajba u ngħidilkom iddevertu u VIVA SAN PIETRU U SAN PAWL. Grazzi.) Gracie Pisani New York Jien minn dejjem kont dilettant tal-festa u tan-nadur Tagħna. Infatti kont bandist mall-banda Mnarja kif ukoll kont il-mazzier tal-bażilika, u għalhekk il-festa tkun fil-vini tiegħi. Jien emigrajt fl-1973 u minn dak iż-żmien id-dinja tbidlet ħafna. Dak iż-żmien ma kellna xejn, u biex nisimgħu kif marret il-festa, jew konna nċemplu jew inkella bl-ittri, jiġifieri nkunu nafu l-aħbarijiet tal-festa gimgħat wara. Illum għal grazzja ta Alla għandna r-radju Luminaria kif ukoll bl-internet naraw kollox u dirett. Hawnhekk nixtieq nirringrazzja lilkom kollha li tagħtu tant ħin volontarju, biex aħna nkunu nistgħu ngawdu magħkom. Jien personali fit-18 ta Ġunju nġib l-istatwa ta San Pietru u San Pawl filħanut tagħna (Malta Bake Shop). Għandi rokna fil-ħanut li nżejjinha kollox aħmar u bil-gandlieri, fjuri u bandalori. F jum il-festa nagħmel il-festa live fuq it-tv fil-ħanut ħalli mhux biss aħna naraw il-festa imma wkoll l- klijenti. Ikollna atmosfera tal-festa! Issa nieħu l-opportunità biex nawgura l-festa t-tajba lin- Nadurin imxerrda mal-globu kollu. Viva San Pietru u San Pawl. Saħħiet u God Bless. Charlie Paul Buttigieg Toronto Ontario Żmien il-festa huwa bla dubju iż-żmien li fih niftakar iż-żmien sabiħ tat-tfulija. Iż-żmien li n-nadur jilbes l-isbaħ libsa u l-atmosfera tkun waħda mill-isbaħ. Għalija li ma nkunx preżenti għall-festa tfisser li ma nistax ngħix dik l-atmosfera hekk sabiħa, u f qalbi x-xewqa ta ritorn lejn dik in-nostalgija jkun qawwi ħafna. U ngħid il-verità, nippreferi ma narahiex fuq l-internet għax iktar nimtela b dieqa. Però ovvjament, permezz tal-mezzi soċjali, illum ma tistax tinqata, allura meta nara r-ritratti u l-attivitajiet tal-festa nibda nosserva u nara x inbidel, x baqa l-istess, min huma n-nies, u sentimenti ta nostalġija u tama li filfutur qarib inkun nista nipparteċipa f dawn l-attivitajiet. Giovann Tabone Manila Philippines Meta nara l-festa fuq l-internet inħossni li rrid inkun hemm ħa niċċelebra magħkom. Rita Xuereb Australia P.S. Ħallejna ħafna mid-diskors kif kitbuh huma biex issentimenti tagħhom joħorġu aktar awtentiċi. Nittamaw li dan l-għan jintlaħaq. Nawguraw lin-nadurin kollha, dawk qrib u dawk il bogħod, il-festa t-tajba! Mill-Ħajja tal-komunità 27

30 ġgunju Danica Cassar Tifkira xierqa tal-ħidma saċerdotali ta Dun Joshua Muscat u Dun Joe Galea Din is-sena l-kongregazzjoni sależjana qed tfakkar il-mitejn sena mit-twelid tal-qaddis fundatur tagħha, San Ġwann Bosco. Ġewwa Nichelino, filprovinċja ta Turin fl-italja, dan il-biċentinarju ġie kkommemorat ukoll permezz tal-inawgurazzjoni ta statwa ġdida tal-bronż li tirrappreżenta lil dan il-qaddis patrun tat-tfal u ż-żgħażagħ. Iżda din l-istatwa, li ġiet inawgurata nhar is-17 ta Mejju li għadda, għandha wkoll rabta speċjali mad-djoċesi ta Għawdex b mod partikolari għallparroċċa tagħna tan-nadur u dik tal-fontana. Dan għaliex din l-istatwa ġiet imwaqqfa bħala tifkira ta żewġ saċerdoti Għawdxin, Fr Joe Galea mill-fontana u Fr Joshua Muscat min-nadur, li bħal Don Bosco ħadmu u wettqu l-ministeru saċerdotali tagħhom fost il-komunità ta Nichelino, b mod speċali fost it-tfal u ż-żgħażagħ fl-oratorju ta din il-lokalità. U r-residenti ta din il-parroċċa ddedikata lit-trinità Qaddisa, li tassew apprezzaw il-ħidma u ħabbew lil dawn iż-żewġ saċerdoti żgħażagħ Għawdxin, riedu li jirrikonoxxu l-ġid li wettqu dawn iż-żewġ saċerdoti fost din il-komunità sakemm il-mulej għoġbu jsejħilhom għal għandhu. Ilħidma tagħhom f Nichelino qaletilhom mingħand irresidenti t-titlu ta Don Bosco ieħor miexi fosthom. Din kienet l-idea li minnha ħareġ il-proġett ta dan ilmafkar, li ġiet interpretata f forma ta skultura magħmula mill-artist Għawdxi, John Grima. Il-figura ta Don Bosco tirrappreżenta l-ħidma ta dawn iż-żewġ qassisin fost iżżgħażagħ u t-tfal, għalhekk ħdejn Don Bosco hemm it-tfal imdawrin miegħu jilgħabu l-ballun. Il-ballun jissimbolizza l-oratorju tal-futbol bl-isem ta Don Bosco stess, li ħadu ħsiebu ż-żewġ saċerdoti. L-istil tal-istatwa huwa modern u kontemporanju u juri li l-ispirtu ta Don Bosco għadu jgħix fostna llum. L-istatwa tinsab quddiem il-knisja tas-santissma Trinità fejn dawn is-saċerdoti wettqu l-ministeru saċerdotali tagħhom. Fr Joshua kompla miexi fuq il-passi li bena l-ħabib kbir tiegħu Fr Joe. Il-frott tal-ħidma tagħhom għadu evidenti sal-ġurnata tal-lum u dan jixhduh il-ħafna nies li attendew għall-inawgurazzjoni ta din l-istatwa li se tibqa tfakkar il-ġid kbir li t-tnejn li huma għamlu permezz tal-ħidma tagħhom. Iċ-ċeremonja tal-inawgurazzjoni kienet tikkonsisti f quddiesa u wara sar il-kxif tal-istatwa. Dan huwa ġest sabiħ li jirrikonoxxi l-ħidma ta dawn is-saċerdoti li fiż-żmien tagħhom f Nichelino serqu ħafna qlub ta nies ta kull età! J Alla t-tifkira ta dawn iż-żewġ saċerdoti mid-djoċesi ta Għawdex tkun ukoll ta ispirazzjoni għal żgħażagħ oħrajn biex jilqgħu s-sejħa tal-mulej u jaħdmu fl-għalqa tiegħu. 28 Storja, Kultura u Attwalità

31 Festi solenni f ġieħ il-prinċpijiet tal-appostli SAN PIETRU U SAN PAWL ġgunju U LUMINARIA intom ukoll, bħal ġebel ħaj, inbnew f dar spiritwali (1Pt 2,5) li ser jiġu ċċelebrati fil-knisja Arċipretali, Matriċi, Kolleġġjata Insinji u Bażilika tan-nadur, Għawdex affiljata spiritwalment mal-bażiliċi Papali ta San Pietru fil-vatikan u San Paolo Fuori le Mura ġewwa Ruma Mit-18 sad-29 ta Ġunju Il-Ħamis, 18 ta Ġunju ĦRUĠ TAL-ISTATWA MIN-NIĊĊA 5.30pm 6.30pm 7.00pm Quddiesa. Rużarju. Quddiesa Konċelebrata mmexxija mill-arċipriet Mons. Jimmy Xerri bil-parteċipazzjoni tal- Banda Mnarja. Wara, din tkompli tesegwixxi l-antifona u l-innu Marċja lil San Pietru u San Pawl waqt il-ħruġ tal-istatwa min-niċċa u tingħata l-barka sagramentali. Jintwera filmat qasir imnebbaħ mill-pittura tal-koppla, dwar ilmartirju ta San Pietru u San Pawl, xogħol ta Paul Green. Ikun hemm ħruq ta nar tal-ajru. 8.30pm Tombla kbira fil-pjazzetta 28 ta April 1688, b risq l-ispiża tal-baned għall-festa tal-imnarja. PROGRAMM TA MATUL IN-NOVENA 5.30pm Quddiesa. 6.30pm Rużarju. 7.00pm Quddiesa tan-novena, Kurunella, Antifona u Barka Sagramentali. Il-Ġimgħa, 19 ta Ġunju: L-ewwel Jum tan-novena 8.00am Is-saċerdoti joħorġu jqarru u jqarbnu lill-morda tal-parroċċa bħala tħejjija għall-festa. JUM IT-TFAL 7.00pm Quddiesa mmexxija minn Fr Geoffrey G. Attard, bis-sehem tat-tfal tal-parroċċa. 8.30pm R3CONNECTED: serata ta varjetà mtellgħa mill-adolexxenti u ż-żgħażagħ tan-nadur Teen & Youth Centre, bil-kollaborazzjoni tal-kunsill Lokali. Għal din is-serata ġew mistednin l- Ekklesia Sisters u Fabrizio Faniello, li flimkien mal-kant jaqsmu wkoll l-esperjenzi tagħhom. IS-SIBT, 20 ta Ġunju: It-Tieni Jum tan-novena - JUM IL-KOMUNITÀ 4.30pm 6.00pm 7.00pm 8.30pm Quddiesa li fiha jiġi ċċelebrat is-sagrament taż- Żwieġ. Quddiesa. Quddiesa mmexxija minn Fr Joe Portelli. Janimaw il-quddiesa l-membri tal-kunsill Parrokkjali u dawk tal-kumitat Festi Esterni. Ftuħ tal-wirja Agrarja u ta Artiġjanat fi Pjazza l-arċipriet Dun Martin Camilleri, organizzata mill-kunsill Lokali tan-nadur, fejn jiġu esebiti diversi prodotti agrikoli, għodod u oġġetti tal-bdiewa, u artiġjanat Naduri. Din is-serata tinkludi ikel u xorb tipiku Malti, kant, daqq u żfin tradizzjonali fosthom is-sehem ta Benny u Tonia, u l-imnarja Folk Group. IL-Ħadd, 21 ta Ġunju It-Tielet Jum tan-novena - JUM IŻ-ŻGĦAŻAGĦ 8.30am 10.30am 11.00am Konċelebrazzjoni solenni. Quddiesa mmexxija minn Fr Joseph Curmi blomelija mid-djaknu Mario Curmi bis-sehem tal-adolexxenti u ż-żgħażagħ tal-parroċċa fejn issir talba għall-grupp li se jmur il-missjoni fil- Perù. Issir ġabra għall-missjoni ta Fr Raymond. Isir it-tberik tal-annimali u pets mill-arċ. Mons. Jimmy Xerri, u wara s-sindku Edward Said iqassam tifkira lil dawk kollha li ħadu sehem. 29

32 ġgunju It-Tnejn, 22 ta Ġunju Ir-Raba Jum tan-novena - JUM IL-FAMILJA 7.00pm 8.30pm Quddiesa mmexxija minn Fr Joe Buttigieg Ofm Kap., bis-sehem tal-familji kollha, speċjalment dawk li għalqu 50 sena u 25 sena miżżewġin u dawk li żżewġu din is-sena, flimkien malgrupp tal-koppji li jiltaqgħu kull xahar. F din iċ-ċelebrazzjoni jiġi amministrat is-sagrament tal-magħmudija. Wara jkun hemm festin fiċ- Ċentru Parrokkjali. Festa Tfal fi Pjazza San Pietru u San Pawl organizzata mill-kunsill Lokali. Ikun hemm logħob u attrazzjonijiet bla ħlas għat-tfal kif ukoll spettaklu ta talent minn tfal Nadurin u oħrajn. It-Tlieta, 23 ta Ġunju Il-Ħames Jum tan-novena - JUM IR-RELIĠJUŻI 7.00pm Quddiesa mmexxija mill-gwardjan Patri George Bugeja Ofm bis-sehem tas-sorijiet u tar-reliġjużi rġiel. Nintroduċu grupp t abbatini 9.00pm ġodda. Big Band Adventures, Programm Mużikali Annwali mill-banda Mnarja fi Pjazza Arċipriet Dun Martin Camilleri, taħt id-direzzjoni ta Mro Joseph Grech L.C.C.M., li jittella bilkollaborazzjoni tal-kunsill Lokali tan-nadur. L-Erbgħa, 24 ta Ġunju: Is-Sitt Jum tan- Novena - JUM IL-VOKAZZJONIJIET 7.00pm Konċelebrazzjoni solenni mmexxija mill- E.T. Mons. Isqof Mario Grech li fiha l-komunità Parrokkjali tifraħ f għeluq is-60 sena saċerdozju tal-mons. Martin Portelli. L-orkestra u l-kor jesegwixxu l-quddiesa ġdida Papa Benedittu XVI tal-mro Mons. Martin Portelli u b ringrazzjament jitkanta t- Te Deum. Mistiedna b mod speċjali l-familjari ta dan is-saċerdot, il-grupp tal-abbatini u l-familji tagħhom, flimkien mas-saċerdoti u reliġjużi 9.00pm tal-parroċċa. Tombla b risq il-festi esterni, fi Pjazza 28 t April Il-Ħamis, 25 ta Ġunju: L-Ewwel Jum tat-tridu JUM IL-BENEFATTURI 7.00pm Konċelebrazzjoni Solenni mmexxija mill-kan. Ġużepp Grech, bl-omelija tat-tridu minn Mons. Ġużeppi Farrugia, bis-sehem tal-benefatturi u dawk li jagħmlu l-offerta kull xahar għall-knisja. Ikollna magħna lil Fr Douglas Youssif saċerdot mill-iraq li jaħdem mal-insara rifuġjati ta Erbil. Tiġi esegwita l-quddiesa Sanctae Annae tal- Mro Antoine Theuma. 9.00pm L-Ikla Tradizzjonali fi Pjazza l-arċipriet Martin Camilleri, organizzata mill-parroċċa bilkollaborazzjoni tal-kunsill Lokali, bis-sehem tal-greenfields flimkien mal-mistiedna speċjali: l-imnarja Folk Group, The Gozo Boy, Rebecca Bonello, Elaine Haber u Jolene Samhan. F din il-lejla, numru ta karozzini jkunu disponibbli għal dawk kollha li jixtiequ jagħmlu dawra bihom mat-toroq tan-nadur imżejna għall-festa. Jiġi servut ikel tradizzjonali Malti. Il-Ġimgħa, 26 ta Ġunju: It-Tieni Jum tat-tridu JUM IX-XANDIR TAL-KELMA 5.00pm Quddiesa li fiha jiġi ċċelebrat is-sagrament taż- Żwieġ. 5.30pm Quddiesa fil-knisja tal-qalb ta Ġesù. 7.00pm Konċelebrazzjoni Solenni mmexxija mill- Vigarju Ġenerali Mons. Tarcisio Camilleri f għeluq it-48 sena mill-għoti tat-titlu ta Bażilka, bl-omelija tat-tridu minn Mons. Ġużeppi Farrugia. F din il-konċelebrazzjoni isir il-pussess tal-kanoniċi ġodda, Dun Loreto Tabone u Dun Joe Portelli. Mistiedna l-gruppi u l-għaqdiet parrokkjali, dawk li jaħdmu fir- Radju Luminaria, id-distributuri tal-bullettin, il-grupp tal-qaddejja tal-altar, dawk li jnaddfu l-knisja, dawk li jagħmlu l-ward u l-voluntiera. Tiġi esegwita l-quddiesa Lauda Sion tal-mro. Mons. Martin Portelli. 9.30pm 11.50pm Marċ li jibda minn Triq ir-rabat jgħaddi minn Triq il-knisja u jispiċċa fi Triq Diċembru Tlettax, jakkumpanja l-istatwa tal-għoti tal-missjoni tal-appostli Pietru u Pawlu, bis-sehem tal- Banda Santa Margerita Ta Sannat u l-banda Ite ad Joseph tal-qala. Tlugħ tal-istatwa fuq il-pedestall fi Triq Diċembru Tlettax, waqt li l-banda ddoqq l-innu marċ Lil San Pietru u San Pawl. Wara jibda spettaklu ta nar, karti u dawl sinkronizzat malmużika bis-sehem tal-kantanti Chiara u Ludwig Galea. Is-Sibt 27 ta Ġunju: It-Tlielet Jum tat-tridu JUM L-EMIGRANTI U R-RESIDENTI BARRANIN U D-DIMOSTRAZZJONI TA SAN PIETRU U SAN PAWL (Bħal-lum eżatt mitt sena ilu ġiet inawgurata l-koppla) 4.45pm Quddiesa li fiha jiġi ċċelebrat is-sagrament taż- Żwieġ. 7.00pm Konċelebrazzjoni Solenni mmexxija minn Mons. Salv Muscat bl-omelija tat-tridu minn Mons. Ġużeppi Farrugia bis-sehem talemigranti li jkunu fostna għall-festa, li wara 30

33 LUMINARIA ġgunju 9.00pm 9.15pm 9.30pm 12.00am 12.15pm 12.30am huma mistiedna għal bibita flimkien. Tiġi esegwita l-quddiesa Maria Assunta tal-mro Mons. Martin Portelli. Marċ mill-banda Mnarja mill-każin sal-pjazza. Marċ mill-każin tal-banda sal-pjazza, millbanda San Ġużepp ta Għajnsielem, li wara tesegwixxi programm mużikali fuq il-planċier. Dimostrazzjoni bl-istatwa tradizzjonali ta San Pietru u San Pawl, li titlaq minn quddiem il-bażilika u ddur mat-toroq tal-purċissjoni akkumpanjata mill-banda Mnarja u l-banda San Girgor ta Kerċem. Tlugħ tal-istatwa ta San Pietru u San Pawl fuq il-pedestall prinċipali fil-pjazza, waqt li l-banda Mnarja tesegwixxi l-innu Marċ Lil San Pietru u San Pawl. Feature imħejji mis-sotto-kumitat Żgħażagħ Mnarja. Ħruq tal-logħob tan-nar tal-art. Il-Ħadd, 28 ta Ġunju Lejliet is-solennità ta San Pietru u San Pawl (Bħal-lum mitejn sena ilu ġiet fondata l-qanpiena l-kbira, fuq iz-zuntier tal-knisja) 8.00am Quddiesa ta ringrazzjament l Alla li fiha jitkanta t- Te Deum am Quddiesa speċjali bis-sehem tal-anzjani u l-morda u dawk li jieħdu ħsiebhom. Jiġi amministrat is-sagrament tal-griżma tal- Morda. 4.30pm Quddiesa. 6.00pm Translazzjoni Pontifikali mmexxija mill-e. T. Mario Grech, li titlaq mill-knisja tal-qalb ta Ġesù lejn il-bażilika. Wara, Mons. Isqof Mario Grech imexxi l-għasar Pontifikali, assistit mir-rappreżentanza tal-kapitlu Katidrali u mill-kapitlu u Kleru tal-bażilika. Jintemm bl-antifona u l-barka Ewkaristika. Tindaqq il-qanpiena l-kbira f għeluq il-mitejn sena tagħha. 8.00pm Quddiesa bis-sehem taż-żgħażagħ talparroċċa. Attivitajiet esterni: 8.00am Tiġrija Tradizzjonali taż-żwiemel fit-triq Ta Xħajma organizzata mill-kunsill Lokali. Jiġu ppreżentati l-premjijiet mis-sindku Edward Said. 5.30pm Marċ mill-banda Mnarja mill-każin sal-pjazza, fejn tilqa lil Mons. Isqof Mario Grech. 9.05pm Spettaklu ta nar tal-ajru u show ta nar sinkronizzat. 9.30pm Marċ mill-banda Victory tax-xagħra minn Triq il-knisja sal-pjazza, fejn tesegwixxi programm Mużikali fuq il-palk prinċipali. 9.30pm 10.00pm 12.30am Marċ mill-banda La Stella tal-belt Victoria minn ħdejn il-każin tal-banda. Marċ mat-toroq prinċipali tal-purċissjoni, fejn jieħdu sehem il-banda Mnarja u l-banda La Stella tal-belt Victoria. Wirja ta logħob tan-nar tal-art. It-Tnejn, 29 ta Ġunju Jum il-festa - SOLENNITÀ LITURĠIKA TA SAN PIETRU U SAN PAWL Ħin tal-quddies: Fil-Bażilika: 5.15am, 6.30am, 8.00am, 9.00am (Pontifikal Solenni), 11.45am u 5.00pm Fil-Knisja tal-qalb ta Ġesù: 7.00am u 10.30am Sorijiet Franġiskani: 6.30am Fil-Kappella taċ-ċimiterju Ta Kenuna: 10.00am Funzjonijiet u Ċelebrazzjonijiet Liturġiċi: 8.45am Korteo li jitlaq mid-dar Parrokkjali lejn il- Bażilika, immexxi mill-e.t. Mons. Isqof Mario Grech, flimkien mal-kapitlu u Kleru tal- Parroċċa. 9.00am Konċelebrazzjoni Pontifikali Solenni mmexxija mill-e.t. Mons. Isqof Mario Grech. Wara t-tħabbira tal-evanġelju, Fr Richard N. Farrugia jaqsam magħna l-messaġġ fl-okkażjoni tassolennità ta San Pietru u San Pawl. Tiġi esegwita l-quddiesa ta Mro. Giuseppe Camilleri. 6.30pm Għasar Solenni mmexxi minn Mons. Arċipriet Jimmy Xerri, assistit mir-reverendissimu Kapitlu tal-kolleġġjata, Bażilika ta San Pietru u San Pawl. 8.00pm Ħruġ tal-istatwa titulari ta San Pietru u San Pawl mill-bażilika, fejn il-banda Mnarja ddoqq l-innu Divi Sovrani tal-arċipriet Anton Camilleri, taħt it-tmexxija tas-surmast Joseph Grech bis-sehem tal-kor tal-parroċċa, Jubilate Deo. Il-Purċissjoni titmexxa minn Mons. Arċipriet Jimmy Xerri flimkien mal-kapitlu u Kleru tal-parroċċa pm Dħul tal-purċissjoni fil-bażilika, Antifona u Barka Ewkaristika. Attivitajiet Esterni: 11.30am Marċ popolari ta filgħodu mill-baned Santa Elena ta Birkirkara u Żejtun taż-żejtun, li jibda mill-pjazza u jgħaddi għal Triq il-kappillan, Triq Xandriku, Triq San Ġwann, Triq Diċembru 13 u jintemm fil-pjazza. 7.15pm Marċ mill-banda Mnarja minn quddiem ilkażin, li wara tesegwixxi l-innu Divi Sovrani u takkumpanja l-purċissjoni. 8.00pm Marċ mill-banda Prekursur tax-xewkija minn quddiem il-każin tal-banda, li wara 31

34 ġgunju 8.00pm 11.00pm tesegwixxi programm mużikali fil-pjazza waqt il-purċissjoni. Ħruq ta salut, kaxxa infernali u nar tal-ajru waqt il-purċissjoni. Marċ brijuż fil-pjazza u wara titniżżel l-istatwa tad-dimostrazzjoni minn fuq il-pedestall għad-daqq tal-innu marċja, biex hekk jiġu fi tmiemhom il-festi ta din is-sena. Konklużjoni: L-Erbgħa, 1 ta Lulju: Quddiesa ta Ringrazzjament 7.15pm Quddiesa ta ringrazzjament għal dawk kollha li ħadmu għall-organizzazzjoni tal-festa u wara jsir id-dħul tal-istatwa ta San Pietru u San Pawl fin-niċċa. 9.00pm Attività soċjali ta divertiment għall-familja kollha fi Ġnien il-kunsill. Din ser issir bilkollaborazzjoni tal-kunsill Lokali u tinkludi logħob għat-tfal, BBQ, tombla, mużika u kant. N.B. Il-programm jista jkun suġġett għal tibdil skont l-eżiġenzi li jistgħu jinqalgħu. Attività Oħra: Mitt sena mill-inawgurazzjoni tal-koppla Din is-sena fil-25 ta Settembru fis-7.30pm se jittella programm f kollaborazzjoni mad-dipartiment tal-istorja tal-arti tal-università ta Malta dwar il-koppla tal-knisja u l-pittura ta Lazzru Pisani li bih hi mżejna. Il-Kumitat Festi Esterni jixtieq jirringrazzja lill-kunsill Lokali tan-nadur u Korpi Kostitwiti oħrajn li għenu biex iseħħ dan il-programm sabiħ tal-festa. Matul il-festa, l-orkestra tkun taħt id-direzzjoni ta Mro Antoine Theuma, Maestro di Cappella, bis-sehem tal-kor tal-parroċċa Jubilate Deo. In-nar tal-art u tal-ajru tul il-festa hu organizzat mill-għaqda tan-nar San Pietru u San Pawl. Il-quddies kollu tan-novena u tal-festa, kif ukoll l-attivitajiet konnessi mal-festa, meta huwa possibbli, ser ikunu mxandrin fuq Radju Luminaria, li qed ixandar fuq il-frekwenza ta 106.9FM. Tista ssegwi l-festa minn fuq il-website L-Għaqda tan-nar San Pietru u San Pawl tħeġġeġ lill-ġenituri biex ma jħallux lil uliedhom jersqu lejn il-post minn fejn jinħaraq in-nar talfesta anke wara li din tintemm. Titlob ukoll lillbdiewa li għandhom ir-raba fil-limiti tal-ġebel l-aħmar biex jiġbru l-prodotti qabel il-festa sabiex jiġu evitati ħsarat. SAGRAMENT TAR-RIKONĊILJAZZJONI: Fil-Bażilika: 27 ta Ġunju: mis-6.00am sal-10.00am u mis-6.00pm sat-8.00pm 28 ta Ġunju: mis-6.00am sal-10.00am u mill-4.00pm sat-8.00pm (fissagristija) LILL-POPLU NADURI Inħeġġukom biex matul dawn il-ġranet tal-festa tieħdu sehem fil-funzjonijiet li jsiru fil-knisja u tersqu lejn is- Sagramenti tal-qrar u tat-tqarbin. Bħala rigal u att ta karità fil-ġranet ta qabel u ta wara l-festa, min jista joffri d-demm, jagħmel dan fl-isptar Ġenerali. INDULĠENZA PLENARJA Min iżur il-bażilika fis-solennità ta San Pietru u San Pawl jista jirbaħ l-indulġenza Plenarja. Il-kundizzjonijiet rikjesti huma: Qrara, Tqarbina, talba skont il-fehma tal-papa, u dispożizzjoni tal-qalb mifruda minn kull rabta mad-dnub. 32

35 LUMINARIA ġgunju 33

36 ġgunju MIĊ-ĊENTRU TAŻ-ŻGĦAŻAGĦ DUN JOSEPH CURMI 34 F dan ixxahar qed tasal fi tmiemha sena skolastika oħra. Din hi t-tielet sena li fiha l-mulej tani l-grazzja li naħdem qalb l-adolexxenti u ż-żgħażagħ fiċ-ċentru tagħna. Matul is-sena taċ-ċentru hemm diversi mumenti li jagħmlu l-esperjenza tal-fidi flimkien iktar sabiħa. Il-gruppi Il-formazzjoni fiċ-ċentru tiżvolġi ruħha f diversi gruppi. Il-gruppi jservu biex joħolqu stages fil-formazzjoni taladolexxenti u ż-żgħażagħ. Hemm stages li huma naturali, jiġifieri skont l-età u stages oħra li huma skont il-bżonn tal-persuna. Hemm ħames gruppi. Dawn huma l-form 2, Forms 3 sa Form 5, Sixth Form, 18 plus u l-prayer group. Il-grupp tal-form 2 iservi qisu ta training biex bil-mod ilmod l-istudenti jibdew jidħlu fil-ħajja taċ-ċentru. Fil-fatt dan il-grupp fl-ewwel xhur ma jitħallat xejn mal-gruppi l-oħra. Imma bil-mod il-mod jibda jkun preżenti f xi attivitajiet. Anki fil-grupp tal-forms 3 sa 5, jeżistu xi stages. Fil-fatt ċerti attivitajiet ikunu miftuħin biss minn form 4 l fuq. Eżempju ta dan huma l-irtiri. Dan jiddependi mit-tip t attività. Mal-grupp tassixth formers ġeneralment nittrattaw temi ftit iktar deep. Din is-sena tkellimna ftit dwar l-eżistenza tal-bniedem, is-sesswalità, it-teorija tal-gender u temi oħra kurrenti li huma marbuta kemm mal-vanġelu kif ukoll mas-soċjetà tal-lum. Mal-grupp 18plus, fuq suġġeriment tagħhom, qed niddiskutu bil-mod il-mod il-vizzji Kapitali, tema li verament qed tqallbilna ftit il-mod kif naraw il-ħajja. Il-Prayer Group Din hi esperjenza li bdejna din is-sena, fejn grupp limitat ta studenti li jixtiequ japprofondixxu l-ħajja tat-talb, kull ġimgħa jkollhom siegħa talb. Forsi malli wieħed isemmi siegħa talb malajr jaqta qalbu. Imma fil-fatt inħoss li

37 wara sena, f dan il-grupp, mingħajr ma nafu kif, saret bidla fih. Sar iktar miftuħ għat-talb u għall-esperjenza spiritwali. Dan ma jfissirx li sirna xi qaddisin bil-ġwienaħ imma donnu bil-mod il-mod flimkien bdejna nidraw iżjed noqogħdu fi klima ta talb, ngħożżu s-skiet u ndaħħlu ftit talb fil-ħajja ta kuljum. It-talb li nagħmlu hu mdawwal mill-kelma t Alla. Hawn nixtieq nirringrazzja lil dawk li matul din issena għenu biex jinxtraw il-bibbji li bihom nitolbu. L-Irtiri Anki l-kelma rtir bħal donnha tbeżża. Imma llum l-istudenti tagħna fil-bidu tal-iritiri jkunu lesti biex ipoġġu l-mobile f ġenb u fil-jumejn li nagħmlu flimkien ma jħarsux lejh. Mhux talli ma jiddejqux, talli llum kollha jgħidu kemm tkun esperjenza sabiħa li tgħaqqadna flimkien u ma Alla. Din is-sena saru żewġ iritiri, wieħed fl-avvent u wieħed fir-randan. L-irtir jikkonsisti f talb, riflessjonijiet kif ukoll mixja ftit twila fil-kampanja. Home Visits liż-żgħażagħ f Malta Din hi esperjenza ġdida li saret din is-sena. Iktar ma jgħaddi żmien iktar qed inħossu li ż-żgħażagħ tagħna, meta jmorru Malta, bixxogħol u bl-istil ta ħajja li jkollhom jgħixu, diffiċli jżommu kuntatt mal-parroċċa tagħna. Għalhekk din is-sena għamilna sejħa biex min jixtieq stajna nżuruh fil-flat tiegħu Malta. Kien hemm madwar 15-il flat li dħalt fih. Sinċerament inħoss li bħala esperjenza, għalkemm forsi bi ftit ta strapazz, kont inkun nistennieha. Kull nhar ta Tnejn u Ħamis wara l-għid kont inżur lil xi studenti. Magħhom fil-flat dejjem kont niltaqa ġgunju LUMINARIA ma oħrajn. Ħaġa sabiħa li apprezzajt hu kemm iġiegħluk tħossok milqugħ. Filfatt qatt ma rnexxili nagħmel iktar minn żewġ flats f serata waħda għax konna ndumu nitkellmu ftit mhux ħażin. B din l-esperjenza l-parroċċa xtaqet tgħid liżżgħażagħ tagħna li huma importanti għalina u aħna nixtiequ nissapportjawhom f kull stadju tal-ħajja tagħhom. Ottubru li Ġej Fr Rob in Concert Għat-2 t Ottubru li ġej qed norganizzaw kunċert verament sabiħ. Iċ-Ċentru taż- Żgħażagħ tagħna se jġib lil Fr Robert Galea għal kunċert. Fr Robert hu saċerdot żagħżugħ Malti li jgħix l-awstralja. Filwaqt li għandu storja tal-vokazzjoni interessanti ħafna, Fr Rob għandu don kbir: hu kantant u anki awtur u kompożitur ta diversi albums u diski. Hu sar famuż wara l-world Youth Day li saret f Sydney fl Minn hawn hu beda jiġi mqabbad jagħmel recordings ma kumpaniji famużi u kunċerti mad-dinja kollha. Aħna stedinnieh biex jiġi fostna jaqsam it-talent u l-fidi tiegħu magħna. Se jkollna żewġ mumenti kbar: il-ġimgħa 2 t Ottubru l-kunċert fil-beraħ u l-ħadd 4 t Ottubru se jqaddes il-quddiesa tal-10.30am. Jalla din l-esperjenza tgħin fil-ħidma tagħna għall-vokazzjonjiet u biex iż-żgħar tagħna jindunaw li l-fidi mhix taddwejjaq jew antika imma tiġġedded skont iż-żmien. Min jixtieq iżjed informazzjoni dwar Fr Rob l-website hi: Nadur TeenYouth Centre ntyc2012 nadurtyc 35

38 ġgunju NTYC PERSENTS FR ROB IN CONCERT 33 maltese lives in bendigo catholic priest singer songwriter passionate about youth ministry physical spiritual & mental health snapchatter 2nd october nadur 36 frrobgalea frrobgalea

39 LUMINARIA MAXOKK BAKERY Delicious Traditional ftira cooked in wood oven 21, St. James Street, Tel: Nadur - Gozo. Don t Miss it! EÓILSU MILL-QILLA TAX-XEMX ġgunju Gozo Verticals, Blinds & Shades TA TONY CAMILLERI Fejn issibu varjetà kbira ta Blinds u Shades ta materjal b al Aluminium, Plastic, eçç G al aktar dettalji u stima b xejn Çemplu / jew irrikorru: N.B. TRIQ COCCO PALMERI NADUR - GÓAWDEX G al kull xorta ta wieω, groceries u soft drinks u anke kull prodott tal- biedja, morru g and JOSEPH CAMILLERI Camilleri House, Triq San Blas, Nadur BUTTIGIEG MEAT SHOP Pjazza Arç. Dun Martin Camilleri Tel: Jixtiequ l-festa t-tajba lin-nadurin kollha L & R Car Hire Proprietor: Rita Camilleri Gudja Street, Tel: Ghajnsielem, Fax: Gozo. Mob: LRCarHire@hotmail.com 37

40 ġgunju Interview CORRINE ANNETTE ZAHRA with Daniel Meilak For this issue of Luminaria I have interviewed a young promising author from Nadur, exposing her blooming talents, current projects and high-yet-stillundecided aspirations. Tell us something about yourself. My name is Corrine Annette Zahra and I am sixteen years old. I am from Manhattan in New York City however I have been living in Nadur for the last six years since my parents are Maltese. When I was thirteen years old, I got the opportunity to enter the Gozo Live Writing Competition so I entered a short story called The Vampire Slayer and a play called Back in Time. I was invited to accept an award for participating in October 2013 at the Ministry of Gozo and that was where I met Joanne, the founder and director of Faraxa Publishing. My dad and I talked with her and the next day, I sent her the manuscript of The Legend of Amanda Robins. Three months later, Joanne ed me and told me that they wanted to publish my book. The Legend of Amanda Robins was published in April 2014, and ever since then I have had many opportunities that involved my book. That same year, I decided to enter the Gozo Live Writing Participation and so I worked hard during the summer and entered a short story called Escape and a play called Let s Stop Bullying. That year, the Gozo Live collaborated with the Gozo College and so the event was held at my secondary school, the Gozo College Secondary School. A book fair was also held at my school for three days where my book was also being sold. I did two talks as well about my book in front of students. On the last day of the book fair, I was invited like usual to accept my award, however that year was at my school. Joanne was present and we talked about Escape, the short story I entered in the writing participation. She really liked it and so we came up with the idea of continuing the story. Since then, I have been publishing a chapter from Escape on the internet every month so that people can read it there with a fee of course. When Escape is finished, I will consider publishing it as a whole book with all of the chapters I had written before. You are an emergent young author. What drives you to write? I like to think that I am creative. I have many ideas in my head of stories that I wish to write and someday turn into a book. I guess the crazy ideas I have in my head drive me to write because they make me motivated and make my hands excited to get to the keyboard. I want people to know what is going on in my head by writing it all down and make something magical. The only problem is time, since I have got so much homework and study to do, something which will increase in the future. Writing gives me satisfaction. I enjoy expressing myself through writing which is good and also bad. Good because I get to express my feelings and my thoughts more fluently however bad because I may not be able to say what I want to say by using words from my mouth. An author, Maya Snow, once had an aikido teacher who told her that the best place for a tree to hide is in the forest. Maya decided that the best place for a writer to hide is among her own words. I agree with Maya Snow because I too hide amongst my own words because writing is another way to say what you want to say. The saying the pen is mightier than the sword also encourages me to write. Lately, I hate watching the news because all I hear are horrible things and I wonder why humans have lost their humanity. I guess that question also encourages me to write to show my readers what we have become and that we have to fight altogether to stop the horrible injustices that are going on. Mill-Ħajja tal-komunità 38

41 LUMINARIA ġgunju What type of writing do you like most? I love writing fiction. I am not good at writing argumentative or professional (especially formal letters). I like to create and invent new stories with people with their own lives and opinions. I think that fiction is fun and encourages a better future. I like writing in a modern style and story plot especially since I only read those types of books. How do you think that writing helps you personally in your life? Writing helps me to express myself and also calm me down when I am overwhelmed. If it weren t for writing, I think I would be a shy person because writing helps me to loosen up a bit and breathe in. I also get to put my personal opinions in my writing using my characters. Writing also helps me to relate to characters in books at school when we study Prose, Poetry and Drama during English and Maltese. How do you think reading helps young and mature people alike? Reading is essential. Reading is the only way you will be able to learn a language and be able to write and speak with it fluently. Reading also helps people be more positive and creative. If it weren t for reading, I wouldn t be a writer and I wouldn t be creative enough to be able to come up with ideas for stories. Besides, reading is a good way to waste time because you get to step into another person s shoes and experience what they are going through. No one reads the same book. Every person interprets the book differently. Reading also makes people smarter. You should always be afraid of someone who reads books and this is because whilst reading a book, you re learning different methods on how people think and how they interpret things. Readers are quite clever and are people who achieve things. Which are your complete published works? My only complete and published work is The Legend of Amanda Robins. The Legend of Amanda Robins is about a female vampire called Amanda Robins who is Queen of Magic State; a magical island where magical creatures like vampires, werewolves and goblins live. The story is based on Amanda and her life where she always does her best as Queen to protect her family and her race. Amanda fights for her country and even gives up her life for the lives of the magical creatures as well as humans. Amanda Robins is a powerful and respectful leader in the story who was loved by everyone. I am also working on Escape at the moment and I hope to publish it as a book someday too. Escape is about a thirteen-yearold girl named Tiffany Crooks and her little sister Minnie. They both used to live at the big and spooky house called The Turvile s that was dominated by their evil grandmother, Grandma Crooks. The two girls end up escaping from their grandmother s wrath because Grandma Crooks along with their other relatives wanted to turn Minnie to the dark side, where they praised demons. The story takes off from there and the two girls fight together to get back their normal lives back along with their parents. I am also working on a few stories as well, however mostly on my favorite called Cold and Dark. Cold and Dark is still a rough manuscript however I have been working on it for quite a while and I hope to publish it someday too. What are your plans for the future? Honestly, I have no idea what I want for the future. I just want to write books. However, I know that I need to make the decision on what I want to do someday. I am going to need a decent job and unfortunately, being an author isn t. I am still confused, however I hope to make my decision soon and maybe continue writing or do something business related. Maybe even both; I could be a part-time author. Whatever I choose, I know that I will not stop writing because it s my talent and I want my skills to grow. Mill-Ħajja tal-komunità 39

42 ġgunju Il-Mulej dejjem huwa in control! Hemm mumenti meta d-dmugħ jinżel iġelben ma ħaddejja... mumenti prezzjużi għax fihom jiena ndur lejn il-mulej. Sister Lux Marie (Elizabeth) hija soru tal-karità ta Mother Theresa. Illum se nġibu siltiet mill-ittri li hija bagħtet mill-etjopja lill-familja tagħha. Dak li tgħid jurina minn xhiex jgħaddu l-missjunarji biex iwasslu l-aħbar tal-imħabba fil-prattika. 26 ta Settembru Addis Abeba Minn Lulju sa Settembru għandna l-istaġun tax-xitwa. Fejn jien qiegħda qatt ma tagħmel ħafna sħana. Billi qegħdin fl-għoli - elfejn metru l fuq mil-livell tal-baħar fil-bidu kont inbati ftit biex insib in-nifs u dan minħabba li l-arja tkun nieqsa. Fl-Etjopja għandna 16-il dar tas-sorijiet tagħna. Jien qiegħda nistudja l-lingwa biex imbagħad immur ngħix fil-belt ta Dire Dawa, li qiegħda fuq il-fruntiera mas- Somalja. Biex nistudja l-lingwa mmur l-iskola filgħodu u filgħaxija noqogħdu nistudjaw aħna s-sorijiet, fid-dar. Fid-dar fejn qegħdin bħalissa qegħdin 13-il soru u magħna fil-compound hemm 800 pazjent, irġiel, nisa, tfal, trabi u tfal b diżabilità. Fi tmiem il-ġimgħa, meta ma jkollniex skola, ngħin lil 39 tifla mentalment ritardati. Dawn jiġu mill-etjopja kollha, bit-tama li jfiequ. Imma l-life span huwa qasir. Kuljum imutu wieħed jew tnejn min-nies li għandna magħna. Aħna nippreparawhom biex jiltaqgħu mal-mulej. Ibatu ħafna imma ma jgergrux. Jitbissmulek u jilqgħuk tajjeb. Kemm inħossni ferħana li qiegħda fl-etjopja. Ma nistax nieqaf inrodd ħajr lill- Mulej. Qed nidra l-kultura ta hawnhekk. Billi qegħdin fil-belt kapitali għall-grazzja ta Alla jkollna quddiesa bl-ingliż kuljum fid-dar tagħna. Kuljum mill-5.30p.m. sas-7.00p.m. ikollna l-adorazzjoni. Itolbu għalija biex inkun dawl ta tama għan-nies kollha li niltaqa magħhom hawnhekk. Kemm hija ħaġa sabiħa li ġġib ftit tama lil nies li jgħaddu minn tbatija kbira. Ottubru 2014 Dak li tagħmlu mal-iżgħar fost dawn, tkunu tagħmluh miegħi Mt 25. Tislijiet mill-pajjiż sabiħ tal-etjopja. Jien ninsab tajba. Fil-bidu kelli nitgħallem ħafna affarijiet. Pereżempju hawnhekk l-ilma trid tiffiltrah. Insajru fuq il-ħatab. Lit-tfal ngħallmuhom jieklu b idejhom għax hawnhekk ma jużawx il-furketta u l-imgħarfa. Issa qiegħda nifhem ftit aħjar il-lingwa tagħhom. L-iskola mmur nistudja flimkien mas-soru Spanjola Inma, li ġiet hawnhekk fl- Etjopja sitt xhur qabli. Kif għidtilkom għandna 800 pazjent. Fosthom hemm 15 bil-cancer. Fl-Etjopja kollha hemm sptar wieħed biss għall-pazjenti bil-cancer. U trid tiftakar li l-popolazzjoni tal-pajjiż hija kbira. Il-pazjenti tagħna neħduhom fi sptarijiet oħrajn filgħodu. Biċċa min-nies li jiġu għandna jkunu jgħixu fit-triq u jew jiġu huma jew il-pulizija jġibuhomlna wkoll. Ħafna minnhom ikunu waslu 40

43 LUMINARIA ġgunju fl-aħħar. Kemm hija ħaġa sabiħa jkollok il-privileġġ tassisti lil dawk li jkunu qegħdin imutu. Aħna nnaddfuhom u nippreparawhom għall-mewt. Jiġu l-qassisin u jagħmlulhom is-sagrament tal-morda. Ħafna drabi ma nkunu nistgħu nagħmlulhom xejn. Imma hu żgur li l-mulej jieħu ħsiebhom Hu. Il-Mulej dejjem huwa in control. Kull nhar ta Sibt noqtlu 3 barrin biex nagħtu x jieklu lillpazjenti tagħna. Hawnhekk huwa privileġġ kbir li darba kultant tiekol il-laħam. U aħna s-sorijiet noqogħdu hemm narawhom jippreparaw il-laħam għax huma jieklu l-laħam nej u xħin ikunu jqattgħu jekk ma toqgħodx hemm jieklu iktar milli jqattgħu. Lilna s-sorijiet jirrispettawna ħafna imma minħabba li huma fqar ħafna jisirqu anke l-ħwejjeġ. Diċembru 2014 Insellmilkom. F Novembru darba minnhom morna għal picnic fuq muntanja. Ivvjaġġajna għal siegħa u nofs l bogħod mid-dar tagħna. Rajt ħafna xadini jaqbżu u jiġru fuq il-muntanja. Fit-8 ta Diċembru kellna t-tiġdid tal-wegħdiet ta tliet sorijiet. Kienet ġurnata sabiħa u anke drama kellna. Illum ukoll qaluli li se mmur Dire Dawa kif ippjanat. Se ntemm il-lezzjonijiet fit-12 tax-xahar. Itolbu għalija biex nidra x-xogħol ġdid li se jkolli. Din hija l-ħajja tal-missjunarju, illum hawn u għada għal post ieħor. Il-Milied tal-2014 Meta nara lil dawn in-nies tagħna, dawn il-fqar t hawnhekk, nintebaħ li ma hemm xejn għal x hiex għandi ngerger. Il-foqra jbatu tant u dejjem bi tbissima fuq wiċċhom u dejjem jittamaw għal xi ħaġa aħjar. Hemm mumenti meta d-dmugħ jinżel iġelben ma ħaddejja imma dawn huma l-mumenti prezzjużi għax fihom jiena ndur lejn il-mulej. Ġesù huwa dejjem fidil magħna u huwa dejjem preżenti. Frar - Dire Dawa Ivvjaġġajt minn missjoni għal oħra, vjaġġ ta 10 sigħat. Rajna ħafna villaġġi. Tara ħafna nagħaġ u mogħoż. Tliet sigħat minnhom kellna nitilgħu mal-muntanji. F post minnhom it-triq kienet mimlija bix-xadini. Qabel ma wasalna f Dire Dawa għaddejna fejn Knisja Ortodossa ddedikata lil San Mikiel. Kienet il-festa ta San Mikiel u din kienet l-ewwel darba li dħalt fi knisja Ortodossa. Wasalna Dire Dawa li hija l-belt l-iktar importanti wara Addis Abeba. Hawnhekk it-temp huwa sħun is-sena kollha u hawn ħafna għabra minħabba li qegħdin relattivament qrib tad-deżert. It-trasport tat-taxi jsir bil-bagag, karozza bi tliet roti. Il-maġġoranza tan-nies huma Musulmani u d-dar tagħna għandha tliet moskej qrib. L-irġiel tismagħhom isellmu lil Alla matul il-ġurnata. Fil-belt hawn ukoll 6 parroċċi Ortodossi u parroċċa waħda Kattolika. Aħna qegħdin 10 minuti karozza l bogħod minn fejn nisimgħu l-quddiesa kuljum. It-Tlieta u l-ħamis is-saċerdot jiġi jqaddes fid-dar għalina. Issa hawnhekk ninsabu f compound kbir li fih mitejn medical patients u mitejn oħrajn li huma persuni bi problemi mentali. Id-dar tagħna s-sorijiet qiegħda filcompound u għandna xi siġar tal-frott ukoll. Imbagħad ftit l isfel għandna compound ieħor għan-nisa u tfal, kċina, ġardina kbira bis-siġar tal-frott u grawnd tal-futbol kbir. Filgħodu bniet u subien jiġu jilagħbu fil-grawnd. Tara ħafna tfal magħkusin b nuqqas ta ikel. Fil-belt ma hawnx sptar mentali. U dan minkejja li hawn numru kbir ħafna ta pazjenti psikjatriċi. Jomogħdu ħaxixa li tfarrkilhom is-saħħa mentali. Meta l-familjari jew il-pulizija jġibu lillpazjenti ħafna drabi jkunu marbutin u nweġġgħu ħafna xħin narawhom hekk. Qiegħda naħdem mal-irġiel u riċentement tajt tliet biljetti lil tlieta li kienu qegħdin imutu. Mother Theresa kienet tgħid li meta ngħammdu lil xi ħadd li jkun qed imut, qisu qtajnielu biljett għall-ġenna! Fil-parti fejn jiena qiegħda bħalissa għandna 20 tifel li kienu abbandunati, bi problemi mentali. Hemm wieħed fil-wheelchair li huwa fiżikament diżabbli u li aħna nqisuh raġġ tax-xemx għax dejjem jitbissem. Hawnhekk għall-ortodossi l-festa tal-magħmudija ta Ġesù hija iktar importanti mill-milied. Fil-ġimgħa tal- Milied morna fl-10 ta billejl inqassmu l-kutri lin-nies. Ħaġa tal-għaġeb kemm hawn nies li jorqdu fit-triq. Filfesta tat-twelid tal-mulej mort ma tliet sorijiet oħrajn għal festa li jagħmlu l-ortodossi. Jagħmlu tlett ijiem ta ċelebrazzjonijiet quddiem knisja, jiżfnu u bil-purċissjoni. Lilna stmawna qisna konna VIP, fuq quddiem, biex naraw id-danzi tradizzjonali tagħhom. Hawnhekk l-insara u l-musulmani għadhom jgħixu fil-paċi ma xulxin. SrLux Marie, mill-etjopja Parroċċa Missjunarja 41

44 ġgunju Mons. Salvu Grima Sr Emmanuela Azzopardi BOGĦOD MINN ARTNA IMMA QRIB TAGĦNA Hija s-sena li tfakkarna meta Sr. Emmanuela twieldet in-nadur fil-31 ta Mejju 1915 kif ukoll meta l-mulej għoġbu jsejħilha għal għandu 5 snin ilu fl-età ta 95 sena, li minnhom għaddiet 64 sena l-indja fejn marret fl-1946, wara li kienet ipprofessat reliġjuża hawn Malta fil-kongregazzjoni tas-sacred Heart fid-19 ta Marzu Is-sejħa għall-klawsura bdejt inħossha iktar qawwija u ta 56 sena sibt ruħi fil-monasteru f Kotagiri (Tamil Nadu, Indja) fejn bqajt. Fil-fatt hija ngħaqdet mal-klarissi Poor Clares of Perpetual Adoration u għamlet il-professjoni tagħha fit-8 ta Settembru Hemm għaddiet il-bqija ta ħajjitha f ħajja ta klawsura b sejħa għall-adorazzjoni perpetwa, lejl u nhar. Mit-tagħrif li kienet tħobb tgħaddilna mill-indja, Sr. Emmanuela wriet kemm kienet għadha f rabta malparroċċa tagħna. Kienet tħossha marbuta spiritwalment magħna u titlob għalina għax kienet anki tirċievi għajnuniet għall-ħtiġijiet tagħhom kif ukoll x iqassmu lill-foqra ta madwarhom. Infatti għal snin twal kienet tirċievi ta spiss kaxxi bil-ħwejjeġ. ISERVU L-OSTJI LILL-KNEJJES Diversi benefatturi għenu wkoll lill-komunità fejn kienet tgħix permezz ta Host Baking Machine ġdida. Kellna waħda mill-ġermanja u ilna ninqdew biha iktar minn 30 sena. Issa spiċċat. Xtrajna waħda minn hawn u wara ftit xhur tħassret. Xtrajna oħra minn post ieħor imma ġralna l-istess wara 6 xhur u qed tagħtina ħafna taħbit. Aħna nservu lill-knejjes kollha ta dawn in-naħiet u rridu nagħmlu eluf kull ġimgħa u ħafna iktar għal xi festi. Ittalba tagħha ntlaħqet u kien fl-1995 li l-magna ġdida ġiet ordnata mill-ġermanja permezz ta aġent Malti u tħallset Lm1540. Għaxar snin wara l-madre Superjura, fuq parir ta Sr. Emmanuela, għamlet talba oħra għal għajnuna biex jibdlu l-host Cutting Machine. Mill-ġdid ingħataw l-offerti biex tinxtara waħda ġdida u tinġarr mill-ġermanja wkoll u li swiet Lm4140, minħabba li kellha d-dazju fuqha. Għal dawn l-għotjiet sbieħ u meħtieġa li bdew jaqduhom ħafna aħjar, il-komunità kollha baqgħet rikonoxxenti ħafna lejn Sr. Azzopardi u magħna wkoll. Dan deher speċjalment permezz tal-ittra sabiħa li waslitilna wara mewtha, indirizzata lill-qraba, ħbieb u benefatturi oħra u li ġiet ippubblikata sħiħa fil-luminaria (Diċ. 2010, nru 103, pp ). Xi siltiet minnha juruna b liema mod kienet rispettata u kif komplew magħha fl-aħħar ġimgħat. Ilmaħbuba Sr. Mary Emmanuela tal-qalb Imqaddsa ta Ġesù marret tħaffef lejn id-dar eterna wara li laħqet il-quċċata tal-imħabba qawwija tagħha lejn il-mulej il-ġimgħa, 17 ta Settembru 2010 fis-6.00 pm, jum il-festa tal-pjagi ta missierna San Franġisk. Il-maħbuba oħtna lissnet l- iva tagħha għas-sejħa li Alla għamlilha fil-ħin tat-talba tal- Angelus ta filgħaxija. ĦABBEWHA U RRISPETTAWHA Dwar ħajjitha, kellhom kliem mill-aħjar. Anki ta 95 sena bqajna nammirawha kemm kellha rieda qawwija li tkun waħda magħna fil-komunità fl-atti komuni, devozzjonijiet u talb ieħor. Kienet fidila għas-siegħa tagħha ta Adorazzjoni u l-programm sħiħ tal-ħajja tal-klawsura. Iżda xi snin qabel hija stess ma kkonfondietx tgħidilna: imma qed inħoss l-għeja wkoll u jgħaddili l-ħsieb li għad inħalli l-ħjata għall-ġenb. Hemm il-piż tal-ħajja u naħseb hemm l-eternità dejjem riesqa iktar lejja. Il-ħsieb tal-mewt jaħsadni xi ftit ukoll għax irrid inkun dejjem iktar preparata għaliha (20 April 1993). Parroċċa Missjunarja 42

45 LUMINARIA ġgunju li s-sejħa tal-klawsura fl-adorazzjoni kontinwa hija xi ħarba għall-kwiet bejn erba ħitan, bogħod mill-inkwiet u t-tbatija tal-ħajja. Għalkemm limitati għal post wieħed, bi ħsibijietna mmorru fid-dinja kollha għax l-imħabba m għandhiex konfini u t-talb jivvjaġġa wisq iktar mill-ħoss u d-dawl. Issa fil-kappella, kompliet tfisser, imbagħad f talb komunitarju, wara f ħidma manwali, u kull ġurnata nimlewha biex fis-skiet nagħmlu tajjeb għall-ħajja bieżla u mħabbta li jkollhom il-missjunarji u s-saċerdoti. Anki għalina l-ħajja hija waħda mgħaġġla fis-sens li l-ebda ħin ma jkollna vojt. Barra mis-sigħat tagħna quddiem l-imgħallem, ikollna ħin għall-qari, tagħlim, rikreazzjoni, tindif, tisjir, inkabbru ħxejjex fil-ġnien tagħna, nikkuraw xi siġar tal-frott, inrabbu tiġieġ u fniek, eċċ. Naħsbu għallgħajxien tagħna waqt li nemmnu li flimkien mal-providenza ta Alla, li hija tant kbira, nagħtu sehemna aħna wkoll. Is-sorijiet komplew jgħidulna li l-aħħar xahar għaddiet minn uġigħ u tbatija kbira. Sa ftit qabel kienet f qagħda b saħħitha biżżejjed biex tibqa attiva u tagħmel il-mixja tagħha weħidha ta kuljum kemm fil-ġnien u tul il-kurituri tagħna. Meta ntefgħet fis-sodda minħabba waqgħa li kellha, aħna ħadna ħsieb li tirċievi l-griżma tal-morda fis-27 ta Awwissu Dakinhar li mietet indunajna li qed titqabad biex tieħu n-nifs u ma ħallejnieha fl-ebda ħin. Kien fis-6.00pm li fetħet għajnejha u tefgħethom fuq il-kurċifiss bħallikieku biex tlissen l-aħħar att ta volontà u hekk temmet ħarsitha biex tiltaqa mal-mulej wiċċ imb wiċċ. ĦAJJA ATTIVA FLIMKIEN MAL-ADORAZZJONI Ix-xogħol tal-ħjata kien għal qalbha ħafna. Kienet tagħmlu b paċenzja kbira imma b għaqal u b sengħa liema bħalha. Kellha dvalji għall-artali, rakkmu fuq pjaneti, disinji għallpurtieri tat-tabernakli u ħwejjeġ oħra għall-qadi talliturġija. Mhux ta b xejn kellha tant għal qalbha l-ħin tal- Adorazzjoni xħin kien imissha. Sr. Emmanuela kellha programm sħiħ ta ħajja mimli sens u serjetà. Hekk kitbitilna darba waħda: Tmorrux bl-idea Ir-rabta li Sr. Emmanuela kellha f ħajjitha mal-parroċċa tagħna wrietha billi kienet issegwi kollox. Inħossni qrib tagħkom permezz tal-luminaria għax naqraha mill-bidu sal-aħħar u napprezza l-attivitajiet li jkollkom u nawgura li raħal twelidna jkompli joffri iktar ulied b xi vokazzjoni bħall-imgħoddi. Illum din ir-rabta qed issaħħaħha iktar, u fis-sena ddedikata lill-ħajja Kkonsagrata żgur ma tonqosx li titlob mis-sema għal iktar vokazzjonijiet, mhux biss għallħajja reliġjuża iżda wkoll għal kandidati bħala saċerdoti fisseminarju tagħna. Sister Mary Emmanuela of the Sacred Heart of Jesus Gozo, Malta Professed Religious of the Society of the Sacred Heart, Malta 19 th March 1937 Professed as a Poor Clare of Perpetual Adoration 8 th September 1972 Called to Eternal Bliss 17 th September 2010 Parroċċa Missjunarja 43

46 ġgunju Is-Sejħiet ta' Mons. Lawrenz Sciberras PIETRU U PAWLU Pietru u Pawlu, jew Xmun mill-galilija u Sawl minn Tarsu, għandhom ħafna punti matul ħajjithom li jixxiebħu. Iżda l-aktar ġrajja li tqarribhom lejn xulxin u twaħħadhom flimkien, hija s-sejħa tagħhom. Kien Ġesù ta Nazaret li lit-tnejn li huma għamlilhom sejħa diretta lilhom biex jibdlu ħajjithom, iħallu l-imgħoddi, jħarsu l quddiem u jimxu, akkost ta kollox, warajh. It-tnejn li huma għobdew din is-sejħa u saru tassew iż-żewġ kolonni tal-knisja, wieħed tal-lhud u l-ieħor tal-ġentili. Is-siġill ta dan kollu seħħ fil-belt eterna ta Ruma fejn it-tnejn li huma ħadu l-martirju, ħammru s-swar tal-belt b demmhom u hekk komplew sal-aħħar issejħa li għamlilhom Ġesù ta Nazaret. Is-sejħa ta Pietru Ix-xena li matulha Ġesù sejjaħ lil Xmun Pietru għallapostolat kienet tassew waħda imqanqla. Dan għaliex kien hemm il-kotra tross fuq Ġesù biex tisma l-kelma qawwija tiegħu. Interessanti għaliex naraw li kien Ġesù innifsu li ħa l-inizjattiva għal dan kollu. Meta Ġesù temm li kellu jgħid, qal lil Xmun: Aqdef il barra fil-fond u kalaw ix-xbiek tagħkom għas-sajd (Lq 5,4). Din it-talba ta Ġesù kienet tassew waħda stramba u mhux normali. Is-sajjieda kienu għadhom kemm waslu lura mis-sajda ta matul il-lejl; tant li qegħdin taħslu x-xbiek, mela jippreparaw ruħhom biex imorru jistrieħu xi ftit. It-tieni kienu għajjenin, u skuraġġuti, lejl sħiħ jaħdmu u ma qabdu xejn. Dan assolutament ma kienx il-ħin u l-waqt li joħorġu jistadu. Fl-aħħar mill-aħħar min kien dak ir-raġel biex jordnalhom ħalli joħorġu jistadu matul il-jum. Imma Ġesù xorta waħda qal lil Xmun Pietru: Aqdef il barra fil-fond, u kalaw ix-xbiek tagħkom għas-sajd (Lq 5,4). Interessanti kif għal bidu Pietru oġġezzjona, hu kien espert dwar il-ħin tas-sajd f dik l-għadira ta ilma ħelu. Twieled qrib ħafna tagħha, trabba hemm u ma missieru u ħuh Indrija komplew l-istess xogħol tas-sajd. Tant li filpront wieġbu: Mgħallem għamilna lejl sħiħ nitħabtu u ma qbadna xejn. Delużjoni qarsa tassew, talba bla fundament, irraġuna wisq ta sajjied tal-galilija. Ma ninsewx li Pietru kien wisq ta żaqqu f fommu! Wara dan Pietru ġietu ispirazzjoni li ġiet mingħand Alla li tant kien iqim, u b fidi sħiħa f Ġesù qallu: Imma, la qiegħed tgħid int, ħa nkala x-xbiek. U l-miraklu sar tassew: dan jikkonferma kemm il-kelma ta Ġesù fiha qawwa. Hekk għamlu, u qabdu kotra hekk kbira ta ħut li x-xbiek tagħhom kien għoddu nqasam. Dawn huma r-riżultati inspjegabbli li jagħti Alla għal ftit sforzi umani mibnija fuq il-fidi talbniedem. Id-differenza hija kbira tassew: L-isterilità, mela nixfa tal-isforzi li jagħmel il-bniedem waħdu ħadmu l-lejl kollu u l-fekondità, mela l-ġid, it-tkattir mibnija fuq il-fidi lejn Alla. L-istagħġib Quddiem din il-qabda kollha Pietru baqa impressjonat tassew u wieħed jifhem dan sew. Luqa jikteb il-kelma thambos (5.8). Din il-kelma ma tfissirx sempliċement stagħġib, imma biża forma ta biża qaddis, meravilja għax il-bniedem jiġi f kuntatt mas-sagru, mad-divin u mallqaddis. Hawn għandna tregħid bħal dak ta Mosè meta ra s-siġra tal-għollieq taqbad mingħajr ma tinħaraq. Mosè għatta wiċċu għax baża (Eż 3,6) biex ma jarax. Ukoll iddehra ta Isaija, meta dan ra d-dehra ta Alla u tas-serafini fit-tempju: Jaħasra għalija! mitluf jien! U f nofs poplu b xufftejn imniġġsa (Is 6,5). F dan l-istess ambjent ta biża qaddis sab ruħu is-sajjied tagħna. Ġesù issa jieħu l-parti f idejh: Idur fuq Pietru u biex jagħmillu kuraġġ jgħidlu: La tibżax. Din l-istess espressjoni qalha Gabriel lil Żakkarija: Tibżax Żakkarija, għax it-talba tiegħek instemgħet. (Lq 1,13). Ukoll fit-tħabbira ta Gabriel lil Marija ta Nazaret tennielha l-istess kliem: Tibżax Marija (Lq,30). Meta wieħed ikollu l-esperjenza ta kuntatt ma Alla, wieħed jistenna dan il-kwalità ta atteġġjament. Biss issa Ġesù jiddetermina l-vokazzjoni ta Pietru: Tibżax; minn issa l quddiem tkun taqbad in-nies (Lq 5,10). Pietru fada f Ġesù li sejjaħlu u Ġesù ma ħalliehx għar-rieħu! Hawn issa jidher it-tibdil fil-livell u fil-prosperità. Pietru jirċievi vokazzjoni TIXBAĦ lil dik tal-imgħallem tiegħu. Hawn opra ta salvazzjoni. Jaqbad in-nies mhux le biex jaħqarhom, imma bil-maqlub, biex jeħlishom, u jagħtihom libertà tal-ispirtu s-santu. Għal din il-missjoni hekk nobbli ġie msejjaħ Pietru direttament minn Ġesù. Spiritwalità 44

47 LUMINARIA ġgunju Is-sejħa ta Pawlu Fl-istorja tal-knisja s-sejħa ta Pawlu hija ġrajja ta importanza enormi. U dan għaliex hawn jidher l-intervent dirett tad-divin. Meta wieħed jiftakar ftit dwar is-sejħat li għamel Kristu, jinduna li kollha kienu sejħat normali ħafna. Eżempju lill-appostli, lil Mattew il-publikan, liżżagħżugħ għani, lil Żakkew, lil Marija ta Magdala. Mhux hekk però ġara dwar il-vokazzjoni ta Pawlu. Kienet waħda tassew sensazzjonali u ta twerwir. Hekk allura Sawlu minn persekutur isir dixxiplu u appostlu. Ta min iżid jgħid li din il-ġrajja fl-atti hija miktuba tlitt darbiet. Mhux ċajta! Altru mela l-importanza tagħha (Atti 9,1.19; 22,6-16; 26,12-18). L-ewwel rakkont Atti 9, 1-19 F dan ir-rakkont Luqa jqiegħdu f ordni kronoloġiku. Dan ifisser ftit żmien wara l-martirju ta Stiefnu. Sawlu kien preżenti hemm. Ukoll dawk li ħaġġruh qiegħdu l-imnatar tagħhom f riġlejn żagħżugħ jismu Sawl (7,58). Luqa jkompli jirrakkonta u jippreċiża li Sawl kien japprova l-qtil ta Stiefnu (8,1). Dan id-dettal juri min kien tassew dak iż-żagħżugħ Lhudi. Dan l-ewwel rakkont jinsisti ħafna fuq l-indħil dirett u potenti ta Kristu lil Sawlu. F din issejħa naraw kemm il-mulej qiegħed il-persuna ta Sawl f relazzjoni diretta miegħu. Wara, l-istess Mulej jgħaddilu missjoni li jagħmilha f rapport mal-bnedmin. Tant li fit-triq ta Damasku Pawlu ġie maħtuf minn Kristu (Fil 3,12) u sar għodda magħżula minni, biex iwassal ismi quddiem il-ġnus, u s-slaten u quddiem ulied Iżrael (Atti 9,15). Innotaw il-verb qawwi maħtuf ; dan ifisser ħafna, ifisser li Sawlu ma setax jgħid LE lil Ġesù. Hekk hawn miktub dwar is-sejħa. Kristu dehrlu biex iwaqqaf miegħu rapport ġdid. Dak li qabel kien ta mibgħeda, issa jsir wieħed ta għaqda u ta servizz. Kristu jagħżel lil Pawlu u jagħmlu appostlu tiegħu biex ikun dawl fost ilġnus. Pawlu jkompli jżid li mhux biss ma għobdiex is-sejħa li għamillu Ġesù, imma dritt beda jippriedkah. L-ewwel lin-nies ta Damasku, wara lil dawk ta Ġerusalemm, kompla fir-reġjun tal-ġudea u fl-aħħar lill-ġnus f artijiet imbiegħda. Ukoll meta Pawlu kien priġunier quddiem issultan Agrippa, Pawlu tant tkellem b ħeġġa u mħabba lejn il-vokazzjoni tiegħu li l-istess Agrippa li kien pagan qallu: Ftit jonqsok biex tipperswadini u tagħmilni nisrani (Atti 26,28). Pawlu għadda lis-sultan Agrippa l-qawwa talmessaġġ tal-vanġelu. Tibdil f daqqa Din is-sitwazzjoni ta Pawlu kompliet tinqaleb u tissaħħaħ fih bid-dehra ta Kristu rxoxtat. Kien hawn ukoll li l-vokazzjoni tiegħu kompliet tissaħħah tassew. F 1 Korintin, Pawlu jsemmi d-dehriet ta Kristu lil Pietru lill-appostli l-oħra; imbagħad ikompli: Fl-aħħar deher lili wkoll wara kulħadd qisni twelidt mormi qabel il-waqt, għax jien l-anqas wieħed fost l-appostli u ma jistħoqqlix nissejjaħ appostlu għaliex kont naħqar il-knisja ta Alla ( 1 Kor 15,8-9). F taqsima oħra, Pawlu b ton ta sfida jistaqsi: Jaqaw m iniex appostlu? Ma rajtx lil Sidna Ġesù? (1 Kor 9,10). Fl-ittra lil Galatin issa jidher il-kuntrast qawwi: Dak li darba kien jippersegwitana, issa qiegħed ixandar (appostlu) il-fidi li darba hu ried jeqred (Gal 1,23). Hawn joħroġ il-kuntrast: Persekutur, iħabbar l-evanġelju, jarresta lill-insara, issa wara s-sejħa jippridkalhom il-vanġelu tal-ferħ! Din il-bidla fil-qalb ta Pawlu kompliet issieħbu sal-aħħar mument ta ħajtu fi Tre Fontane ġo Ruma, fejn sofra l-martirju, il-qtigħ tar-ras. Il-grazzja li ġiet mogħtija lil Pawlu Pawlu, kemm fit-tagħlim kif ukoll fil-kitba tiegħu, ma jgħejja qatt iniedi l-għana bla qjies tal-grazzja tiegħu (Ef 2,7). U dritt wara dejjem f din l-istess ittra Pawlu jkompli: Intom salvi bil-grazzja permezz tal-fidi (Ef 2,8). Meta Pawlu jitkellem mill-vokazzjoni tiegħu, l-espressjoni li l-aktar li juża hija: Il-grazzja li ġiet mogħtija lili minn Alla. Pawlu kien persważ bil-kbir minn dan id-don straordinarju, mogħti bl-imħabba. Hekk f 1Kor 3,10: Skont il-grazzja li tani Alla, bħala bennej għaqli jiena qeghidt il-pedament F Rum 2,3 Pawlu jikteb: Jiena ngħidilkom ilkoll bis-saħħa tal-grazzja li tani Alla. Dan il-kliem ta Pawlu qed jirreferi għal-vokazzjoni li kellu minn Ġesù hemm fit-triq ta Damasku. Bidla personali Il-grazzja u l-ġenerosità b xejn ta Alla kkaratterizzaw ilvokazzjoni ta Pawlu, u wara wkoll taw timbru speċjali u differenti lid-duttrina kollha dwar il-gazzja ta Kristu. Ilgrazzja hija dik il-kelma fundamentali tat-teoloġija kollha ta Pawlu. Kienet grazzja li tixbaħ ħafna lil dik li rċieva Pietru, meta stqarr pubblikament hemm f Ċesarija ta Filippu min hu Ġesù: Ħieni int Xmun bin Ġona, għax mhux bniedem tad-demm u l-laħam uriek dan, imma Missieri li hu fis-smewwiet (Mt 16,17). Alla biss seta jirrivela l-iben tiegħu l-waħdieni. Kull min jirċievi dan it-tagħrif dwar l-iben ifisser li ġie mdaħħal fil-ħajja intima ta Alla stess mela ħajja Trinitarja. Kull vokazzjoni Kristjana għandha dan l-aspett: hija azzjoni tal-missier, li tqiegħed il-persuna msejħa vokata f rapport intimu u profond mal-iben Ġesù. Preċiżament hekk kienet is-sejħa ta dawn iż-żewġ appostli, dwal li ma jintfewx tal-knisja universali. Is-sejħa li għamlilhom Ġesù tant kienet qawwija, tant kienet intima u personali, li bidlithom għal kollox u għamlithom tabilħaqq il-prinċpijiet u l-kolonni tal-knisja universali. Spiritwalità 45

48 ġgunju Angelo Xuereb IS-SINIFIKAT SPIRITWALI tal-festa IL-ĦAJJA TAL-BNIEDEM HIJA SENSIELA TA ĊIKLI: HEMM ŻMIEN TA NIKET U HEMM ŻMIEN TA FERĦ. U FIL-BNIEDEM HEMM UKOLL DIK IL-ĠIBDA LI JIĊĊELEBRA L-FERĦ TIEGĦU. Il-festi jsiru kullimkien Il-festi jsiru f kull pajjiż tad-dinja. Hemm festi reliġjużi u profani. Biex nagħti eżempju anki f pajjiżna qegħdin niċċelebraw festi bħal talbanana u tal-qara ħamra. Il-festa tarraħal tkun ilha mistennija u sa minn żmien sostanzjali qabel naraw għadd kbir ta voluntieri jħejju l-armar. Ilfesta hija ġrajja importanti ħafna peress li tagħti lir-raħal identità. Ta min jinnota li l-festa nistgħu nirrenduha xi ħaġa tal-folklor biss. X ifisser dan? Il-festa ssir okkażjoni soċjali biss fejn isir ħafna xogħol. Nifirħu u niċċelebraw filwaqt li nistrieħu mill-monotonija tal-ħajja ta kuljum. U spiritwalment ma niġġeddux. Niftakru li l-festa li qegħdin nagħmlu hija f ġieħ l-appostli San Pietru u San Pawl. Għalhekk sewwa li niftakru fil-ħajja tagħhom ħalli jispirawna biex ngħixu ħajja tajba u nqumu spiritwalment. Il-qaddisin qegħdin hemm mhux biex nagħmlu bħalhom iżda biex iħeġġuna fil-ħajja nisranija. Jekk noqogħdu nqisu x għamlu San Pietru u San Pawl naraw li huwa totalment impossibbli li nimitawhom. Iżda nistgħu nimxu fuq l-ispirtu tagħhom. Huma ħabbew lil Kristu tant li kienu lesti li jagħmlu sagrifiċċji kbar. Min iħobb jasal biex jagħmel ħwejjeġ kbar. San Pietru u San Pawl jgħallmuna Għalhekk l-ewwel tagħlima tal- Appostli hija l-imħabba sinċiera u diżinteressata lejn xulxin. San Pawl jgħid dan fuq l-imħabba: Li kont nitkellem bl-ilsna tal-bnedmin u talanġli bla ma kelli l-imħabba, kont inkun qisni strument tar-ram iżarżar jew platti jċekċku (1 Kor 13,1). Mingħajr l-imħabba vera lejn Alla u lejn il-proxxmu l-ħajja nisranija hija ta piż li joqtlilna l-ferħ ġenwin. Mingħajr imħabba vera llum jew għada l-familja titfarrak peress li diffikultajiet dejjem ser iqumu. San Pietru jitkellem ukoll fuq l-imħabba li ġġib armonija fil-familja, fuq il-postijiet tax-xogħol u fir-raħal u sa ċertu punt anki fil-pajjiż. Fl-ewwel ittra tiegħu jgħidilna: Fuq kollox, ħa jkollkom imħabba sħiħa lejn xulxin, għax l-imħabba tgħatti kotra ta dnubiet. Ilqgħu lil xulxin bla tgergir (4, 8-9). Qegħdin ngħixu f soċjetà pluralista u anki konsumista. Kulħadd jgħid tiegħu anki fuq materji ta fidi u reliġjon. San Pawl iwissina: Imma mqar jekk aħna stess jew anġlu mis-sema jħabbrilkom Evanġelju ieħor li mhuwiex dak li ħabbarnielkom aħna, ikun misħut (Gal 1,8). San Pawl ifakkarna li t-tagħlim li kien jgħallem huwa tagħlim ta Kristu: Dan ngħarrafkom, ħuti: l-evanġelju li ħabbartilkom jien mhuwiex l-evanġelju tal-bnedmin. Għaliex jien mhux mingħand bniedem irċevejtu jew tgħallimtu, imma kien irrivelat lili minn Ġesù Kristu (Gal 1, 11-12). San Pietru u San Pawl ħabbew lill- Knisja li ħadmu kemm felħu biex ixerrduha. Kienu konxji li din mhix opra tagħhom iżda kontinwazzjoni tal-ħidma ta Kristu. San Pietru kien il-kap tal-kulleġġ tat-tnax-il appostlu filwaqt li San Pawl ġie magħżul fit-triq ta Damasku minn Kristu nnifsu. Huwa kien iqis lilu nnifsu appostlu daqs ittnax l-oħra. Ta min jinnota li l-papa qiegħed fil-post ta San Pietru. Dan billi meta huwa ħa l-martirju ntgħażel s-suċċessur tiegħu u dan baqa jsir sallum u llum għandna flok San Pietru lill-papa Franġisku. Għalhekk nilqgħu l-messaġġ tal-papa qisu ġej minn San Pietru nnifsu f isem Kristu. Niċċelebraw il-festi esterni wkoll Dawn huma ftit ħsibijiet li għaddewli minn moħħi biex niftakru fihom bħala tħejjija għall-festa tal-imnarja. Dan bl-ebda mod ma għandhom itellfuna l-ispirtu tal-festi esterni. Anzi bilmaqlub. Jekk niċċelebraw il-festi esterni bi spirtu verament nisrani l-affarijiet ser imorru aħjar u nieħdu aktar gost. Niftakru li fl-ebda mument ta ħajjitna ma għandna ninsew lil Alla. San Pietru u San Pawl ħadu l-martirju għal Kristu. Għalhekk mis-sema jħeġġuna biex nħobbu aktar lil Kristu. Għalhekk nagħmlu qrara qabel il-festa biex inkunu nistgħu nitqarbnu f dan il-jum għażiż. Mingħajr Kristu l-festa tkun spiritwalment ġiet għalxejn. 46 Spiritwalità

49 LUMINARIA ġgunju VELLA GARAGE SILENCER REPAIRS TYRE SERVICE CAR SERVICING METAL & STAINLESS STEEL WORKS Hida Street, Nadur, Gozo. Tel: Mobile: IÇ-ÇIMA ROOF GARDEN RESTAURANT Ikel mill-aqwa, atmosfera familjari u prezzijiet li jla aq mag hom kul add Tel: St. Simon Street, Fax: Xlendi - Gozo - Malta. Mob: BONELLO ALUMINIUM All kinds of Aluminium Work ProPrietor: Peter Bonello N.B. Qala Road, Work Tel: Nadur, Gozo. Mobile Tel: M & J Garage Qortin Street, Nadur, Gozo. Tel: , Fax: Mob: / for Professional Painting, Colour Matching, Panel Beating, Rust Reapir & Baking Spray Car Rental CHARLIE MUSCAT Laqxa Wood Master Triq tax-xemmiex, Nadur, Gozo. Tel:

50 ġgunju PIETRU u PAWLU jħeġġuna nisimgħu l-għajta ta' Alla Dennis Mifsud Fit-13 ta' Marzu li għadda, il- Papa Franġisku ħabbar li ser isejjaħ Ġublew Straordinarju li jkollu fiċ-ċentru tiegħu l-ħniena ta' Alla. Ser tkun Sena Qaddisa tal-ħniena. Ftit ġimgħat wara, bil-bolla Misericordiae Vultus li ġġib id-data tal-11 ta' April, il- Papa Franġisku nieda uffiċjalment din is-sena ġubilari. Qabelxejn, il-kelma ġublew ġejja mill-kelma ebrajka jobel, li tfisser muntun. Difatti, il-qarn talmuntun kien jintuża fiċ-ċerimonji u l-liturġija tat-tempju ta' Ġerusalemm. Il-Lhud kienu jiċċelebraw il-ġublew kif preskritt fil-ktieb tal-levitiku, Kapitlu 25, vers 10. Il-Lhud kienu jenfasizzaw li matul is-sena ġubilari, huma mħeġġin għal rinnovament tar-rapport tagħhom ma Alla u malproxxmu, waqt li jitolbu maħfra għal dnubiethom u jikkonvertu. Il-Knisja Kattolika addottat din ittradizzjoni mill-ġudaiżmu. Kien fl li l-papa Bonifaċju VIII sejjaħ l-ewwel Sena Qaddisa. Hemm żewġ forom ta' ġublewijiet; dak Ordinarju u dak Straordinarju. Tal-ewwel jiġi ċċelebrat kull 25 sena waqt li tat-tieni jiġi ċċelebrat biex ifakkar anniversarju importanti jew biex isir talb għal ħtieġa partikolari. S'issa, il-knisja ċċelebrat 29 ġublew! Matul din is-sena, tinqala' l-indulġenza Plenarja bil-kundizzjonijiet tas-soltu, bi żjara f'waħda mill-bażiliċi Papali f'ruma jew pellegrinaġġ fl- Art Imqaddsa jew b'viżita lil knisja magħżula fid-djoċesi partikulari ta' dak li jkun. Iċ-ċentru ta' din is-sena ovvjament ser tkun Ruma bl-apertura tal-bieb Qaddis tal-bażilika ta' San Pietru fil-vatikan fit-8 ta' Diċembru li ġej. Warajh jinfetħu l-bibien Qaddisa tal-bażiliċi ta' San Paolo Fuori le Mura, San Ġwann Lateran u Santa Maria Maggiore. Fl-20 ta' Novembru 2016, Solennita' ta' Kristu Re, tintemm din is- Sena Qaddisa. Wara dan l-avveniment, il-bibien Qaddisa jiġu magħluqa u ssiġillati fi stennija għal ġublew suċċessiv. Il-Ħniena ta' Alla hija tema rikorrenti li nsibuha tidwi kemm fl-antik Testment u kemm fil-ġdid Testment. Il-Ħniena ta' Alla nilmħuha qabelxejn fil-ħolqien tal-univers, u finalment tiġi nkurunata fil-ħolqien tal-bniedem xbieha ta' Alla. Nilmħu lill-bniedem li jitbiegħed mill-ħallieq imma wkoll lil Alla li ma jabbandunax lill-bniedem għal riħu imma, għall-kuntrarju, jwiegħdu s-salvazzjoni. Din il-wegħda ssib ilkompiment tagħha fl-iben ta' Alla li sar bniedem! Ġesù Kristu Sidna huwa l-wiċċ tal-ħniena ta' Alla. L-Evanġelisti Sinottiċi jiktbu li Ġesù, qabel ma miet fuq is-salib, għajjat għajta kbira, liema għajta qaddisa waslet sa żminijietna...biex tqajjimna, biex tħeġġiġna! Dik l-għajta li ħarġet mill-qalb u l-fomm ta' Kristu msallab fil-mument kulminanti ta' ħajtu, tfakkarna fl-ogħla forma possibli ta' Ħniena li Alla għandu għalina lkoll. L-Evanġelista Ġwanni jagħtina dettal aktar biex idaħħalna fil-misteru tal-għajta ta' Alla. Ġwanni jagħtina l-aħħar kelma ta' Kristu msallab, li hu stess kien preżenti għaliha u għaddiha lilna. Kif Ġesù ħa l-ħall, qal: Kollox hu mitmum! Imbagħad mejjel rasu u radd ruħu (Ġw. 19:30). X'inhu mitmum? Liema missjoni waslet fi tmiemha? Ġwanni jagħtina r-risposti għal dawn id-domandi fil-bidu tarrakkont tal-passjoni. Qabel il-festa tal-għid, billi kien jaf Ġesù li waslet is-siegħa tiegħu biex jgħaddi minn din id-dinja għal għand il-missier, hu, li kien ħabb lil tiegħu li kienu fid-dinja, ħabbhom għall-aħħar (Ġw. 13:1). L-ebda moħħ tal-bnedmin jew talanġli ma jista'qatt jifhem il-misteri tal-ħniena u tal-imħabba ta' Alla. Bil- Passjoni, il-mewt u l-qawmien tiegħu, Kristu ħabbrilna il-qawwa ta' Alla, li hija l-qawwa tal-ħniena. Din l-aħbar tinfed is-sħab u tidħol f'qalbna tgħajjat: Alla huwa Mħabba u Ħniena! L-għajta ta' Alla tfakkarna li Alla jħobbna salpunt li jħalli lil Ibnu Ġesù jsofri l-mewt atroċi tas-salib. Alla ma jistax jagħmel aktar għalina, tana kollox. Jekk nirrifjutaw din l-imħabba u ħniena, Alla ma jibqalu l-ebda argumenti biex jikkonvinċina u jbiddlilna lil qlubna. Jekk ma nisimgħux din l-għajta ta' Alla, jibqa' biss is-silenzju traġiku tarrifjut tagħna, bil-konsegwenzi li dan iġib miegħu. Lesti aħna biex nisimgħu l-għajta ta' Alla? Is-Solennità ta' Pietru u Pawlu tgħinna nagħmlu dan. Huma kienu osservaturi attenti tal-ġesti u l-kliem ta' Kristu; Pietru semà s-sejħa tal-mulej, ħalla x-xbiek u mexa warajh. Pawlu, jew aħjar Sawlu, ltaqa' mal-mulej fit-triq ta' Damasku, liema inkontru biddlu minn persekutur għal Appostlu. Fi Kristu, Pietru u Pawlu raw il-wiċċ tal- Ħniena ta' Alla li bidilhom fi bnedmin ġodda. Fil-parabboli ddedikati lillħniena, Ġesù juri n-natura ta Alla bħala dik ta Missier li qatt ma jgħodd ruħu b mirbuħ sakemm ma jkunx xejjen id-dnub u għeleb irrifjut bil-kompassjoni u l-ħniena. Nafuhom dawn il-parabboli, tlieta b mod partikulari: dawk tan-nagħġa l-maħruba u l-munita mitlufa u dik talmissier u ż-żewġ ulied (ara Lq 15:1-32). F dawn il-parabboli, Alla dejjem huwa ppreżentat mimli ferħ, l-aktar meta jaħfer. Fihom insibu l-qalba tal-vanġelu u tal-fidi tagħna, għax ilħniena hi preżentata bħala l-qawwa li kollox tirbaħ, li timla l-qalb bl-imħabba u li tfarraġ bil-maħfra. Barra minn hekk, minn parabbola oħra niksbu tagħlim għall-istil ta ħajja li għandu jkollna bħala Nsara. Imqanqal mill-mistoqsija 48 Spiritwalità

51 LUMINARIA ġgunju ta Pietru fuq kemm-il darba wieħed għandu jaħfer, Ġesù wieġeb: Ma ngħidlikx sa seba darbiet, imma sa sebgħa u sebgħin darba (Mt 18:22), u rrakkonta l-parabbola tal- qaddej li ma jaħfirx. Dan, meta ġie msejjaħ mis-sultan biex jagħtih lura somma kbira, niżel għarkupptejh jokroblu u sidu ħafirlu dejnu. Imma dritt wara dan jiltaqa ma qaddej ieħor bħalu li kellu miegħu dejn ta ftit ċenteżmi, li wkoll niżel għarkupptejh quddiemu jitkarrablu biex iħenn għalih, imma dan ma jkunx irid u jixħtu l-ħabs. Hawn is-sultan, meta sar jaf b dan, jiżbel ħafna u jerġa jsejjaħ lil dak il-qaddej u jgħidlu: Ma kienx imissek int ukoll tħenn għal sieħbek kif ħennejt jien għalik? (Mt 18:33). U Ġesù jagħlaq hekk: Hekk jagħmel lilkom Missieri li hu fis-smewwiet jekk ma taħfrux lil xulxin minn qalbkom (Mt 18:35). Il-parabbola fiha tagħlim profond għal kull wieħed u waħda minna. Ġesù jafferma li l-ħniena mhix biss l-għemil tal-missier, imma ssir il-kriterju biex nistgħu nifhmu min huma l-ulied very tiegħu. F kelma waħda, aħna msejħin ngħixu bil-ħniena, għax qabelxejn kien magħna stess li ntweriet il-ħniena. Ilmaħfra tal-ħtijiet issir l-espressjoni l-aktar evidenti tal-imħabba ħanina u għalina l-insara hi kmand li ma nistgħux naħarbu minnu. Kemm drabi tidher ħaġa iebsa li naħfru! U safrattant il-maħfra hi l-għodda mqiegħda fl-idejn dgħajfa tagħna biex nistgħu niksbu s-serħan tal-qalb. Li nwarrbu l-korla, ir-rabja, il-vjolenza u l-vendetta hija kundizzjoni meħtieġa biex nistgħu ngħixu ħenjin. Mela ejjew nilqgħu l-eżortazzjoni tal-appostlu Pawlu: Tħallux ix-xemx tgħib fuq il-korla tagħkom (Efes 4:26). U fuq kollox nisimgħu l-kelma ta Ġesù li qegħdilna l-ħniena bħala ideal ta ħajja u bħala kriterju ta kredibilità għall-fidi tagħna: Henjin dawk li jħennu, għax huma jsibu ħniena (Mt 5:7) hi l-beatitudni li lejha għandna nitnebbħu b impenn partikulari matul din is-sena Mqaddsa. Kif nistgħu ninnotaw, fl-iskrittura Mqaddsa, l-ħniena hi l-kelma-muftieħ biex nifhmu kif jaħdem Alla magħna l-bnedmin. Hu ma jillimitax ruħu għall-istqarrija ta mħabbtu, imma din jagħmilha tidher u tintmess. L-imħabba, wara kollox, ma tista qatt tkun kelma fl-arja. Mill-istess natura tagħha hi ħajja konkreta: intenzjonijiet, atteġġjamenti, imġibiet li jitlaħħmu fil-ħajja ta kuljum. Ilħniena ta Alla hi r-responsabbiltà tiegħu għalina. Hu jħossu responsabbli, u għalhekk jixtieq il-ġid tagħna u jrid jarana ferħanin, mimlijin ferħ u sereni. Fuq l-istess frekwenza għandha torjenta ruħha l-imħabba ħanina tal-insara. Kif iħobb il-missier, hekk iħobbu l-ulied. Kif hu ħanin Hu, hekk aħna msejħin inkunu ħanina aħna, wieħed mal-ieħor. Ix-xbieha ta' Pietru u Pawlu flimkien tgħinna biex nagħmlu dan! Dawn ifakkruna flunità fid-diversità. Il-Knisja għandha l-missjoni li xxandar il-ħniena ta Alla, liema missjoni bdewha Pietru u Pawlu bil-predikazzjoni tagħhom, ilqalb tħabbat tal-vanġelu, li permezz tagħha trid tilħaq il-qalb u l-moħħ ta kull bniedem. L-Għarusa ta Kristu tagħmel tagħha l-imġiba tal-iben ta Alla li joħroġ jiltaqa ma kulħadd mingħajr ma jħalli lil ħadd barra. Fi żmienna, meta l-knisja hi impenjata fl-evanġelizzazzjoni ġdida, it-tema tal-ħniena tesiġi li tiġi mressqa millġdid quddiem id-dinja b ħeġġa ġdida u b azzjoni pastorali mġedda. Hu determinanti għall-knisja u għallkredibbiltà tat-tħabbira tagħha, li tgħix u tkun hi l-ewwel li tagħti xhieda talħniena. Mil-lingwaġġ u l-ġesti tagħha trid tgħaddi l-ħniena biex din tinfed il-qalb tal-bnedmin u tqanqalhom ħa jerġgħu jsibu t-triq li twassalhom lura għal għand il-missier. F din is-sena Qaddisa, nistgħu nagħmlu l-esperjenza li niftħu qalbna għal dawk kollha li qed jgħixu fl-iżjed periferji eżistenzjali differenti li jeżistu, li spiss id-dinja moderna toħloq b mod drammatiku. Kemm sitwazzjonijiet ta inċertezza u tbatija għandna fid-dinja tal-lum! Kemm ġrieħi miftuħa fil-ġisem ta ħafna li m għadx għandhom iżjed leħen għax il-karba tagħhom hi mxejna u mitfija minħabba fl-indifferenza talpopli għonja. F dan il-ġublew, iżjed minn qabel, il-knisja qed tkun imsejħa tfejjaq dawn il-ġrieħi, iddewwihom biż-żejt tal-faraġ, tinfaxxahom bilħniena u tfejjaqhom bis-solidarjetà u l-attenzjoni li jeħtieġu. Ejjew ma naqgħux fl-indifferenza li tbaxxi, fiddrawwa ta kuljum li tberred il-qalb u ma tħalliniex niskopru l-ġdid, fiċċiniżmu li jeqred. Niftħu għajnejna biex naraw il-miżerji tad-dinja, il-ġrieħi ta tant aħwa mċaħħda mid-dinjità tagħhom u nħossuna mqanqla biex nisimgħu l-karba tagħhom għallgħajnuna. Ħa nagħfsulhom idejhom f tagħna, u niġbduhom lejna biex iħossu s-sħana tal-preżenza tagħna, tal-ħbiberija u l-fraternità. Jalla l-karba tagħhom issir tagħna u flimkien nistgħu nfarrku l-barriera tal-indifferenza li spiss issaltan sovrana biex tipprova taħbi l-ipokresija u l-egoiżmu. Ejjew nissieħbu ma dawk l-eluf ta' nsara li ser jidħlu mill-bibien Qaddisa tad-djar ta'pietru u Pawlu f'ruma, biex niftħu widnejna u qalbna beraħ ħalli nisimgħu l-għajta ta' Alla, li tħeġġiġna biex nagħrfu l-imħabba u l-ħniena tiegħu lejna, imma li tissarraf ukoll fl-imħabba u l-ħniena li aħna nuru ma xulxin. Pietru u Pawlu li bil-missjoni appostolika u l-martirju tagħhom, huma stess saru l-għajta ta' Alla, tagħlimhom u x-xhieda tagħhom jidwu qawwija u konvinċenti bħala kliem u ġesti ta maħfra, ta tweżin, ta għajnuna u ta mħabba. Il-Knisja, fuq il-passi ta' Pietru u Pawlu, ma tgħejja qatt toffri l-ħniena u tistabar dejjem filfaraġ u l-maħfra li xxerred. Il-Knisja ssir leħen għal kull raġel u mara u ttenni b fiduċja u bla waqfien: Ftakar filħniena u t-tjieba tiegħek, għax huma minn dejjem, Mulej (Salm 25:6). Biblijografija 1,Misericordiae Vultus Bolla tal-indizzjoni tal- Ġublew Straordinarju tal-ħniena (-2016) 2, L'Urlo di Dio, Perché non lo senti? Angelo Card. Comastri, Spiritwalità 49

52 ġgunju Anton Mercieca Ħajjet Pawlu mdendla b xagħra Taqra ħajtu qisek qed taqra thriller. Bniedem li ra l-mewt quddiemu iktar minn darba. Għadda minn esperjenzi li kieku mhux għax inqala xi ħadd li ndaħal għalih fl-aħħar mumenti, kieku żgur ma kienx imut għall-mulej f Ruma. Kien imut ħafna qabel. Tmiemu kien ġa lest meta beda jxandar lil Ġesù f Damasku. Il-preżenza tiegħu u l-fatt li kien qed jiġbor lill-insara u jitkellem b tant ħeġġa fuq Ġesù, kienet qed tweġġa bi sħiħ lil-lhud, li kienu jafuh bħala msieħeb magħhom fil-kawża qaddisa li jeqirdu d-din ilġdid tan-nazzarenu. Ma setgħux iniżżluha li dak li kien mar Damasku bil-karti biex jaqbad lill-insara u jeħodhom marbutin Ġerusalemm ħalli jgħadduhom ġudizzju issa kien qed jipprietka favur in-nazzarenu. U għalhekk ftiehmu li jeqirduh u biex żgur ma jaħarbilhomx iddeċidew li jagħmlu għassa stretta binhar u billejl fil-bieb tal-belt. Minn hemm bilfors kellu jgħaddi biex joħroġ. U malli joħroġ għexieren kienu lesti għalih biex ma jħalluhx jara x-xemx tal-għada. Iżda xi ħadd kixfilhom il-pjan u l-insara ħolqu mezz effikaċi biex iħarrbu lil Pawlu billi dendluh ġo qoffa u niżżluh mis-swar f parti ferm il bogħod millbieb prinċipali ta Damasku (Atti kap 9 vrus 23-25). L-Insara reġgħu salvawh meta kien ma sieħbu Barnaba f Listre. Kienu qed jgħallmu hemm meta Pawlu ltaqa ma raġel magħtub li bil-qawwa tal-mulej reġa kiseb l-użu ta riġlejh. Il-miġemgħa skantat b dan il-għaġeb u ħasbet li kienu żaruha l-allat. Iżda l-lhud fi ftit jiem dawru l-folla kontra Pawlu u dawk li ġranet qabel riedu jagħtuh qima ta alla issa ħallew ċorma seksieka jieħdu lill-appostlu barra l-ħitan ta belthom u jħaġġruh. U hemm kien jibqa mitluq waħdu biex jiżvina fi ftit ħin. Iżda l-insara reġgħu għal darb oħra kienu qrib biex jagħtuh l-għajnuna u b kura kbira salvawlu ħajtu (Atti kap 14: 8-20). Ma nafux min kienu, iżda żgur li l-mulej bagħathom f nofs ta baħar fejn Pawlu kien qatta nhar u lejl bejn sema u ilma. Ma għandniex ħjiel x kien ġara iżda nafu li kien episodju li Pawlu baqa jiftakar sew tant li rrakkontah lill-korintin. Mhux ċajta li tispiċċa f nofs ta baħar fuq xi ċattra wara nawfraġju, iżda għal darb oħra l-mulej ma riedx li jitlef is-servizzi ta dan l-appostlu tal-ġnus meta kien fadallu tant x jagħmel f ismu u għalih (It-tieni ittra lill-korintin kap 11, 25). Kellu jkun uffiċjal Ruman li salva wkoll lil Pawlu meta dan kien imrekken u t-tmiem tiegħu deher fil-qrib. Pawlu kien mar Ġerusalemm u daħal fittempju. Il-Lhud għarfuh, qabduh u kienu jiżbranawh li ma kienx għallintervent f waqtu minn dan l-uffiċjal li ndaħal fil-kawża tiegħu u iktar tah protezzjoni meta sar jaf li dan Pawlu kien ċittadin Ruman. Qallu l-uffiċjal: Jien ksibt il-jedd (ta ċittadin Ruman) b kemxa flus sewwa. U Pawlu wieġbu: U jien twelidt hekk. U ħallih moħbi fil-fortizza biex il-lhud li kienu jixluh ma setgħux imiddu jdejhom fuqu u kien jispiċċa bħal Stiefnu (Atti kap 22: 22-29). Iżda ma qatgħux qalbhom. Ħolqu pjan perfett biex Pawlu jispiċċa f idejhom. Marru fejn il-membri tas- Sinedriju u qalulhom biex jitolbu lillawtoritajiet Rumani jħallu lil Pawlu jidher quddiemhom għax xtaqu jistħarrġuh. Il-ħsieb tal-erbgħin raġel kien li meta Pawlu jkun fi triqtu lejn is-sinedriju, jaħbtu għalih, iwarrbu lissuldati li jkunu qed jakkompanjawh u 50 Spiritwalità

53 LUMINARIA ġgunju jeqirduh mid-dinja darba għal dejjem. Iżda waqt li kienu qed iħejju dan ilkomplott, in-neputi ta Pawlu (bin oħtu) semagħhom u dlonk telaq lejn il-fortizza biex jinforma lil zijuh b dak li kien hemm lest għalih. Pawlu ħalla lil neputih jgħid l-istorja kemm lis-suldat kif ukoll lill-fizzjal. Dan ried ikun jaf iddettalji kollha tal-komplott. U t-tfajjel qallu: Il-Lhud ftiehmu biex jitolbuk ħalli għada tniżżel il Pawlu quddiem is- Sinedriju, bħallikieku biex jgħarblu aktar bir-reqqa l-biċċa tiegħu. Int mela la temminhomx għax aktar minn erbgħin fosthom qegħdin għassa għalih u ħalfu li la jieklu u lanqas jixorbu sa ma jeqirduh u issa huma mħejjijin jistennew il-kelma tiegħek. Il-fizzjal emmen lit-tfajjel u flok lejn is-sinedriju ħa lil Pawlu Qajsarija u miegħu kellu għexieren ta suldati lesti għal dak kollu li setgħu jagħmlu dawk li ħolqu dan il-komplott. Għal darb oħra lil Pawlu ħelsuh minn mewt żgura (Atti 23: 12-25). U reġa għadda minn esperjenza oħra meta l-mewt kienet qed tħabbat fuq biebu fl-okkażjoni tal-maltempata li tefgħet il-bastiment li fuqu kien qed isalpa fuq gżiritna. Ra l-mewt meta l-ġifen sab ruħu f nofs tempesta talbiża iżda forsi ħass il-mewt eqreb meta sema lis-suldati jiftiehmu bejniethom biex joqtlu l-priġunieri ħalli żgur ħadd minnhom ma jaħrab jekk tingħata l-ordni li għandhom iħallu l-bastiment u jgħumu għall-art. Iżda ċ-ċenturjun assolutament ma riedx li jittieħed dan il-pass. Imma ċ-ċenturjun li ried isalva l Pawlu, ma riedx li jsir dan. U meta waslu l-art kien il-mulej innifsu li ħa ħsiebu meta lifgħa qabżet minn ġon-nar u qabdet ma idu. Għal darb oħra l-mulej riedu jibqa malħajjin ftit ieħor għax ħidmietu kienet għadha ma ntemmitx (Atti kap 27 u bidu tal-kap 28). Ftit naħseb kienu dawn il-persunaġġi li għaddew minn esperjenzi tant perikolużi u li raw il-mewt tant qrib tagħhom. Ġrajjiet li flok qatgħu qalb dan l-appostlu tal-ġnus saħħewh fix-xenqa tiegħu li jibqa jterraq u jgħallem bit-tama li isem Ġesù jkun iktar magħruf u maħbub. Mhux ta b xejn li darba tniegħed u qal: Huma Iżraelin? Jien ukoll. Huma nisel Abraham? Jien ukoll. Qaddejja ta Kristu? nitkellem f telfa ta ġenn jien aktar. Fit-taħbit aktar minnhom, fil-ħabs aktar, fis-swat wisq aktar, fil-mewt bosta drabi (It-tieni ittra lill-korintin kap 11 vrus 22 u 23). Spiritwalità 51

54 ġgunju Kan. Dun Piet Sammut Iċ-Ċaħda ta' PIETRU FIL-PASSJONI Qabel ma s-serduk jidden darbtejn, int tkun ġa ċħadtni tliet darbiet (Mt.26,34) A ħna mdorrijin inħarsu lejn il-qaddisin kif jidhru jew fil-pittura jew finniċċa, nies ta virtujiet u doni li jqanqlu fina ammirazzjoni u mħabba. Ħafna drabi l-istejjer u l-leġġendi tagħhom jippreżentawhomlna bħallikieku kienu qaddisin mit-twelid. Din l-istampa la turina li l-qaddisin kienu bnedmin bħalna, la tfakkarna li tqaddsu billi aċċettaw il-grazzja ta Alla u stinkaw kemm felħu biex iżommuha u jkabbruha, u allura lanqas tħajjarna nimitawhom. San Pietru huwa qaddis kbir. Ħajtu, kif tidher mill-kotba Mqaddsa, hi ġlieda waħda bejn l-imħabba kbira li kellu lejn Ġesù u d-dgħufija tiegħu ta bniedem li kien. F dan id-dawl, il-kbir Appostlu jidher tassew bħala mudell għal kull nisrani. Xmun Pietru kien sajjied mill-galilija; bniedem sempliċi, sinċier, ta żaqqu f fommu u fuq kollox ta qalb kbira. Għas-sejħa ta Ġesù ħalla kollox u mar warajh. Sa minn meta Ġesù kien sejjaħlu ħdejn l-għadira ta Tiberijade, Pietru dejjem ħaseb li kien raġel tajjeb, li kien iħobb lill-imgħallem tiegħu b imħabba tal-ġenn. Huwa kellu idea kbira ta Ġesù u ma setax jaċċetta li Ġesù jħalli lis-suldati jarrestawh. Kien għalhekk li l-imħabba kbira li kellu lejn Ġesù ġegħlitu jibqa miexi wara Ġesù mill-bogħod sal-palazz tal-qassis il-kbir( Mt 26, 58). Pietru ma felaħx iħalli lil Ġesù waħdu, ma felaħx ma jmurx warajh, almenu mill-bogħod moħbi fid-dlam minħabba l-biża talgħedewwa feroċi ta Ġesù. U kien proprju dak il-ħin li ltaqa ma sieħbu Ġwanni. Ġwanni, billi kien midħla tal-qassis il-kbir, ma kellu l-ebda diffikultà biex jidħol ġewwa; imma Pietru le; ma tħalliex jidħol mill-bieb I ġewwa. Imma sieħbu Ġwanni mar kellem lill-purtinara u daħħal lil Pietru ġewwa. Min jista jaf x sodisfazzjon ħass Pietru, is-sajjied tal-galilija, dak il-ħin, hekk kif sab ruħu ġewwa! Naturalment ma qalax għajnejh millpost fejn kien hemm Ġesù arrestat. Imma l-imsejken Pietru kellu jħallas qares għall-permess li tatu l-purtinara, kif sejrin naraw. Iż-żiffa ta filgħaxija, li kienet ġejja mill-wied tal-kedron, issa kienet bdiet tiffriska ġmielha, tant li kien beda ġej il-bard. Għalhekk il-qaddejja u l-għases kienu kebbsu n-nar millfaħam, u qagħdu hemm għas-sħana. Pietru, li issa kien ġewwa, tħallat man-nies u mar għas-sħana hu wkoll. Dik il-purtinara wkoll, għal xi raġuni jew oħra, resqet l hemm. Dik hekk kif lemħet lil Pietru ppuntat subgħajha lejh u qaltlu: Int ukoll kont ma Ġesù tal-galilija. Imma Pietru ċaħad quddiem kulħadd u qal: Lanqas naf xi trid tgħid (Mt 26-70). Pietru kien iħobbu tassew lil Ġesù, imma beża jgħid il-verità u ċaħad lil Ġesù. Bilkemm laħaq spiċċa s-sentenza taċ-ċaħda li ma lemħitux qaddejja oħra. Din aktarx li kienet ratu xi darba ma Ġesù, għax bl-arja kollha u b ċerta persważjoni qalet lil dawk li kienu hemm: Dan kien ma Ġesù ta Nazaret (Mt 26,71). Dak li ftit tas-sigħat qabel kien silet is-sejf biex jiddefendi lill-maħbub Imgħallem tiegħu Ġesù, issa jerġa jiċħad taħt ġurament u jgħid li lil dak il-bniedem lanqas biss jafu. Dak li f Ċesarija ta Filippu kien sejjaħ lill- Imgħallem tiegħu Bin Alla l-ħaj issa jsejjaħlu: il-bniedem, jew ir-raġel u Pietru reġa ċaħad u qal Jien ma nafux lil dal-bniedem (Mt.26, 72). Sadanittant il-proċess ta Ġesù kien għadu sejjer u Pietru kien għadu mdawwar b dawn it-tip ta nies; u kulħadd, inkluż Pietru nnifsu, kien ħerqan biex jara kif se tintemm ilbiċċa. Bi probabiltà kbira, Pietru ħa ċerta kunfidenza u beda jitkellem bid-djalett u aktar wera biċ-ċar kemm kien verament mill-galilija. Il- Galilej kellhom ċertu aċċent differenti minn tal-oħrajn u faċilment wieħed kien jagħrafhom. Għalhekk xi wħud minnhom qalulu: Tassew int ukoll wieħed minnhom għax għandek ilkisra ta kliemek tikxfek (Mt ). Imsejken Pietru, kollox ġie kontra tiegħu, saħansitra d-djalett tiegħu! Imma l-istorja ma waqfitx hawn. Ftit l bogħod inzerta kien hemm wieħed mill-qaddejja tal-qassis il-kbir, li kien jiġi minn dak ir-raġel li Pietru qatagħlu widintu. Dan kif sema l-għajjat resaq lejn dawk li kienu qegħdin jakkużaw 52 Spiritwalità

55 LUMINARIA ġgunju lil Pietru biex jara x inqala. Dan kien wieħed minn dawk li marru biex jarrestaw lil Ġesù fil-ġetsemani u għalhekk kien ra lil Pietru ma Ġesù u saħansitra rah jaqta barra widint sieħbu. Dan naturalment għarfu u kien pront qallu: Mela jien ma rajtekx miegħu fil-ġnien? (Ġw.18,26). Issa Pietru ġie dahru mal-ħajt u ma kellux żmien x jitlef biex jara kif sejjer jiddefendi lilu nnifsu minn akkuża bħal din. Dawk ta madwaru malinqas sinjal kienu lesti biex jaqbżu fuqu u jqattgħuh, bħal ma jagħmlu qatgħa lpup meta jaqbżu fuq xi priża tagħhom; għalhekk Pietru qabad jisħet lilu nnifsu u jaħlef. Le, ma nafux lil dal bniedem li qegħdin issemmu (Mk14,71). Bilkemm laħaq spiċċa jitkellem li minn ġo bitħa fil-qrib ma nstemax serduk jidden, u Pietru ftakar fil-kelma li qallu Ġesù, Qabel ma s-serduk jidden darbtejn, int tiċħadni tliet darbiet. U nfexx jibki (Mk14,72).U ħareġ l barra jibki b qalbu maqsuma (Lq.22.61). Skont l-studjużi tal-kotba Mqaddsa, iċ-ċaħdiet ta Pietru saru hekk kif daqqet it-tlieta ta filgħodu. U l-mulej dar u ħares lejn Pietru (Lq.22.61). Ġesù marbut u miżmum millgħedewwa fil-palazz tal-qassis il-kbir ma kienx l bogħod wisq minn Pietru. L-għases u l-iżbirri malli semgħu s-serduq jidden, ħtiġilhom jaqsmu b Ġesù marbut il-bitħa fejn kien Pietru. Waqt li Ġesù kien għaddej, dar u ħares lejn Pietru (Lq.22.61). Hekk għajnejn Ġesù ltaqgħu ma dawk ta Pietru! Il-ħarsa ta Ġesù ma kinitx ħarsa ta rabja u ta disprezz lejn Pietru, imma kienet ħarsa ta ħniena, mogħdrija u maħfra. Għalhekk lil Pietru laqtitu f qalbu u qasmithielu daqs kemm iddispjaċieh. Din hija l-indiema; issobgħa li wieħed ikollu għall-ħażin li jkun għamel. Nafu mit-tradizzjoni, li Xmun Pietru minn dakinhar l quddiem qatt ma waqaf jibki ċ-ċaħdiet tiegħu; tant li d-dmugħ li niżel minn għajnejh għamillu żewġ kanali ma wiċċu. Mill-ħarsa ta mħabba li biha Ġesù rebaħ lura kompletament lil Pietru, nitgħallmu li l-imħabba ta Alla hija ferm akbar mid-dnub tal-bniedem. Fl-għeluq tat-tieni taqsima tal- Esortazzjoni Apostolika Reconciliatio et Paenitentia l-papa San Ġwanni Pawlu II ikellimna dwar il-kuntrast enormi li jeżisti bejn id-dnub u l-imħabba ta Alla għalina midinbin. Mela aħna l-bnedmin għandna nikkonvinċu ruħna li l-imħabba ta Alla għalina bnedmin dgħajfa hi żgur aktar qawwija mid-dnubiet tagħna. Is-serduk jidden, li kisser il-ħemda tallejl, kisser l-għama tad-dnub ta Pietru. Huwa beda jibki, imma ma ddisprax bħalma għamel Ġuda l-iskarjota. Filfatt wara l-qawmien ta Kristu millmewt, huwa mbagħad jikkonferma għal tliet darbiet l-imħabba tiegħu lejn Ġesù, biex iħassar minn fuqu dawk ittliet ċaħdiet Mulej inti taf kollox. Int taf li nħobbok (Ġw.20,15-19). Spiritwalità 53

56 ġgunju Ġużi Muscat ID-DISA KORI TAL-ANĠLI Din is-sena, il-pittura u l-vetrati (twieqi tal- istained glass ) fil-koppla tal-knisja Bażilika tagħna, jagħlqu 100 sena minn meta ġew inawgurati u mbierka, fis-27 ta Ġunju, 1915, mill-e.t. Mons Giovanni Marija Camilleri, OESA, Isqof ta Għawdex. Il-pitturi fit-tmien flieli tal-koppla jirrappreżentaw il-glorja tal- Appostli San Pietru u San Pawl, xogħol tal-pittur Malti Lazzaro Pisani, li ddisinja wkoll it-tmien vetrati li jdawlu l-koppla u li juru d-disa Kori tal-anġli u l-glorja tal-appostli. Dawn ilvetrati nħadmu mid-ditta Le Balmet ta Grenoble fi Franza. It-tema tal-pittura fil-knisja, li tinsab imnaqqxa madwar il-koppla, hija Spectaculum facti sumus angelis, mundo et hominibus li tfisser: Sirna spettaklu għall-anġli, għaddinja u għall-bnedmin (1 Kor 4,9). Għalhekk, il-pittura u l-vetrati qegħdin juruna l-kobor tal-appostli San Pietru u San Pawl quddiem l-anġli tas-sema. F dan il-kuntest u għal din l-okkażjoni ħsibt li jkun xieraq li nikteb xi ħaġa fuq l-anġli. L-Anġli huma spirti puri, immortali, ħolqien t Alla, sopranaturali, b setgħa u intelliġenza aqwa minn talbniedem, li jgħammru fil-ġenna iżda huma l-messaġġiera ta Alla lill-bniedem u protetturi spiritwali tiegħu. Dawn l-anġli li huma madwar Alla fil-ġenna jinqasmu f disa taqsimiet magħrufa aħjar bħala Id-disa Kori tal-anġli. Dawn huma: Serafini; Kerubini; Troni; Dominazzjonijiet; Virtujiet; Qawwiet; Prinċipati; Arkanġli u Anġli. Dawn jinġabru fi tliet ġerarkiji: L-Ewwel Ġerarkija: Serafini, Kerubini u Troni. It-Tieni Ġerarkija: Dominazzjonijiet, Virtujiet u Qawwiet. It-Tielet Ġerarkija: Prinċipati, Arkanġli u Anġli. L-EWWEL ĠERARKIJA: IS-SERAFINI:huma l-ogħla ordni fil-kori tal-anġli. Huma l-anġli qaddejja u dawk li jipproteġu t-tron t Alla. Huma jfaħħru l Alla u jgħidu: Qaddis, Qaddis, Qaddis hu l-mulej tal-qtajja. Mimlija l-art kollha bis-sebħ tiegħu (Isaija: 6; 7). Wieħed minnhom mess xuftejn il-profeta Isaija b ġamar tan-nar minn fuq l-artal, li naddfu mid-dnub. Is- Serafini għandhom sitt ġwienaħ: b żewġ ġwienaħ jgħattu wiċċhom biex juru li Alla hu hekk kbir li lanqas il-qaddejja tiegħu ma jissograw iħarsu lejh; b żewġ ġwienaħ oħra jostru saqajhom u bi tnejn oħra jittajru.. Il fuq minnu kien hemm serafini, kull wieħed b sitt ġwienaħ (Is 6,2). Dan għalhekk jikkonferma l-grad l-aktar għoli ta dawn ilħlejjaq puri. IL-KERUBINI: It-tieni grad fil-kori tal-anġli u li fil-pittura hu mistħajjel bħala ras ta tarbija mbissma, b xagħar isfar u b par ġwienaħ żgħar miftuħa. Il-kerubini jissimbolizzaw ilqawwa u huma l-għassiesa ta Alla fil-glorja tiegħu. Dawn ilkwalità ta anġli jissemmew ħafna fl-iskrittura. Ħalli nieħdu xi eżempju. L-ewwel wieħed qiegħed fil-ktieb tal-ġenesi meta Alla keċċa lil Adam u lil Eva mill-ġnien tal-għeden: U ħareġ lill-bniedem u qiegħed il-kerubini n-naħa tal-lvant tal-ġnien tal-għeden (Ġen 3,24). Fit-Testment il-ġdid imbagħad hemm eżempju wieħed biss: Fuq l-arka kien hemm il-kerubini tal-glorja jgħattu l-għatu tagħha msejjaħ propizjatorju (Lhud 9,5). IT-TRONI: Huma l-anġli ta Umiltà, Paċi u Sottomissjoni. Dionisju l-arejopagita jgħid li t-troni jinsabu fit-tielet grad tal-kori tal-anġli. San Pawl, fl-ittra lill-kolossin jgħid: għax fih maħluq kollox, fis-sema u fuq l-art, dak li jidher u dak li ma jidhirx, sewwa Tronijiet, sewwa Ħakmiet, sewwa Rjasijiet, sewwa Setgħat; kollox maħluq bih u għalih (Kol. 1.16). IT-TIENI ĠERARKIJA: ID-DOMINAZZJONIJIET: huma l-ewwel fit-tieni ġerarkija tal-anġli fis-sema, spirti safja li jservu l Mulej f libertà sħiħa u dominanti fuq l-oħrajn li huma l-virtujiet u l-qawwiet. Dawn huma l-anġli mexxejja (leaders) li jirregolaw ixxogħol tal-anġli, li jwasslu l-ordnijiet tal-mulej. Il-VIRTUJIET: isibuhom ukoll bħala Spirti tal-movimenti u tal-kontroll tal-elementi. Ġie li jissejħu wkoll dawk li l-aktar li jiddu. Għandhom il-kontroll fuq in-natura, l-istaġuni, ilkwiekeb, il-qamar, sa anke x-xemx qiegħda taħt il-kontroll tagħhom. Huma responsabbli mill-mirakli u jipprovdu dak il-kuraġġ, dik il-grazzja u l-qlubija lill-bniedem. Il-kelma virtù ġejja mill-latin li tfisser qawwa. Darba Ġesù tkellem minn din il-qawwa tiegħu. Huwa qal: U l-kotra kienet tfittex li tmissu, għax minnu kienet toħroġ qawwa li tfejjaq lil kulħadd (Lq 6,19). Spiritwalità 54

57 LUMINARIA ġgunju IL-QAWWIET (Setgħat): huma l-anġli ġellieda tal-ħażen u protetturi tal-univers u l-bniedem. Magħrufa wkoll bħala Potenti (qawwija u setgħana). Jiġġieldu lill-ispirti ħżiena li jippruvaw joħolqu konfużjoni sħiħa fost il bnedmin. Ilkap tagħhom jista jkun Samuel jew Camael, it-tnejn Anġli tad-dlam. Eżempju klassiku ta dawn il-kwalitajiet ta anġli qiegħed f Apokalissi: Mbagħad qamet gwerra fis-sema: Mikiel u l-anġli tiegħu jitqabdu mad-dragun (Apok 12,7). IT-TIELET ĠERARKIJA: IL-PRINĊIPATI: Dan il-grad ta Anġli jikkollaboraw fil-poter u l-awtorità mal-grupp tas-setgħat. Dawn il-prinċipati narawhom bil-kuruna fuq rashom u bix-xettru f idejhom. Ix-xogħol tagħhom hu li jagħmlu l-ordnijiet li jingħataw mid-dominazzjonijiet. Dawn l-anġli huma l-ħarriesa u l-edukaturi tad-dinja. L-ARKANĠLI: din il-kelma ġejja mill-grieg li tfisser anġlu prinċipali, l-ewwel fir-rank jew fl-awtorità. Fl-Iskrittura nsibu lil Arkanġlu Mikiel bħala l-anġlu kustodju ta Iżrael (Dan. 12:1). Mikiel ifisser Min hu bħal Alla. San Pawl jitkellem espressament mill-arkanġli. Għaliex il-mulej innifsu mal-kmand, mal-leħen talarkanġli u t-tromba ta Alla,... (1 Tes 4,16). Gabriel ifisser Alla wera lilu nnifsu l-qawwi. Fl-Iskrittura nsibu ismu fil-ktieb ta Danjel (Dan ), meta għarraf lil Danjel il-profezija tas-seba ġimgħat; fil-vanġelu meta Rafel ifisser Alla fejjaq. Insibu ismu fil-ktieb ta Tobit fejn narawh jiggwida lil Tobija fil-vjaġġ tiegħu u fejjaq lil missier Tobit li kien għama (Tob. 12:15). L-ANĠLI huma l-isfel nett fil-ġerarkija u huma l-iktar li jingħarfu. Huma l-aktar qrib il-bniedem u tad-dinja materjali. Huma jgħaddu t-talb lil Alla u t-tweġibiet u messaġġi ta Alla lill-bnedmin. Għalkemm l-iżgħar fil-grad huma kapaċi li jkollhom aċċess għall-anġli l-oħra f kull ħin. Huma l-anġli li jieħdu ħsieb u jassistu lil dawk li jirrikorru għall-għajnuna tagħhom. Hawn jinsabu l-anġli Kustodji tagħna. Fil-Bibbja bosta huma l-eżempji fejn jissemmew kemm l-anġlu (fis-singular) kif ukoll anġli fil-plural: Hekk is- Salm: Faħħruh, anġli tiegħu kollha, faħħruh, eżerċti tiegħu kollha! (Salm 148,2) Nieħdu ix-xena tat-tħabbir tat-twelid ta Ġesù f Bet Saħur: Meta mbagħad l-anġli ħallewhom u telgħu s-sema, ir-rgħajja bdew jgħidu (Lq 2,15). Il-Katekiżmu tal-knisja Kattolika jitkellem ħafna fid-dettal dwar dawn il-kori tal-anġli. Ejjew nemmnu aktar fihom u fil-qawwa li għandhom mingħand Alla Sid tagħhom. TALB TA KULJUM: Fit-talb ta kuljum Ommna l-knisja Mqaddsa issemmi xi Ġerarkiji mill-anġli fil-quddiesa fit-talba tal-prefazju meta jingħad: mal-anġli u mal-arkanġli, Dominazzjonijiet, Troni, Qawwiet, Virtujiet u b leħen wieħed jgħidulek: Qaddis, Qaddis, Qaddis, eċċ. Il-Knisja tgħallimna li l-bniedem għandu l-anġlu Kustodju li jħarsu u jmexxih. Meta konna żgħar tgħallimna din it-talba: Anġlu ta Alla, illi fit-tjubija tiegħu Alla tani biex tħarisni, iftaħli moħħi, ħarisni, żommni u mexxini f dan il-jum. Hekk Ikun. It-tifkira tal-arkanġli San Mikiel, San Gabriel u San Rafel tiġi ċċelebrata fid-29 ta Settembru waqt li dik tal-anġli Kustodji ssir fit-2 ta Ottubru. Ħajr lil Mons Lawrenz Sciberras għal osservazzjonijiet Bibliċi. ħabbar lil Żakkarija t-twelid ta San Ġwann il-battista (Luq. 1:11) u meta ħabbar lil Marija li kienet ser tnissel iben bilqawwa tal-ispirtu s-santu (Luq. 1:26). Nota żgħira: Fil-bidu tas-sena 1942, fi żmien il-gwerra, ilvetrati tat-twieqi tal-koppla u l-oħrajn fil-knisja tagħna, ġew maqlugħin biex jiġu mħarsin mill-bumbardamenti talgħadu. Spiritwalità 55

58 ġgunju IL-LINGWA TAL-QNIEPEN Mons. Jimmy Xerri Il-qniepen jgħinuna nżommu komunikazzjoni mal-ħallieq Mitejn sena ilu, eżattament f Ġunju tal-1815, filparroċċa tan-nadur ġiet imżanżna l-qanpiena l-kbira u għalhekk tajjeb li flimkien maċċelebrazzjonijiet tal-festa ta din is-sena nfakkru wkoll dan il-biċentinarju importanti. Il-qniepen tal-bronż bdew jintużaw fil-knejjes Insara sa mill-bidu tas-seklu ħamsa meta San Paulinus, l-isqof ta Nola, daħħalhom bħala mezz biex isejjaħ il-patrijiet ħalli jinġabru għat-talb.. Kull qanpiena li ssir hija magħmula minn taħlita ta metalli mdewba, bħal landa, ram, żingu u fidda. Fiż-żewġ kampnari tagħna għandna ħames qniepen. Waħda minnhom għandha tiġi sostitwita b waħda ġdida fil-ġejjieni qarib, permezz ta donazzjoni ta Karmena Camilleri, ta Triq Grunju. Iż-żewġ qniepen l-oħra li jinsabu fil-kampnar tat-tramuntana huma dik Tal-Quddies, (li tħares għal fuq il-pjazza) u saret fl-1740 u l-frejħa (li tħares għal fuq il-bejt tal-knisja), li saret fl Din tal-aħħar kien għamilha ċertu Salvu Cauchi, li kien imwieled fin-nadur. L-ikbar qanpiena, li tinsab fil-kampnar tan-nofsinhar, jisimha Pietru u Pawlu u hija iktar magħrufa bħala l-kbira. Din saret fl-1815 u kif għidna dis-sena jaħbat il-mitejn sena tagħha. Imbagħad hemm l-qanpiena li jisimha Marija magħrufa aħjar bħala Il- Fustanija u hija tal Hawnhekk se nagħtukom ħjiel ċkejken dwar kif jindaqqu l-qniepen u għal x hiex ikunu jsejħu. Ta min jixtarr ftit din l-informazzjoni biex wieħed ikun jista jifhem kif il-mulej Ġesú jkun isejjaħ anke permezz taddaqq ħlejju talqanpiena. 5.00a.m.: idoqqu tmien tokki bilqanpiena l-kbira. Dal-ħin jgħidulu l-pater Noster u jsejjaħ lill-insara biex jgħidu l-missierna fil-bidu ta jum ġdid u jirringrazzjaw lil Alla għal-lejl ta mistrieħ li jkun għadda. Imbagħad jibdew idoqqu għall-quddiesa kwarta qabel kull waħda. Biex issejjaħ għall-quddiesa il-qanpiena tindaqq bi tnax-il tokk. 8.00a.m.: Jindaqqu tmien tokki biex ngħidu t-talba tal- Angelus p.m.: Jindaqqu tmien tokki bil-qanpiena l-kbira. F dal-ħin insellmu lill-madonna bit-talba tal-angelus. 6.45p.m.: Tindaqq l-ave Maria (ħin tas-sajf) bil-qanpiena l-kbira. F dal-ħin insellmu lill-madonna bit-talba tal- Angelus. (Is-sagristani jimxu fuq ktieb imsejjaħ ORDO biex jaraw xħin idoqqu fix-xitwa). Tal-Imwiet. Jindaqqu tmien tokki u ħames tokki mgħaġġlin, bil-qanpiena l-kbira, siegħa wara l-ave Maria, li jistednuna biex nitolbu għall-erwieħ tal-purgatorju billi ngħidu tliet Missierna, Sliema u Aghtihom o Mulej il- Mistrieħ ta dejjem. Jgħidu li t-tokki mgħaġġlin ifissru n-novissimi, jiġifieri l-eżistenza tal-mewt, tal-ġudizzju, l-infern u l-ġenna. Nhar ta Ġimgħa fit-3.00p.m.: tindaqq mota mewt biex tfakkar fil-mewt ta Kristu. Isir talb apposta. Meta jmut saċerdot: jindaqqu seba tokki għal seba darbiet, bil-kbira. Jekk ma jkunx mill-parroċċa tagħna, jindaqqu bil-fustanija. Meta jmut raġel: jindaqqu ħames tokki għal ħames darbiet. Dan jissejjaħ it-trapissar. Meta tmut mara: jindaqqu erba tokki għal erba darbiet. Dan ukoll jissejjaħ trapissar. Meta xi ħadd ikun qiegħed imut tindaqq l-agunija: ħames tokki għal raġel u erba tokki għal mara. Hawnhekk niftakru fl-agonizzanti u nitolbu lil Alla biex jagħtihom mewta tajba. Il-qniepen jintużaw ukoll biex iferrħu l-qalb u jistiednu għall-festi kbar li jkollna. Hemm dawk li jissejħu moti ta festa. Fil-mota ta festa jindaqqu l-qniepen kollha. Il-Mota tibda mill-kbira għaż-żgħira u mbagħad jerġgħu jibdew miż-żgħira għall-kbira. Mota ddum iddoqq għal madwar ħmistax-il minuta. Fil-festa ta San Pietru u San Pawl jindaqqu erba moti. Ktibnielkom din it-tagħrif biex nerġgħu nagħtu tifsira lil din il-lingwa tad-daqq tal-qniepen. Fl-imgħoddu kienu jgħidu li qanpiena ddoqq hija Alla li jsejjaħ. Nisimgħu l-qniepen u nagħmlu sforz biex nieqfu ftit u ngħidu talba, nitolbu għal persuni agonizzanti jew li mietu u mmorru nieħdu sehem fil-quddiesa. Il-mota tal-festi tgħidilna biex inkunu ferħanin fil-mulej. 56

59 LUMINARIA ġgunju V CHARLES CAMILLERI & CO. LTD. Flat 19/20, Nadur Heights, Our Lady of Fatima Street, Nadur - Gozo Plots għall-bejgħ: Munxar, San Lawrenz u Triq tal-għajn Flats għall-bejgħ: Marsalforn, In-Nadur, Triq tal-għajn u San Lawrenz Djar u Bungalows: In-Nadur u Triq tal-għajn Garages: In-Nadur, Marsalforn, San Lawrenz u Triq tal-għajn Għal kull tagħrif irrikorru fl-indirizz ta' hawn fuq jew ċemplu fuq MALTA BAKE SHOP Charles & Antoinette Buttigieg Jixtiequ jawguraw il-festa t-tajba lill-poplu Naduri kollu! 3256 Dundas Street, West Toronto, Canada Tel: (416) Qortin Str., N.B. Qortin Str., Nadur, Gozo. Nadur, Gozo Cadillac Garage Joe Camilleri Panel Beating Spray Painting Rust Treatment Colour Matching Car Bench Chassis Alignment Tel: , Mob: VOGUE ta' Pjazza San Pietru u San Pawl - Nadur Jawgura l-festa t-tajba lin-nadurin kollha! Pjazzetta Hardware Store Dun Dun Martin Square -- Nadur Tel: Best Quality Lowest Prices Jawgura l-festa t-tajba lin-nadurin kollha! 57

60 ġgunju Victor J. Galea 6. Il-Villa L-Atti tal-appostli jgħidilna li fl-inħawi fejn wara li ħelsu mill-baħar u telgħu l-art laqgħuhom il-maltin, kien hemm il-qasam tal-prim ċittadin tal-gżira jismu Pupulju, li żammhom għandu tlitt ijiem kif jixraq. Dan ifisser li filqasam kellu villa rustika ta daqs biżżejjed biex fiha żżomm 276 ruħ. Hekk kienu l-oqsma tal-gvern ta dak iż-żmien, kollha b razzett kbir magħhom li fil-medju evu kienu jżommu fihom il-villani, isimhom magħhom, nies marbuta mal-art li jaħdmu. Issa il-vilel Rumani mxerrdin ma Malta u Għawdex kienu mdorrija jibnuhom fil-għoli bħat-tliet vilel li hemm il-wardija fuq ir-riħ tal-port ta Binwarrad, inkella fuq xi għaqba bħallvilla ta San Pawl Milqi taħt ir-riħ ta Ġebel Għażara isem li wara li tqassar Għżara issa sar Ħsara. Barra minn hekk ma kenux ikunu bgħid mill-baħar jew xi port iktar minn tliet kilometri, aktarx għax iż-żejt taż-żebbuġa li kienu jgħasru fihom, bħal villa ta San Pawl Milqi, kienu jsefruh. Fost il-vilel Rumani li nstabu s issa l-ikbar waħda hi ta San Pawl Milqi, sinjal li madwarha kellha qatigħ siġar taż-żebbuġ kif għadu jixhed l-isem tal- Bidnija u, iktar bgħid, il-wied ta Għajn Żejtuna. Ta min isemmi li l-ħimjari, hu u jikteb fuq żmien il-għarab, Malta, qal li l-iktar siġar li kien hawn kienu l-għargħar, iż-żnuber u ż-żejtun, iż-żebbuġ oħxon tal-ikel. Hawn min jaħseb li l-baħar ta Bin Warrad fi żmien San Pawl kien jidħol sa taħt il-villa ta San Pawl Milqi għax isfel fil-wied għad hemm fejn l-art għadha taħt il-livell tiegħu. Mhux hekk biss, imma huma u jħaffru biex jibnu d-djar fl-inħawi, nstabu l-imrabat għall-bastimenti. Jien inżid li hemmhekk hemm naħa jgħidulha r-ramel. Il-Leġġenda ta' SAN PAWL MILQI it-tielet parti Mill-banda l-oħra, ingħad li l-art kienet marġa li fiha kien iżomm l-ilma li fih kien jitrabba n-nemus talmalarja, għax missier Pupulju b hekk kien marid, mixħut fis-sodda bid-deni u s-sabb tad-demm. Dan jixhdu l-post li għadhom jgħidulu l-qagħdi, jiġifieri wita fejn iżomm l-ilma. Jien nista nobsor kif il-baħar jew il-marġ inbidlu f boqqiegħa raba għammiel għax l-għada tax-xita qawwija li kienet għamlet fil-25 t Ottubru tal-1979, kont Xifer il-kief ma xi bdiewa Mostin li wrewni x kien sar mir-raba tagħhom. Bqajt imnixxef nara li l-ħamrija l-ilma kien qaxxarha kollha sal-blat u ġarra lejn Bin Warrad mal-wied ta Għajn Riħana, aħseb u ara x kien inġarr ma Wied il-għasel u widien oħra, għax sat-triq li tieħu għal San Pawl il-baħar saret qisha għalqa lesta għall-ħart. Milli jidher il-villa kienet baqgħet sejra vigu vigu sat-tielet seklu meta nqerdet bin-nar. Jidher ukoll li wara li rkuprat sa fl-aħħar waslet l-aħħar siegħa tagħha meta ġew l-għarab, fis-sena 870, li mhux il-villa biss qerdu imma il-belt ta Malta wkoll. 7.Il-Knisja ta San Pawl Milqi F xi żmien meta kull xiber art li seta jinħadem bdew isewwuh, il-villa tgħattiet bħalma kienu tgħattew l-imqades ta Ħal Tarxien, u l-villa ntesiet għalkollox. Biss min bena l-knisja l-ewwel darba, milli jidher kien jaf fejn kellha tiġi, għax il-ħitan tellagħhom fuq il-fdal tal-ħitan talvilla, filwaqt li l-knisja ġiet ċomb fuq il-bir tagħha. Kien l-isqof Molina, 1679, li kiteb li kien hemm tradizzjoni antika li tgħid li hemm kien milqugħ San Pawl. Biss il-villa baqgħet mirduma sa meta ilperit tal-gvern, Ċensu Fenech, beda jħaffer hemmhekk, u qal li sab kanen taċ-ċomb, katusi tax-xaqquf, mgħasar taż-żejt u kantini għall-inbid. Imbagħad, kemm fl-ewwel u kemm fittieni gwerra, is-suldati ħaffru hemm biex qiegħdu kanun. Kien inqala ħafna fuħħar ta żmien ir-rumani u kulħadd jaħtaf u jġorr. Kien biss fis-sittinijiet tas-seklu l-ieħor li t-taljani ħaffruha kif imur u kitbu kelma b kelma kull pass il għamlu. Barra mgħasar għaż-żejt instabu wkoll fosos għall-qmuħ li biż-żmien inbidlu fi bjar għall-ilma. Billi t-taqsim tal-villa jixbah lil dawk li kienu nstabu Tunes ta żmien il-puniċi, it-taljani waslu biex qalu li l-villa kienet għand nies ta kultura Punika, jiġifieri ta żmien il- Kartaġiniżi. Għal min jemmen li ma tistax tfisser l-imgħoddi jekk tkun sajjem x reliġjon kien iħaddan, li tibni knisja fuq ir-riħ ta bir ma jfisser xejn, imma meta tqis li għan-nisrani bir ifakkru filmagħmudija, meta taf li l-insara ta Malta kienu jgħidu li Pupulju hemm kien laqa lil San Pawl, dan ifisser ħafna. Hekk ukoll, dawk li jimxu biss maddokumenti tal-knisja, jgħidulek li l-knisja bdiet tissejjaħ ta San Pawl Milqi fl-1673, għax qabel sa mill kienu jsibuha tal-bindiqi. Issa tal-bindiqi jidher li kien l-isem talpost fejn inbniet, bħal ngħidu aħna San Pawl tat-tarġa jew San Pawl tal- Qlejgħa u mhux għat-titular, bħal Storja, Kultura u Attwalità 58

61 LUMINARIA ġgunju ngħidu aħna għandna l-knisja ta San Pawl Nafragu tal-belt jew li l-katidral hu tal-konverżjoni. Issa San Pawl Milqi jfisser li l-knisja ssemmiet hekk għax hemmekk kienu jgħidu li kienet inbniet fil-post fejn San Pawl kien milqugħ. Biss ma setgħetx issemmiet hekk għax l-inkwatru kien juri lil Pupulju jilqa lil San Pawl bħalma hu l-inkwatru ta Nardu Cungi, għax l-ewwel inkwatru li jissemma, fl- 1616, kien juri biss lill-madonna finnofs u lil San Pietru u lil San Pawl kull naħa. F dan ir-rapport jgħidilna wkoll li l-inkwatru jew aħjar ikona, kien tpitter la antika fuq l-injam, ħaġa li turi kemm kien qadim. Il-qedem talknisja joħroġ ukoll meta naqraw li l-artal kien tal-ġebla, mgħotti bi dvalji qodma u mqattgħa u żewġt itrieħi taxxoqqa miżbugħa, jiġifieri kienu xogħol tan-newl Malti aktarx miżbugħa koħol bin-nir. Il-qedem tal-knisja jidher ukoll fiddkieken li kellha mal-ħitan bħal dawk li għadna naraw fil-knisja tal-lunzjata ta Ħal-Millieri li b xorti tajba għelbet il-qerda li kellhom knejjes oħra bħalha tal-medju evu. Id-dkieken kienu bankini dojoq u ftit għaljin biex fuqhom joqogħdu n-nies flok issiġġijiet. Fl-aħħar nett iż-żerda, jiġifieri tqassim ta ħobż u nbid, flimkien ma ħwejjeġ oħra lil min imur għall-festa, li kienet issir l-għada tal-imnarja, nhar il-festa tat-tifkira tal-martirju ta San Pawl, tixhed it-twemmin li hemm Pupulju kien laqa lil dawk li ħelsu mill-għarqa. Fl-1685, lill-viżitatur qalulu, li kielu ma 36 siegħ qamħ u 36 kartoċċ inbid ta Serquża, u kienu jitqassmu mitejn ħjara. Billi jekk ma dawn inżidu xi flus li kienu jitqassmu dawn ilaħħqu n-nies li kienu ħelsu mill-għarqa. 8. Għaliex Milqi u mhux Milqugħ Min jimxi biss mad-dokumenti jgħidlek li l-isem Milqi mhux eqdem mill Biss fir-rapporti tal-viżti pastorali iktar iva milli le min jikteb ir-rapport ikollu quddiemu r-rapport ta qabel u għall-isem u ħwejjeġ oħra jimxi fuqu. Għalhekk ma tistax tgħid li l-isem kien beda dik is-sena. Kif jixhed sew il-lessiku li ħareġ Arnold Cassola minn manuskritt li sab l-italja, xogħol tas-sbatax-il seklu, il-kelma milqugħ kienet diġa daħlet dak iż-żmien. Għalhekk l-isem Milqi jixhed li kien eqdem minn hekk. Issa fil-għarbi mitkellem Malta sa missena 870, kemm mill-villani Saraċini Misilmin sa ħabta tal-1250, jekk mhux ukoll wara, u mill-istess villani li għażlu li jitgħammdu flok jerħulha għal Tunes jew għal Luċera, il-pulja, għax kieku ma għadniex nitkellmu bil-malti sal-lum, il-kelma laqa jidher li ma kellhiex għajn, kif naraw millkelma Milqi. Dan narawh ukoll fil-kelma baqa, li qabel, kif tixhed il-kelma bqija, kienet baqa. Hekk ukoll għandna laza, mit-taljan alzare. Ngħidu aħna tisma : Tah daqqa ta sieq u lezgħu mill-art. Il-gwaj hu li, filwaqt li baqa għadha tfisser l-istess bħal baqa, kif laza għadha tfisser l-istess bħal laza, mhux hekk nistgħu ngħidu għal laqa u laqa fil-għarbi. Laqa fil-għarbi tfisser gara xi ħaġa għal xi ħadd u saħansitra għajjen. Għalhekk il-bdiewa raħlin nisel ilvillani Misilmin li żammew il-kelma Milqi bla mittiefsa kienu egħref millbeltin li nafu li jkunu huma l-ewwel li kelma jħassruha, bħal zunnarija flok sfunnarija, tamal flok tamar, qagħaq flok kagħak u issa għomejt flok għomt, kollu kliem li r-raħal ngħiduh sewwa. Storja, Kultura u Attwalità 59

62 ġgunju MARD U QADDISIN (It-tieni parti) Dr Coronato Grech Mard tal-imnieħer Tifġir: Waħda mill-kundizzjonijiet pjuttost komuni flimnieħer hija t-tifġir u ġeneralment, speċjalment fit-tfal subien imqarbin, mhix importanti, għalkemm fil-kbar l-affarijiet iridu jittieħdu iktar bis-serjetà. Intant il-qaddis patrun tat-tifġir huwa San Canone Abbati ( ) iben familja nobbli minn Messina, fi Sqallija, li ta 15-il sena ħalla kollox warajh u mar patri. Kellu reputazzjoni ta qaddis u l-aħħar snin ta ħajtu għaddihom bħala eremit f għar. Jingħad li meta miet il-qniepen tal-post, li kien jismu Naso, bdew idoqqu waħedhom. Mhux ċar għaliex intgħażel qaddis patrun tal-imnieħer jekk forsi mhux għal post fejn kien jgħix. Peress li t-tifġir huwa forma ta emoraġija fil-wiċċ, il- Veronika (l-ewwel seklu) tista wkoll tintalab għal din ilkundizzjoni, għax hija l-qaddisa patruna tal-emoraġiji 1. Skont tradizzjoni Kattolika, Veronika (li isimha probabbli ġej mil-latin Vera Icon, imaġini vera ) kienet mara minn Ġerusalem li meta rat lil Ġesù tiela batut lejn il-kalvarju ġietha ħniena minnhu u xxuttatlu wiċċu b velu li fih mirakolożament baqa stampat wiċċ Ġesù. Din l-istorja ma tinsabx fil-vanġeli, anzi ma tfaċċatx qabel iż-żmenijiet tan-nofs. Fuq il-veronika ma nafu xejn minbarra dan l-episodju, għalkemm hemm leġġenda li tgħid li din marret Ruma u tat il-velu lill-imperatur Tiberju li bih fieq minn marda. Hemm xi veli li jingħad li huma r-relikwa oriġinali. Intant, l-istorja tal-veronika tinsab fis-sitt stazzjon tal-via Sagra waqt li l-festa tagħha hija fis-27 ta Lulju. Hija wkoll qaddisa patruna tal-fotografi, ta dawk li jaħdmu fl-istampi u tal-ħassiela tal-ħwejjeġ. Mard tas-snien Il-mard prinċipali tas-snien huwa t-tħassir, l-iktar meta traskurati, fejn meta jmur l-enamel ta fuq u jitfaċċaw n-nervituri jaf ikun hemm uġigħ qawwi ħafna. Dari kienu jgħidu L-agħar uġigħ tarras, dras u ħlas. Forsi għalhekk tajjeb tkun taf li hemm millinqas tliet qaddisin għal kontra dan l-uġigħ. San Blasju (raba seklu) huwa l-iktar familjari għalina n-nadur. Kien isqof mill-armenja li kien ukoll imfittex għax ifejjaq il-mard, anke dak tal-annimali. Skont leġġenda minnhom, jingħad li annimali morda kienu jfittxuh huma biex ifejjaqhom, għalkemm ma kienux jersqu lejh meta jkun qed jitlob. Meta waqt il-persekuzzjonijiet tal-insara, is-suldati tal-gvernatur Ruman Agricola ġew għalih, huma sabuh f għar jitlob imdawwar bl-annimali siekta. Fil-ħabs fejjaq ħafna priġunieri oħra kif ukoll tifel li faga fuq għadma ta ħuta 2. Biex joqtluh ippruvaw l-ewwel jgħarrquh taħt l-ilma imma kienu s-suldati Rumani li spiċċaw mgħarrqa. Imbagħad qaxxruh b moxtijiet talħadid. 3 Finalment qatgħulu rasu. Huwa qaddis patrun ukoll, fost l-oħrajn, ta dawk li jbatu bis-sogħla, bl-anġina, bl-awrina, uġigħ ta ras, uġigħ ta żaqq, u gdim tas-sriep; kif ukoll patrun tal-veterinarji u ta dawk li jrabbu l-annimali. Il-festa tiegħu hija fit-3 ta Frar. Appolonja ta Lixandra (tielet seklu) Djakonessa u verġni. Meta fil-belt ta Lixandra fl-eġittu kien hemm rewwixta kontra l-insara, lil Appolonja qabduha bħala waħda millmexxejja tagħhom. Kissrulha snienha, u meta tawha għażla bejn tiċħadx lil Ġesù jew jaħarquha, kienet hi stess li qabżet fin-nar. Patruna wkoll tad-dentisti. Il-festa hija fis- 7 ta Frar. San Kristofru (tielet seklu), li oriġinarjament kien jismu Offero imma biddlulu ismu minħabba l-leġġenda famuża li darba qasam xmara iġorr tarbija fuq dahru, imma, minkejja li kien raġel kbir u b saħħtu, tant ħassa tqila li filġitu għal kollox. Wara nduna li kien qed iġorr lil-ġesù mgħobbi bittoqol tad-dinja. Ma nafux dettalji fuqu iktar għalkemm jingħad li miet waqt il-persekuzzjonijiet tal-imperatur Decius. Mhux ċar għaliex huwa mfittex għalluġigħ tas-snien, għalkemm huwa patrun ukoll għal kontra l-epilessija, ħolm ikrah, sajjetti, għargħar u mewt f daqqa; kif ukoll patrun, fost l-oħrajn, tal-vjaġġaturi, sewwieqa, baħrin u dawk li jixxabtu mal-muntanji. Il-festa tiegħu kienet fil-25 ta Lulju imma dan San Kristofru, flimkien ma ħafna qaddisin oħra, tneħħa mill-kalendarju tal-festi tal- Qaddisin fir-riformi li saru fil Storja, Kultura u Attwalità 60

63 LUMINARIA ġgunju Mard tal-griżmejn Il-mard tal-griżmejn ivarja minn daqsxejn ta irritazzjoni li ma teħtieġ l-ebda qaddis jew tabib, għal xi kanċer terribbli malajr fatali fejn l-ebda speċjalist ma jlaħħaq miegħu. Intant, fost il-qaddisin familjari patruni tal-griżmejn insibu lil Santa Luċia (ara Luminaria, Marzu ) u San Blas (ara fuq), kif ukoll Sant Indrija Appostlu u Sant Injazju ta Antijokja. Skont l-evanġelji, Sant Indrija kien wieħed mill-ewwel appostli u sajjied mill-galilija li ntagħżel minn Ġesù, flimkien ma ħuh Xmun Pietru, biex ikun sajjied talbnedmin (Matt ). Kien ukoll aktarx dixxiplu ta Ġwanni l-battista (Ġwn. 1, 35-41). Jissemma b ismu wkoll fil-miraklu tal-ħobż u l-ħut (Ġwn. 6, 8) u meta Filippu qal lil Ġesù li kien hemm xi Griegi li riedu jkellmuh (Ġwn.12, 20-22). Wara dan insibu biss tradizzjonijiet (inkluż l-apokrifi, l-atti ta Indrija). Pereżempju li vvjaġġa mat-turkija, Greċja u Russja, fejn baqa magħruf sew fil-knisja Ortodossa barra li huwa patrun ta Konstantinopli (u tal-greċja u Skozja, fost ilpostijiet). Jingħad li miet martri msallab fuq salib f forma ta X, f Patras fil-greċja, fejn baqa xi fdalijiet relikwi tiegħu. Huwa patrun ukoll għal kontra s-sogħla, uġigħ tal-għonq u gotta, kif ukoll patrun tas-sajjieda (anke ħuh San Pietru), baħħara, dawk li jaħdmu l-ħbula u qlugħ (u b daqsxejn sorpriza, ta xebbiet mhux miżżewġa, nisa tqal u kantanti). Il-festa tiegħu hija fit-30 ta Novembru. Sant Injazju ta Antijokja (l-ewwel seklu) li kien dixxiplu tal-appostlu San Pietru u wara spiċċa isqof ta Antijokja fis- Sirja. Fil-persekuzzjonijiet ta Trajanu nqabad u ntbagħat lejn Ruma. Matul il-vjaġġ, li ħa ħafna xhur, kiteb ħafna ittri famużi u inkoraġġanti lill-insara ppersegwitati. Miet martri Ruma mikul mill-annimali. Skont leġġenda dan Injazju kien wieħed minn dawk it-tfal li bierek Ġesù (Mark 10,13-16). Il-festa tiegħu hija fis-17 ta Ottubru. Ħanqa Din ġeneralment mhix kundizzjoni serja almenu jekk mhix persistenti għal tul sew ta żmien. Żewġ qaddisin patruni għaliha huma San Bernardino ta Siena u San Mauro. San Bernardino ta Siena( ), fra Franġiskan li kien famuż għal prietki drammatiċi u impressjonanti li kien jagħmel u li bihom jingħad tant ikkonverta midinbin. Dawn il-prietki kienu jinvolvu ritwali u ċerimonji serji u impressjonanti, nkluż ħruq ta affarijiet vanitużi, eżorċiżmi u ħafna ferment u biki kollettiv. Xi ilsna ħżiena akkużawh li qed imexxi superstizzjonijiet u għal xi żmien anke ġie mwaqqaf milli jipprietka, imma l-papa Martinu V 4 wara li investigah ħeġġu biex ikompli. Il-biċċa tas-semmiegħa tiegħu kienu nisa. Miet mewta naturali. Huwa patrun ukoll tal-mard tal-pulmun kif ukoll ta dawk li jaħdmu fir-reklamar u dawk li jilgħabu logħob tal-azzard. Il-festa tiegħu hija fil-20 ta Mejju. San Mauro ( ) minn Ruma u ta familja nobbli, li meta tifel żgħir, tal-familja offrewh lil monasteru fejn sar dixxiplu ta San Beneditt ta Nursia. Skont storja minnhom darba mexa fuq l-ilma biex isalva lil novizz ħabib tiegħu li kien qed jegħreq. Wara mar Franza fejn waqqaf xi monasteri. Kien ifejjaq bit-talb u skont xi stejjer anke qajjem xi nies mill-mewt. Anke r-relikwi tiegħu wkoll jingħad li kienu jagħmlu ħafna mirakli. Patrun ukoll għal kontra r-rewmatiżmu, irjieħat u nefħa fil-għonq. Qaddis patrun ukoll, fost l-oħrajn, ta dawk li jaħdmu x-xemgħa, ħajjata u skrapan. Temtim San Notker Balbulus (m ) patri Svizzeru ta fama qaddisa ħafna li kien ukoll poeta, mużiċista (kiteb ħafna innijiet sagri) u librar, imma li kien itemtem ħafna - filfatt Balbulus huwa speċi ta laqam. Mitlub ukoll (tal-inqas minn min jaf bih) dawk li t-tfal tagħhom idumu ma jibdew jitkellmu. Sogħla Din tista tkun ħafifa u temporanja u mhix importanti; jew meta kronika u fonda, tista tkun sinjal u sintomu ta xi ħaġa serja, ġeneralment fis-sistema respiratorja. Intant fost il-qaddisin patruni għaliha nsibu lil San Quentin (seklu 3) iben senatur Ruman li kkonverta għal Kristjaneżmu u mar jipprietka Gallia (Franza) fejn ġie arrestat, ittorturat u rasu maqtugħa. Mhix ċara r-relazzjoni tiegħu mas-sogħla. Hemm ukoll Santa Walburga (m ) prinċipessa Ingliża, minn familja ovvjament qaddisa, għax missierha Richard u żewg ħutha subien Willibald u Winebald huma wkoll qaddisin. Daħlet soru u waqqfet xi kunventi u waslet anke sal-ġermanja. Kienet taf tħallat ħafna ħxejjex mediċinali partikolarment tas-sogħla. Hija wkoll patruna għal kontra l-gdim tal-klieb u l-pesta. Imbagħad hemm ukoll San Blas, ħafna iktar familjari. Mard tal-widnejn Nuqqas ta smigħ. Li jonqos xi ftit is-smigħ matul iż-żmien huwa parti mill-proċess tax-xjuħija, imma nuqqas ta smigħ fit-tfal hija ħaġa serja li teħtieġ investigazzjoni tajba Storja, Kultura u Attwalità 61

64 ġgunju mal-ewwel għax illum hawn ħafna rimedji. Intant fost ilqaddisin patruni għal din il-kundizzjoni nsibu lil: San Franġisk ta Sales ( ) kien iben familja sinjura minn Savoy (illum Franza), wieħed minn tnax ulied. Laħaq avukat kif xtaquh talfamilja imma tant beża li kien iddestinat għall-infern li spiċċa marid fis-sodda. Bil-mod din ilkriżi għaddiet u kontra r-rieda tal-familja, li kienu sabulu żwieġ tajjeb, mar qassis. Bħala predikatur kien imfittex ħafna u kien anke jipprietka lit-torox bis-sinjali. Laħaq Isqof ta Ġinevra. Tnejn minn ħbiebu, Vinċenz ta Paula u Jeanne de Chantal (li magħha waqqaf l-ordni tal-viżitazzjoni 5 ) spiċċaw ukoll qaddisin. Kien ukoll studjuż u kittieb prolifiku u għalhekk huwa wkoll patrun tal-kittieba u tal-ġurnalisti, kif ukoll tal-għalliema. Huwa wkoll duttur tal-knisja. Il-festa tiegħu hija fl-24 ta Jannar. San Drogo ( ) minn familja nobbli Flemiża. Ommu mietet twelldu, fatt li meta ta għaxar snin sema bih, tefgħu fi ħtija kbira. Ta tmintax-il sena telaq idur pellegrin ma Franza u l-italja (Ruma biss mar diversi drabi). Kellu fama qaddisa. Waqt vjaġġ minnhom marad u spiċċa sfigurat ħafna. L-aħħar snin ta ħajtu għaddihom eremit f għar. Jingħad li kien kapaċi jkun f żewġ postijiet f daqqa. Huwa wkoll qaddis patrun tal-muti, ta dawk li jbatu bil-ġenn, bil-ftuq jew bi ksur fl-għadam, kif ukoll ta dawk li huma koroh. Uġigħ tal-widnejn. Uġigħ tal-widnejn jaf ikun qawwi tant li t-tfal ġieli jqumu jwerżqu billejl. Intant żewg qaddisin għal kontrih huma: San Kornelju (miet 253) kien il-21 Papa u dan fi żmien ħafna persekuzzjonijiet kontra l-insara mill-imperatur Decius. Kien hemm ukoll ħafna problemi interni fil-knisja u sa kien hemm ukoll anti-papa. Dan għaliex inqalgħu xi kwistjonijiet bħal pereżempju x jagħmlu b dawk l-insara li fil-biża tal-persekuzzjoni ċaħdu il-kristjaneżmu. Kornelju kien minn dawk li jaħseb li ndiema biss kienet biżżejjed waqt li oħrajn insistew anke għal magħmudija ġdida. Finalment għaddiet ta Kornelju li wkoll stabilixxa l-awtorità tal-papa. Miet martri. Huwa wkoll patrun ta dawk li jbatu bid-deni, epilessija u tferfir. Il-festa tiegħu hija fis-16 ta Settembru. San Polikarp ta Smirna (l-ewwel seklu), dixxiplu ta San Ġwann Appostlu, u ħabib ta Sant Injazju ta Antijokja. Isqof ta Smirna fit-turkija u mexxej kariżmatiku li kien involut f diversi kontroversji bħal dik kontra l-injostiċiżmu u l-kwistjoni tad-data tal-festa tal-għid. Kiteb ħafna ittri, waħda minnhom hija fost l-eqdem kitbiet Kristjani li waslulna. Miet martri billi nifduh b sejf wara li ppruvaw jaħarquh imma n-nar ma messux. Il-festa tiegħu hija fit-23 ta Frar. Mejt Kundizzjoni pjuttost komuni, b ħafna kawżi, u ġeneralment mhix serja ħafna. Fil-widnejn hemm l-apparat vestibulari li huwa involut ħafna fil-bilanċ. L-għajdut komuni li l-mejt gej għax jitħarrek l-ilma ta wara l-widnejn mhux bogħod ħafna mill-verità. Intant qaddis patrun talmejt huwa San Ulrik ta Augsburg ( ) iben ta familja nobbli, marradi imma intelliġenti, studja f diversi monasteri u spiċċa Isqof ta Augsburg, fil-ġermanja. Ħadem ħafna fost il-morda u anke ġabilhom relikwi minn Ruma. Meta għejja u laħħaq lil neputih isqof, akkużawh b nepotiżmu. Skont leġġenda minnhom nisa tqal li kienu jixorbu mill-kalċi tiegħu kien ikollhom ħlas ħafif. Anke l-bastun ta isqof li kellu, kien ifejjaq mill-gdim tal-klieb, waqt li darba sieq ta papra lesta għall-ikel saret ħuta. Kienet il-ġimgħa. Dan Ulrik kien l-ewwel qaddis li gie formalment ikkanonizzat qaddis minn Papa wara proċess formali, proċess li għadu sejjer sal-lum. (ikompli) Errata. L-istatwa titulari ta Santa Luċia tar-raħal ta Santa Luċia, Għawdex, mhijiex rappreżentata bi platt b par għajnejn fih kif ġie deskritt, bi żvista, fil-luminaria, Marzu, nru. 119, paġna Inċidentalment anke Santa Luċia (ara Luminaria, Marzu, ) hija wkoll qaddisa patruna tal-emoraġiji. 2 Huwa wkoll patrun tal-mard tal-griżmejn. 3 San Blas huwa wkoll patrun ta dawk li jaħdmu bil-moxtijiet bħal ħajjata u parrukkiera kif ukoll ta dawk li jaħdmu filġlud. 4 Il-ħatra ta dan il-papa fl-1417 effettivament xoljiet ix-xiżma kbira li kien hemm fil-knisja dak iż-żmien meta kien hemm tliet Papiet f daqqa: Gregorju XII (li kien imġiegħel jirriżenja), Ġwanni XXIII ( li ġie ddikjarat anti-papa u mwarrab) u Benedittu XIII (ukoll iddikjarat anti-papa). 5 Inċidentalment l-ordni tas-sależjani li hija msemmija għalih ma waqqafhiex hu, imma San Ġwann Bosco. Storja, Kultura u Attwalità 62

65 u u u u u u SpEcIAL 10% to 33% DISCOUNT HOME INTERIOR DECORATIONS Specialize in: Vertical & RollerBlinds, Suffit Ceilings, Insect Screens & Gypsum Partitions. FREE HOME ESTIMATES TA KENUNA LUMINARIA BAR & RESTAURANT Triq it-torri ta Kenuna, Nadur. Tel: Jawgura l-festa t-tajba lill-poplu Naduri Ta Pulitu ġgunju u u u u u u We stock a wide range of top quality chocolates, biscuits and cakes. Our speciality is English, Welsh and local cakes. Why not personalize your celebration cake with a picture of your own choosing printed on rice paper. Open Wednesday - Sunday from 8.30am am Lino C. Camilleri Lirose Ville Piju Cellini Street, Nadur, Gozo. Tel: Mob: Mob: lirose@onvol.net 13th December Street, Nadur Tel: HaiR illusions Unisex Hair cutting & colour 106A, Church Street, Nadur, Gozo. Tel: Anglu 13th December Street, Nadur, Gozo. Tel: SNACK BAR & TAKE-AWAY Opening Hours: am 2.00 pm 5.00 pm onwards 63

66 APPREZZAMENT Mons. Ġużeppi Cauchi Is-Sur Ġużeppi Said Nhar is-sibt, 18 ta April, tħabbret il-mewt tas-sur Ġużeppi Said fl-età ta 91 sena. Ġużeppi hu iben Anton u Carmela neè Vella. Il-kbir fost ħames aħwa, fosthom ilmejjet Dun Piet Said. Għas-sehem kbir li Ġużeppi ta lin-nadur, hu xieraq li jingħata apprezzament mistħoqq. Sa minn wara l-gwerra, Ġużeppi kien għalliem f diversi skejjel Primarji fosthom fl-iskola Primarja tal-lokal, għalliem li minn taħt idejh ħarġu diversi studenti li wħud minnhom saru saċerdoti u oħrajn taw kontribut lin-nadur. Hu temm il-karriera skolastika tiegħu bħala Kap tal-iskola Primarja taż-żebbuġ u wara dik ta Għajnsielem. Fil-bidu tas-snin sittin meta f Għawdex twaqqaf il-kunsill Ċiviku għal Għawdex, Ġużeppi kien ġie elett f isem in-nadur fl-ewwel Leġiżlatura biex jirrappreżenta lill-lokalità tagħna. Għal diversi snin ħadem fi ħdan l-assemblea Leġiżlattiva u kien strumentali biex fin-nadur saru bosta proġetti infrastrutturali u oħrajn li għadna ngawduhom saħansitra sal-lum. Ġużeppi flimkien mas-sur Joe Debono li wkoll ġie nieqes, u Ġużeppi Vella fis-snin sittin kien jifforma parti minn Kumitat li ħadem bla heda biex il-kolleġġjata tagħna titgħolla għad-dinjità ta Bażilka Minuri. Fis-snin tmenin Ġużeppi serva bħala Segretarju tas-soċjetà Filarmonika Banda Mnarja u anke kien Editur tar-rivista IN-NADUR. Sa mill-ewwel ħarġa tar-rivista LUMINARIA kien kontributur regolari, serva wkoll bħala membru tal-board Editorjali. Sa ftit ġimgħat qabel mewtu, tana diversi artikli mhux biss ta Storja, imma wkoll dwar Personaġġi li għamlu unur lin-nadur. Għal din il-ħidma bla ma taqta xejn, fis-sena 2006, il-kunsill Lokali onorah bil-premju ĠIEĦ IN-NADUR, premju mistħoqq għal bniedem li ħabb u ta kontribut kbir lill-parroċċa tagħna. We are open all day Monday to Sunday at Valley Road Marsalforn Gozo Paul Mercieca T: M:

67 LUMINARIA ġgunju PRALINES CONFECTIONERY Pjazzetta Hardware Store Accepts orders for Baptism, Holy Communion, Confirmation Parties etc. Dun Martin Square - Nadur Tel: You can now choose to have the photo of your choice Best Quality on your cake made out of rice paper, chocolate or icing sugar. Lowest Prices 46, Madre gemma Camilleri Street, Nadur, gozo Tel: Mob: Jawgura l-festa t-tajba lin-nadurin kollha. Ìanni u Ìemma ta ORIENTAL FASHION WEAR Triq Diçembru 13, Nadur Jixtiequ l-festa t-tajba lill-poplu Naduri Footwear Underwear Latest Fashions Underwear Shoes Clothes TERENCE BOUTIQUE STATIONERY Postal Services Mobiles Toys and much more Colour Photocopy Greeting Cards Newspapers DECEMBER 13TH STREET, NADUR TEL:

68 ġgunju IÇ-ÇIMA ROOF GARDEN RESTAURANT Ikel mill-aqwa, atmosfera familjari u prezzijiet li jla aq mag hom kul add Tel: St. Simon Street, Fax: Xlendi - Gozo - Malta. Mob: ANTHONY'S FURNITURE BONELLO ALUMINIUM Għal kull xorta ta' xogħol fl-injam Jawgura l-festa t-tajba lin-nadurin kollha Tel: Mob: "Mater Dolorosa" Triq Ta' Grunju Nadur, Għawdex Boutique FAMILY NEEDS Pjazza Arç Martin Camilleri Nadette Muscat Garden of Eden Health and Beauty Salon Eden M Galea ITEC Diploma (U.K.) Specialised beauty therapist Garden of Eden, Hida Street, Nadur, Gozo Tel: Mob: Tixtieq tawgura l-festa t-tajba lin-nadurin kollha Household goods 66

69 LUMINARIA ġgunju DAN HUWA L-AMMONT TA XITA F MILLIMETRI LI TKEJLET FIN-NADUR MILL-1 TA MARZU SAL-31 TA MEJJU, MARZU Total mill-1/9/ mm (18.69 pulzieri) TOTAL: 33.4 mm (1.32 pulzieri) APRIL Total mill-1/9/ mm (18.78 pulzieri) TOTAL: 2.2 mm (0.09 pulzieri) MEJJU Total mill-1/9/ mm (19.21 pulzieri) TOTAL: 11.0 mm (0.43 pulzieri) Medja tal-ammont ta xita li niżlet fil-gżejjer Maltin bejn l-1 ta Settembru, 2014, sal-31 ta Mejju, : mm (22.29 pulzieri). Dan ifisser li fin-nadur niżlet 78.1 mm (3.08 pulzieri) inqas xita milli niżlet bħala medja fil-gżejjer Maltin. Ammont ta xita li niżlet fin-nadur sal-istess żmien sena ilu (i.e. sal-31 ta Mejju, ): mm (16.99 pulzieri). Jiġifieri, fin- Nadur din is-sena għamlet 56.4 mm (2.22 pulzieri) iktar xita milli għamlet sena ilu. Noti: F dawn l-aħħar tliet xhur kellna temp li kien bejn wieħed u ieħor normali fir-rigward ta xita. It-temperaturi medji kienu kemmxejn kesħin meta mqabblin mal-medja, speċjalment Marzu li kellu medja tal-ogħla temperatura ta 14.54oC. Dan kien rekord ta ksieħ għal Marzu, talinqas mill-1991 l hawn. Fl-20 ta Marzu għall-ħabta tal-10.30am kellna eklissi parzjali tax-xemx, fejn ix-xemk kifset b madwar 40% Joe Meilak 01/06/ Nadur Weather Observatory Website: jmeilak@yahoo.com 67

70 ġgunju J & J Pet & Plant Shop All kind of supplements for birds, cat and dog food, plants, flower arrangement, pets etc. Racecourse Str., Tel: Nadur, Gozo. Mob: Ray s CaTERiNg service Caterer for all occasions Contact: Mr. Ray Vella Dawn Guzè Ellul Mercer Street, Nadur, NDR Gozo. Tel/Fax: Carmel Mifsud (Il-Pajpoj) G al xog ol ta bini, ta mil, excavations, konkos, kiri ta crane u kumpressur. Flats u Garaxxijiet g all-bejg 18, Triq San Ìakbu, Nadur. Tel: Mobile: Jawguraw il-festa t-tajba lin-nadurin kollha 40, Ta Said Street, Nadur, Gozo. Tel/Fax: portelliprint@gmail.com Tie u lejn darek iωjed, iωda tonfoq inqas. G.P.F Agius De Soldanis Street, Nadur Tel: Mob:

71 Andria Cafetteria & Bar Sizzling Grill at Nadur Feast PETER S Butcher shop Simply spoilt for choice For the fi nest cuts of local and foreign beef, pork and lamb. A wide selection of unique homemade meat products such as kebabs, various burgers, marinated meat, bragioli, meat balls, juicy roasts and more... Specializing in Sausages varying from Maltese, spicy, BBQ, smoked cheesy, sweet and many more... OPENING HOURS: TEL: / Mornings: Tuesday to Saturday from Afternoons: Wednesday & Friday from pm Free Delivery NOW OPEN IN NADUR Pjazza San Pietru u San Pawl, Nadur.

72 Ir-relikwarju tal-fidda indurat bid-deheb li jikkonserva r-relikwiji ta San Pietru u San Pawl ġie kollu kemm hu mħallas minn Rosaria Agius, benefattriċi kbira tal-parroċċa tan-nadur. Ġie ddisinjat u mmudellat minn Francesco Saverio Sciortino u Paolo Falzon u nħadem mill-kumpanija Ghezzi f Milan. Tlesta mitt sena ilu għall-imnarja tal-1915, meta l-purċissjoni bdiet toħroġ filgħaxija. Meta wasal fin-nadur, l-ostensorju ttieħed fid-dar tal-benefattriċi Agius, minn fejn imbagħad ittieħed proċessjonalment fil-knisja Kolleġġjata.