Luminaria Nru. 105 Ìunju

Transcription

1 Luminaria Nru. 105 Ìunju

2 2 Ìunju 2011 Nru. 105 Luminaria

3 Luminaria Nru. 105 Ìunju nag tu l-ikel lill- rief. L-ikel ghal Sant Antnin huwa il-kelma tat-tag lim u l-priedki; l-ikel jikkonsisti wkoll fit-talb devot li jag mel in-nisrani; l-ikel huwa wkoll l-eωempju li n-nisrani jag ti lil s abu. Pietru u Pawlu fi priedka ta Sant Antnin ta Padova Wa da mill-a ar priedki li kiteb Sant Antnin ta Padova, ftit xhur qabel ma miet fl-1231, kienet dik g all-festa ta San Pietru u San Pawl. F din l-omelija l-qaddis Fran iskan jag mel riflessjonijiet fuq iω-ωew Appostli. Fuq San Pietru jg id hekk: Pietru ça ad lil Kristu f nofs il-lejl; nidem fiω-ωerniq u x in seba qal lil Ìesù li kien i obbu, g al tliet darbiet. Hekk, b al donnu ried jurina, Sant Antnin, li Pietru kien tassew il-qaddis fra li fil-karattru, imma fl-istess in kien i obb u wara li nidem, iffissa fuq li jag mel ir-rieda tal-img allem. Sant Antnin, fl-istess priedka, jag mel din irriflessjoni spiritwali li tg odd g all-qarrej in enerali: Il- ajja u l-mewt jo or u mill-qalb, mill-fomm u mill-idejn. U jkompli, A na niç du l-qalb meta ma nemmnux; niç du lil Kristu b ilsienna meta nigdbu u numiljaw lil s abna; niç du lil Ìesù b idejna meta nag mlu opri Ωiena. Ikompli Sant Antnin, li lil Kristu niç duh kull darba li nfittxu l-vanità u ma n ossux g at-tbatija tan-nies. Lil Kristu niç duh ukoll meta iktar nirsistu biex xi add ifa arna milli biex jisma l-g ajta tal-fqir. F din il-priedka tal-1231 Sant Antnin jag laq ir-riflessjoni tieg u fuq San Pietru billi jeωortana Luminaria Óar a Nru. 105 Ìunju 2011 Is-Sebg a u G oxrin Sena Ritratt tal-faççata: Il- ru tal-istatwa ta San Pietru u San Pawl mill-baωilika fil-purçissjoni tal-imnarja tas-sena Ritratt: Martin Attard. Ritratti ta wara: Fuq: Dun Michael Said waqt iççerimonja tal-g oti tal-pussess b ala kappillan tal-parroçça tal-munxar. Ritratt: John Cordina. Isfel: Fr Joseph Marcel Portelli waqt il-quddiesa solenni fil-baωilika tan-nadur. Ritratt: Martin Attard. Fil-priedka, b al ma g idna, Sant Antnin jit addet ukoll fuq San Pawl. Ispirat mill-kapitlu 39 tal-ktieb ta Ìob, il-qaddis ta Padova jxebba lil Pawlu mal- mar selva li jfittex kull roqg a art adra biex jirg a fih. Pawlu, jg idilna Sant Antnin, jie u lill-bnedmin biex jirg u u jitg axxqu bil-fjuri sbie li hemm fil-knisja ta Ìesù. Pawlu Ωera l-kelma, laqqam is-si ar li kienu g adhom slava, ji ifieri wassal lil Kristu lill-komunitajiet pagani. Pawlu laqqam il-komunitajjiet bil- ajja tal-qdusija, edded il-komunitajiet u hekk bdew jag mlu l-frott ta ajja enwina u dinamika bil-qawwa tal-van elu. Pawlu awwel il-van elu f kull post; awwel si ra ta kull tip. Ûejjen l-g alqa li hi l-knisja bil-fjuri tal-virtujiet. Dan hu l-kliem sabi li l-qaddis Antnin jg id fuq Pawlu ta Damasku. Fi tmiem il-priedka li kiteb, li jekk a na nag mlu festa minn ajjitna, jekk a na ng ixu s-safa u s-sewwa, dan il-fer li ng ixu hawn inkunu nistg u nkompluh fil-ìenna. U jag laq Sant Antnin: L-im abba g al Kristu tibdel kull ma hu qares fil- ajja, fi lewwa. San Pietru u San Pawl kienu Ωew karattri differenti, kulturalment imbieg din minn xulxin, kull wie ed b temperament li ma jixba x lil talie or. Imma kienu mag qudin a a wa da g ax kienu j arsu lejn l-istess direzzjoni. Ma allewx ilmedjokrità ttappnilhom il-viωjoni. G exu fid-dinja. Minflok ma saru lsiera tag ha, g amlu minn kollox biex iwassluha fid-destinazzjoni tag ha. Jalla nkunu b al dawn l-appostli patruni tag na. Ejjew nag mlu festa sabi a. Fuq kollox ejjew ng ixu l- festa tal-paçi ma Alla, f g aqda ma Ìesù u f g otja s i a lill-familja tag na u lill-familja parrokkjali. Il-festa t-tajba lil kul add! Rivista ta kull tliet xhur ma ru a mill-parroçça ta San Pietru u San Pawl, Nadur. Ippubblikata mill-bord Editorjali ta t id-direzzjoni tal-arçipriet Mons. Jimmy Xerri. Il-fehmiet li jistqarru l-awturi u l-korrispondenti ta l-artikli li ji u ppubblikati m humiex neçessarjament dawk tal-bord Editorjali. Kull korrispondenza g andha tintbag at lill-bord Editorjali, LUMINARIA, Uffiççju Parrokkjali, Pjazza 28 ta April 1688, Nadur, NDR 1033, G awdex. Tel: Stampata bl-offset, Portelli Print, Nadur, Tel: Website tal-parroçça tan-nadur:

4 4 Ìunju 2011 Nru. 105 Luminaria Meta a na nsemmu jew immorru Ruma biex ninvistaw il-postijiet marbutin mal-appostli San Pietru u San Pawl, mill-ewwel ji ina f mo na iω-ωew BaΩiliçi kbar li hemm fil-vatikan u San Paolo Fuori le Mura, Óabs Mamertino u Tre Fontane. G alkemm dawn huma postijiet g eωieω u qaddisa, però barra dawn, ol-belt Eterna hemm iktar postijiet marbutin mal-prinçpijiet tal-appostli. Hemm knejjes, veru m humiex kbar u sbie b al BaΩiliçi Patrijarkali li semmejna, imma knejjes mibnijin fuq il-postijiet li fihom dawn il-pijunieri tar-reli jon Nisranija, bdew u wettqu l-parti l-kbira tal-missjoni tag hom biex il-belt ta Ruma, minn Belt bla Alla, Belt pagana, g amluha ç-çentru tal- Fidi Nisranija. F dan l-artiklu, xi ftit twil iva, imma ta importanza g alina li a na devoti u n obbu lil San Pietru u San Pawl, insemmi x w ud minn dawn il-postijiet tant importanti. Il-Knisja ta Santa Pudenzjana 1. Il-Knisja ta Santa Pudenzjana: Qrib il-bazilika ta Santa Maria Maggiore, fi Ωmien Neruni, kien hemm triq antika li aktarx saret fl-epoka tar-re Servio Tullio (VI Seklu Q.K.). F din it-triq, fejn illum hemm il-knisja ta Santa Pudenzjana, kien hemm il-palazz ta Caio Mario Pudente, Senatur g ani Ruman, li kien dixxendent tal-familja Acilii Glabriones. Skont tradizzjoni antika, Pietru l-appostlu kien milqug u qag ad o din id-dar g al Ωmien mhux azin, fejn fost l-o rajn irnexxielu jikkonverti u jg ammed lil dan is-senatur Ruman flimkien mal-familja tieg u u o rajn. Jing ad ukoll li ewwa din l-istess dar, San Pietru kkonsagra l-ewwel Isfqijiet tal-knisja, Linu, Kletu u Klement, li iktar tard saru l-ewwel Suççessuri tieg u b ala Papiet tal-knisja Kattolika. Forsi xi add jista jistaqsi. Possibbli li Senatur mag ruf Ruman b alma kien Caio Mario Pudente, jkun abib ta sajjied Lhudi? Sa mill-ewwel Ωminijiet tal- Imperatur Klawdju (41-54) il-kristjaneωmu kien aççettat u nxtered f Ruma, mhux biss fost in-nies komuni, imma sa ansitra fil-familji aristokratiçi. Klement Alessandrinu jikkonferma dan meta jg id li, fost is-semmieg a ta Pietru ewwa Ruma kien hemm Çesarjani u Kavallieri (Ewsebju Storia Ecclesiastica II. 15.). Anke fl- Apokrafi ta Pietru, u Storiçi o ra, jinsistu fuq il-preωenza ta Pietru fi djar ta Senaturi Rumani. Anke San Pawl fl-ittra lir-rumani, waqt li jsellmilhom, isemmi isem xi nsara li kienu jappartienu g allambjenti tal-qorti Rumana, fost l-o rajn, Aristobolu (Rum.16,10). Dan kien nisrani li kien mibg ut imexxi l-armenja f isem l-imperatur Ruman. San Pawl, f din l-istess ittra, jkompli jsemmi w ud li kienu mid-dar ta Narçissu li huma fil-mulej (Rum. 16,11). Ikompli fit-tieni ittra lil Timotju, fejn isemmi, Ewbolu, Pudens, Linu, Klawdja u l-a wa kollha ( 2 Tim. 4,21) li kienu Rumani. G alhekk hu possibbli afna li fil-predikazzjoni ta Pietru, kien hemm konversjonijiet anke fl-ambjenti tal-kbarat Rumani, b alma kienu s-senaturi u l-aristokratiçi li fi djarhom l-appostlu sab ospitalità. Id-dar ta Pudente allura saret knisja çkejkna, fejn kienu jin abru l-ewlenin insara Rumani, g at-talb, waqt li jassistu g all-quddiesa u l-predikazzjoni tal-appostlu Pietru. Skont tradizzjoni, il-knisja ta Santa Pudenzjana kienet l-ewwel Knisja mwaqqfa o Ruma, fuq il-post fejn kien hemm din id-dar tas-senatur Pudente, li kien jissejja ukoll Amicus Apostolorum Óabib tal-appostli, u mog tija t-titlu tal-ewwel fost il-parroççi ta Ruma. Sa mit-tielet Seklu g andna noti storiçi dwar it- Titulus antik (Parroçça) ta din il-knisja, li tissemma

5 Luminaria Nru. 105 Ìunju fil-pontifikat ta Piju I ( ). F nofs is-seklu IV, wara l-edit ta Kostantinu, li ta l-libertà lill-insara, din il-knisja saret BaΩilika vera u proprja. Min jinvista din il-knisja, jista jara fl-apside tag ha muωajk li jiffigura lil Kristu mal-appostli Pietru u Pawlu li hu l-iktar wie ed antik f Ruma. Ma enbhom jidhru wkoll Santa Pudenzjana u Santa Prassede, li skont it-tradizzjoni kienu wlied is- Senatur Pudente, mietu martri g ax kienu jidfnu l-martri u g alhekk alsu b demmhom dan is-servizz ta niena. 2. Il-BaΩilika ta Santa Prassede: Titulus ie or antik, dak ta Santa Prassede, o t Pudenzjana, ftit il-bog od mill-knisja ta Santa Pudenzjana hemm bir ivvenerat li fih l-a wa Prassede u Pudenzjana kienu ji bru d-demm tal-martri. Skavi arkeolo içi li saru riçentement ta t il-paviment tal- Korsija tal-knisja ta Santa Pudenzjana, kixfu kostruzzjoni tat-tmiem it-tieni seklu. Iktar riçenti, nstabu fdalijiet xi disa metri ta t il-baωilika, ta dar privata tal-ewwel seklu qabel Kristu, u li fuqhom hemm minquxin l-ismijiet ta wlied Pudente, l-martri Pudenzjana u Prassede. Dwar il-preωenza ta Pietru f Ruma m g andna l-ebda dubju. Papa Klement, it-tielet Suççessur ta Pietru (88-97) fl-ittra lill-korintin jg idilhom espressament li Pietru soffra l-martirju ta t Neruni f Ruma. Din l-ittra hi l-iktar xhieda antika li titfa dawl fuq il-preωenza tal-appostlu Pietru f Ruma. Is-Sejbiet arkeolo içi tal-a ar Ωew sekli li saru fuq dokumenti antiki, Atti Apokrafi, u Awturi Insara u Pagani, jikkonfermaw ukoll il-preωenza ta Pietru f Ruma. Il-mixi tieg u fuq it-toroq ta Ruma Pagana, il-qag ad tieg u o Djar, u l-a ar arrest tieg u qabel il-martirju. Ma nafux eωatt meta l-appostlu Pietru wasal f Ruma. Lanqas l-atti tal-appostli ma jag tuna jiel, g alkemm jirrakkontaw l-ewwel snin tal-knisja. Però meta Luqa jikteb fil-kap. XII dwar l-arrest tal-appostlu f Ìerusalemm minn Erodi Agrippa I, ikompli jg id li wara l- elsien mirakluluz tieg u, Óare u mar f post ie or, forsi biex je les minn pri unerija o ra. U jkompli: U Erodi fettxu u ma sabux (Atti XII ). Jista jkun li San Pietru, madwar is-sena 44 li fiha miet Erodi Agrippa, telaq il bog od mill-palestina, forsi wkoll mar Ruma. Dan jo ro çar mis-sejbiet li g amlet l-istudjuωa Marta Sardi, li tg id li Pietru wasal Ruma fis-sena 42. ( Tutto Pietro, parola per parola. 30 Giorni No.5. Maggio 94,Pag.40-44), dikjarati fit-traduzzjoni Latina ta San Ìirolmu, fil-chronicon ta Ewsebju ta Çesarija (IV seklu), kronolo ija universali li ti bor fiha storja sagra u storja profana. Imma aktar antiki huma x-xhieda, li jitkellem minnhom Ewsebju fl-storia Ecclesiastica, ta Papia di Gerapoli, li g ex fi tmiem l-ewwel seklu, ta Klement ta Alessandrino u Irinew, it-tnejn tat-tieni seklu. Nafu wkoll li Pietru fis-sena 49 re a mar Ìerusalemm (Atti) biex jiltaqa ma Pawlu. U g aliex ara dan? Skont l-istoriku Svetonio, l-imperatur Klawdju keçça lil- Lhud kollha mill-belt ta Ruma, g ax qal li kienu qeg din jaqilg u l-inkwiet impulsore Chresto (Svetonio, Le vite dei Cesari V, 25). Id-digriet tat-tkeççija probabilment ie revokat ftit snin wara, forsi mal-mewt ta Klawdju li rat fis-sena 54. Bejn is-sena 56-57, fl-ittra tieg u lir-rumani, San Pawl jikteb lill-komunità di à numeruωa, li l-fama tal-fidi kienet imsemmija mad-dinja kollha: G ax il-fidi tag kom isemmuha fid-dinja kollha (Rum. 1,8.). Ûgur li din il- Komunità kibret bil-predikazzjoni ta Pietru l-appostlu. 3. Il-Knisja ta Santa Prisca (Prixxilla): Dar o ra li t-tradizzjoni tqis b ala l-post li kien jiffrekwenta l-appostlu San Pietru waqt li kien f Ruma, hija dik ta Akwila u Prixxilla, fuq l Aventino. Hemm illum insibu l-knisja ta Santa Prisca. Akwila u Prixxilla kienu miωωew in, u li Pawlu jsemmi b affett u m abba diversi drabi fl-ittri tieg u (Ara Rum. 16, 3-5). Kemm Pietru kif ukoll Pawlu qag du g andhom. Kien San Pietru li g ammed lil Prixxilla. Dan narawh f afna pitturi. Il-Battisteru li hemm f din il-knisja, skont tradizzjoni, kien uωat mill-prinçep tal-appostli fil-bidu tal-knisja f Ruma. 4. Il-Knisja ta Santa Francesca Romana: Dwar il-preωenza tal-appostlu San Pietru fil-belt ta Ruma nsibu tifkira o ra mgeωwra f le enda. Din it-tifkira tissejja Pietre Apostoliche, Ìebel Apostoliku. Dawn huma Ωew biççiet ebel ewwa grada f din il-knisja ta Santa Francesca Romana, mibnija fuq it-tempju Antik ta Venere qrib il-foro Romano. Dawn il- ebliet, skont tradizzjoni,qag ad g arkuptejh fuqhom San Pietru, meta talab il-kastig fuq Simon Mago (Atti ). F dan il-post fejn San Pietru kkastiga lil Simon Mago, il-papa Pawlu l-ewwel ( ) fis-sena 760, bena Oratorju ddedikat lill-appostlu San Pietru, imsejja In silice çioe fuq il-ìebla. Girgor ta Tours jirriferi g al Il-Katina ta San Pietru

6 6 Ìunju 2011 Nru. 105 Luminaria dan il-post fir-raba seklu b ala post ta qima. Hawn kienu jitfejqu l-morda meta kienu jixorbu mill-ilma li kien jo ro minn ta t dawn il- ebel. Dan l-oratorju twaqqa meta fuq it-tron ta Pietru kien hemm il-papa Pawlu III, ( ) u l- ebliet imsemmija ew trasferiti ewwa l-knisja ta Santa Maria Nova, illum Santa Francesca Romana. Fuq ir-ri ta dawn il- ebliet, hemm lapida li tg id: Fuq dawn il- ebliet, po a rkuptejh San Pietru, meta d-demonji adu lil Simon Mago fl-arja. 5. Il-Knisja ta San Pietro In Vincoli: L-Istoriku tat-tieni seklu Tacito jirrakkonta dwar ilmartirju tal-insara ewwa Ruma minn Neruni. Jag tina r-rakkont tal- ruq tal-belt ta Ruma fil-lejl tat-18 u 19 ta Lulju 64. Mhux çar jekk dan il- ruq sarx b disgrazzja jew kinitx xewqa perversa tal-istess imperatur, huma afna dawk li jωommu li kien Neruni stess li ppermetta dan g ax ried jibni belt dida. L-Imperatur Neruni kien joqg od fil-villa tieg u ewwa Anzio, u meta ttenda li l-poplu Ruman wa al fih bil- ruq ta Ruma, biex i awwadhom, tefa l- tija u vvinta pieni orox fuq dawk li kienu jissej u Insara. G all-ewwel darba dik il-komunità çkejkna ta Lhud u Pagani kkonvertiti saret taf biha Ruma kollha. L-ewwel ittie du fit-tribunal dawk li çedew allura kixfu l-s abhom u hekk numru ikbar ta insara ew ikkundannati g almewt mhux min abba dak li ara, imma g all-mibeg da kontrihom (Tacito. Annali XV. 44). L-Istorja tkompli tg idilna li fost dawn kien hemm l-appostli Pietru u Pawlu. Tal-ewwel ie mog ti l-martirju qrib il- onna ta Neruni, fil-viçinanzi ta fejn illum jinsabu r-relikwi g eωieω tieg u. Margherita Guarducci, Arkeolo ista u Epigrafista waslet g al konkluzjoni li d-data tal-martirju ta Pietru kienet it-13 jew 14 ta Ottubru tas-sena 64, fl-10 anniversarju ta Neruni (La data del Martirio di Pietro e la Parola del Passato 23/1968. P.p ). It-tradizzjoni tindika u tqim diversi postijiet f Ruma, li fihom kien l-appostlu Pietru qabel il-martirju tieg u. Wie ed minn dawn kien fejn illum hemm il-baωilika ta Il-Óabs Mamertino San Pietro In Vincoli, li nbniet apposta fis-snin , alli fiha titpo a wa da mir-relikwi preωjuωi ta San Pietru, cioe l-katina li kellu j orr fl-a ar pri unerija tieg u. Din il-baωilika tissejja Basilica Eudossiana, g aliex l-imperattriçi Eudossia ta Bizanzju ar et il-flus biex tinbena. Sa mis-sena 431, fuq l-apside tal-muωajk kien hemm skrizzjoni (illum mitlufa) li kienet tindika l-fini li g alih inbniet dik il-bazilika, cioe biex fiha titpo a u tkun miqjuma l-katina ta San Pietru. L-iskrizjoni kient tg id: Inlaesas olim servant haec tecta catenas vincula sacrata Petri ferrum pretiosius auro, li tfisser dan ilpost i addan fih intatti l-ktajjen qaddisa ta Pietru, adid prezzjuω aktar mid-deheb. Din il-katina li sal lum jista jaraha min jinviωta l-baωilika, g andha Ωew forom. L-ewwel wa da tifforma ru ha minn 23 olqa rettangulari, mag qudin ma wa da iktar kbira, iddestinati biex iωommu l-g onq. Waqt li l-forma l-o ra fiha 11-il olqa ma erba iωg ar minnhom, biex jintrabtu mal-polz. Hawn f din il-baωilika, l-arkeolo i niωlu fil-livell iktar l isfel minn dak attwali u sabu Ωew kostruzzjonijiet, wa da tat-tielet seklu li tissejja Domus Ecclesia, u BaΩilika tal- ames seklu, li flokha g andna na sbu adet postha l-baωilika attwali. Tradizzjoni antika tg id li kien hawn fejn Pietru nωamm pri unier. Fl-ewwel seklu, allura fl-istess Ωmien tal-martirju tal-appostli, hawn fl-istess post kienet teωisti r-regio III Augustea, is-sede tal-prefettura tal-belt ta Ruma, minn fejn is-suldati kienu jωommu l-ordni pubbliku. Kien hawn ukoll fejn kienu jinωammu l-proçessi prima istanza, u fejn allura kienu jinωammu l-pri unieri kkundannati g all-mewt. Skont l-atti tal-martri, kien hawn fl-istess post li afna nsara kienu ji u proçessati, u g alhekk m g andniex nistag bu li hawn ukoll kien miωmum San Pietru b ala pri unier ikkundannat g all-martirju. 6. Il-Óabs Mamertino: Differenti hu l-kaω tat-tullianum, illum mag ruf minn kul add b ala l-óabs Mamertino, li jinsab ta t il-campidoglio, qrib il-foro Romano, fejn kienu ji u miωmumin maqfula persuna i famuωi tal-istorja Rumana. Dan il- abs kien jikkonsisti f g ar bla dawl, mag mul minn Ωew kmamar wa da fuq l-o ra, li fihom l-akkuωati kienu jintefg u minn toqba fin-nofs u jinωammu biss dawk ikkundannati g all-mewt. Skont l-istoriku Amniano Marcellino, (Storie XXVIII,1,57) din iç-çella umda mis-seklu IV il quddiem kienet abs miqjum afna g ax fih inωammu pri unieri San Pietru u San Pawl. Min jinvista dan il- abs, g adu jista jara sal-lum g ajn çkejkna fl-art, fejn San Pietru wara li talab, mirakuloωament tfaçça l-ilma alli jkun jista jg ammed l-g assiesa Processu u Martinianu, flimkien ma sitta u erbg in o ra pri unieri, kkonvertiti minnu stess u li l-knisja tqimhom b ala Martri. Dan l-episodju wie ed jista jarah iffigurat fuq diversi sarkofa i paleokristjani tal-belt ta Ruma, w ud minnhom jaslu sat-tielet Seklu.

7 Luminaria Nru. 105 Ìunju L-Istoriku Ruman Sallustio jiddeskrivi dan il- abs, b ala l-iktar abs antik ta Ruma. Post f dijametru ta 7 metri, imda al fil- itan tal-campidoglio, u destinat g all-g edewwa hekk imsej in tal-istat ta Ruma, b al ma kienu Gjugurta Re tan-numidia, li meta fis-sena 104 A.D. intefa hawn, stqarr mal-qattiela tieg u: Kemm hu kiesa dan il-banju Ruman. Kienu wkoll pri unieri f dan il-post, Lentulo u Cetego, s ab Catilina fis-sena 60 A.D., u fis-sena 46 A.D. Vercingetorige, Re ta Franza. Il-Prefett ta Tiberio Seiano fis-sena 31, u Simone di Giore, difensur ta Ìerusalemm fis-sena 70. Dan il- abs sar post ta qima Kristjana, meta fis-sena 314 il-papa Silvestru ddedikah lil San Pietru. Dan l-a ar saru restawri kbar ta dan il- abs famuω, u skavi arkejolo içi kkonfermaw li Pietru tassew kien f dan l-iktar abs antik tal-belt ta Ruma. Meta dan il- abs wara li saru dawn ir-restawri, fil-festa tal-patruni tal-belt Eterna San Pietru u San Pawl tas-sena 2010 re à nfeta g all-pubbliku, wie ed seta jammira fost l-o rajn, affresco tas-sekli XII u XIII, li nstab ta t it-tik il u li juri lil Kristu b idejh fuq spalla San Pietru. It-tradizzjoni a jografika medjuvali tikkonferma li Ω-Ωew Appostli kienu xi darba pri unieri f dan il-óabs ( Romasette Diocesi Domenica 4/7/10). 7 L-a ar sig at tal-appostlu San Pietru. Il-Knisja ta Santi Nereo u Achille, il-knisja tal-quo Vadis: Il-KonverΩjoni tal-g assiesa tal- abs kienet ilkawωa li Pietru akkwista l-libertà proviωorja. L-Atti ta San Pietru jirrakkontaw li kienu l-istess g assiesa li e ewh ja rab il bog od mill-belt. Anke l-g assiesa tal- abs. Processu u Martinjanu, flimkien mal-ma istrati u s abhom tax-xog ol talbuh u qalulu: Img allem mur fejn trid, g andna na sbu li l-imperatur jinsik. Skont ir-rakkonti Apokrafi dan il-parir kien il-bidu tal- arba qasira ta Pietru minn Ruma tul il-via Appia. L-Atti ta Pietru, jirrakkontaw kif waqt din il- arba, lill- Appostlu waqg etlu l-faxxa (fasciola) li kellu ma qaddu. Wa da mara abritha u Ωammitha o darha. Minn dan l-episodju kellu l-bidu l-isem tal-famuω Titulus tal-insara li kienu jg ixu tul Via Appia: Titulus Fasciolae. F dan il-post iet mibnija fit-tielet seklu, knisja ddedikata lil San Pietru, li mis-seklu erba l quddiem bdiet tissejja Il-Knisja tal-qaddisin Nerew u Akille, li l-i sma tag hom jinsabu jistrie u ta t l-altar tag ha. Imma l-episodju famuω u kommoventi hu mfakkar malli to ro barra minn Ruma, fejn illum jiltaqg u il-via San Pietru u San Pawl qabel ma nfirdu minn xulxin Appia u l-ardeatina. Hemmhekk inbniet il-knisja tal- Quo Vadis, fejn skont it-tradizzjoni, waqt li Pietru kien qieg ed ja rab, jiltaqa mal-img allem Divin, u waqt li l-appostlu jinωel g arkuptejh jag tih qima, Ìesu jg idlu: Ìejt Ruma biex ner a ni i msallab. Waqt li Pietru mg a eb jg idlu: Mulej ser ter a tissallab? u Ìesù wie bu iva ser ner a nissallab. Pietru qallu Mulej ser ner a lura biex insegwik. Waqt li Ìesù telaq lejn is-sema, Pietru b arstu lejn is-sema, jibki biki ta konsolazzjoni, jinteba li Kristu kien qieg ed ikellmu dwar il-martirju tieg u, daqs li kieku kien ser jer a jissallab Hu. Hawn, Pietru re a lura lejn Ruma, biex hemm jirçievi l-kuruna tal-martirju. Il-Martirju: Neruni flimkien mal-poplu, liebes ilbies ta festa, imur ewwa l-anfitejatru privat tieg u fuq l-g olja tal-vatikan, li feta g all-poplu f din l-okkaωjoni. Hawn ikompli jirrakkontalna Tacito: Lil dawk li kienu kkundannati g all-mewt, kienu jg attulhom wiççhom, u jitfg uhom qalb l-annimali selva i biex jikluhom, waqt li o rajn kienu jissallbu, u x in tkun nieωla x-xemx, kienu ja arquhom ajjin biex idawlu l-lejl (Tacito, op. Cit. XV,44). Min jaf jekk Pietru meta kien qieg ed ji i mog ti l-martirju, ftakarx fil-kelmiet li iωjed minn tletin sena qabel kien sema minn fomm Kristu stess wara l-qawmien tieg u mill-mewt. Tassew Tassew ng idlek, meta kont Ωag Ωug, kont tit aωωem wa dek u tmur fejn trid: imma meta tixjie, int tifta idejk u addie or i aωωmek u jie dok fejn ma tkunx trid (Ìw.21,18). Il-Bord Editorjali jixtieq il-festa t-tajba lill-poplu Naduri

8 8 Ìunju 2011 Nru. 105 Luminaria Wa da mill- wejje li dawn iω-ωew appostli kellhom komuni, kienet relazzjoni fil-qrib ma Kristu. San Pietru San Pietru ie msejja minn Kristu nnifsu fil-bidu tal- ajja pubblika. Jekk naqraw l-evan elji naraw li huwa jidher l-ewwel wie ed fil-lista tat-tnax-il appostlu. Naraw li Ìesù fejjaq lil omm il-mara tieg u u meta Ìesù mexa fuq l-ilma huwa offra lilu nnifsu biex imur fejnu u mexa fuq l-ilma. IΩda beωa u abat se jeg req iωda Ìesù qabdu filwaqt li çanfru talli kellu fidi Ωg ira. Flimkien ma San Ìakbu u San Ìwann kien preωenti g at- Trasfigurazzjoni u l-agunija ta Ìesù fil-ìetsemani, u g allqawmien mill-mewt ta bint Ìajru. Fl-a ar ikla naraw li San Pietru ma riedx li Ìesù ja sillu saqajh iωda wara obda. Meta Ìesù safa arrestat San Pietru darab lil Malku li kien qaddej tal-qassis il-kbir u qatag lu widintu l-leminja. U Ìesù çanfru talli kien g amel dan. Wara ça ad li kien jaf lil Kristu g al tliet darbiet. IΩda meta induna tant iddispjaçieh ta li kien g amel, infaqa jibki. Kien l-ewwel xhud tal-qawmien. Dan insibuh fl-evan elju ta San Luqa meta jg id: Il-Mulej qam tassew, u deher lil Xmun (Lq 24,34). San Pietru kien l-ewwel wie ed li da al fil-qabar vojt wara li Ìesù qam minn bejn l-imwiet. Insibu wkoll diversi okkaωjonijiet fejn San Pietru g amel diversi mistoqsijiet lil Ìesù. U ma nistg ux ninsew dak li ara f Çesarija ta Filippu. Ìesù staqsa min kien. U San Pietru wie bu: Inti l-messija, Bin Alla l- aj (Mt 16,16). U Ìesù wie bu: Hieni int, Xmun bin Ìona, g ax mhux bniedem tad-demm u l-la am uriek dan, imma Missieri li hu fis-smewwiet (Mt 16, 17). Wara Ìesù qallu li ser jag tih l-imfieta tas-saltna tas-smewwiet, u kull ma jorbot fuq l-art ikun marbut fis-smewwiet u kull ma j oll fl-art ikun ma lul fis-smewwiet. Wara li Ìesù qam minn bejn l-imwiet iωda ma kienx g adu tela s-sema, dejn il-ba ar ta Tiberjade, staqsieh kienx i obbu g al tliet darbiet. U g at-tielet mistoqsija Pietru ass g afsa ta qalb u qallu: Mulej, inti taf kollox, inti taf, inti taf kollox li jien in obbok (Ìw 21, 17). U g at-tliet twe ibiet ta San Pietru li kien i obbu, Ìesù ordnalu g al tliet darbiet biex jirg a n-nag a tieg u ji ifieri jmexxi l-knisja. Wara Ìesù abbarlu l-martirju tieg u filwaqt li qallu: Ejja warajja (Ìw 21, 19). B dan il-mod naraw kemm San Pietru kien i obb lil Ìesù, dejjem kien jikber u jimmatura fil-fidi tieg u. U meta ça ad lil Ìesù ma ddisprax iωda nidem u nfexx jibki. San Pawl Min-na a l-o ra naraw kemm San Pawl abb lil Kristu. Kellu e a g al-ligi ta Mosè u kien mas-setta tal-fariωej. U hekk beda jippersegwita lill-insara. IΩda meta kien sejjer lejn Damasku deherlu Ìesù. Huwa g ama iωda kien imfejjaq u tg ammed minn Ananija. Kien bniedem ta determinazzjoni San Pietru San Pawl

9 Luminaria Nru. 105 Ìunju kbira tant li wara li kkonverta; ji ifieri sab lil Kristu, baqa jxandru sal-martirju tieg u. G al Kristu sofra afna: inkomdi fil-vja i tieg u, perikli li kien jiltaqa mag hom, abs, swat u nawfra ji. IΩda l-im abba lejn Kristu tant kienet kbira li jikteb: Min se jifridna millim abba ta Kristu? It-ta bit, id-dwejjaq, il-persekuzzjoni, il- u, l-g era, it-ti rib, ix-xabla? (Rum 8,35). L-im abba li San Pawl kellu g al Kristu kienet bla tarf u nistg u narawha fl-atti tal-appostli u l-ittri tieg u. Huwa jikteb: Ng ix, imma mhux iωjed jien, iωda jg ix fija Kristu. Il- ajja li issa ng ix fil- isem qieg ed ng ixha bil-fidi fl-iben ta Alla, li abbni u ta lilu nnifsu g alija (Gal 2,20). Kien konvint li t-tbatijiet li qieg ed i arrab fid-dinja ma huma xejn dejn il-glorja li g ad trid ti i. Huwa jikteb: Iddaqsxejn ta tbatija tag na ta issa t ejjilna kobor ta glorja bla qjies g al dejjem (Rum 4, 17). Tant kien sodisfatt b ajtu, li meta kien pri unier Ruma jistenna l-martirju kiteb dan: Ng id g alija, demmi a mxerrred b sagrifiççju, u Ωmien it-tluq tieg i wasal. Tqabadt it-taqbida t-tajba, temmejt il- irja, arist il-fidi. Mill-bqija hemm merfug a g alija l-kuruna tal- ustizzja, li biha f dak il-jum i allasni l-mulej, l-im allef ust, u mhux lili biss, imma wkoll lil dawk kollha li jkunu g exu fl-im abba tad-dehra tieg u (2 Tim 4, 6-8). L-im abba ta dawn iω-ωew appostli lejn Kristu tant kienet kbira li g alih sofrew il-martirju fil-belt ta Ruma. San Pawl stess jikteb: G ax g alija l- ajja hi Kristu, u l-mewt hi reb (1 Fil 1, 21). EΩempji g alina San Pietru u San Pawl huma mudelli g alina. Tkun asra jekk ti i l-festa u ma nikbrux fl-im abba lejn Kristu. Forsi wie ed jistaqsi kif nistg u naslu g al dan il-grad. U r-risposta hija li g andna dejjem nippruvaw in obbu aktar lil Kristu. Il-qaddisin qeg din hemm mhux biex nag mlu b alhom; huma kellhom karattru differenti minn tag na u g exu f çirkustanzi differenti minn tag na. IΩda ajjithom g andha tkun ta ispirazzjoni g alina. Nippruvaw in obbu aktar lil Kristu billi nersqu ta spiss lejn is-sagramenti, inωuru lil Ìesù fl-ewkaristija, inkunu xhieda ta ajja nisranija kull fejn inkunu, u nrawmu çerta e a skont iç-çirkustanzi ta ajjitna biex Kristu jkun mag ruf u ma bub aktar. Din il- e a lanqas titlob li wie ed jag mel wejje kbar. IΩda anki l- wejje Ωg ar li nag mlu g as-saltna ta Alla g andhom valur. Alla ma jarax ir-riωultati iωda l-isforz tag na u kemm dak li g amilna g amilnieh minn qalbna u bl-im abba. (Nadur) Wrought Iron Works Gates Spiral Stairs Balconies Stair cases Pregnant Windows Complete with galvanizing and spray Design to your specifications Mobile:

10 10 Ìunju 2011 Nru. 105 Luminaria Manifestazzjoni Marjana Apprezzajna ferm in-numru sabi ta Nadurin li akkompanjaw l-istatwa tal-madonna minn dejn il-knisja g all-ground tal-museum. Hemm kellna programm sabi mimli kant, poeωiji, prietka qasira, g anjiet Marjani, inkoronazzjoni simbolika tal-madonna mit-tim li reba ilquiz annwali u l-preωentazzjoni tal-fjuri mit-tfal, mill- enituri u mill-old boys. G alaq il-programm Mons Arçipriet Jimmy Xerri b messa qasir u wara g amilna flimkien att ta konsagrazzjoni. Kienet serata sabi a li g enitna nifhmu iωjed kemm abbitna Marija u kemm nag mlu sewwa li din l-im abba nirreçiprokawha fil-familji tag na billi kuljum nitolbu quddiem xi statwetta tag ha niftakru li l-familja li titlob flimkien, tibqa flimkien. Irroddu ajr lil dawk kollha li taw is-sehem tag hom f din il-manifestazzjoni speçjalment lis-sitt reffieg a li tawna daqqa t id siewja. Óajr ukoll lil dawk kollha li baqg u wara l-programm u g enuna nωarmaw u npo u kollox f postu. Xieraq ukoll li ng idu grazzi lill-kumitat tal-armar ta Triq Diçembru 13 li sellfulna s-si ijiet g al din il-manifestazzjoni. Is-Sajf Museumin L-iskola tag laq il-bibien tag ha g at-tag lim akkademiku fl-ewwel ranet ta Lulju. A na le. Anzi no olqu ambjent biex fih it-tfal u Ω -Ωg aωag tar-ra al isibu Ωvog f dawn il- img at tal-vaganzi. Ikollna lezzjonijiet qosra imma mag hom ikollna wkoll sensiela ta log ob biex in ajru liω-ωg ar u lill- uvnotti tag na ma jaqtg ux g al kollox f dawn ix-xhur ta s ana u telqa. Matul dawn ix-xhur anki Ω-Ωg ar li matul ix-xhur taxxitwa kellhom id-duttrina nhar ta Tnejn u Óamis issa huma m e in biex ji u wkoll nhar ta Tlieta u Ìimg a g ax il- sieb tag na hu li norganizzawlhom dawn l-attivitajiet speçjali erba darbiet fil- img a. G alhekk napprezzaw afna jekk il- enituri j e u lil uliedhom jattendu regolari. Ftit ta ri u iri jag mlilhom afna id. Imbag ad f Awwissu jkollna l-premjazzjoni b rigali tassew sbie. Xieraq li ng idu grazzi lid-diri enti tal- HSBC (G awdex) li g al sena o ra ser jisponsorjaw dawn l-attivitajiet li a na nsej u LOBISSAJF. Anniversarju Fl-ewwel img a ta Awwissu jkollna, jekk il-bambin irid, il-ìimg a Museumina. B as-soltu nibdew b quddiesa, nag mlu laqg a g all- enituri, o ra g aω-ωg aωag u old boys, nitolbu flimkien fis-sieg a Adorazzjoni u ntellg u wkoll play sabi a b messa utli g all-familji kollha. Óallu xi serati ta dawn l-ewwel jiem tax-xahar ta Awwissu (mill-1 sas-6) ielsa minn impenji o ra alli tkunu tistg u tilqg u l-istedina tag na. Nie du gost immens bilpreωenza tag kom. Awguri g all-festa Minn qieg qalbi u f isem s abi tal-qasam nixtieq lin-nadurin u lil dawk kollha li jkunu fostna l-festa t-tajba. Jalla Pietru u Pawlu jdakkruna bl-im abba tag hom lejn il-mulej Ìesù. Anton Mercieca

11 Luminaria Nru. 105 Ìunju Cadillac Garage Joe Camilleri N.B. Qortin Str., Tel: , Nadur, Gozo. Mob: Phone: Mobile: ANTHONY S FURNITURE G al kull xorta ta xog ol fl-injam Jawgura l-festa t-tajba lin-nadurin kollha. MALTA BAKE SHOP Charles & Antoinette Buttigieg Jixtiequ l-festa t-tajba lill-poplu Naduri kollha. Panel Beating Spray Painting Rust Treatment Colour Matching Car Bench Chassis Alignment Mater Dolorosa Triq Ta Grunju, Nadur, G awdex CHARLES CAMILLERI & CO. LTD. Flat 19/20, NADUR HEIGHTS, Our Lady of Fatima Street, Nadur - Gozo. Plots g all-bejg : fil-munxar, San Lawrenz, u fit-triq tal-g ajn Flats g all-bejg : F Marsalforn, Nadur, Triq tal-g ajn u San Lawrenz. Djar u Bungalows fin-nadur u Triq tal-g ajn Garages fin-nadur, Marsalforn, San Lawrenz u fit-triq tal-g ajn G al kull tag rif, irrikorru fl-indirizz ta hawn fuq jew çemplu: Dundas St. West Toronto, Tel: (416) Vogue ta Pjazza San Pietru u San Pawl, Nadur Jawgura l-festa t-tajba lin-nadurin kollha.

12 12 Ìunju 2011 Nru. 105 Luminaria SAN PIETRU It-Testment il- did isejja lil San Pietru jew Xmun, jew Kefas, jew Pietru, jew Xmun-Pietru. L-aktar isem uωat hu dak ta Xmun, isem li kellhom afna Lhud. Kefas u Pietru jfissru l-istess a a, blata, g ax Ìesù hekk kien laqqam lillprinçep tal-appostli. Kefas hi l-kelma Aramajka g al blata, u Pietru hi l-kelma Griega (Petros) bl-istess tifsir. Ìesù laqqam il-prinçep tal-appostli Pietru g ax atru b ala blata li fuqha ried jibni l-knisja Tieg u. Ìesù ried iwarrab lil Xmun mill- aωen tad-dinja u jag mlu l-mexxej tal-poplu l- did t Alla, u g alhekk bidillu ismu, biex juri li Xmun ma kienx aktar tad-dinja, imma sar proprjetà t Alla. IΩda allielu wkoll l-ewwel isem tieg u Xmun biex juri li qabel kien tad-dinja u li kien g adu fid-dinja. G alhekk, il-ìdid Testment i obb isejja lill-prinçep tal-appostli Xmun-Pietru. Pietru kien mill-galilija u g alhekk a afna minnatural tan-nies ta hemm. Kien twajjeb, qalbu f idu, ta Ωaqqu f fommu, goff fi kliemu u g emilu, u dejjem lest biex jisma tag lim did, speçjalment ming and l-img allem. Fih Ìesù ra bniedem bla afna abi; ra el b all-o rajn kollha, imma ta rieda tajba u ta qalb kbira. U g alhekk abbu u atru biex ikun il-mexxej tal-bnedmin utu. Xmun-Pietru kien minn Betsajda, belt çkejkna maxxtajta ta fuq u lejn il-lvant tal-g adira ta Tiberija. Din kienet belt tal-galilija u hemm kienu jg ammru afna sajjieda, u g alhekk kien jisimha Betsajda, jew ra al tas-sajjieda. Missier Pietru kien wie ed jismu Ìona li kienu jg idulu wkoll Ìwanni. Ma nafux kemm kien hemm tfal fid-dar ta Ìona, imma nafu li Pietru kien jaqbel afna ma wie ed minn utu jismu Indri, u milli jidher mill-evan elji kienu ja dmu u jg ixu flimkien. Ix-xog ol ta dawn l-a wa kien is-sajd, g ax il-kotra tan-nies li kienu jg ammru max-xtajtiet tal-g adira ta Tiberja kienu sajjieda. Sant Indrija Nafu wkoll li l-familja ta Pietru ma baqg etx tog qod f Betsajda, imma arret il-ftit g amara li kellha u marret tg ammar filbelt ta Kafernahum, belt imdaqqsa sewwa t addan afna nies g onja. Kienet ukoll belt tal-galilija, ftit il bog od minn Betsajda u n-na a l-o ra talg adira. G alhekk ilfamilja ta Pietru malajr setg et tidra hemm. Barra minn hekk, Pietru seta jsib ru u a jar f Kafernahum milli f Betsajda g ax f dik il-belt kien hemm afna nies u Pietru seta jbieg aktar malajr il- ut li jaqbad. Qabel ma sejja lu Ìesù, Pietru kien miωωewwe. Meta omm martu mardet bid-deni, Pietru sejja lil Ìesù biex ifittex ifejjaqha. Wara li Ìesù tela s-sema u Pietru telaq jippriedka l Ìesù mat-toroq tad-dinja, hu a lil martu mieg u: almenu hekk jidher minn dak li qalilna San Pawl fl-ewwel ittra lill-korintin. Hu minnu li l-appostli kienu allew kollox warajhom meta marru wara Ìesù, imma jekk Pietru ass li g andu jinqeda bl-g ajnuna spiritwali ta martu fil-missjoni tieg u, din hi a a li add m g andu jistag eb biha. Meta Ìesù beda l-missjoni pubblika tieg u, Ìwanni l-battista kien qed jippriedka l-indiema tad-dnubiet fil-lhudija dejn ix-xmara Ìordan. U l-priedki tal-battista qajmu ag a fost il-lhud, g ax fih raw ix-xhieda ta veru profeta: ra el kollu mog ti g al Alla u g at-tg akkis. U mijiet ta Lhud ta ajja qaddisa marru jisimg uh; xi w ud minnhom tant abbewh li allew ix-xog ol tag hom u mxew warajh. Fost dawn kien hemm Indri li ma uh Pietru niωel mill-galilija biex jara lil dak ir-ra el qaddis u jisma kliemu. Jum minnhom, il-battista kien g addej ma tnejn mid-dixxipli tieg u li wie ed minnhom kien Indri, u Pietru. Dak in-nhar il-battista ra lil Ìesù miexi, ares lejh sewwa u qal: Dan hu l-óaruf t Alla. Indri sema dan il-kliem u fehem li Ìesù hu l-messija. Dan mar ji ri g and uh Pietru u qallu b li ara u adu g and Ìesù. Malli Ìesù ra lil Pietru minnufih qallu: Int Xmuni, bin Ìwanni; u jien insejja lek Kefas (li tfisser Pietru). U Pietru g oωω il-kliem ta Ìesù u mexa warajh. Din kienet l-ewwel sej a ta Ìesù li g amel lil Pietru. Wara dan, Pietru mar lura lejn daru fil-galilija, imma ma nesiex il-kliem li kien qallu Ìesù. Sadattant Ìesù tela fil- Galilija u qtajja ta nies kienu mexjin warajh. Darba minnhom kien qed jg allem max-xtajta tal-g adira ta Tiberija fejn kien hemm id-dg ajsa ta Pietru. Imma dak in-nhar Pietru ma setax ikun fer an wisq g ax kien g adda l-lejl ta qabel jistad bla ma qabad xejn. Kien donnu jum ta riωq aωin dak: imma ma kienx hekk. Ìesù resaq lejn id-dg ajsa ta Pietru, tela fuqha u qal lil Pietru biex jaqdef il barra u jix et ix-xbiek. Pietru g arraf lil Ìesù b dak li ralu l-lejl ta qabel, imma qag ad g all-kelma tal-img allem u xe et ix-xbiek. U dak in-nhar qabad g add hekk kbir ta ut li b alu qatt ma kien ra. Pietru stag eb. Lema f Ìesù qawwa li mhix ta did-dinja. Fehem li Ìesù kien ej mis-sema, u beωa. Tant beωa li qal lil Ìesù: Tbieg ed minni, Mulej, g ax jien ra el midneb. Imma Ìesù ma tbieg edx minn Pietru. Anzi sejja lu g al warajh biex jag mlu sajjied tal-erwie. U Pietru sema minn Ìesù, alla d-dg ajsa u x-xbiek u kollox warajh u mexa wara Ìesù. Is-sej a li Ìesù g amel lil Pietru max-xtajta talg adira kienet rajja li bidlet g al kollox il- ajja ta Pietru. Dak in-nhar Pietru sar dixxiplu ta Ìesù. Sar matetes, ji ifieri dixxiplu fit-tifsir kollu tal-kelma. Id-dixxiplu ma kienx biss ammiratur tal-img allem. Fi Ωmien Ìesù, id-dixxiplu kellu jkun bniedem li jg ix il- in kollu mal-img allem tieg u, kien kif ng idu a na full-timer. Kien jg addi ajtu jitg allem id-duttrina tal-img allem tieg u u jg ixha. U hekk sar Pietru. Imma dixxiplu mhux Appostlu. Hu xi a a anqas minn Appostlu. U s-sej a ta Pietru dejn l-g adira m g amlitux Appostlu, imma dixxiplu. Imma allura l-appostlu x kellu aktar minn dixxiplu? Kellu aktar dak li jsej ulu mandatum, ji ifieri l-jeddijiet u d-dmirijiet ta wie ed mibg ut mill-img allem,

13 Luminaria Nru. 105 Ìunju mibg ut biex iwettaq fost in-nies dak li l-img allem stess jag mel. U d-dixxiplu ma kellu l-ebda dmir u jedd li jag mel dan; kien biss jisma u jag mel dak li jg id l-img allem. Pietru sar Appostlu meta Ìesù sejja lit-tnax u bag thom jippridkaw fl-ibliet u l-ir ula tal-galilija u tahom setg at speçjali. Dik il- rajja mela bidlet lil Pietru minn dixxiplu g all-appostlu u qeg ditu l-ewwel fost it-tnax. Pietru kien mi bud lejn Ìesù b im abba l-aktar kbira. U din l-im abba kienet tqanqal lil Pietru biex ma jist ix mill- Img allem. Meta Ìesù kien miexi fuq l-ilma tal-g adira, kien Pietru li alla d-dg ajsa u resaq lejn Ìesù fuq l-ilma. Hemm Pietru mhux biss ma sta ax minn Ìesù, anzi assu b al kalamita g alih. U meta l-appostli l-o ra kienu jist u jistaqsu xi a a lill-img allem, Pietru ma kienx i ibha kbira li jid ol fin-nofs u jitkellem g al s abu. F isem s abu staqsa lil Ìesù kemm-il darba kellhom ja fru lill-midinbin; x kienu jfissru xi w ud mill-parabboli; u x rigal Alla kien sejjer jag tihom talli allew kollox warajhom. Kien Pietru wkoll li g araf b dawl tas-sema li Ìesù kien l-iben t Alla meta l-appostli kienu dejn il-belt ta Çesarea ta Filippu. U kien hu wkoll li pprova j ieg el lill-img allem biex ma jmurx g all-passjoni. Mela mhux ta b xejn li Ìesù abb lil Pietru tant li riedu dejjem mieg u fil- rajjiet l-aktar solenni ta ajtu. Meta Ìesù qajjem mill-mewt it-tifla ta Ìajru, il-kap tas-sinagoga, Pietru kien hemm mieg u. Meta Ìesù tela fuq l-g olja tat- Tabor u wera l-kobor tad-divinità tieg u, Pietru kien hemm fuq ma Ìakbu u Ìwanni u kellem lil Ìesù f isem s abu. U Pietru kien ma Ìesù wkoll meta saret l-agonija fil- nien tal- Ìetsemani. U meta Ìesù ried jiekol l-a ar Ikla mat-tnax, alla l Pietru jie u sieb i ejji kollox. Mill-Evan elji jidher çar li Pietru kien il-prinçep tal- Appostli g ax kull fejn insibu l-lista tal-appostli, hu dejjem hu mqieg ed l-ewwel fil-lista. Mhux biss, imma San Mattew jinnota çar l-ewwel Xmun, imsejja Pietru. San Ìwann jinnota wkoll fl-evan elju tieg u li Pietru kien fuq s abu. Meta Ìesù staqsa lit-tnax jekk ridux i alluh b al m g amlu afna, Pietru kien dak li b ala l-kap tat-tnax wie eb lil Ìesù: U fejn nistg u mmorru: Int g andek il-kliem tal- ajja ta dejjem. U Ìwanni jg id ukoll li Pietru kien talewwel fl-a ar Ikla, il-mument l-aktar solenni fil- ajja tal- Img allem. U dan li g edna ji i kkonfermat u msa a minn dak li ara wara li Ìesù qam minn bejn l-imwiet. Wara l-qawmien Tieg u, Ìesù deher l-ewwel lil Pietru g ax hu kien il-kap tat-tnax. U ftit qabel din l-ewwel dehra glorjuωa ta Ìesù, meta n-nisa twajba raw il-qabar miftu u an lu jindukrah, l-an lu bag at lin-nisa javωaw lil Pietru b dak li kien ara. Dan ifisser çar li Pietru kien di à meqjus u ma tur b ala l-prinçep tat-tnax. Aktar ma naqra fuq San Pietru, aktar qed nifhem g aliex Ìesù g aωlu b ala s-suççessur tieg u. G aωel lilu, aktarx, g ax tidher çara l-bidla li l-grazzja tista twettaq fi bniedem. G ax g alkemm ma kien jog la fuq s abu l-appostli f xejn, kellu dik is-sempliçità kbira, ji ifieri sinçerità f kollox, li kienet tag Ωlu minn kul add. G ax Pietru kien mi bud lejn Ìesù b al musmar lejn kalamita, u g alkemm ça du, beka l-iωball tieg u u sar i obbu dejjem aktar. L-ewwel darba li Ìesù kellem il Pietru fuq dan kien meta t-tnejn kienu dejn il-belt ta Çesarea ta Filippu u hemm Pietru, imnebba minn Alla, g araf lil Ìesù b ala l-iben t Alla. Hemm Ìesù qal lil Pietru: Int Pietru, u fuq din il-blata jien sejjer nibni l-knisja tieg i, u l-bibien tal-infern qatt ma jeg lbuha. Nag tik l-imfieta tas-saltna tas-smewwiet, u dak li int torbot fuq l-art ikun marbut fis-smewwiet, u dak li int t oll fuq l-art ikun ma lul fis-smewwiet. B dawn il-kelmiet Ìesù wieg ed lil Pietru li kien ser jag mlu l-pedament tal-knisja u li kien ser jag tih is-setg a fuqha. Dehru afna g orrief Protestanti u Ortodossi li fittxew i awdu it-tifsir veru ta dal-kliem u jnaqqsulu l-importanza tieg u. Kien hemm ukoll min qal li dal-kliem ma qalux tabil aqq Ìesù, imma kien l-evan elista li qieg du fil-fomm ta Ìesù. Dawn huma kollha skuωi u argumenti ta kawωa mitlufa. Min jaqra sewwa l-evan elju ming ajr pre udizzji, ji ifieri b mo miftu li jrid tassew jifhem, mill-ewwel jinduna li dak il-kliem li qalu tabil aqq Ìesù u li bih l-img allem ta s-setg a tal-knisja lil Pietru u lis-suççessuri tieg u. Ìesù temm il-weg da li g amel lil Pietru wara li qam mill-imwiet u qabel ma tela s-sema. Il-post kien dejn l-g adira ta Tiberija fejn illum hemm il-knisja Fran iskana tal-primat ta San Pietru. Hemm Ìesù ieg el lil Pietru jag mel stqarrija g al tliet darbiet biex ipatti g al dak li kien g amel meta kien ça du tliet darbiet u wkoll biex juri l-kobor tal-im abba lejn l-img allem, il-fundatur tal-knisja. Wara din l-istqarrija, kull darba li Pietru stqarr im abbtu, Ìesù tah il-missjoni li jirg a n-ng a Tieg u, ji ifieri li jie u sieb il-knisja. U qallu wkoll li dil-missjoni tieg u kellha tag laq bil-mewt, l-isba wirja ta m abba lejn l-img allem u l-knisja tieg u. Dan kollu li g edna ma jfissirx li Pietru kien bniedem perfett. Xejn minn dan. Hu minnu li Pietru sar bniedem ie or wara li l-ispirtu s-santu niωel fuqu nhar l-g id il-óamsin. Wara d-dehriet li Ìesù g amel lill-appostli fil-galilija, wara l-qawmien tieg u mill-mewt, Pietru ma s abu niωel Ìerusalemm u nhar l-ewwel Lapsi mar fuq l-g olja taω- Ûebbu minn fejn ra lill-img allem tiela s-sema. Minn hemm re a lura fil-belt Imqaddsa u qag ad ma s abu fiç-çenaklu, x aktarx id-dar ta Marija omm San Mark, jistenna l-mi ja tal- Ispirtu s-santu, kif kien abbar il-profeta Joel u Ìesù stess. Hemm Pietru g amilha g all-ewwel darba b ala kap tal-knisja ta Ìesù u mexxa b g aqal kbir l-elezzjoni ta Mattija, li mela t-tnax-il post fil-kulle tal-appostli li kien t alla vojt wara li Ìuda tg allaq. Dil- rajja turi li Pietru kien jist oqqlu tabil aqq ikun il-mexxej tal-knisja fiç-çokon tag ha. Nhar l-ewwel G id il-óamsin nisrani, Pietru mtela bl-ispirtu s-santu u sar bniedem wisq differenti milli kien qabel. Imtela bil-kura, bl-g erf u bl-g aqal me tie a f kull mexxej, speçjalment fil-mexxej tal-knisja. U meta l-lhud bdew jiddie ku b dawk li fuqhom niωel l-ispirtu s-santu u qalu li kienu fis-sakra, Pietru ma sabhiex bi kbira jitkellem quddiem kul add biex ifiehem dak li kien g adu kemm ara. F dawk il-jiem, Pietru mar fit-tempju ta Ìerusalemm biex jitlob flimkien ma Ìwanni. Hu u die el mar fuqu ra el marid minn twelidu jitolbu xi a a tal-flus. Imma flok il-flus, li ma kellux, Pietru fejqu fl-isem ta Ìesù, dak il-fejqan qajjem ag a u awwad mhux ftit il-kapijiet tal-lhud. Mela l-mexxejja Lhud qabdu lil Pietru u aduh quddiem is-sanhedrin, il- emg a tal-kbarat Lhud, biex jag tu sodisfazzjon lilhom u lil kul add g al dak li g amel. Óasbu li kienu ser ibeωωg uh jew jag lqulu alqu. Imma issa Pietru ma kienx dak li kien ftit xhur qabel. Flok li beωa u g alaq alqu, tkellem bla biωa ta xejn u xandar lil Ìesù, u qalilhom çar u tond li n-nies tad-dinja m g andhom l-ebda setg a li jag lqu fomm ta bniedem li feta hulu Alla. Dik illaqg a g alqet b theddida li Pietru stmaha ftit jew xejn. F daω-ωmien Pietru aseb ukoll g al-litur ija u l- ajja

14 14 Ìunju 2011 Nru. 105 Luminaria tal-komunità nisranija. Hu mexxa sew kif kellhom isiru l-laqg at litur içi ta Ωmienu. Skont l-atti, il- ajja litur ika kienet tikkonsisti: (a) f laqg at ta spiss bejn l-insara biex fihom ifa ru l Alla; (b) f tag lim (xandir) fuq Ìesù b ala l-messija u l-iben t Alla; (c) fi qsim tal- obω jew çelebrazzjoni tal-ewkaristija; (d) f talb biex tag ti s-sa a lill-knisja Ωag Ωug a. Il- ajja tal-komunità kienet mibnija fuq l-im abba ta bejn l-insara u kul add kien mistenni li jg in lil g ajru. U Pietru f hekk wera ru u ta Isqof jew Papa (g ax kien Papa wkoll) li ma alliex is-s i g ar-ri. Kien g aqli u prattiku u mexxa sewwa l-ewwel komunità nisranija. F daω-ωmien ukoll Pietru a g alja kbira. Ra l-mewt tal-ewwel martri San Stiefnu, Ωag Ωug ta g erf kbir u qlubija liema b alha. Imma ma qatax qalbu g ax fehem li d-demm tal-insara jsaqqi u jkabbar Ω-Ωerrieg a tat-twemmin nisrani. U difatti dak iω-ωmien Filippu id-djaknu g amel afna id fis- Samarija, art mhux g al kollox Lhudija. Tant erwie addnu t-twemmin ta Ìesù f dik in-na a tal-palestina li Pietru ass il-bωonn imur hemm ma Ìwanni l-evan elista biex jag mel il-griωma lill-insara odda Samaritani. Meta Pietru alla l-belt kapitali tas-samarija ma marx dritt Ìerusalemm, imma Ωar xi r ula u bliet o ra tal-istess provinçja. U kull fejn kien lema li s-saltna tal-mulej kienet iddestinata li tikber sewwa. Meta wasal lura f Ìerusalemm, sab il-knisja fil-kwiet. U sema wkoll a barijiet ta fara kbir. L-isba a bar kienet dik tal-konverωjoni ta wie ed jismu Sawlu (Pawlu) li minn Duttur tal-li i u persekutur tal-insara dar b ru u u ismu lejn dawk li kien ja qar. Fis-sena 39 dan Sawlu mar iωur lil Pietru f Ìerusalemm. Din kienet Ωjara ta qima, imma ma setg etx lief timla l-qalb ta Pietru b tamiet l-aktar sbie g all- ejjieni tal-knisja. F daω-ωmien ta paçi u sliem fil-knisja, Pietru ass li ma kellux jibqa qieg ed f Ìerusalemm. G alhekk alla l-belt Imqaddsa u telaq iωur il-knejjes fil-palestina. Hu u jωur il-knejjes, Pietru g adda minn Lidda, belt imdaqqsa fejn illum hemm l-ajruport tal-lhud. Hemm mar iωur wie ed miflu jismu Eneas li kien ilu tmien snin mix ut fuq sodda. Pietru kellmu u fejqu fl-isem ta Ìesù. U dak il-fejqan qajjem ag a mhux biss fil-belt ta Lidda, imma flir ula kollha tal-pjanura tas-saruna. Kul add sema b Ìesù u bil-qawwa tieg u u kien hemm numru kbir ta nies li emmnu u tg ammdu. Minn Lidda, Pietru baqa sejjer lejn il-punent u da al fil-belt ta Ìaffa, belt sabi a dejn il-ba ar Mediterran. U d-da la ta Pietru f dik il-belt kienet qisha xi purçissjoni, g ax kien hemm afna nies madwaru: min ig ajjat, min jibki u min jitlob. Dan ara g ax wa da mara jisimha Tabita (Dorkas, bil-grieg) kienet g adha kemm mietet f Ìaffa. U billi din kienet tag ti afna karità lill-foqra tal-belt, in-nies g elew g aliha afna u ar u ji ru mill-belt jiltaqg u ma Kornelju Pietru ej u jda luh malajr f darha biex jag tiha l- ajja. U x-xewqa tag hom qatag hielhom Pietru. G ax Tabita re g et adet il- ajja u l-foqra ta Ìaffa kien fadlilhom xi bieb fejn imorru j abbtu. U Pietru fera ukoll mal-foqra ta Ìaffa, g ax bil- ila ta Tabita u l-qawmien mill-mewt tag ha afna emmnu f Ìesù u saru nsara. Mela f Ìaffa Pietru g adda xi ftit jiem u mar jog qod g and wie ed abib jismu Xmun li kien ja dem il- ild. Mela darba, g all- abta ta nofsinhar, Pietru kien qed jitlob u ra viωjoni li fiha fehem li Ìesù riedu jda al il-pagani wkoll fil-knisja tieg u. Dan ifisser li l-knisja ma kenitx g al dawk biss ta nisel Lhudi, imma g al dawk ukoll ta nisel pagan. Kif Pietru kien g adu ja seb fuq il-viωjoni u t-tifsir tag ha, waslu xi nies mill-belt ta Çesarea li qalulu li sidhom kien imnebba mis-sema biex jitlob lilu (lil Pietru) ifissirlu t-tag lim ta Ìesù. Sidhom, jismu Kornelju, kien çenturjun u ta nisel pagan, imma kien ra el sewwa u benefattur kbir tal-lhud. Pietru telaq ma dawk in-nies lejn Çesarea u meta wasal hemm g ammed lil Kornelju u lill-familja tieg u. Din kienet l-ewwel konverωjoni ta pagan li da al fil-knisja nisranija. Wara dan Pietru mar Ìerusalemm u rrakkonta lillkbarat tal-knisja b dak kollu li kien ara matul il-missjoni tieg u. Kif kien hemm fil-belt Imqaddsa, is-sultan Agrippa I, in-neputi ta Erodi l-kbir, beda ja qar l-insara u qatel lil Ìakbu l-kbir, li kien Appostlu u u Ìwanni l-evan elista. U meta Agrippa ra li l-lhud fer u bil-martirju ta Ìakbu, qabad lil Pietru u xe tu fil- abs biex joqtlu. Imma l-an lu t Alla eles lil Pietru mill-ktajjen b miraklu kbir, u Pietru wara li sellem lill- Insara ta Ìerusalemm, arab mill-belt u mar iωur xi Knejjes. Dan ara g all- abta tas-sena 44. Óames snin wara Pietru re a kien fil-belt Imqaddsa g all-ewwel Konçilju tal-knisja ta t it-tmexxija ta Pietru. F dan il-konçilju, Pietru u l-kbarat l-o ra qatg uha li l-insara ta nisel pagan ma kellhomx ji u obbligati li j arsu l-li I ta Mosè. F e j n m a r Pietru fl-a ar snin ta ajtu, ji ifieri w a r a l - K o n ç i l j u ta Ìerusalemm, ma nafux sewwa. Nafu li g amel xi Ωmien Ruma qabel mewtu, imma fejn kien qabel g adu fid-dlam. Hawn min ig id li Pietru kien g al xi Ωmien fl-asja Ω-Ûg ira. Dan ig iduh g ax l-ewwel ittra ta Pietru iet miktuba lill-insara ta hemm u San Pietru me lus mill- abs g alhekk, billi wera interess f dawk l-insara, jag ti x wie ed jifhem li xi darba kien fosthom. Imma dan mhux çert g ax add ma qalilna li Pietru kien fl-asja Ω-Ûg ira. Barra minn hekk, biex ikollok interess f xi nies, m hemmx bωonn li bilfors kont g ext fosthom. Xi w ud qalu li Pietru g adda xi Ωmien f Korintu. U dan qaluh g ax, kif nafu mill-ewwel ittra ta San Pawl lill- Korintin, f Korintu kien hemm partit qawwi favur San Pietru. Imma hawn ta min wie ed jiftakar li Pietru kien il-prinçep tal-appostli, u, biex ikollu ammiraturi kbar f Korintu ma kienx je tie li bilfors ikun hemm.

15 Luminaria Nru. 105 Ìunju Kien fejn kien, x imkien kien, imma la nafu u lanqas nistg u nafu fejn. Kif g edna nafu li Ωmien qabel mewtu kien f Ruma. Hemm min jg id li Pietru kien darbtejn f Ruma: l-ewwel darba wara li l-an lu arbu mill- abs ta Ìerusalemm fil-persekuzzjoni ta Agrippa I fis-sena 44 AD; u t-tieni darba qabel mewtu. Imma dan mhux Ωgur, li hu Ωgur hu li Pietru miet f Ruma. Dan nafuh minn San Klement u minn Sant Injazju Isqof t Antijokja, li g exu fl-istess Ωmien tal-prinçep tal-appostli. U barra minn dawn ix-xhieda hemm afna o rajn li kwaωi ja btu maω-ωmien tal-appostli. Dawn ix-xhieda li semmejna jg idulna li Pietru mhux biss kien f Ruma, imma li miet hemm ukoll. FiΩ-Ωmien li kien f Ruma u dam hemm mhux aωin, Pietru g amel afna idma fil-knisja tal-belt Imperjali u g alhekk hu miωmum b ala l-ewwel kap tal-knisja t hemm. G ax anke jekk ittwemmin nisrani da al f Ruma qabel ma wasal hemm San Pietru, kien hu li sa a il-komunità nisranija tal-belt. U dan juri li dam hemm mhux ftit qabel miet. Caravaggio: Il-Martirju ta San Pietru Pietru miet, jew a jar a l-martirju, wara li l-imperatur Neruni araq il-belt ta Ruma u beda jippersegwita l-insara. Pietru ie arrestat ma afna nsara o ra, mix ut il- abs u maqtul. IΩda billi l-persekuzzjoni ta Neruni damet, ma nafux sewwa jekk Pietru mietx fis-sena 64 (ftit wara l- ruq ta Ruma), jew fis-sena 67 flimkien ma San Pawl. L-g aref Origene jg id li Pietru miet imsallab b rasu l isfel. Skont ma qalilna Caius Senior, li g ex madwar is-sena 200 A.D, Pietru ie midfun fejn illum hemm il-baωilika tal-vatikan. Ig id Ii fuq l-g olja Vatikana kien hemm monument li jfakkar id-difna tal-prinçep tal-appostli. U fis-sena 1939 instab monument ta t l-artal ta San Pietru fil-vatikan li x aktarx hu l-istess monument li minnu jitkellem Caius. U illum, minn dak li nstab u li nkiteb, wara l-iskavi li kien ordna l-papa Piju XII, tista ΩΩommha a a kwaωi çerta li San Pietru ie midfun fejn illum hemm il-vatikan. SAN PAWL Fil-Kalendarju Litur iku Universali, San Pawl Appostlu g andu Ωew festi: wa da fil-25 ta Jannar tfakkar il-konverωjoni tieg u; l-o ra fid-29 ta Ìunju, tfakkar ilmartirju tieg u. G alina l-maltin, li bir-ra un kollu nsej ulu l-appostlu Missierna, nfakkruh b mod solenni fl-10 ta Frar, b tifkira ta meta ie fostna b mod tassew providenzjali. L-Appostlu Missierna kellu Ωew ismijiet, wie ed Lhudi (Sawlu, li jfisser il-mixtieq ) u l-ie or Ruman (Pawlu, li jfisser il-qsajjar ). Óafna mil-lhud ta dak iω-ωmien kellom Ωew ismijiet biex meta jag mluha mal-pagani, ikunu jistg u jinqdew bl-isem Ruman bla tfixkil. Fl-ittri tieg u, l-appostlu jinqeda dejjem bl-isem Pawlu. Fl-Atti tal-appostli, San Luqa jsejja lill-appostlu Sawlu sa meta hu g ammed lil Sergius Paulus li kien il-gvernatur ta Çipru, imbag ad jibda u jibqa jsejja lu Pawlu. Hawn min jg id li l-appostlu a l-isem Pawlu b tifkira ta Sergius Paulus li hu kien g ammed; dan jista jkun, imma mhux Ωgur. Pawlu twieled minn missier u omm Lhud li kienu mnissla mit-tribu ta Benjamin, it-tribu li minnha kien ukoll Sawl, l-ewwel Sultan Lhudi. F dak iω-ωmien, is-setta l-aktar qawwija u abrieka fost il-lhud kienet dik tal-farisin; u l-familja ta Pawlu kienu mse bin l-aktar qalila ta dis-setta. Minn twelidu, Pawlu kien çittadin ta Ruma, privile li kiseb mill-familja, x aktarx g ax missieru, jew nannuh, kien g en lil Ruma b xi flus jew f xi gwerra. Pawlu twieled f Tarsus li dak iω-ωmien kienet belt l-aktar sabi a tal-asja Ω-Ûg ira u çentru kbir ta g erf u kummerç. U b an-nies ta dik il-belt, Pawlu kien qsajjar, b g ajnejh kbar u ajjin u b qalb l-aktar anina. Ó a d d m a j a f sewwa f liema sena Pawlu twieled. Meta fis-sena 62/63 kiteb lil abibu Filemon, Pawlu qallu li kien di à ra el xi, u meta San Stiefnu ie m a ar fis-sena 36, San Luqa qal li Pawlu kien g adu Ωag Ωug. Minn dan nistg u ng idu li, bejn wie ed u ie or, Pawlu twieled fl-istess Ωmien li fih twieled Kristu. San Stiefnu L-ilsien li bih kien jitkellem Pawlu kien l-aramajk imsejja ukoll Arami kien ilsien talistess familja tal-lhudi, imma e fef afna mil-lhudi, u jixbah afna lill-ilsien tag na l-maltin. It-tfal Lhud kienu jmorru l-iskola ta dejn is-sinagoga tal-belt li fiha jg ammru. U fl-iskola tas-sinagoga kienu jg allmu l-lhudi. G alhekk Pawlu kien jaf ukoll bil-lhudi u jitkellmu tajjeb afna wkoll: dan jidher çar mill-atti tal- Appostli. Il-belt li fiha twieled Pawlu kienet miωg uda b nies ta razez differenti li kienu jinqdew bejniethom bl-ilsien Grieg imsejja Kojnè. Il-Grieg Kojnè kien mitkellem fid-dinja kollha ta dak iω-ωmien u kien jixba afna lill-grieg Klassiku li nsibuh fil-kitba tal-awturi kbar Griegi. Imma kien e fef minnu u fih kien ji bor xi kliem me ud mill-ilsna tal-pajjiωi li fih kien mitkellem. U, billi Pawlu kien imur jilg ab mat-tfal tal-belt, u billi kien imur jixtri minn wienet li mhux dejjem kienu tal- Lhud, Pawlu tg allem ukoll il-grieg. U kien tg allmu tajjeb ukoll, g ax l-ittri tieg u kitibhom dejjem bil-grieg, u bi Grieg tajjeb. Barra mill-ilsna li g adna kemm semmejna, Pawlu tg allem ukoll seng a. G ax il- enituri Lhud dejjem jg allmu seng a lil uliedhom, anke meta jkunu g onja. Dan kienu jag mluh biex meta uliedhom jikbru u jsibu ru hom fil-bωonn, ikunu jistg u jg inu ru hom mis-seng a li jafu. Is-seng a li tg allem Pawlu fi çkunitu kienet dik li jag mel id-drapp g all-g arajjex. Dad-drapp kien isir mix-xag ar tal-mog oω tal-asja Ω-Ûg ira li x-xag ar tag hom huwa afna itwal u ta sa a minn dak tal-mog oω tag na. Meta beda jikber, Pawlu beda jitg allem fis-sinagoga biççiet fief mil-li i ta Mosè u mill-profeti. U l-img allmin ta Pawlu ma damux ma nteb u li f dak iω-ωag Ωug kien hemm mo li jerfa kull ma ttih. Il- enituri ta Pawlu saru

16 16 Ìunju 2011 Nru. 105 Luminaria jafu b dan u, billi kienu jag mluha tajjeb, qatg uha li jibag tu l binhom jistudja Ìerusalemm biex hekk isir Duttur tal-li i. G ax dak iω-ωmien kienu iqisuh unur kbir li jkollok fil-familja Duttur tal-li i. Mela, meta Pawlu kellu madwar l-g oxrin sena, alla belt twelidu u telaq lejn Ìerusalemm biex jistudja l-li i ta Mosè. Fil-Belt Imqaddsa, Pawlu kien jg ammar g and o tu li kienet miωωew a u toqg od hemm. Bi nhar Pawlu kien imur fil-bit a ta barra tat-tempju. Dil-bit a kellha b al-lo o u ta t dawk l-arkati Pawlu kien joqg od bil-qieg da fl-art ma s abu biex jie u l-g erf minn fomm l-img allem tieg u li kien il-kbir g aref u qaddis Lhudi, Gamaljel. Meta Pawlu spiçça l-iskola f Ìerusalemm u sar Rabbi, jew Duttur tal- Li i, mar lura mimli e a f art twelidu biex jie u sieb l-erwie tal-lhud li kienu jg ammru hemm. Pawlu kellu afna pjani, imma, kif ng idu a na, il-bniedem jipproponi u Alla jiddisponi. U hekk ara lil Pawlu. Mela meta Pawlu kien di a beda x-xog ol tieg u ta Rabbi, xi bejjieg a u pellegrini li waslu lura Il-KonverΩjoni ta San Pawl mill-palestina xerrdu x-xnieg a li d-dixxipli ta çertu wie ed jismu Kristu li miet imsallab bdew jikbru mielhom. Pawlu sema b dan, u mimli e a kif kien lejn it-tag lim ta missirijietu, qatag ha li jmur Ìerusalemm biex jitlob il-permess ming and il-kbarat Lhud alli jxejjen ir-reli jon il- dida. Pawlu a dak li ried jag mel ming and il-kbarat Lhud. Óalla Ìerusalemm u kien qorob Damasku tas-sirja, fejn kien hemm kolonja nisranija mdaqqsa mhux aωin, meta Alla wrieh li l- sibijiet tas-sema mhumiex dawk talbniedem. Kien g all- abta ta nofsinhar meta Pawlu resaq lejn il-bibien tas-swar ta Damasku. Kif wasal hemm riekeb fuq iω-ωiemel, dawl qawwi fe f g ajnejh mis-sema. Pawlu t awwad, waqa minn fuq iω-ωiemel u sema le en jg idlu: Sawlu, Sawlu, g aliex qed ta qarni? Dan kien Ìesù stess li kellem lil Pawlu. U Pawlu miblug staqsa: Mulej, g idli minn int?. U Ìesù wie bu: Jiena Ìesù li int qed ta qar. Issa qum u id ol il-belt, u jg idulek x g andek tag mel. Pawlu qam mill-art, u billi ma setax jara, in-nies li kienu madwaru mexxewh lejn Damasku. Hemm Pawlu dam tlett ijiem bla ma jara u bla ma jiekol u jixrob. F Damasku, ftit il bog od minn Bab Tuma, hemm kappella f idejn il-patrijiet Fran iskani li l-atti tal-appostli jsej ilha id-dar ta Ìuda u li llum laqqmuha il-kappella ta Ananija. G ax hemm kien ir-ra el qaddis Ananija, imnebba mis-sema, g ammed lil Pawlu u re a raddlu d-dawl. San Pawl ikkonverta fis-sena 36, u wara dam xhur twal fid-deωert ta dejn Damasku ja seb fuq ru u. Hemm kellu rivelazzjonijiet kbar ming and Ìesù. Imbag ad re a lura f Damasku jg allem kull nhar ta Sibt fis-sinagogi. Imma, billi hemm riedu jne ulu ajtu, kellu jitlaq u mar Ìerusalemm g al ftit jiem biex jara lill-prinçep tal-appostli u l-kbarat tal-knisja. Imma wkoll f Ìerusalemm sab afna g edewwa li riedu joqtluh. Fis-sena 39 Pawlu wasal lura f Tarsus u dam hemm sas-sena 44 ja dem u jg allem biex b hekk i ejji ru u g al dak li Alla ried minnu. F i s - s e n a 4 4 wasal f Tarsus l-g aref u qaddis Barnabas. Dan mar hemm bil-g an li jsib lil Pawlu u j ajru jmur mieg u f Antjokja biex it-tnejn flimkien ixerrdu it-tag lim ta Ìesù. Meta Pawlu kien ma Barnabas f Antjokja, San Ananija il-knisja ta Ìerusalemm kienet fil-bωonn g ax afna bdew ibatu l- u u ma kienx hemm g onja li setg u jg inuhom. G alhekk l-insara t Antjokja g amlu abra u bag tu lil Pawlu u l Barnaba sabiex iwasslu l-flus lill-insara tal-knisja ta Ìerusalemm. Minn Ìerusalemm, Pawlu u Barnabas re g u lura f Antjokja u taw ru hom mill- did g all- idma qaddisa li jxandru l Ìesù. Lura f Antjokja, Pawlu u Barnabas bdew ja sbu biex jie du mag hom lil Ìwann Mark (li wara kiteb it-tieni Evan elju) li kien ji i wkoll minn Barnabas. Mela fis-sena 45 it-tlieta allew il-belt t Antjokja u marru Çipru. Pawlu qasam Çipru minn na a g all-o ra u l-akbar fara li ass hemm kien meta kkonverta lil Sergius Paulus li kien il-gvernatur Ruman tal-gωira. Minn Pafos, port fil-punent tal-gωira ta Çipru, Pawlu u Barnabas ba ru lejn l-asja Ω-Ûg ira u Ωbarkaw fil-port ta Attalja (Adalja ta llum) u mxew xi 10 mili lejn Pergen ta Pamfilja (Murtana) fejn Ìwann Mark qata qalbu mit-tbatija tal-missjoni u telaq lura g and ommu Marija f Ìerusalemm. Minn Pergen Pawlu mexa g al xi tmint ijiem (xi 100 mil) u da al fil-belt ta Antjokja ta Pisidja (Jalark ta llum). Hemm Pawlu beda jippriedka l Ìesù fis-sinagoga tal-belt. L-ewwel Sibt kul add a gost jisimg u, imma s-sibt ta wara, il-kbarat tal-lhud urew l-g ira tag hom u bdew persekuzzjoni kontra Pawlu u Barnabas. Min abba dan, Pawlu telaq lejn Ikonjum (Konja ta llum). Hemm kien hemm min laqa t-tag lim tal-appostlu, min le. G alhekk wara ftit, Pawlu telaq lejn belt o ra ta din in-na a f Listris (Zoldera). Malli wasal hemm, Pawlu fejjaq ra el marid u n-nies asbu li Pawlu kien l-alla falz Merkurju u li Barnabas kien il-prinçep tal-allat Ìove (min abba li Barnabas kien ra el sabi u twil). G alhekk Pawlu u Barnabas kellhom laqg a sabi a min-nies t hemm. Imma l-entuωjaωmu tan-nies malajr inbidel f g ira u persekuzzjoni u l-g edewwa ta Pawlu kienu waslu biex joqtluh kieku m g amilhiex ta mejjet u meta telqu qam u arab mill-belt. Wara li arab minn Listris, Pawlu mexa lejn Derbe fejn dam ftit u kellu laqg a sabi a min-nies tal-belt. Minn Derbe, Pawlu re a g adda minn Listris, Ikonjum, Antjokja ta Pisidja u rikeb il-bastiment minn Attalja biex isiefer lejn Antjokja tas-sirja. Meta wasal hemm, Pawlu u Barnabas abbru lill-kbarat tal-knisja dak kollu li Alla g amel mag hom u kif hu kien feta il-bieb tat-twemmin g all-pagani (Atti 14, 26). F Antjokja, Pawlu sab ta wid kbir fil-knisja fuq il-

17 Luminaria Nru. 105 Ìunju kwistjoni tal-pagani konvertiti. It-ta wid kien fuq jekk dawn il-pagani kellhomx ji u miωmuma josservaw il-li i ta Mosè jew le. G alhekk fis-sena 49 sar il-konçilju ta Ìerusalemm li fih Pawlu a sehem attiv u bil- ila tieg u l-kbarat tal-knisja qatg uha li l-pagani kellhom il-jedd li jid lu fir-reli jon nisranija ming ajr ma jkunu miωmumin g all-osservanza tal-li i ta Mosè. Wara l-konçilju ta Ìerusalemm, Pawlu re a lura f Antjokja tas-sirja fejn beda j ejji ru u g at-tieni safra missjunarja. Matul dis-sena, jew xi ftit aktar, Pawlu baqa ja dem biex jikkonverti l-erwie. Fis-sena 50, Pawlu alla l-belt t Antjokja ma sie eb did: did-darba kien Silas (jew Silvanus) u mhux Barnabas, g ax dan tal-a ar mar g al rasu f Çipru man-neputi tieg u Gwann Mark. Silas kien ra el abrieki u jaf sewwa l-ilsien Grieg. Minn Antjokja, Pawlu u Silas qasmu t-tramuntana tas-sirja u minn bejn l-g oljiet tat-taurus (Dagi Lari ta llum) da lu fl-asja Ω-Ûg ira biex iωuru l-insara ta Tarsus, Derbe u Listris u jqawwulhom qalbhom fl-osservanza tat-twemmin ta Ìesù. F Listris Pawlu g ammed lil Timotju li wara sar wie ed mid-dixxipli l-aktar fidili tieg u. Minn Listris, Pawlu g adda minn xi bliet o ra tal-asja Ω-Ûg ira u meta wasal fi Troas kellu viωjoni mill- Ispirtu s-santu li fiha g araf li r-rieda t Alla kienet li jmur fil-maçedonja, l-ewwel art tal-ewropa li kellha x-xorti tara lill-appostlu tal-ìnus. L-ewwel belt li Pawlu evan elizza fil-maçedonja kienet dik ta Filippi. Hemm Pawlu g ammed lil wa da mara tbieg id-drappijiet li kien jisimha Lidja. F qasir Ωmien Lidja ajret lill-familja tag ha u lil afna nies o ra biex i addnu t-twemmin ta Ìesù u ieg let lil Pawlu biex jg ammar f darha sakemm idum f dik il-belt. Ukoll f Filippi, Pawlu fejjaq lil wa da tfajla li kellha fiha spirtu aωin. Qabel il-fejqan tag ha, dit-tfajla kienet qed taqla afna flus lis-sidien tag ha li kienu j ibulha afna nies biex taqralhom xortihom. U meta Pawlu fejjaqha u ar ilha minnha x-xitan, is-sidien tag ha g amlu g al Pawlu g ax bdew jitilfu l-flus. G alhekk Pawlu kellu j alli l Filippi. Wara Filippi, Pawlu mar f Tessalonika (Salonika ta llum) u Berea, Ωew bliet Griegi, fejn g amel afna id. Imma minn hemm ukoll kellu jitlaq g ax l-g edewwa tieg u xewxu n-nies kontra tieg u. U minn hemm siefer lejn Atene. F Atene, il-kapitali tal-provinçja tal-akaja, Pawlu ppriedka fuq l-g olja Areopagus fejn kienu jiltaqg u l-g orrief kbar tal-greçja. Imma t-tag lim ta Pawlu ma tantx g o ob lill-g orrief Griegi g ax dawn kienu mhedijin biss bis-sbu ija tal-kliem u bil-g erf tal-mo tal-bniedem, u mhux bit-tag lim tal-qdusija. B danakollu, kien hemm ukoll xi w ud minn dawk l-g orrief li emmnu f Ìesù: fosthom Dijonisju msejja tal-areopagus. Minn Atene, Pawlu mar f Korintu, dak iω-ωmien belt mag rufa g all-g ana, kummerç u d-dnubiet taω-ωina. Hemm Pawlu kien jg ammar fid-dar ta Aquila u martu Priscilla, Ωew Lhud li kienu g adhom kemm arbu minn Ruma fil-persekuzzjoni tal-imperatur Klawdju. Dawn kienu tal-istess seng a ta Pawlu, g alhekk kien jin ieb mag hom u dam f darhom mhux aωin. F Korintu Pawlu g amel id kbir, u fost in-nies li kkonverta bit-tag lim tieg u kien hemm Krispu li kien il-kap tas-sinagoga tal-belt. L-Appostlu alla l Korintu meta l-g edewwa sabuh hemm ukoll u bdew ixewxu n-nies kontra tieg u. Minn Korintu, Pawlu g adda mill-ibliet ta Kenkre u Efesus, u baqa sejjer lejn Antjokja tas-sirja. F Antokja Pawlu abbar lill-insara ta hemm dak li Alla kien g amel mieg u matul it-tieni safra tieg u. U malajr beda jer a j ejji ru u g al safra o ra. Pawlu dam ftit xhur biss f Antjokja tas-sirja g ax dlonk inteba li xog lu ma kienx hemm. Mela wara ftit re a alla l dik il-belt u g adda mis-sirja tat-tramuntana, miç-çiliçja u mill-galazja ta Fuq u l-fri ja u ibed lejn il-belt ta Efesus li f qasir Ωmien kienet saret iç-çentru tar-reli jon nisranija fl-asja Ω-Ûg ira. Kif Pawlu waqaf f Efesus, malajr sar jaf li kien hemm xi nies li kienu g adhom img ammdin biss bil-mag mudija ta Ìwanni l-battista. Fosthom kien hemm wie ed jismu Apollo li kien predikatur mill-aqwa imma sa dak iω-ωmien kien jaf ftit jew xejn fuq Kristu. IΩda meta Pawlu wasal f Efesus, Apollo kien di a telaq lejn Korintu (fejn wara tg allem sewwa fuq Ìesù u g amel afna id). Mela Pawlu st arre minn kienu dawk li baqg u ming ajr il-mag mudija ta Ìesù, u sab li kienu tnax. Pawlu g ammidhom u g amlilhom il-griωma u l-ispirtu s-santu niωel fuqhom. Fl-ewwel tliet xhur f Efesus Pawlu kien imur ig allem fis-sinagoga tal-belt. G all-ewwel kien qed jag mel afna id imma imbag ad inteba li afna kienu qed iwebbsu qalbhom u bdew jikkritikaw ir-reli jon ta Ìesù. G alhekk l-appostlu ma riedx jitlef Ωmien aktar mag hom. Telaq mis-sinagoga u fittex bieb ie or. U Alla feta lu bieb ie or fl-iskola ta wie ed jismu Tirannus li biha Pawlu kien jinqeda bejn il- dax ta fil-g odu u l- amsa ta wara nofsinhar. F dik l-iskola l-appostlu g adda sentejn jg allem fuq Ìesù u fost dawk li kienu jisimg uh fejjaq afna morda u g ammed mijiet kbar. Mela f dik il-belt kien hemm sebat itfal ta wie ed qassis Lhudi jismu Skewas u dawn riedu jag mlu xi kemxa flus billi, b al ma kien jag mel Pawlu, ine i x-xjaten minnies. Imma x-xitan l-ewwel g amihom, imbag ad da aq bihom, g ax meta bdew jg ajtu biex jo ro ix-xitan minn xi nies, ix-xitan we ibhom: Jien naf lil Pawlu u nag raf ilqawwa tieg u, imma lilkom ma nafkomx. Mhux biss, imma beda jheωωiωhom u arbu ji ru. F Efesus, Pawlu kkonverta wkoll xi s a ar. Dawn tg ammdu u biex ma jer g ux g al li kienu qabel,qabdu l-kotba tag hom u arquhom kollha. San Luqa jg idilna fl-atti tal-appostli li l-kotba li arqu kienu jiswew amsin elf biçça tal-fidda. Imma kif ng idu a na ix-xitan dejjem ideffes denbu, u f Efesus ukoll g amel hekk g ax ma amilx il- id li kien qed jag mel hemm Pawlu. Mela kien hemm f dik il-belt tempju kbir u sabi iddedikat lill-alla falz Djana. Dattempju kien ji bed eluf kbar ta turisti u pellegrini li wara l-viωita li kienu jag mlu l Djana kienu jixtru xi statwi Ωg ar tal-fidda li jirrappreωentaw San Pawl jippriedka o Ruma

18 18 Ìunju 2011 Nru. 105 Luminaria jew lil Djana, jew lit-tempju tag ha. U b hekk l-ar entiera tal-belt kienu jag mlu kemxa flus sewwa. Issa, billi afna bdew isiru Nsara, l-ar entiera asbu li Pawlu kien ser itellifhom il- obωa ta kuljum u, imxewxin mill-kap tag hom Demetrius, qajmu storbju kbir u riedu joqtlu l Pawlu, kieku sabuh. U g alhekk Pawlu kellu jitlaq minn hemm ukoll. Minn Efesus, Pawlu Ωar xi komunitajiet insara tal- Maçedonja, u minn hemm telaq lejn Korintu, fejn dam tliet xhur. Hemm l-appostlu sar jaf li l-lhud g amlu pjan li joqtluh waqt li qed iba ar. G alhekk telaq bl-art lejn il-maçedonja u meta wasal f Filippi qabad il-bastiment lura lejn il-palestina. Waqaf ftit fi Troas u f Miletus (il-port ta Efesus) fejn sellem lill-kbarat ta Efesus. Imbag ad kompla s-safra lejn Çesarea, Tir u Sidon. F dawn il-bliet tal-a ar xi Nsara qalu l Pawlu li kellu jinqabad pri unier g al Kristu f Ìerusalemm. Meta Pawlu ra l dawn l-insara twajbin jibku, qalilhom: Issa g alfejn qed tibku u taqsmuli qalbi? Jien mhux biss lest li jorbtuni, imma wkoll li joqtluni g all-isem ta Ìesù. U mimli kura Pawlu baqa sejjer lejn Ìerusalemm fejn temm ittielet safra missjunarja tieg u. Meta Pawlu wasal Ìerusalemm, il-kbarat tal-knisja laqg uh tajjeb ferm imma g arrfuh li l-lhud wa lu f rashom li joqtluh. Tawh ukoll il-parir li jfittex iberridhom billi j allas il-flus tas-sagrifiççju fit-tempju ta erbat ir iel li kienu g amlu weg da u ma kellhomx minn fejn i allsu. Pawlu hekk g amel u mar fit-tempju ma dawk l-ir iel. Imma kif kien hemm qam storbju kbir u l-lhud kaxkru l Pawlu l barra mit-tempju u Ωgur li kienu joqtluh kieku ma la qux is-suldati Rumani u adu l Pawlu minn ta t idejhom. Is-suldati Rumani adu l Pawlu fil- abs tal-fortizza msej a Antonia li kienet mal- enb tat-tempju. Imma, meta l-fiωωjal Ruman sema li l-lhud kienu alfu li joqtlu l Pawlu, bag tu dak il-lejl stess lejn il- abs ta Çesarea fejn kien ig ammar il-prokuratur Ruman tal-palestina biex hekk ja sel idejh mill-inkwiet. F dan il- abs l-appostlu g adda sentejn, mis-sena 58 dal-a ar tas-sajf tas-sena 60. Hemm kien ta t il-kmand tal-prokuratur Antonius Felix u tas-suççessur tieg u Portius Festus. Dawn it-tnejn kienu jafu ben tajjeb li Pawlu kien bla tija, imma baqg u ma elsuhx mill- abs; l-ewwel wie ed g ax stenna xi kemxa flus ming and il- bieb ta Pawlu, u t-tieni wie ed g ax beωa mil-lhud. Meta Pawlu ra li l-biçça kienet ejja bit-tul, inqeda bil-jedd li kellu ta çittadin ta Ruma u appella l-kawωa tieg u quddiem il-qorti ta Ruma stess. U, billi add ma seta jiç ad dan id-dritt lil çittadin Ruman, Portius Festus qatag ha li jibg at lil Pawlu Ruma. Kien is-sajf tas-sena 60 meta l-fizzjal Ruman Julius rikkeb lil Pawlu ma pri unieri o ra fuq bastiment biex iwasslu Ruma. Il-bastiment ba ar lejn Mira fl-asja Ω-Ûg ira fejn il-pri unieri bidlu l-bastiment u rikbu ie or sejjer lejn Ruma. Imma malli l-bastiment alla x-xtajta tal-provinçja tal-liçja, inqabad f maltempata kbira li kaxkritu lejn ix-xtajtiet ta Malta fejn tfarrak mal-blat. Imma add mill-pri unieri ma tilef ajtu. Óadd ma jaf sewwa fejn Pawlu, Luqa u l-pri unieri li kienu mieg u niωlu l-art fuq ix-xtajta tal-gωira tag na. Donnu jidher li l-post kien fejn a na nsej u Tal-G aωωelin. Tradizzjoni Maltija tg idilna li l-kbarat tal-gωira niωlu jilqg u lil Pawlu u s abu fil-post ta San Pawl Milqi wara li kien ie migdum mil-lifg a u ma ralu xejn. San Pawl g adda tliet xhur f Malta. Bil-lejl kien jorqod fil- abs tar-rabat fejn illum hemm il-grotta u bi nhar kien ig allem lil missirijietna fuq it-twemmin f Ìesù. Barra li g allem, Pawlu fejjaq ukoll afna morda fosthom lill-missier il-gvernatur tal-gωira jismu Publius. Wara tliet xhur li dam hawn, Julius rikkeb lil Pawlu u lill-prigunieri l-o ra fuq bastiment ta Lixandra li kien sejjer lejn Ruma. Dan ara fil-bidu tas-sena 61. Minn Malta, il-bastiment ba ar lejn SirakuΩa fejn dam tlett ijiem. Imbag ad g adda minn dejn Regium u baqa sejjer lejn Puteoli fejn sbarka n-nies tieg u. Minn Puteoli, Pawlu beda miexi lejn il-kapitali tad-dinja, Ruma. L-Appostlu ltaqa mal-ewwel insara ta Ruma l-ewwel fis-suq ta Appius (xi 40 mil minn Ruma) u mbag ad fit-tliet Tvieren (10 mili l bog od mill-belt). Fil- abs ta Ruma Pawlu dam madwar sentejn: wasal hemm fil-bidu tar-rebbieg a tas-sena 61 u kien me lus filbidu tas-sena 63. Kemm dam hemm l-ebda ittra ta akkuωa ma waslet Ruma mill-palestina; g alhekk l-awtoritajiet ta Ruma fl-a ar raddu l- elsien li b kollox dam marbut bilktajjen erba snin g al ebda ra uni lief dik li xandar lil Kristu. Fil- abs ta Ruma Pawlu ma qag adx g aωωien. Hemm kiteb erbg a mill-isba ittri tieg u u g allem lil afna nies. Meta kiseb il- elsien, Pawlu alla l Ruma u telaq lejn Spanja g ax kien ilu mixtieq li jasal wasla s hemm. Fl- Iskrittura ma nsibu xejn fuq din is-safra, imma San Klement (li kiteb qabel is-sena 100 AD) u o rajn ig idulna çar li l-appoostlu mar fil- Punent Imbieg ed, ji ifieri fi Spanja. Imma hi a a tal-iskantament li add ma qalilna la fejn kien u lanqas x g amel Pawlu fiω-ωmien qasir li dam Spanja. L-Appostlu alla Spanja jew g all-a ar tas-sena 64, jew g all-bidu tas-sena 65. Fis-sentejn ta wara, Pawlu re a kien fil-lvant iωur u j e e l-insara li hu kien g allem u g ammed. Nafu ben tajjeb li wasal wasla sa Efesus fejn alla l Timotju b ala mexxej tal-knisja ta hemm. Minn Efesus Pawlu telaq lejn il-maçedonja u wara hemm Ωar Kreta fejn alla l Titus biex jie u sieb l-insara ta dik ilgωira. Imbag ad g adda x-xitwa f Nikopolis u malli da let ir-rebbieg a tas-sena 66 mar Troas fejn nesa l-mantell u l-ftit kotba li kellu g and Karpus. Wara dan g adda minn Miletus u Korintu u re a siefer lejn Ruma. Meta Pawlu wasal Ruma sab ta wid kbir fil-belt imperjali u mill-ewwel inteba li ma kienx baqag lu ajja twila. Sab li t-tieni faωi tal-persekuzzjoni ta Neruni kontra l-insara kienet fl-eqqel tag ha u m g addiex Ωmien twil li ma re ax ie mix ut il- abs min abba t-twemmin tieg u f Ìesù. G all-bidu tas-sena 67, ftit xhur wara li wasal Ruma, Pawlu ie arrestat mill-awtoritajiet Rumani u mix ut il- abs g at-tieni darba. Imma dawn ma aωωardawx joqtluh kif ieb u la aq, kemm g ax kien çittadin Ruman u hekk ma setax ji i maqtul jekk mhux iddikjarat ati mil-li i imperjali, kif ukoll g ax kien mi jub afna mill-insara tal-belt. U, billi kien ta t il- arsien tal-li i, il-li i kienet trid li jsirulu Ωew akkuωi qabel ma jkun ikkundannat. L-ewwel akkuωa saritlu kif ie mitfug il- abs. Bejn l-ewwel u t-tieni akkuωa l-li i kienet titlob li jg addi xi ftit xhur. G alhekk Pawlu kellu jistenna fil- abs il-jum tat-tieni akkuωa u dak tal-mewt. U dan kien Ωmien ikrah g al Pawlu; kemm g ax kien jaf li l-awtoritajiet kienu ser i ibuha fejn iridu; kemm g ax issa kien fil- abs Tullianum, imsejja ukoll Mamertinum, abs mudlam u umdu li kellu fih nies ta qattag ni. Hemm kien ukoll fil-custodia Pubblica, ji ifieri bla permess li jo ro u li jkollu Ωjarat minn biebu. Ftit xhur wara, fl-a ar saritlu l-a ar akkuωa, u kif kien mistenni

19 Luminaria Nru. 105 Ìunju l-im allef qatag hielu g all-mewt ta qtug ir-ras. Skont id-drawwa tar-rumani, jum qabel mewtu Pawlu ie me ud barra mill-belt marbut bil-ktajjen bejn is-suldati pretorii ta t il-kmand ta çenturjun. Nhar il-mewt, li skont tradiωzzjoni antika rat fil-post imsejja Ad Aquas Salvias xi tliet mili l bog od mis-swar ta Ruma. Pawlu ie mneωωa minn wejj u u msawwat b ala exlex, ji ifieri b ala bniedem imça ad mill- arsien tal-li i. Imbag ad il- isem img addam ta Pawlu ie marbut ma kolonna baxxa b rasu mqieg da fuq it-tarf tag ha, x in wie ed mis-suldati resaq fuqu u niωωel ix-xabla tieg u bis-sa a kollha g al fuq g onqu. Hekk ras Pawlu nfirdet minn ismu u qabωet ftit l bog od, x in ismu waqa mal-art img arg ar fid-demm. Hekk spiçça l- ajja tieg u fuq din l-art wie ed millakbar nies li qatt rat id-dinja u l-kolonna tal-g erf tal-knisja ta Ìesù. Óadd ma jaf f liema jum u xahar Missierna Pawlu alla dan il-wied tad-dmug. Kienet is-sena 67 fit-tieni faωi tal-persekuzzjoni ta Neruni. Il-litur ija Latina tfakkar qtug ir-ras ta San Pawl nhar id-29 ta Ìunju, imma din id-data da let fil-litur ija fis-seklu erbg a meta bdiet il-festa tad- Depositio Martyrum, ji ifieri meta l-insara ta Ruma qalg u l-i sma ta San Pietru u San Pawl mill-ewwel qabar tag hom u re g u difnuhom b solennità kbira f qabar g alihom fil-post imsejja Ad Catacumbas, fuq il-via Appia fejn iet mibnija l-basilica Apostolorum illum imsej a ta San Sebastjan. Wara r-reb a fuq l-imperu, l-imperatur Kostantinu bena baωilika Ωg ira fil-via Ostiense fuq l-ewwel qabar ta San Pawl. Fis-sena 386 l-imperatur Valentiniano II arraf il-baωilika ta Kostantinu u bena o ra akbar li x-xog ol tag ha Il-Martirju ta San Pawl ie mitmum afna wara, fi Ωmien Galla Palcidia. Dil-baΩilika msej a ta San Pawl in arqet fis-sena 1823, imma re g et iet imtella ftit wara fl-g amla li g andha llum. Fin-nofs ta dil-baωilika hemm il-qabar tal-kbir Appostlu li fuqu jidhru miktubin il-kliem tieg u stess li fil-qosor jiddeskrivu l- ajja tal-g a eb tieg u: Il-g ajxien tieg i hu Kristu, u li mmut hu qlieg (Filippin 1:21).. L-erbatax-il ittra tieg u, li jiffurmaw parti importanti mit-testment il-ìdid, jibqg u xhieda tal-g erf u tal-qdusija ta dan l-appostlu tal-ìnus.

20 20 Ìunju 2011 Nru. 105 Luminaria Pjazzetta Hardware Store Dun Martin Square - Nadur Tel: Best Quality Lowest Prices Jawgura l-festa t-tajba lin-nadurin kollha. Ìanni u Ìemma ta ORIENTAL FASHION WEAR Triq Diçembru 13, Nadur Jixtiequ l-festa t-tajba lill-poplu Naduri Footwear Underwear Latest Fashions TERENCE BOUTIQUE DECEMBER 13TH STREET, NADUR TEL: Colour Photocopy Express Passport Photos Postal Services Greeting Cards Toys Stationary Newspapers Underwear Shoes Clothes Mobiles and much more Nadur Pharmacy Tawgura l-festi t-tajba lill-klijenti tag ha Pjazza 28 ta April 1688 Nadur. Tel:

21 Luminaria Nru. 105 Ìunju G aωiω Dun Karm, Huwa pjaçir tieg i b ala Segretarju tal-kapitlu tal- Kolle jata BaΩilika li f din l-okkaωjoni kbira u sabi a tippermettili nag millek ftit mistoqsijiet : 1. Dun Karm inti b ala tfajjel liema skola kont tattendi? B ala tifel kont nattendi l-iskola Primarja tan- Nadur. 2. Meta kont tfajjel kont i s s e r v i f i l - K n i s j a tag na b ala abbati? Kont ng in il-quddies regolarment però qatt ma kont abbati. Niftakar li quddiesa qatt ma kont nitlifha u kont nie u pjacir ng inha. 3. M e t a d a l t i s - Seminarju? D alt is-seminarju fl b ala Preparatorja u bqajt is-seminarju biex komplejt l-istudji tieg i Sekondarji u wara bdejt il-kors tal-filosofija u tat- Teologija. 4. K i f i e t e k i l - vokazzjoni? K o n t m i d l a t a s - sacerdoti, kont nara fihom eωempju kbir u sabi ta ajja, ta abra u ta idma pastorali. Nixtieq ng id li kelli ibda kbira lejn Ìesù Ewkaristija. Wara li wasalt f salib it-toroq ta ajti, tlabt, adt parir ming and id- Direttur Spiritwali u meddejt g onqi g al dan ix-xog ol sabi, importanti g all- ajja tal-knisja kif ukoll g allqdusija tieg i personali u g as-salvazzjoni tal-erwie. 5. Min ordnak sacerdot, fejn u meta? Ordnani Monsinjur Isqof ÌuΩeppi Pace fil-knisja Katidrali flimkien ma sacerdoti o ra nhar it-18 ta Marzu Meta qaddist x kienu l-ewwel impenji pastorali tieg ek? Wara li qaddist g amilt sentejn b ala Vici Parroku. Dak kien ifisser li fix-xahar trid tmur tqarben il-morda, tassisti lil dawk li jkunu ser imutu, tg in fit-tqarbin waqt il-quddies, tag ti l-benedizzjoni kuljum u xog ol ie or Pastorali li jordnalek l-arçipriet tal-parroçça. Tkun dejjem stand by g al dak li jista jinqala fil-kamp pastorali. 7. Inti b ala Kanoniku g andek ukoll l-uffiççju ta Penitenzjier fi dan il-kapitlu. X jesi i dan l-uffiççju? L-Uffiççju ta Penitenzjier fi dan il-kapitlu huwa li jkollu çerti sieg at iffissati li irid jinωel fil-konfessjunarju biex iqarar. Huwa ukoll ex officio jista ja fer dnub li a iure huwa riservat lill-isqof b alma huwa l-abort. 8. X messa tag ti liω-ωg azag tal-lum li forsi qeg din f salib ittoroq ta ajjithom u g adhom ma ddeçidewx jekk ikomplux f ajja konsagrata jew le? Ng idilhom biex ma jaqtg ux qalbhom. Jitolbu, jie du parir, jitolbu afna lill-ispirtu s-santu biex idawwal lil mo hom u lil qlubhom u wara li jkunu g amlu dan jaqdfu fil-fond u jmiddu g onqhom g al din il- idma qaddisa li hija l- ajja saçerdotali jew reli juωa. Filwaqt li nirringrazzjak nawguralek Ad Multos Annos Mons Salv Pace, Segretarju tal-kapitlu.

22 22 Ìunju 2011 Nru. 105 Luminaria G aωiω Dun ÌuΩepp, Huwa pjaçir tieg i b ala Segretarju tal-kapitlu tal-kolle jata BaΩilika li f din l-okkaωjoni kbira u sabi a tippermettili nag millek ftit mistoqsijiet: 1. Dun ÌuΩepp inti b ala tfajjel liema skola kont tattendi? B al afna tfal o ra ta Ωmieni jiena adt l-ewwel edukazzjoni tieg i g and is-sorijiet Frangiskani tan-nadur; imbag ad g addejt g al dik primarja tal-gvern. 2. Meta kont tfajjel kont isservi fil-knisja tag na b ala abbati? Jiena qatt ma kont abbati, iωda dejjem fittixt li ng in xi quddiesa kuljum. 3. Meta d alt is-seminarju? Jiena bdejt il-form I fis- Seminarju f Ottubru tas-sena Wara is-sixth Form, jiena bdejt il-kors g as-saçerdozju; dan kien f Ottubru Kif ietek il-vokazzjoni? Minn meta kont Ωg ir kelli ibda g all-funzjonijiet fil-knisja speçjalment g all-quddiesa. Aktar ma beda jg addi Ω-Ωmien aktar bdejt in oss li Ìesù kien qieg ed isejja li. Kont nifta qalbi mad-direttur Spiritwali. Iddeçidejt li ng id IVA. Niftakar li fil-vaganzi tas-sajf tas-sena 1954 jiena mort kellimt lill-isqof Mons ÌuΩeppi Pace, urejtu x-xewqa tieg i li nsir saçerdot u, wara xi mistoqsijiet li g amilli, aççettani biex nibda il-kors g as-saçerdozju. 5. Min ordnak saçerdot, fejn u meta? Fit-18 ta Marzu 1961, meta kelli 24 sena, jiena ejt ordnat saçerdot mill-isqof Mons ÌuΩeppi Pace fil-katidral flimkien ma sebg a o ra. 6. Meta qaddist liema kienu l-ewwel impenji pastorali tieg ek? L-ewwel impenji tieg i meta qaddist kienu ta g alliem fis-seminarju u Prefett, ji ifieri nie u sieb il-boarders. Domt sentejn sa Lulju Wara mort fil- Parroçça tieg i, u l-isqof ordnali nie u sieb iω-ûg aωag Óaddiema Nsara fl-oratorju, fejn illum hemm iç-çentru Parrokkjali; domt minn Ottubru 1963 sa Diçembru 1980 meta l-lokal twaqqa biex jinbena il- did. Óafna Ωg aωag kienu jattendu ta kuljum: nilag bu u nie du sehem f diversi attivitajiet. Il-laqg a dwar su etti reli juωi u soçjali kienet issir kull nhar ta Erbg a. 7. Inti b ala Kanoniku g andek ukoll ix-xog ol ta Maestro di Cappella; dan ix-xog ol x jinvolvi? Ilni Maestro di Cappella mill-24 t April 2005; din il-kariga tinvolvi afna xog ol fosthom: li t ejji il-kant g all-festi ta San Pietru u San Pawl, ta San Koronatu, il-milied, il-ìimg a Mqaddsa, il-kwaranturi u okkaωjonijiet o ra. Ir-rehearsals isiru kwaωi kull nhar ta Ìimg a. Ta kura g alija hu il-kor tal-parroçça Jubilate Deo mag mul minn Ωg aωag, nisa u r iel li dejjem lesti jag tu s-servizz tag hom bil-qalb. Kull nhar ta Óadd nanimaw bil-kant u d-daqq talorgni l-quddiesa Konventwali li ssir fit-8.30 a.m. G all-festi ta San Pietru u San Pawl, ta San Koronatu, il-milied u l-kwaranturi nuωaw ukoll l-orkestra. 8. Inti g andek g al qalbek il-muωika; min ar ek f din is-seng a hekk sabi a u i m p o r t a n t i g a l l - a j j a litur ika tal-knisja? Iva, il-muωika hija g al qalbi afna, u naqbel mieg ek li hija importanti wisq filfunωjonijiet litur içi. Grazzi lil dawk li g allmuni u nibqa nitlob g alihom. Qieg ed nirriferi g al Mons ÌuΩeppi Debrincat li kien Maestro di Cappella tal-katidral, u s-sinjurina Mary Azzoppardi minn Birkirkara. 9. X messa tag ti liω-ωag zag tal-lum li forsi qeg din f salib it-toroq ta ajjithom u g adhom ma iddeçidewx jekk ikomplux f ajja konsagrata jew le? In e i hom jag mlu kura u ma jaqtg ux qalbhom. Biex jirnexxilhom iridu jirrikorru g and Ìesu bit-talb ta kuljum, jift u qalbhom mad-direttur Spiritwali u jrawmu fihom spirtu ta sagrifiççju. Dan l-ispirtu ta sagrifiççju hu me tie g al dawk li jag Ωlu l- ajja kkonsagrata lil Alla kif wkoll g al dawk li jag Ωlu li jiωωew u biex jirnexxu fil-missjoni tag hom. Is-sagrifiççju juri kemm hi kbira m abbitna. Filwaqt li nirringrazzjak nawguralek Ad Multos Annos Mons Salv Pace, Segretarju tal-kapitlu.

23 Luminaria Nru. 105 Ìunju Nhar l-erbg a, 23 ta Marzu 2011, t abbret il-mewt ta Patri Pietru Pawl Zerafa O.P. li rat fil-kunvent tal-lunzjata fil-birgu. Patri Pietru Pawl twieled in-nadur, G awdex, nhar l-24 ta Frar Wara li a l-edukazzjoni primarja tieg u fliskola ta ra al twelidu u mbag ad l-edukazzjoni sekondarja fis-seminarju Minuri tar-rabat, G awdex, hu da al mad- Dumnikani fir-rabat, Malta, fejn ipprofessa fil-31 ta Ottubru Ordna saçerdot fid-19 ta Diçembru G amel studji ta speçjaliωazzjoni fit-teolo ija u l-iskrittura Mqaddsa fl-università Pontifiçja San Tumas ta Aquino ewwa Ruma (Angelicum) u mbag ad fl-ecole Biblique ta Ìerusalemm. Hu akkwista Ωew Dottorati: wie ed fit-teoli ija mill-angelicum (S.Th.D.) u ie or mill- Kummissjoni Biblika Pontifiçja (S.Sc.D,(Vat). L-Ordni Dumnikan tah ukoll il-ma isteru fit-teolo ija Mqaddsa (S.TH.M) fl G al aktar minn 30 sena hu g allem l-iskrittura Mqaddsa fl-università Angelicum u f Istituzzjonijiet o rajn f Ruma b ala Venerable Beda College, il-mater Ecclesiae u d-dar tal-istudji tal-patrijiet Karmelitani u, barra Ruma, fis-seminarju Re jonali ta Viterbo. G al erba snin hu ta korsijiet fis-sajf fl-ispalding College, Louisville. Kentucky, USA. Minbarra dan ix-xog ol ta tag lim, hu ippubblika kotba, u kiteb g add kbir ta artikli g al rivisti xjentifiçi. Dan, minbarra l-konferenzi li kien jag ti quddiem udjenzi varji. Bejn l-1966 u l-1980, hu kien Konsultur g all- Kummissjoni Pontifiçja g all-verωjoni dida tal-vulgata. Hawn Malta, sa mill-1991, kien membru tal-kummissjoni Teolo ika Arçidjoçesana u membru tal-g aqda Biblika Maltija li, fi danha, ta sehem g at-traduzzjioni tal-bibbja bil-malti. Kien ukoll Kanonku Onorarju tal-kapitlu tal- Kolle jata BaΩilika u Arçipretali ta San Pietru u San Pawl tan-nadur, G awdex. Fil- ajja personali tieg u Patri Pietru Pawl kien mag ruf g all- ajja sempliçi li kien jg ix. Bniedem metodiku g alla ar, konkret u realista, kien mag ruf g all-passi ati twal, u g all-im abba li kellu lejn in-natura, li kien isej ilha l- katidral ta Alla! Kien bniedem b sense of humour fin, jirrispetta lil kul add u, fl-istess in, li qatt ma ares lejn l-uçu. Kien jg oωω afna l-valuri tal-lealtà u tas-sinçerità, tal-koerenza u tad-dedikazzjoni personali. G al diversi snin, hu kien iqaddes ta kull filg odu g and l-istitut ta San ÌuΩepp f ÓaΩ-Ûabbar, immexxi mis-sorijiet Dumnikani. Il-funeral ta Patri Pietru Pawl sar fil-knisja tal-lunzjata, il-birgu, nhar il-óamis, 24 ta Marzu. Minbarra utu, qraba u bieb, attenda wkoll g all-funeral, l-isqof tad-djoçesi ta G awdex, l-e.t. Mons Mario Grech. Mons Arçisqof Patri Pawl Cremona O.P., abib personali u li kien mieg u g al diversi snin fl-istess kunvent, f Ruma u fir-rabat, Malta, li imma ma setax ikun preωenti personalment min abba indispoωizzjoni, bag at il-kondoljanzi u l-weg da ta tis ib fit-talb. Patri Pietru Pawl Zerafa (ir-raba wie ed mil-lemin) flimkien mal- enituri tieg u u utu.

24 24 Ìunju 2011 Nru. 105 Luminaria Kont ili naf lil Patri Pietru Pawl Zerafa amsin sena, u minn kif bdejt na dem mieg u mill-ewwel laqtitni l-professjonalità tieg u. Kienet evidenti fl-attività akkademika tieg u fuq il-kotba Mqaddsa: fil-korsijiet li g allem, fil-konferenzi li g amel, fil-kitbiet li ppubblika. Imma kienet evidenti wkoll flattività tieg u b ala saçerdot reli juω: per eωempju fl-omeliji jew irtiri li ppriedka. Ma kienx hemm attività li ma kienx je odha bis-serjetà u jag mel mill-a jar biex jag milha tajjeb. Il-professjonalità ma fittixhiex sempilçement biex jissodisfa l-kurωità personali tieg u, imma billi x-xog ol tieg u kien g al addie or fittixha biex lil dak li jkun itih dak li hu ta valur, g ax wara kollox hu dan li jifforma l-karattru tal-individwu. Billi x-xog ol tieg u kien jid ol g alih bi professjonalità, il-viωjoni li kellu ta dak li kien jittratta fil- idma tieg u kienet eneralment viωjoni personali. Fil-korsijiet li g allem qatt ma kkuntenta li jaqra jew jirrepeti fil-klassi dak li jsib f manwal, imma g al kull kors li g allem alaq il-manwal tieg u, u fih ippreωenta l-materjal tal-kors b mod g al kollox personali. U wie ed jista jg id l-istess a a dwar l-artikli li kien jikteb u l-konferenzi li kien jag mel. Meta wara tletin sena jg allem Ruma ddeçida li jien g andi nie u postu, kont naf li ma kienx ser ikun façli g alija li ng allem bl-istess professjonalità ta Patri Pietru Pawl. Il-professjonalità titlob awtodixxiplina. U din kienet karatteristika o ra ta Patri Pietru Pawl. Kien hemm regolarità assoluta fil- idma tieg u minn urnata g all-o ra, u kull idma kien jibniha fil- in u jispiççaha fil- in. Tant kien hemm regolarità u puntwalità f dak li jag mel, li wara li tkun g ext mieg u g al ftit u drajt kif kien iqassam il- urnata, kont tista tirregola l-arlo tieg ek ma idmietu. Sa çertu punt kien anki s-sens ta awtodixxiplina li wasslu biex jag mel sforzi fiziçi li addie or mhux façli jasal g alihom. Kien hemm Ωmien meta kien jg um u jo ro imqaççat is-sena kollha, imma kien mag ruf l-aktar g all-mixi tieg u. Kien jo ro jimxi kuljum, jekk jista jkun imur kullimkien bil-mixi, u ie li g amilna mixjiet flimkien ta l fuq minn g oxrin kilometru. Jien qatt ma ri t nimxi mieg u fixxemx fl-eqqel tassajf, imma naf li ie li fis-sajf kien l-art Mqaddsa u addie or mexa mieg u minn Ìerusalemm g al Ìeriko tul il-widien li kienu jintuωaw fiω-ωminijiet bibliçi, mixja ta xi tmien sig at. Patri Pietru Pawl kien jemmen li l-awtodixxiplina fiωika hi neçessarja Patri Pietru Pawl Zerafa (xellug) flimkien ma u il-kan. Dun Piju nhar l-ewwel quddiesa solenni tag hom g a l m i n i r i d jikkonçentra fuq dak li qed jag mel. Patri Pietru Pawl kien jg allem li l-ideal nisrani kien ie stabilit fis-sej a ta Abraham. Nittamaw li b alma l-mulej akkumpanja lil Abraham biex wasslu fl-art Imweg da f din id-dinja, jakkumpanja wkoll lil Patri Pietru Pawl fi triqtu lejn l-art Imweg da tad-dinja l-o ra. KONDOLJANZI FIT-TELFA TA PATRI PIETRU PAWL ZERAFA O.P. Mons Isqof Ìor Frendo O.P. Jalla l-kelma ta Alla li hu dejjem studja u xandar blakbar e a, takkumpanjah issa biex jiltaqa ma Dak li hu d-dawl tassew. Dejjem a na grati lejh g as-servizz kbir li ta lill-provinçja, lill-ordni, lill-knisja. Patri Angelo Urru O.P.. Lo ricordo per aver vissuto per tanti anni insieme all Angelicum e, in particolare per aver lavorato con lui nel Convitto Internazionale San Tommaso. Ho sempre visto in lui un buon religioso ed un eccellente professore e maestro nella Sacra Scrittura. Lo affido alla misericordia di Dio con speciale memento nella Santa Messa.. Gradisca le mie condoglianze e il mio ricordo nella preghiera anche per tutta la Provincia di Malta, tanto benemerita per l-ordine. Patri Albert Paretsky O.P. (California, USA) I was saddened to learn of the death of my colleague, confrere, and old friend Fr. Zerafa. Accept my prayers for him and for the consolation of all who were close to him. Patri Marc Leroy O.P. Many Dominican Fathers, here in Jerusalem at the Ecole Biblique, had known and appreciated him. He had been a student at the Ecole. G alkemm g ax addan il- ajja Reli juωa, g ex il bog od min-nadur, ftit li xejn kien ji i fostna, imma lin-nadur dejjem abbu u g amillu ie kbir. Patri Pietru Pawl Zerafa, it-tielet wie ed fost erba a wa Saçerdoti, alla dan il-wied tad-dmug nhar l-erbg a, 23 ta Marzu Hu miet kif kienet l-a ar xewqa espressa tieg u lil utu l-patrijiet, fil-kunvent tad-dumnikani, fl-eta ta 82 sena, wara ajja Saçerdotali ta 58 sena, mimlija studju tal-kotba Mqaddsa u idma fost l-istudenti. Patri Zerafa li l-isem mog ti lilu fil-mag mudija kien Ìwanni, twieled fin-nadur, G awdex fl-24 ta Frar Wara l-ewwel tag lim tieg u fl-iskola Primarja tal-lokal, b attliet utu l-o ra ass is-sej a g as-saçerdozju, u g alhekk fis-sena 1941 da al fis-seminarju tad-djoçesi, fejn a l-edukazzjoni sekondarja tieg u u fejn beda j oss is-sej a li j addan l-ordni Dumnikan. G alhekk fis-sena 1947, hu beda n-novizjat, fejn kif g andi na seb kienet xewqa tieg u li ji i mog ti l-isem tal-qaddisin Patruni tag na San Pietru u San Pawl. Wara l-professjoni tieg u, Patri Pietru Pawl studja l-filosofija fil-kulle tad-dumnikani tar-rabat Malta. Minn hawn, hu ntbag at Ruma biex ikompli l-istudju tat-teolo ija fl-università Pontifiçja San Tumas ta Aquino (An elicum).

25 Luminaria Nru. 105 Ìunju Fl-età ta 24 sena, flimkien ma uh il-kan. Piju Zerafa, fid-19 ta Diçembru 1953 hu rçieva minn idejn l-e.t. Mons. Ìuzeppi Pace, l-ordinazzjoni Saçerdotali tieg u, fil- Kolle jata tan-nadur. G adni niftakar ta tifel li kont, dak in-nhar il-knisja tag na rat numru kbir ta Patrijiet u Novizzi Dumnikani li f atmosfera ta festa, ng aqdu mal-kleru Naduri g al din l-ordinazzjoni Saçerdotali. Immedjatament wara li ççelebra l-ewwel quddiesa, Patri Pietru Pawl re a rritorna Ruma biex ikompli l-istudji tieg u fl-università Angelicum, u wara fl-ecole Biblique ta Ìerusalem. F Ruma hu akkwista Ωew Dottorati, wie ed mill-università Angelicum fit-teolo ija (S.Th.D.), u l-ie or mill-kummissjoni Biblika Pontifiçja (S.Sc.D.) mill-vatikan. Snin wara, preçizament fis-sena 1970, konxji mill-mertu tieg u b ala Professur tal-iskrittura, l-ordni Dumnikan tah ukoll il-ma isteru fit-teolo ija Mqaddsa (S.Th.M.). Mimli g erf u e a Biblika, Patri Zerafa g allem l-iskrittura Mqaddsa g al izjed minn 30 sena s a, l-ewwel o Malta, imbag ad g al tant snin ewwa l-università Angelicum ta Ruma fejn kien joqg od u f diversi Istituzjonijiet o ra b al Venerabile Beda College, Mater Ecclesia, id-dar tal-istudji tal-patrijiet Karmelitani f Ruma, fl-istitut Pontifiçju Regina Mundi u fl-istitut Superjuri tax-xjenza Reli juza Mater Ecclesiae. Hu estenda l-missjoni tat-tag lim tieg u anke barra minn Ruma, fejn g allem fis-seminarju Re jonali ta Viterbo, u anke barra mill-italja, fi Spalding College, Louisville, Kentucky (KY) ewwa l-amerika, u f Malta, fejn ta kors tal- B.A. fl-università tal-istat. Minbarra t-tag lim f dawn l-universitajiet u Istituzjonijiet, billi kien jaf diversi lingwi b al Latin, Taljan, IngliΩ, FrançiΩ u anke Spanjol, Professur Pietru Pawl Zerafa kiteb diversi artikli xjentifiçi f afna rivisti rinomati, u anke ta konferenzi quddiem udjenzi varji, b mod partikulari ewwa Ruma. Barra dan, Patri Zerafa ie msejja b ala Konsultur g all- Kummissjoni Pontifiçja g all-verωjoni l- dida tal-vulgata. F Malta, adem b ala membru fil-kummissjoni Teolo ika tal- Arçidjoçesi u kien ukoll Membru tal-g aqda Biblika Maltija, fejn ta sehem g at-traduzzjoni tal-bibbja bil-malti. Ismu nsibuh imniωωel ukoll b ala Kontributur fi New Catholic Commentary on Holy Scripture 1953/69. L-iktar li kien jispikka fil-personalità tal-konpajωan tag na Patri Pietru Pawl Zerafa, mhux l-g erf kbir li kellu, imma l- ajja sempliçi, is-sinçerità u l-im abba tieg u lejn in-natura. Xi add qal li, lin-natura kien isej ilha Il-Katidral ta Alla. Kien bniedem mimli spirtu reli juω dedikat fix-xog ol tieg u u g al ajja umli. Patri Pietru Pawl li beda l-mixja tieg u fis-seminarju tag na, qatt ma nesa dak li a mis-seminarju, avolja hawn g ex fl-ewwel snin taω-ωg Ωzija tieg u. B ala ex Prokuratur ta dan is-seminarju, ma ninsa qatt, u dan l-apprezzament kif g idt band o ra, qieg ed nag mlu l-ewwel u qabel kollox, b sens ta gratitudni lejh, g all-kontribut kbir li tana flimkien ma Fr. Joe Agius O.P. li preωentament hu r-rettur Manifiku tal-università San Tumas t Aquino f Ruma, alli s-seminarju Djoçesan seta ji i affiljat ma din l-università Pontifiçja, u permezz t hekk l-istudenti tag na (is-seminaristi fis-seminarju Ma uri) jkunu jistg u jakkwistaw il-baçellerat fit-teolo ija, a a li a na u ta qabilna ma setax ikollna akkost tal-istudju kollu li g amilna. Grazzi Patri Pietru Pawl g all-kontribut kbir tieg ek b risq is-seminarju u d-djoçesi tag na. Sas-sena l-o ra meta kien g adu jifla, Professur Zerafa kien jintalab ji i biex f isem l-università Angelicum jattendi b ala osservatur waqt l-eωamijiet orali tal-istudenti tat- Teolo ija fl-a ar Corriculum Akkademiku, u jag ti rapport, il- udizzju tieg u, qabel jing ataw id-diploma. Mhux biss l-ordni Dumnikan ta Malta, imma Pajjizna, u b mod speçjali n-nadur li tieg u Patri Zerafa kien u jibqa iben dehen, g andhom g ax ikunu kburin bih u bil-kontribut kbir li ta kull fejn kien. Hu jkompli jωid il-lista qatt ma taqta ta Nadurin, u ud minnhom Saçerdoti li g amlu unur kbir lin-nadur. Kien g alhekk li l-kapitlu tal-kolle jata tag na fis-sena 1995 atru b ala Kanoniku Onorarju, deçizjoni li ntlag et bil-fer anke mill-provinçjal tad-dumnikani, Patri Ìor Frendo, illum Isqof AwΩiljarju ta Durres, Tirana, fl- Albanija, li f ittra mibg uta u ffirmata minnu lill-kapitlu Naduri esprima dan il-fer u qal Patri Zerafa xeraqlu dan l-unur, g ax g amel ie lill-provinçja Dumnikana u lill-parroçça tan-nadur, fejn twieled u trabba. Il-g erf jifrex il-qawwa tieg u minn tarf sa tarf l-art, u jqassam kollox sewwa. Minn nisel g al ie or jinxtered fl-erwie qaddisa, u minnhom jag mel bieb ta Alla u profeti (G erf 7,22-8,1). Jiena çert li l-vojt li alla fil-familja Dumnikana mhux g alkemm jintela, imma t-tag lim u l-kitba li alla warajh jibqg u jag tu l-frott, g aliex g andna wkoll il-weg da ta Kristu stess lill-appostli tieg u li qal: Jiena tartkom biex tmorru tag mlu l-frott u l-frott tag kom jibqa g al dejjem (Gw.15,16). Mons. Ìuzeppi Cauchi Patri Pietru Pawl Zerafa waqt il-pani ierku tal-imnarja tas-sena 1999

26 26 Ìunju 2011 Nru. 105 Luminaria Óarsa Qasira lejn il-knisja minn Ìewwa Il-Korsija (r-raba parti) Kav. Joseph Said O.S.J. Il-Korsija Kif wie ed jid ol mill-portiku, il-bieb prinçipali tal-knisja, in-na a tax-xellug isib in-niçça tal-istatwa ta Ìesù Inkurunat bix-xewk li a na nsibuh b ala l-ecce Homo. Faççata ta din in-niçça, in-na a tallemin naraw l-istatwa ta Ìesù marbut mal-kolonna u ffla ellat. Dawn iω-ωew statwi tal-injam, in admu f Bolzano, l-italja u waslu n-nadur fl-1927, u jintuωaw fil-purçissjoni tal-ìimg a l-kbira. Ta min josserva, illi flok l-istatwa tal-ecce Homo, kienet tintuωa statwa o ra - mezzo bust - tal-ecce Homo li kellu devozzjoni kbira mill-poplu tan-nadur. Illum, dan il-mezzo bust jinsab miωmum o niçça fis-sagristija tat-tramuntana. Il-Pulptu Fit-tarf tal-korsija, in-na a tax-xellug, hemm ilpulptu artistiku tal-ir am. Dan il-pulptu sar wara li kienu ng ataw offerti kbar min-nadurin. In abret somma ta 16,000 g al dan il-g an, liema somma kienet g ada qatt ma n abret f G awdex. Anke n-nadurin imsiefrin ikkonkorrew bis-s i g al din il- abra. Fis-sena 1960 wasal dan il-pulptu iddesinjat mill-professur Oscar Testa, li kien joqg od Ruma u ma dum mill-iskultur Gualtiero Luisi tad-ditta Temistocle Sarti ta Pisa. L-g aωla tal-ir am ta dan il-pulptu kienet fdata f idejn disinjaturi mag rufin internazzjonalment. Tajjeb li wie ed jikkwota x kien qal il-prof. Testa dwar dan ilpulptu: malli jien aççettajt li nid ol g al din l-opra, jien g amilt f mo i li nuωa ilti kollha biex il-pulptu ikun opra artistika ta valur arkitettoniku.. Il-pulptu jikkonsisti f g amla ta urna ovali, mωejna mad-dawra kollha minn tnax-il appostlu tal-bronω, li qieg ed jistrie fuq si ra, li ta tha ssib lil Adam u Eva. L-Altar BaΩilikali Dan hu pro ett kbir fuq disinn ta Emvin Cremona, u xog ol ta Gualtiero Luisi, xog ol li g alih l-ewwel abra kienet ta 10,000. Dan l-artal baωilikali kien impo i fl Il-balavostrat ta llum, huwa flok wie ed aktar prezzjuω li kien hemm u li sar fl-1932, mag mul minn ir am mastizz ta Karta ni, mag ruf b ala r am Onyx (Oniçe) minn Ubaldo Ramella ta Casa Ramella mag rufa afna fit-tuneωija f dawk iω-ωminijiet. Ta min jg id li l-ir am oniçe huwa a ra prezzjuωa mag rufa mad-dinja kollha. Parti minn dan l-ir am tqieg det filkançell fil-kappellun tal-kurçifiss u l-parti l-o ra ukoll fil-kançell tal-kappellun tar-ruωarju. Dan l-ir am rari u prezzjuω baqa jitgawda minflok ie or li kien bla valur. Il-Kor u s-sedja Arçipretali Dan hu privile singulari u uniku. Is-Sedja arçipretali qeg da fuq tliet tar iet. L-arçipriet fil-kor ma joqg odx mal-kanoniçi fl-istalli, imma g andu si u g alih li m g andu x jaqsam xejn ma dawk ta fejn ipo u l-kanoniçi. Fuq l-altar tal-kor insibu l-kwadru titulari tal-appostli San Pietru u San Pawl, li stinkaw, admu u adu l-martirju g ar-reli jon ta Kristu, l-img allem tag hom. Naraw lil San Pietru u San Pawl, marbutin bil-ktajjen, i s e l l m u g a l l - a a r darba lil xulxin, qabel ma jittie du g all-martirju. Skont il-kumment- Analitiku ta Dominic Cutajar, dan il-kwadru sab ru u fil-knisja tan-nadur bejn l-1699 u l-1716, u hu attribwit lill-era ta Mattia L-a ar tislima ta l-appostli San Pietru u San Pawl Preti. Skont il-kriterju stabilit, jintqal li m hemmx dubju li dan ix-xog ol, li anke jekk mhux tal-preti, iωda hu l-a jar xog ol ta wie ed mill-aqwa alljievi tieg u. L-aktar tnejn importanti fost dawn l-alljievi huma Giovanni Loretta I Gian Paolo Chiesa, li fi Ωmienu kien misjub b ala Il Romano, u li lilu dan il-kwadru hu attribwit. IΩ-Ωew kwadri laterali, dak tal-martirju ta San Pietru (fuq il-lemin) u dak ta San Pawl, faççata tieg u, xog lijiet li huma attribwiti lil Don Carlo Zimech. L-imsemmi Cutajar i oss li f dawn iω-ωew kwadri hemm mister. G ar-ra uni li fil-pittura tal-martirju ta San Pietru hemm derivazzjoni Pretjana, li f afna elementi, jersaq lejn il-manjeri ta Gio. Paolo Chiesa, dixxiplu ie or tal-preti. Waqt li f dak tal-martirju ta San Pawl, l-istess Cutajar, jara li ma jeωistix elementi suffiçjenti biex i ollu dan il-misteru. Finalment, wara studju intensiv, Cutajar jikkonkludi li l-kwadru ta San PIetru hu xog ol awtentiku fil-bixra ta Preti, u hu possibli, li dan are minn idejn Gio, Paolo Chiesa u dak tal-martirju ta San Pawl huwa stilistikament psewdo-barokk. Id-Dekorazzjonijiet tas-saqaf Id-dekorazzjonijiet kollha li jinsabu fil-knisja huma kollha kemm huma tal-opra kbira tad-dekoratur Ruman Pio

27 Luminaria Nru. 105 Ìunju Il-Koppla Meta wie ed jag ti daqqa t g ajn lejn il-koppla maestuωa, fil-friz tal-istess koppla jara l-kelmiet SPECTACULUM FACTI SUMUS ANGELIS, MUNDO ET HOMINIBUS. Fi kliemna ifissru: A na sirna wirja tal-g a eb lill-an li, lid-dinja u lill-bnedmin. M hemmx dubju li dan il-kliem kollu jalludi g allpatruni tag na San Pietru u San Pawl li, b dak kollu li g amlu g a bu lis-sema, lid-dinja u lill-bnedmin kollha. Dan kollu huwa mfisser fil-pittura li tinsab madwar il-knisja. Il-bnedmin di a huma rappreωentati fil-kwadri tas-saqaf u mis-santi Padri li hemm impittra fuq kull enb tal- mistax-il tieqa. Permezz tal-pittura fit-tmien flieli tal-koppla kif ukoll fit-tmien vetrati li jdawlu l-koppla, naraw l-an li simbolizzati b ala parti minn din il-wirja ta spettaklu. Cellini. Nafu li l-ewwel parir li kien ta Cellini, kien li jitne ew id-dekorazzjonijiet kollha li kienu jeωistu, li kienu saru minn nies dilettanti. Dak li naraw u ngawdu llum, huma kollha xog ol artistiku u dekorattiv tal-iskultur Ruman Pio Cellini, li g amel xog ol f afna knejjes kbar u famuωi fi bliet fl-italja. Cellini kien jg id, u hekk hu, li: l-isba pittura ma tag milx figura ming ajr dekorazzjonijiet artistiçi u klassiçi. L-ewwel kwadru tal-korsija jirrapreωenta l-predikazzjoni tal-appostli Pietru u Pawlu. Pittura bis- sotto in su. Pawlu waqt li kien qieg ed jg olli l-vuçi vibranti tieg u lill-poplu Ruman, waqt li Pietru mehdi fit-talb. Kienu huma li waqfu l-knisja ta Kristu ewwa Ruma. Fit-tieni kwadru nsibu l-pittura ta Xmun is-sa ar, ukoll sotto in su mill-iωjed spikkanti fil-waqg a tieg u l isfel. Naraw ukoll lil San Pietru bl-awtorità tieg u ta Prinçep tal-knisja, u lil San Pawl mehdi fit-talb, waqt li l-poplu jidher i ares mistag eb. It-tielet kwadru nsibu lil Attila l-qattiel, li waqt li kien qieg ed jattakka lil Ruma bl-eωerçitu tieg u, f daqqa wa da, waqaf imbeωωa quddiem il-papa Ljuni I bis-salib f idu u d-dehra tal-appostli San Pietru u San Pawl armati bix-xwabel. L-abside L-opra tas-saqaf tispiçça fit-tond tal-korsija b apside kbira fuq il-gallarija tal-orgni, bis-su ett tal-qaddisin Appostli Pietru u Pawlu bil-qeg da fl-att ta m allfin tan-nazzjonijiet. Jidher San Pietru bl-imfieta, sinjal ta kmand, u lil San Pawl bix-xabla f idu u ktieb miftu, sinjal tal-gwerrier tal-fidi u n-na a t isfel emg a ta naωωjonijiet. Il-Koppla Barra minn hekk, naraw it-tifsir ta dan l-g a eb fl-erba lunetti li hemm ta t il-koppla li jissimbolizzaw id-dinja. Fl-ewwel lunetta nsibu lil San Mark Appostlu jxandar il-kelma t Alla lin-nies tal-afrika. F lunetta o ra naraw lil San Fran isku Saverju, fil- idma tieg u bit-tixrid tal-van elu lill-poplu tal-kontinent Asjatiku. Il-lunetta li turina l-kontinent Amerikan tirrapreωenta lil Kristofru Kolombo, li kien enju u navigator kbir Taljan, li kixef l-istess Amerika, aktar bil-fidi li kellu milli bix-xjenza li kellu. Ir-raba lunetta mbag ad naraw lill-imperatur Kostantinu, protettur kbir tal- Knisja u tar-reli jon ta Kristu, u iben Sant Elena li sabet is-salib li fuqu miet Ìesù Kristu. Kostantinu kien reba l-armata mmexxija minn Massenzju g al fuq Ruma, u b hekk salva r-reli jon li kienu xerrdu Pietru u Pawlu. Il-gallarija tal-orgni Ni u issa g all-gallarija tal-orgni li hija l-a ar opra li g amel fil-knisja Francesco Saverio Sciortino. Opra ta karattru reli juω u artistiku li jixraq lid-dar t Alla. Fil-faççata ta din il-gallarija insibu tletin an lu f poωizzjonijiet differenti, li flimkien jirrapreωentaw il-muωika, il-kant u t-talb. L-istatwi çkejknin li fiha n addmu Malta u fl-1950 kienet lesta minn kollox.

28 28 Ìunju 2011 Nru. 105 Luminaria Il-Via Sgra Fl-arkati tal-korsija insibu wkoll sett ta statwetti tal-ir am tal-via Sagra, ir am abjad skolpit minn Gualtiero Luisi, l-istess artist li kien a sieb il-pulptu. Dawn l-istazzjonijiet waslu Malta f Jannar 1968 u kull stazzjon li sewa 80 lira sterlina il-wie ed, ie mbierek mill-isqof Nikol. Ì. Cauchi f Marzu tal-istess sena. Vetrati bil-kulur: Fil-knisja tag na jinsabu 25 vetrata k b a r t a l - k u l u r. D a w n h u m a mqassmin kif ej: 3 vetrati fil-kor li j i r r a p r e Ω e n t a w lill-knisja, lil San Pietru u lil San Pawl. 3 v e t r a t i f i l - k a p p e l l u n t a l - K u r ç i f i s s l i j i r r a p r e Ω e n t a w it-tlug is-sema ta Ìesù, lil San Ìwann Appostlu u S a n t I n d r i j a Appostlu; 3 v e t r a t i f i l - k a p p e l l u n t a r - R u Ω a r j u l i jirrapreωentaw it- Tlug is-sema tal- Madonna, lil San Mattew Appostlu u lil San Ìakbu l-kbir Appostlu. F i l - k o r s i j a mbag ad insibu 6 v e t r a t i l i jirrappreωentaw lill-appostli: San Ìakbu Ω-Ûg ir, San Bartilmew, San Xmun, San Filippu, San Mattija u San Ìuda. F i l - l u n e t t i t a l - k o p p l a h e m m 8 v e t r a t i o r a kbar bil-kulur li jirrapreωentaw il-kori tal-an li. Barra minn dawn, fil-parti tat-tramuntana, fejn hemm il-fonti tal-mag mudija nsibu l-vetrata tar-rag aj it-tajjeb, u f dik tan-na a tan-nofsinhar hemm dik tal- Madonna ta Lourdes. Barra minn dawn il-vetrati kbar, insibu 4 vetrati Ωg ar fil-kappelli tan-na a tat-tramuntana u 4 o ra filkappelli tan-na a ta nofs inhar. Pittura Fil-knisja tan-nadur insibu 151 kwadri ta pittura li ar u kollha minn idejn Lazzaro Pisani. X u ud kbar u o rajn Ωg ar, fosthom il-kwadri tas-santi padri u dawk fil-koppletti tan-navati. Din il-pittura kollha turi l-kapolavur uniku ta Lazzaro Pisani li juri l-kapaçità, it-teknika u l-istil akkademiku, tal-opra kompressiva li tinsab filknisja tag na. Mhux ta b xejn li afna persuna i illustri li Ωaru l-knisja tag na g al aktar minn darba esklamaw il- sibijiet Self Portrait ta Lazzaro Pisani meta kien uvni fl-1872 tag hom bil-miktub, fost dawn il- afna nisiltu ftit minnhom: Questa chiesa e degna di Roma. Hic domus Dei et porta coeli; Card Traglia ( ). Ammirato di questa bellissimo tempio; Vito Rovati Arcivescovo di Caserta (4.9.73). Con la mia commossa ammirazione, per la bellezza di questo organo monumento dei Principi degli Apostoli; J Card. Baggio, Camerlengo di Romana Chiesa ( ). Lieto di poter venerare, nella maesta dei marmi e detto onice di questo tempio la memoria dei due Apostoli; Tomas Card Moriera Primate di Brasile. It was my great pleasure to visit the Church of Nadur, one of the most beautiful I have ever visited; Thomas Mason Parampa, India, ( ). La mia prima visita a questa bellissima basilica Collegiata; T. Card Manning, Archbishop of Glasgow. Dawn huma privile i li l-anqas il-kolle jati ta Ruma m g andhom ; Arc Carinci, Seg Kong. Riti ( ). Mill- Ittra lill-isqof t G awdex, Mons ÌuΩeppi Pace. E stato un grande piacere ed onore visitare questa bellissima Basilica dei Santi Apostoli Pietro e Paolo. Un vero gioiello artistico; Card J. L. Martini ( ) RIFERENZI Bonnici Alexander: In-Nadur Vol. I u II. Cutajar Dominic: Kumment Storiku Analitiku dwar il-pittura prinçipali. Ritratti: Arkivju Parrokkjali. Dikjarazzjonijiet:mill-Visitor s Book.

29 Luminaria Nru. 105 Ìunju VELLA GARAGE SILENCER REPAIRS TYRE SERVICE CAR SERVICING METAL & STAINLESS STEEL WORKS Hida Street, Nadur, Gozo. Tel: Mobile: Velsons L-inbid favorit ta l-g awdxin The Winery, 8, Triq ix-xatt, M arr,g awdex. Tel: BONELLO ALUMINIUM All kinds of Aluminium Work Proprietor: Peter Bonello N.B. Qala Road, Work Tel: Nadur, Gozo. Mobile Tel: M & J Garage Qortin Street, Nadur, Gozo. Tel: , Fax: Mob: / for Professional Painting, Colour Matching, Panel Beating, Rust Reapir & Baking Spray Car Rental CHARLIE MUSCAT Laqxa Wood Master Triq tax-xemmiex, Nadur, Gozo. Tel:

30 30 Ìunju 2011 Nru. 105 Luminaria Esperiment li ppruvajna s-sena l-o ra kien dak li nxandru trasmissjonijiet video, live fuq l-internet sabiex b hekk, dawk in-nadurin li jinsabu barra minn xtutna u dawk morda jew g al xi ra uni ma jistg ux jo or u middar, ikunu jistg u jsegwu b mod dirett l-attivitajiet li jkunu g addejjin bi preparazzjoni g all-festa. Iddeçidejna li dan il-pro ett g andu jissemma Mnarja Live. L-ewwel attività bi prova li xxandret kienet il-óru ta l-istatwa min-niçça. Bqajna impressjonati meta l-ammont ta persuni li kienu qeg din jaraw din ix-xandira la aq id-79. Dan kien sinjal çar li hemm domanda kbira u g inna sabiex inkomplu na dmu u ntejbu l-kwalità taxxandiriet tag na. Fost dawk l-attivitajiet li nkludejna kien hemm il-funzjonijiet kollha fil-knisja, il-kunçert tal-banda Mnarja, it-tlug ta l-istatwa fuq il-pedestall u l-purçissjoni bl-istatwa titulari. Sad-data tal-festa, id-29 ta Ìunju, l-ammont totali ta persuni li raw dawn ix-xandiriet qabeω it-3,700 u dawn flimkien i eneraw 2,200 sieg a ta xandir. Kellna viωitaturi minn Malta, mill- Amerika, mill- Kanada, mill-awstralja u anke sa ansitra mill-braωil fost pajjiωi o ra. L-aktar xandira popolari kienet dik tal-pussess tal-arçipriet il- did, Mons. Jimmy Xerri, fejn f mument wie ed kien hemm 194 persuna jaraw din ix-xandira fl-istess in. Wara li rajna dan l-interess kollu, kienet pronta d-deçiωjoni li din is-sena nkomplu nkabbru dan il-pro ett. G al dan il-g an twa lu Ωew video kameras f punti fissi - wa da fil-pjazza prinçipali tan-nadur u l-o ra fil-knisja. IΩ-Ωew kameras huma mg ammra bl-a ar teknolo ija ta wireless u jissej u Pan, Tilt and Zoom (PTZ) - funzjoni li tag tina l-opportunità nçaqalqu l-kameras skont il- in u l-bωonn awtomatikament. Ìiet ukoll installata dik li tissejja Playout System li hi sistema li tikkontrolla dawn il-kameras u tie u sieb li tg aqqadhom flimkien. Dan kollu ser jag tina l-opportunità li nxandru live l-funzjonijiet u l-attivitajiet kollha li jsiru mhux biss fi Ωmien il-festa iωda ukoll matul is-sena kollha. L-ispiΩa totali ta dan il-pro ett qabωet l u permezz ta dan l-artiklu nixtiequ nirringrazzjaw lil dawk kollha li qeg din juru fiduçja fina u jemmnu fil- id li jista j alli dan il-pro ett. Nirringrazzjaw minn qalbna wkoll il dawk kollha li qeg din ja dmu volontarjament sabiex g al sena o ra, dan il-pro ett jirnexxi. Rendikont dettaljat ser ji i ppublikat wara l-festa. In e u g alhekk lil dawk in-nadurin li g andhom il-familjari tag hom barra minn Malta sabiex ikunu çerti li javωawhom bis-sit fejn dawn l-attivitajiet qeg din ji u mxandra. Nistiednukom iωωuru dan is-sit u tg addulna l-opinjonijiet u s-su erimenti tag kom. VIVA SAN PIETRU U SAN PAWL PaulPortelli

31 Luminaria Nru. 105 Ìunju Fl-Evan elju ta San Mattew naqraw din is-silta: Intom x jidhrilkom? Jekk wie ed ra el ikollu mitt nag a u tintiliflu wa da minnhom ma j allix id-disg a u disg in l-o ra fuq il-g oljiet u jmur ifittex dik li tkun intilfitlu? U jekk jirrnexxilu jsibha, tassew ng idilkom jifra iktar biha milli bid-disg a u disg in l-o ra li ma jkunux intilfulu.(18, 12) Hija tassew sabi a din is-silta mill-evan elju li titkellem minn Ìesù b ala r-rag aj b im abba kbira lejn in-nag a kollha tieg u, imma b mod partikulari lejn xi wa da li tkun tbieg det mill-mer la u allura tkun fil-periklu. Fl-in awi tal-palestina ta Ωmien Ìesù mhux l-ewwel darba li kienet tintilef xi nag a m abba li l-art, b al gωejjer tag na l-maltin, hija mimlija bl-g oljiet u bil-widien. U Ìesù jg idilna li wie ed rag aj kellu mer la ta mitt nag a. X in ixxemx bdiet nieωla wara l-g oljiet dan ir-rag aj beda ji bor flimkien in-ng a imxerrdin biex jag laqhom u jkunu m arsin matul il-lejl fil-kenn tal-maqjel li kellu lest g alihom. Huma u de lin, beda jg oddhom wa da wa da, u malajr inteba li kienet tonqos wa da. Malli nduna ass g afsa ta qalb. Malajr seta jobsor x kien seta ara lil dik innag a. Mo ha kien biss fil- lewwa ta dik il-merg a li kellha quddiemha. Mo ha kien biss biex tiekol, biex timla Ωaqqha. Lanqas biss ieha f rasha li kienet hemm we idha, l bog od mir-rag aj, li kien jista jiddefendiha mill-ilpup feroçi u attafa li kontinwament ji errew fuq l-i bla jfittxu xi a a x jieklu. Sadattant, ix-xemx kienet bdiet nieωla wara l-g oljiet u kien se jibda jraxxax id-dlam tal-lejl. Ir-Rag aj it-tajjeb seta jobsor x kien jista ji rilha n-nag a ma buba tieg u jekk ma j allix kollox u jmur ifittixha. Fuq kollox kienet biçça mill- id tieg u. Dak il- in stess, jag laq id-disg a u disg in nag a filmaqjel u jitlaq u jmur ifittex lin-nag a mitlufa. Ma jiqafx, ma Website tal-parrocca tan-nadur: jistrie x; u g alkemm il-lejl beda die el sewwa, jibqa miexi, jibqa jfittex b qalbu mifnija bid-dwejjaq ta min tilef xi a a li hi g aωiωa g al qalbu Iktar ma beda jg addi in, iktar bdiet tikber il-piena o qalbu g ax dejjem ass jiωdied il-biωa tal-periklu. Periklu g ax tilfet id-direzzjoni u taqa f xi ondoq, twe a u tmut. Periklu minn annimali selva i li jkunu lesti biex ja tfuha u jqattg uha u jag mluha bçejjeç b ala priωa ta t snienhom. Re a g adda minn fejn kien g adda dak in-nhar bil-mer la tieg u. Sej ilha u g ajtilha kemm-il darba, biex jara twe ibx g al-le en tieg u Safla ar, mill-bog od sema le inha, b al le en li qed jitlob niena u g ajnuna u waqt li beda jsegwi d-direzzjoni mnejn kien ej le inha, beda riesaq lejha; sakemm fid-dlam lema ha imxebka ox-xewk, kollha demm, tirtog od bilbiωa u bil-kes a tal-lejl, ftit l bog od minn xifer l-irdum. O x fer ass o qalbu r-rag aj it-tajjeb, - ir-rag aj li lest li jag ti ajtu mhux biss g all-mer la kollha, imma anke g al dik in-nag a mitlufa - hekk kif lema in-nag a l-mitlufa tieg u ajja! Resaq lejha bil-mod il-mod biex ma jnaffarhiex, u bil-kliem l-aktar lejju qabadha bejn idejh, g amilha fuq spallejh u kollu fer an re a mar lura biha lejn ilmer la. Huwa re ag ha lura bla ma qag ad jimbuttaha, jew jheddidha, jew i abbatha, imma refag ha fuq spallejh, u kollu niena adha lura qawwija u s i a fil-mer la. Kieku r-rag aj ma re ax lura u mar ifittixha, dik in-nag a kienet tintilef g al dejjem! Dan il-qari jfakkarna fid-drabi li a na wkoll konna f dan l-istess periklu, fid-drabi meta a na forsi ridna nitbeg du millmer la. Imma kien f dawn il-waqtiet li forsi l-aktar arrabna l- niena ta Ìesù, r-rag aj it-tajjeb tag na. Kien Hu li ie jfittixna g ax a na g eωieω wisq g alih. MuΩew Marittimu Kelinu Grima Triq il-kappillan, Nadur Tel: Miftu : mit-tnejn sas-sibt 9.00a.m p.m. G al aktar informazzjoni ara l-website tal-parroçça.

32 32 Ìunju 2011 Nru. 105 Luminaria Bejn id-19 u t-30 ta April fil-baωilika tan-nadur ittellet wirja fotografika fuq Dun Mikiel Attard - ajtu u idmietu li nfet et mill-e.t. Mons Mario Grech, Isqof ta G awdex. Din kienet it-tieni wirja organiωωata mill-kummissjoni Kultura tal-parroçça tag na. Min kien Dun MIkiel Attard? Dun Mikiel Attard huwa wie ed mill- afna saçerdoti twajba li d-djoçesi t G awdex tat lill-knisja. Dun Mikiel twieled in-nadur, G awdex nhar l-1 ta Ottubru 1933, l-ewwel fost tnax a wa, iben Coronato u Anna, imwielda Tabone. Fi tfulitu Dun MIkiel g adda l-ewwel sitta jew seba snin fil-óamrun fejn kien ukoll abbati. Dan ara min abba n-natura tax-xog ol ta missieru. Lura f ra al twelidu, wara li fl-1940 faqqg et it- Tieni Gwerra Dinjija, iç-çkejken Dun Mikiel beda jiffrekwenta l-qasam tad-duttrina Nisranija, il- MUSEUM. Óa l-edukazzjoni primarja fl-iskola tan-nadur u fis-seminarju tal-qalb ta Ìesù, fejn aktar tard meta kiber beda l-formazzjoni saçerdotali tieg u. Fl-20 ta Diçembru 1958 ie ordnat djaknu u fit-12 ta April 1959 presbiteru. Ftit jiem wara l-ordinazzjoni Dun Mikiel g amel l-ewwel quddiesa solenni fil- Kolle jata Insinji tan-nadur. Fost il- idmiet pastorali li wettaq b Ωelu kbir, Dun Mikiel adem g al afna snin fost iω-ωg aωag u s-saçerdoti. Huwa kien id-direttur Spiritwali tan- Nadur Youngsters F.C. u waqqaf il-grupp GYM ta Talb Madonna ta Pinu. F Ottubru 1966, Dun Mikiel beda jo ro il-fuljett ta darba fix-xahar ippubblikat mill-qasam tal-museum subien g al uvintur Nadurin Il-Óbieb Isej u, liema pubblikazzjoni g adha ti i ppubblikata kull xahar sal-lum. B rikonoxximent wara mewtu, fl-2005, il-membri tal-qasam tan-nadur iddedikaw ir-raba volum tal-ktieb Il-Óbieb Isej u bl-istejjer proprju lil Dun Mikiel. Bejn is-snin 1970 u 1996 Dun MIkiel Attard kien id-direttur Spiritwali tas-seminarju Ma uri. Fl-1982 Dun Mikiel waqqaf il-grupp Missjunarju G awdxi bil-g an li jnissel u jsa a l-im abba lejn il-missjonijiet. Fosr l-esperjenzi missjunarji li dan ilgrupp organizza nsibu idma fl-e ittu, fil-kenya, Fl- Etjopja, fil-pakistan, fl-indja, fil-braωil, fit-tuneωija, fl- Al erija u fil-peru. Dun Mikiel Attard kien ukoll devot kbir ta Ìesù Ewkaristija u kellu m abba speçjali lejn il-madonna ta Pinu li kien jirreferi g aliha b ala il- Madonna G awdxija. Fil-Ìimg a Mqaddsa tal-1985, waqt pellegrina bl-istatwa tal-madonna tad-duluri fin-nadur, Dun Mikiel Attard qasam sibijietu u appella ma dawk preωenti biex fil-jiem tal-ìimg a Mqaddsa tibda tinxtered f pajjiωna l-uωanza li t-twieqi tad-djar tag na jibdew ji u mωejna u esposti fihom xbihat marbutin mal-passjoni, simili g al li ji ri fi Ωmien il-milied. Dan l-istess appell kien g amlu wkoll b diversi ittri li kienu ew ippubblikati fil- urnali lokali. Wara numru ta snin fi spirtu ta sagrifiççju u sofferenza min abba l-mard, fit-30 ta Lulju 2004, Dun Mikiel Attard ing aqad mal-mulej kuntent li g ex il- ajja saçerdotali tieg u tajjeb skont ir-rieda tal-missier. Fl-1 ta Novembru 2010, l-isqof Mario Grech f komunikat lill-parroçça tan-nadur abbar li kienu bdew it-t ejjijiet biex fi Ωmien qasir jing ata bidu g all-proçess tal-beatifikazzjoni tieg u.

33 Luminaria Nru. 105 Ìunju Nifir u lil Dennis Mifsud S.Th.Dip., li ie ma tur uffiçjalment b ala Delegat tal- Moviment ta Talb tal-imperatur Karlu g all-paçi fost in-nazzjonijiet g al Malta u G awdex u Promotur tal-kawωa tal- Kanonizzazzjoni tal-imperatur Karlu tal-awstrija. Dan il- Moviment ta Talb jaf il-bidu tieg u fl-1895 meta twaqqaf minn Madre Vincentia Fauland biex il-membri tieg u jassistu b talbhom lil Karlu I Imperatur tal-awstrija u Re Appostoliku tal-ungerija. Eventwalment, il-moviment ie approvat mill-knisja b ala Assoçjazzjoni tal-fidili bl-istatuti proprji tieg u. Moviment, bid-data tat-18 ta Frar 2011, dan il-moviment issa huwa mwaqqaf uffiçjalment u kanonikament f Malta. Attwalment, f Malta u G awdex hawn qrib il-mitt membru. Huma m e in li jg ixu r-rieda ta Alla g alihom, li ja dmu dejjem g all-paçi u g all- ustizzja u li jpattu b talbhom u bis-sagrifiççji tag hom g all-offiωi li jirçievi Alla bid-dnubiet tal-umanità. Huma jitolbu kuljum it-talba tal-imperatur Karlu u ja dmu biex jippromwovu l- ajja u l-virtujiet tieg u. Karlu I tal-awstrija ie ddikjarat Beatu mill-papa Ìwanni Pawlu II fit-3 t Ottubru Attwalment il-moviment qed ikompli ja dem biex ixerred id-devozzjoni lejn l-imperatur Karlu I u jitlob biex isir miraklu bl-interçessjoni tieg u li aladarba ji i approvat mill-papa, il-knisja tiproçedi bil- Kanonizzazzjoni tieg u. Dennis Mifsud jirregala Ktieb ta` Tifkira lill-eçç. Tieg u Mons. Fernand Franck, il-president tal-moviment tal-imperatur Karlu. Wara idma kbira biex i ib il-paçi fl-ewropa fi Ωmien l-ewwel Gwerra Dinjija, Karlu I flimkien ma martu Zita u wliedu ew eωiljati f Madeira fejn l-imperatur miet ftit img at wara bil-pnewmonja u b attakk tal-qalb. Dan il-moviment ta Talb illum jinsab f bosta pajjiωi Ewropej kif ukoll fl-istati Uniti tal-amerika u l-kanada. Kien is-sena li g addiet li dan il-moviment twaqqaf f Malta u wara sena ta prova, bid-digriet tal-eççellenza Tieg u Mons. Fernand Franck Arçisqof ta Luxemburg u President tal-imsemmi Id-Direttur EΩekuttiv tal-moviment, il-brigadier Norbert Fürstenhofer jipreωenta tifkira ta` ringrazzjament u apprezzament lil Dennis Mifsud. Fil-Assembleja Ìenerali Annwali tal-moviment tal- Imperatur Karlu li din is-sena saret fi Brandýs nad Labem- Stará Boleslav (Repubblika Çeka) apparti li Dennis Mifsud S.Th.Dip. ie preωentat bid-diploma tal- atra tieg u b ala Delegat tal-moviment g al Malta, ie wkoll onorat u ddekorat bis- Salib Irjali tal-boemja ( eský Královský Krí ).

34 34 Ìunju 2011 Nru. 105 Luminaria Jekk g andek problemi fil-bjut g ax jumdu, joqtru jew problemi o ra PETER GRIMA isolvilek kull problema bil-membrane hekk imsejja ukoll Qatran tan-nar. Jaqdik b xog ol mill-a jar u sodisfaçenti. Il-Paçi, Vjal l-imnarja, Nadur, G awdex. Tel: PRALINES CONFECTIONERY Accepts orders for Baptism, Holy Communion, Confirmation Parties etc. You can now choose to have the photo of your choice on your cake made out of rice paper, chocolate or icing sugar. 46, Madre Gemma Camilleri Street, Nadur, Gozo telephone: Michael Camilleri Company Address 38, St. John Street, Nadur, Gozo, Malta. Tel: Fax: (356) Factory Address N.B. off Qortin Street, Nadur, Gozo, Malta. Tel: Mob: heirloom@orbit.net.mt Choose Heirloom, all that s best in traditional craftsmanship, quality and design FAMILY NEEDS Boutique Pjazza Arç Martin Camilleri Nadette Muscat Household goods Eden M Galea ITEC Diploma (U.K.) Specialised beauty therapist Garden of Eden, Hida Street, Nadur, Gozo Tel: Mob: Tixtieq tawgura l-festa t-tajba lin-nadurin kollha

35 Luminaria Nru. 105 Ìunju Sr. Aurea Muscat hija soru Fran iskana tal-qalb ta Ìesù, min-nadur, G awdex. Ilha afna snin ta dem fil-missjoni, l-ewwel fil-pakistan mis-sena 1976 sal-1988, u mbag ad fil-kenya. Marret g all-ewwel darba fil-kenya fis-sena 1988 u kienet ta dem f Wajir, post semi-deωert fil-lvant tal-kenya. Hemmhekk kull fejn tirfes u fejn t ares tara biss ramel sabi a mar, (isba mir-ramel tal-bajja tag na tar- Ramla jew tal-bajja ta San Blas), i mla u iraffi. F Wajir Sr. Aurea kienet tmexxi diversi pro etti flimkien ma Ωew sorijiet o ra Maltin. Kienet tmexxi klinika u Rehabilitation Centre g at-tfal bi bωonnijiet speçjali. Kellhom ukoll Feeding Programme g at-tfal u g all-adulti. Damet f Wajir sas-sena Il-Kongregazzjoni kellha bla ma trid tag laq din ilmissjoni min abba l-vjolenza tal-post. Tlaqna minn hemm b wiçç il- id g aliex il-mulej kien dejjem mag na, i arisna mill-perikli tal- isem kif ukoll tar-ru. Wara li g alaqna din il-missjoni, il-mulej sabilna post ie or fid-djoçesi ta Nyeri. Kienet missjoni sabi a fuq muntanja. Sibna kunvent Ωg ir jistenniena u skola mibnija min-nies talpost. Malajr tajna bidu g all- idma missjunarja. Sr. Aurea malajr fet et klinika f wa da mill-klassijiet fejn kuljum kienet tara u taqdi bl-ikbar im abba u g otja lill-pazjenti. Ma kienx hemm orarju, ji ifieri l-pazjenti, li afna drabi kienu jimxu mili twal biex jaslu g all-klinika, g all-kura jew g all-mediçini, kienu ji u f kull in, xi drabi ukoll bil-lejl, alli ji u moqdija. Sr. Aurea kienet tifta il-klinika kuljum. Tilqa hemm lil kull min ji i biex jiddewwa, tag ti mediçini g all-u ig, tie u l-pressjoni, tiççekkja d-diabete, tag ti pariri kemm materjali kif ukoll spiritwali. Hemmhekk Sr. Aurea kellha afna esperjenzi sbie u xi drabi wkoll ta qsim il-qalb, speçjalment meta l-pazjenti kellhom ji u me uda o sptar g aliex kienu jkunu gravi. Mhux l-ewwel darba li Sr. Aurea kellha taqbad il-karozza tag ha u ssuqhom hi stess g all-isptar g all-iktar kura. U xi ng idu g aççelebrazzjonijiet li kien ikollna fil-knisja lokali? H a w n h e k k k u l a d d jipparteçipa mill-a jar li jista, kant, daqq tattnabar u strumenti o ra muωikali, eçç, u Ωfin. Tfal, Ωg ar, adolexxenti, Ωg aωag u anke nisa u r iel adulti, kul add jo ro g all-purçissjoni u jie u sehem fiω-ωfin mad-daqq tal-istrumenti u mal-kant tal-kor tal-knisja lokali. G all-offertorju l-istess, purçissjoni ta nies bl-offerti mill-g alqa tag hom stess, min bil-qam irrum, bilpatata, faωola, axix, frott, dqiq, bajd u xi ti ie a wkoll! Kul add skont kif u kemm jista jag ti, basta jie du sehem attiv fl-g otja tag hom lill-persuni ifqar minnhom. Dan kien ukoll il- las lis-saçerdot li jkun ie mill-bog od biex iqaddes il-quddiesa tal-óadd. Fl-Avvent u fir-randan, imbag ad, jippruvaw jag mlu xi a a iωjed mis-so;tu: per eωempju, iωuru l-morda, jag tu g ajnuna lil min hu ifqar minnhom billi ji brulhom ikel, xi sapun u affarijiet o ra neçessarji g all- ajja ta kuljum. Is-sorijiet l-o ra tal-komunità kienu jg allmu fl-iskola primarja li fta na a na wkoll. Trid tara t-tfal ejjin g alliskola: min afi, min bi wejje mqatta, eçç, però kollha kemm huma erqana biex jitg allmu. Dak l-aqwa. Malmedda tas-snin it-tfal imbag ad g amilnielhom uniformi, ground fejn jilag bu u affarijiet o ra me tie a g all-skola. Wara l-iskola s-sorijiet kienu jkunu mpenjati b attivitajiet o ra mportanti: tag lim tad-duttrina lit-tfal, laqg at g all- Katekisti; Leaders tal-knisja, programmi g aω-ωg aωag, gruppi tat-tfal li jiωfnu nhar ta Óadd, il-kor tal-knisja lokali, u gruppi tal-catholic Women s Association (CWA). Dawn kienu afna ta support kemm lill-knisja lokali u anke lillparroçça. Hemm afna iktar xi ng idu g aliex esperjenza twila ta afna snin fil-missjoni ma tistax ti borha f pa na wa da. Però jekk ikollok tag sarha fi ftit kliem hi din: Óidma, Servizz u G otja bla ma taqta ta m abba, fer, tbatija u sagrifiççji lil Alla u lill-proxxmu l-iktar fqir. Din hi l-óajja Missjunarja. Óajja ta g otja s i a b alma kienet dik ta Kristu li g aωilni biex nimxi warajh mill-qrib. G alhekk kura g eωieω qarrejja, speçjalment jekk inti Ωag Ωug /a. Jekk il-mulej isejja lek g all- ajja ta saçerdot jew persuna ikkonsagrata, qatt taqta qalbek, g id IVA bil-fer u bl-im abba. Itolbu g alina alli nkomplu l- idma tag na ma Kristu li sej ilna. ALLA JÓOBB LIL MIN JAGÓTI BIL-FERÓ

36 36 Ìunju 2011 Nru. 105 Luminaria Sr. Virginia Muscat, fis-seklu Mikelina imwielda n-nadur, G awdex fis-17 ta Mejju G adha Ωg ira ta sittax-il sena da let soru mas-sorijiet Fran iskani tal- Qalb ta Ìesù. G amlet l-ewwel professjoni reli juωa tag ha fit-3 t Awwissu 1961 u wara n-novizzjat intbag tet ta dem Malta fl-istitut ta San ÌuΩepp, il-óamrun ma afna tfal subien orfni fejn damet f dan il-kunvent 20 sena ta idma mat-tfal. Hi kienet ta dmilhom il-jersijiet u l-kalzetti bil-magna tas-suf. Wara dan iω-ωmien kollu f Malta iet trasferita fil-kunvent ta Ìesù Nazzarenu, ix-xag ra, fejn ukoll hemmhekk kompliet bil- idma tag ha ta ajjata u kellha g al qalbha wkoll it-tag lim tad-duttrina tat-tfal iω-ωg ar. Wara li damet 14-il sena ta dem f dan il-kunvent iet trasferita din id-darba filkunvent ta ra al twelidha, in-nadur, fejn issa ilha hawn g al dawn l-a ar sittax-il sena, dejjem sejra bil- jata tal- wejje sagri g as-saçerdoti u anke tal-parroçça tag na. G alhekk wara din il- idma kollha g al glorja t Alla din is-sena qieg da tfakkar g eluq il-50 sena ta ajja reli juωa u flimkien mag ha nirringrazzjaw lil Alla g ad-don sabi tal-vokazzjoni li Alla taha, lilha u lill-knisja li huwa l-ikbar don u rigal li Alla jista jag ti lill-familja u lill-persuna nnfisha. G alhekk minn hawn in e u lill- enituri biex jitolbu lil Alla jsejja lil xi add minn uliedhom u j a g t u k a s t a s - s e j i e t l i j a g m l i l h o m, g ax Alla g adu l-istess isejja dejjem Ωg aωag eneruωi biex i allu kollox biex imorru ja dmu filg alqa tieg u. Dun Michael Said, saçerdot mill-parroçça tag na, li nhar il-ìimg a, 27 ta Mejju, a l-pussess ta kappillan talparroçça ta San Pawl Nawfragu, il-munxar. Fr. Joseph Marcel Portelli, imwieled Malta iωda jg ix l-istati Uniti tal-amerka. Missieru huwa mill-g arb u ommu min-nadur. Ftit jiem wara li twieled ie mg ammed filparroçça tan-nadur. Fr Joseph Marcel ie ordnat saçerdot fl-20 ta Mejju 2011 mill-isqof Joseph R. Cistone, D.D. fil- Katidral tal-assunzjoni ta Marija fid-djoçesi ta Saginaw, l-amerka, Nhar il-óadd, 12 ta Ìunju 2011, Fr Joseph Marcel g amel l-ewwel Quddiesa Solenni fil-parroçça tag na. Nawgurawlhom: AD MULTOS ANNOS Rebecca Bonello, ta 12 il-sena mir-ra al tag na tan- Nadur li reb et it-42 edizzjoni tal-festival Marjan li nωamm nhar is-sibt, 21 ta Mejju 2011, fl-oratorju Don Bosco bilkanzunetta Nitolbuk Marija. Rebecca iet l-ewwel fil-kategorija B u reb et ukoll l-overall performance b 280 punt biex b hekk kienet dikjarata r-rebbie a ta dan il-festival organizzat mil-le jun ta Marija. F Diçembru 2009, Rebecca g addiet g all-finali tal-junior Euro Song minn 66 parteçipant bil-kanzunetta TOYS fejn kienet spiççat fir-raba post (ara Luminaria, Nru. 99, Diçembru 2009, pa na 34). Filwaqt li ng idulha prosit g al dan is-suççess, nawgurawlha iktar suççessi fil-futur. Il-Bord Editorjali. Ad Multos Annos. Anglu 13th December Street, Nadur, Gozo. Tel: SNACK BAR & TAKE-AWAY Opening Hours: am 2.00 pm 5.00 pm onwards

37 Luminaria Nru. 105 Ìunju Ç. Il-Folklor. 1. Nhar l-erbg a tat-tniebri jkeççu l Ìuda. Skont ktieb jismu Il-Fizzju tal-ìimg a l-kbira li kien are bil-latin u bil-malti, fl-1859, miktub minn Ìann Patist Falzon ( ) li kien BormliΩ, g ax il-ktieb fih kliem li tisimg u in-na a l-o ra, b al Ωbriga, g al spiçça, u jixilg u g al jixeg lu, nhar l-erbg a tat-tniebri fil-g axija, il-qassisin ikantaw in-notturn, il-lawdi u l- matutin g al Óamis ix-xirka. Matul il-kant, fi tmiem kull salm jitfu xemg a, minn dawk il- mistax-il wa da li jkun hemm quddiem l-artal fil-kandelabru g amla ta trijanglu fuq lasta bis-saqajn, jg idulu barabbas. Sewwasew dil-kelma trid ti i barabass, isem ta xitla tal-familja tal-iskrofulaçji, (Verbascum thapsus), li a na tixba ha g andna lil xatbet l-andar, (Verbascum sinuatum), mill-mod kif tikber, qisha trijanglu. Billi, kif jg idilna Dun Fran isk Agius, kull xemg a tal-barabbas jg idulha xemg a ta Barabba, wie ed ma jistag ibx kif ie dal-isem. Fl-a ar tal-matutin, qabel jitkanta l-benediktus, jitkanta l-vers: Il-bniedem li wrieni bubitu: li kont ittamajt fih, bir-responsorju: Li kien jiekol il- obω mieg i: nassas g all-qerda tieg i bi tradiment kbir. Dan il-kant u ta warajh bilfors iwaqqa l- sieb fuq Ìuda, g ax l-antifna tissokta: It-traditur imbag ad tahom is-sinjal u qalilhom: Dak li nbus huwa hu, Ωommuh. U wara li jkantaw l-innu ta Ûakkarija, ter a l-antifna ta qabel. Huma u jkantaw il-benediktus, ix-xemg at tal-barabbas li jkun fadal jitfuhom wa da wa da u j allu ta fuq nett. Jintfew ukoll is-sitt xemg at ta fuq l-artal u warajhom it-tazzi tal-lampiera kollha, flimkien mad-dwal l-o ra u jaqa dlam çappa fil-knisja, imnejn ej l-isem l-erbg a tat-tniebri, tad-dlam. Huma u jtennu l-istess antifna fuq it-traditur, ix-xemg a ta fuq il-barabbas ine uha u jqeg duha ta t l-artal, inna a tal-lemin ta min i ares. Mill-antifna jg addu g allvers: Kristu sar g alina ubbidjent sal-mewt. Jag lqu bilkant tal-miωerere u b talba. Malli jg idu Ammen, kemm il-kleru u kemm l-abbatin, li jkunu jistennewh dan il-waqt b al Erwie tal-purgatorju, jibdew i abbtu, il-qassisin b nofs qalb, imma l-abbatini l-g ors tag hom, b al meta jdoqqu l-qniepen tal-quddies b kemm g andhom sa a fil-glorja ta Óamis ix-xirka u ta Sibt il-g id. A na, ix-xag ra, meta konna tfal, konna ng idu li dak il- in il-qassisin kienu jkunu jkeççu l Ìuda. Niftakar lil Toni Sacco, tal-ormok, id-deffien, li kien joqg od f g orfa biswit ir-razzett tal-qasam fuq ir-ri taz-zuntier tar-ra al, ftit qabel jibda t-ta bit, kien jitla bis-serqa fuq l-artal ilma ur taparsi biex jisraq l-ostji mit-tabarnaklu miftu u fierag. Toni, malli kien jisma t-ta bit, kien ja rab ji ri l isfel u jdub kemm ili ng idlek. 2. Is-Si ra ta Ìuda. a. Il-Óarruba ta Ìuda jew iç- Çerçis, (Cercis siliquastrum). Is-si ra jew il- arruba ta Ìuda, li ssibha tikber filpajjiωi ta madwar il-mediterran, pajjiωna j obbu j awluha mal- nub tat-toroq u fil- onna tal-gvern u tan-nies, l-iktar im abba l-inwar jag tu fil-vjola qishom tal-ful, li to ro qabel tra as fir-rebbieg a, meta tkun g adha g erja mill-weraq. Hi si ra mill-familja tal-ful, il-fabjaçi, li dari konna nsibuha tal-papiljonaçi, g ax il-fjura qisha farfett, u b al ful tag mel l-imωiewet. Isibuha l- arruba ta Ìuda, g ax barra li tag mel l-imωiewet çatti qishom il-ftajjar tal-piωelli, il-werqa tag ha tag ti lem a lil tal- arruba u tinbaram ukoll b al tag ha. Biss mhix si ra li tikber b al arrub g ax ma tog liex iktar minn g axar metri, u dawk li jkollna mat-toroq huma wisq iqsar. L-inwar jo or u miz-zokk ta g amnewwel, g enieqed g enieqed minn kull ferg a u jlibbsuha b lewn vjola amrani. Jekk is-si ra tkun g al kenn fejn ir-ri ma ja qarhiex u jneωωag hulha, idumu iktar fuqha u l-fjoritura titgawda iktar. La tg aqqad tag mel miωwet çatt twil xi g axar çentimetri u la jsir minn a dar jiblieq fil-kannella. La jinxef jinqasam u jxerred iω-ωerrieg a mal-erbat irjie, kemm bir-ri u kemm bix-xita. G alhekk g andek issibha tikber we idha fil-moxa jew f xi wied. Il-le enda tg id li jsibuha s-si ra ta Ìuda g ax mag ha kien tg allaq meta nfena bil-g ali talli lil img allmu kienu sallbuh tija tieg u. Jiena smajt li l-fjura minn bajda kienet maret bil-mist ija meta loqma aωina b alma kien Ìuda, minn daqshekk si ar li hawn, lilha kellu jsib biex tg allaq. Billi tnawwar dejjem abta tal- Ìimg a l-kbira, il-jum li fih kien tg allaq Ìuda dat-twemin donnu g andu mis-sewwa. G ax tg id fl-ewwel xbieha tieg u mg allaq li waslitilna, is-si ra hi mneωωg a mill-weraq u xejn mhi g alja g ax saqajh kemm kemm ma jmissux mal-art. Biss ilg a eb kbir tieg i hu li l-ftit frieg i li fiha donnhom mimlija fjur rqaq u s-si ra xejn mhi kursala, b zokk irqiq u b ferg a irqaq, li ma tridx wisq biex iççaqçaq u tix tu mal-art. Din ix-xbieha hi minjatura fi ktieb tas-sitt seklu, li jsibuh il-kodiçi ta Rossanu, miktub bil-grieg. Lil Ìuda l-ewwel narawh irodd il-flus lil Qajfas li qed jurih b idejh it-tnejn li ma jridhomx, u mbag ad narawh mg allaq. b. Il-Luq, (Populus alba). Il-luq, dari jg idulu çopp, mill-isqalli, hu si ra li t obb l- ilma. G alhekk Malta g andek issibha tikber mal-widien, b all-wied tal-buskett, li iktar il isfel jaqbad ma Wied il-luq, ismu mieg u, il-wied tal-qlejg a, Wied ir-rum u

38 38 Ìunju 2011 Nru. 105 Luminaria l-wied ta G ajn Ri ana, u f G awdex, fil-wied ta Marsalforn u l-ie or tax-xlendi. Malta, il-luq issibu wkoll lejn l-imta leb, Bin emma, il-girgenti u l-ba rija. Il-luq tarah jitqaççat il fuq sa tletin metru. G alkemm tal-gvern itellg uh fuq zokk wie ed b al si ar o ra, tg idx kemm italla bg ula minn ta t. G alhekk, il-bg ula jekk t allihom malajr jibdlu wied f mas ar. Mill-banda l-o ra ma tridx wisq biex ixerridha. Il-luq jinωa mill-weraq fil- arifa u jer a jilbes firrebbieg a, meta s-si ra tnawwar u to ro xniexel s a ta fjuri bojod imsenngin bil-kannella u msenslin ma xulxin qishom denb il- aruf. La jinxef iwaqqa, imma warajh ma j allix frott, g ax is-si ar huma r iel ir-rink. Minn hawn il-qawl: Mis-si ra tal-luq la tiekol u la dduq. Issa l-weraq mdarras tal-luq minn fuq jidher a dar tant skur li mill-bog od tarah iswed, filwaqt li minn ta t tarah bajdani g ax muswaf. Tant jidher abjad li xi drabi ta sbu fidda. Billi l-werqa tirtog od mal-içken Ωiffa, daqqa tidher sewda u daqqa bajda, dejjem tkan i. Im abba f hekk, G awdex, il-luq hu miωmum faççol b al Ìuda, u g alhekk smajt min isibha is-si ra ta Ìuda. ç. Is-Sebbuka, (Sambuca nigra). Is-sebbuka, kif insibuha G awdex, hawn min isibha s-sebuqa, is-sebbuqa, jew, b al Dun Fran isk Agius, is-sebuka, u sa ansitra bl-isqalli, b al Karmenu Penza, is-savuka, jew bit-taljan, b al Ìanni Bor, is-sambuka. G all IngliΩi din is-si ra mhix lief is-si ra ta Ìuda. Malta u G awdex barra din is-sebbuka g andna wkoll is-sebbuka salva a, (Sambuca ebulus), si ra li g andha ri a timbuttak u hawn min isibha n-nittiena. Dawn iω-ωew si riet ftit tiltaqa mag hom pajjiωna, wa da aktarx fid-djar jew fil- onna b all-buskett, Malta, u l-pergla, G awdex, u l-o ra fejn issib l-ilma b all-ìnien il-kbir u Ìnien Fieres, Malta, u Ìnien Xibla, ix-xag ra, G awdex. Is-sebbuka tog la mal-g axar metri. T obb tni em, ji ifieri ti ri ta t l-art u ttella afna frieg i. Il-werqa adra skura, tleqq u tkun g amla ta lanza, u mqassma f werqiet o ra Ωg ar, minn amsa sa disg a l-wa da. Twarrad f Mejju, bukketti bukketti ta fjuri rqaq bojod ifu u. La tg aqqad jidhru g enieqed ta boçoç suwed, Ωg ar daqs iω-ωinωel. Billi s-sebbuka dari kienet imfittxa g al kull marda li kien hawn ta t il-kappa tax-xemx kienu j awluha fil- onna g al-lest la kemm tid ol u taqta. Tant kienet miωmuma li tfejjaq mard li Guido Lanfranco jg id li kien hemm tabib li hu u g addej min g aliha kien isellmilha. Giovanni Gulia, imma, isemmi biss li l-weraq kienu jqeg duh fuq l-irsipla, infjammazzjoni kerha. La s-sebbuka l-ingilterra miωmuma b si ra li tg allaq mag ha Ìuda, hemm, min jemmen li jekk imissuha tag mlilhom id-deni. Óadd ma jissogra jaqta atab minnha jew ida al il-ward ifu tag ha id-dar jew jag mel g odod miz-zokk tag ha. Jemmnu wkoll li sa dellha joqtol ix-xtieli l-o ra u min ifettillu jie u g amωa ta tha ji rilu l-istess. Miskin hu min jin era b atba minnha g ax qatt ma jfiq, idewwi kemm idewwi, u jtabbab kemm itabbab. Gwaj g at-tarbija li traqqadha f nieqa mg aqqda bl-injam tag ha g ax ajja qasira jkollha. Imma re itha tbieg ed id-dubbien u Ω-ΩnaΩan. G alhekk issibha tikber kull fejn jista jin abar id-dubbien, fid-djar u fir-rziezet. Mill-banda l-o ra hemm IngliΩi li jemmnu li lil Ìesù kienu sallbuh fuq salib li kien zokk ta sebbuka. G alhekk qatt ma tmissha sajjetta u jekk t awwilha mad-dar, tbieg ed kull deni u s-s a ar. Weraqha wkoll ibieg ed kull se er u jfejjaq kull mard. d: Il-ÌummajΩa. Jekk Ìuda tg allaq b abel kif jg id San Mattew u ralu dak li jg idilna San Luqa, ji ifieri li nqasam u msarnu ar ulu barra, kif ukoll dak li jg idilna Papija, li x in waqa fl-art ma kienx miet, imma g aff uh ir-roti ta karru u faqg uh, liema setg et kienet is-si ra li kien tg allaq mag ha u ralu dan kollu? Ìuda kif are mit-tempju mirg ux u mtaqqal bil- tija g ax b g emilu kien se jixtered demm innoçenti, aktarx qabad it-triq li tie du g all-wied ta Qedron u mexa l isfel mieg u g al ra lu, Qirjot. Is-si ra li tg allaq mag ha riedet tkun fil-qabda, fit-triq stess, g ax ma damux ma sabuh imxewla mal-art g al Ωaqqu b imsarnu kollha barra. Is-si ra riedet tkun g olja biex seta ddendel minnha u x in waqa fl-art inqasam. Fl-a arnett il-frieg i tag ha kienu maqtug in biωωejjed mill-art biex in-nies setg et tg addi minn ta tha bl-in enji b alma a na ng addu bil-karozzi minn ta t is-si ar li g andna mat-toroq. Issa l-palestina, si ra b al din, li ssibha tikber mattoroq, f sa itha biωωejjed biex tixxabbat mag ha u g olja biωωejjed biex in-nies tg addi minn ta tha, mhix lief il- ummajωa, (Ficus sycomorus). Isimha bil-grieg, sikomoru, ifisser tuta li tag mel it-tin, g ax is-si ra tixbah afna lit-tut, imma tag mel tin li biex isir irid jiddakkar b at-tieni boton tal-bajtrija tag na. F San Luqa naqraw li kif Ìesù kien die el Ìerikco Ûakkew, il-kap tal-publikani, ji ifieri dawk li kienu ji bru il- ara, ietu x-xewqa li jara lill-profeta li ismu kien fuq fomm kul add. Billi kien fih xiber nies, u Ìesù kien imdawwar b kotra nies kul add iross fuqu, ieh f mo u li jixxabbat ma ummjaωa li kien hemm fil-qabda fit-triq, alli hu u g addej Ìesù minn ta tha jarah bil-kumdità kollha. Kif Ìesù kien ta t is-si ra u lem u qisu buqrajq o fiha, waqaf u stiednu jinωel g ax kien se jid ol g andu. Il- ummajωa hi si ra tal-afrika li ssibha tikber fuq l-ekwatur bejn it-tropiku tal-g akreb u t-tropiku tal- Bodbod, dejjem mil uqa sew mix-xemx, barra mill-foresta sfiqa u dejjem mniddija tal-kongu. Is-si ra mis-sudan, fi Ωmien il- a ar il- did, meta il-bniedem beda ja dem ir-raba u jrabbi l-bhejjem, niωlet l-e ittu u minn hemm qabdet it-triq g all-palestina u l-libanu. Tikber ukoll il- Jemen. Billi qisha tina selva a, il- ummajωa iddakkarha ΩunΩana rqiqa, (Ceratosolen arabicus), li tg ix fuqha. Issabi a hi li din iω-ωunωana ma ssibhiex l-e ittu u lanqas il-palestina, imma Alla jbierek, iωωomm, tg aqqad u ssajjar il-frott. Ìara li l-fella in, il-bdiewa tal-e ittu, inteb u sa minn qabel bdew id-dinastiji tal-farg uni, iktar minn amest elef sena ilu, li jekk il-frotta tag mlilha naqra ta tiçrita, iωωomm u ssajjar.

39 Luminaria Nru. 105 Ìunju Il-Professur Ìanni Bor, botaniku ta ila, g at-tin li jrid jiddakkar bi ΩnajΩna o ra biex iωomm, qal li biωωejjed tniggiωlu fommu jew il-qoxra b labra biex iωomm u s-si ra ma tobωqux u twaqqg u. Milli jidher dan kien ix-xog ol li kien tafag ha jag mel ir-ra al G amos, fis-saltna ta IΩrael, meta adha mieg u Amasija, il-qassis tas- Samarija. It-tradutturi tal-bibbja tg idx x wa da t awdu biex jg idulna xog lu x kien, min jg id jiωbor, min jg id ji bor il-frott, u min b al Saydon, eles u qalilna li kien ja dem fil- ummjaω. Jien lill-bωengula li g andi fil- ardina da altilha labra tar-ras fil-fomm ta kull frotta meta ja bat jitbexxaq biex minnu tid ol iω-ωnajωna u ddakkru u admet, g ax ma beωqitux. Is-sigriet qieg ed fit-taqsim tal-inwar ir iel li aktarx issibhom mal-fomm u l-inwar nisa li jkunu iktar il ewwa fil-frotta. 1. Il-BorΩa ta Ìuda. a. L-Istorja. Hawn min jg id li Ìuda ng aqad mal-appostli billi kien jemmen li Ìesù ta Nazzaret, b ala l-messija bin David, kien se jer a jwaqqaf mill- did is-saltna ta IΩrael. Dan it-twemmin, kemm fost l-appostli u kemm fost id-dixxipli, kien baqa sa wara Ìesù kien qam minn bejn l-imwiet, u l-insara ewlenin kienu jg idu, ma tmiem l-apokalissi: Marana tha, Sidna ejja. G alhekk kien hemm min qal li Ìuda, f din is-saltna, kien qed jistenna li jkollu t-teωor f idejh. B ala bidu kien Ωamm il-borωa tal- emg a f idejh. BorΩa b al din ma setax ikun fiha wisq, g ax kulma kien ikun fiha kienet l-g ajnuna li w ud min-nisa li kienu marru wara Ìesù kienu jitfg u fiha. Dawn in-nisa kienu dawk li Ìesù kien fejjaq mill-mard b al Marija l-madaliena. San Ìwann jg id li Ìuda kien alliel u kien ibill subg ajh minnha. Kien bit-tama li jmissu kemxa flus mielha, meta img a qabel l-g id, kif Ìesù kien Betanja, resqet Marija, o t Marta u LaΩΩru, kissret kus bil-fwie a tan-nard safi jiswa tliet mitt dinar, il- las ta addiem f sena, u sawbitu fuq rasu. Ìuda gerger mag ha u qalilha: G alfejn dal- ela kollu? Stajna beg nieha u l-flus qassamniehom lill-foqra. Ìuda qal dan g ax mill-ftit flus li kien ikollu fil-borωa kien ikollu jwieωen lill-foqra wkoll, g alkemm kien ji i jaqa u jqum minnhom. L-appostli kienu jafu li l-g ajnuna lill-foqra kienet f idejn Ìuda, g ax x in huma u jieklu fl-a ar Çena, lil Ìesù semg uh jg idlu: Dak li g andek tag mel fittex ag mlu, huma asbu li kien qallu biex jg in lill-foqra biex ikollhom alli jixtru l- aruf tal-g id. Billi Ìuda kien il-burωar tal- emg a li kien hemm madwar Ìesù, imorru mieg u kulfejn imur hu, Ìuda seta dejjem kellu borωa flus f idu, imma dik li naraw fix-xeni tal-a ar Çena u fl-ort ta Ìetsemni, wara li kien ftiehem ma Qajfas u s-sinedriju u daqqewlu tletin biçça tal-fidda s an s an, il-borωa sar fiha tifsira ta tradiment. Kull biçça flus li da al Ìuda jg idu li kienet tal-fidda li soltu jitfg u fit-teωor tat-tempju. Din il-biçça kienet ittetradrakma Feniçja. Ix-xekel kien isarraf daqs l-istater tal-van elu. Jissemma li meta Pietru, xott daqs frawla, jekk jaqa fl-art ma jag mel ebda oss, sab ma wiççu lil dawk li kienu ji bru t-taxxa tat-tempju, biex wiççu ma jaqax sal-art, Ìesù qallu biex jitfa xlief imsannar fl-ilma tal-g adira ta ÌennaΩeret u f alq il- uta li jaqbad kellu jsib stater. Dan l-istater kien biωωejjed biex i allas kemm it-taxxa ta Mg allmu u kemm tieg u. b. Fl-arti. Fl-arti, lil Ìuda a na mdorrijin narawh iωomm borωa taç-çarruta f idu mo bija, kif kien f tarf sabru jiekol ma Ìesù u s abu fl-a ar Çena, ng idu a na kif pin ieh Leonardo da Vinci. Narawh ukoll bil-borωa mo bija wara dahru hu u jbus lil Ìesù fl-ort ta Ìetsemni kif pin ieh Giotto, liebes mantell isfar skur, il-lewn tat-tradiment. Fi xbihat o ra lil Ìuda narawh bil-borωa f idu hu u jiftiehem mal-qassisin kif lil Ìesù kellu jer ihulhom f idejhom, kif pin ieh Giotto wkoll fil-kappella tal-arena, Padwa. Int u die el fil-kripta tal-katidral ta Modena, hemm alturiljiev tat-tnax-il seklu, fejn naraw l-borωa qieg da f idejn wie ed mill-qassisin li hemm ma Qajfas, filwaqt li Ìuda qed jilqa idu g aliha. Tiskanta kif l-iskultur lil Ìuda g amillu l-awrjola li soltu naraw ma ras il-qaddisin. Jg idu li din ix-xena kienet dehret l-ewwel darba f salterju Moska fiddisa seklu. Fil-Punent insibuha Franza, il-ìermanja u l-italja, fost l-o rajn f affresk ta Duccio, Sjena. Il-borΩa ter a titfaçça x in da al it-tempju biex ire a lit-tletin biçça tal- fidda lil min kien xtrah bihom. Meta Qajfas asel idejh minnu, Ìuda qabad u sabbathom mal-art, u b herra kbira telaq il barra ifittex ma xhiex jitg allaq. Malta ma nistax ma nsemmix il-borωa ta Ìuda li nara f inçiωjoni ta Albrecht Duhrer, ( ), li hemm ilkatidral tal-imdina. Fl-inçiΩjoni tal-a ar Çena, naraw lil Ìuda l-a ar fuq na a ta mejda tonda b idu mistrie a fuq irkopptu, imma hu u jbusu fl-ort ta Ìetsemni, b id wa da qabad id Ìesù mis-seba l-werrej, u b tal-borωa jg annqu u ja biha wara dahar Ìesù. San Ìwann tal- Belt, f arazza ta Nikola Poussin, ( ), filwaqt li Ìesù mal-appostli l-o ra kienu qeg din madwar il-mejda jitqarbnu, lil Ìuda narawh qam u iere il barra bil-borωa dejjem f idu. Biss l-iktar li l-poplu jaraha lill-borωa ta Ìuda, meta jmur xi w ud mill- afna purçissjonijiet tal-ìimg a l-kbira li g andna kemm Malta u kemm G awdex. G all-ewwel li bdew il-vari tal-ìimg a l-kbira kienu jkunu tmienja, li nsibuhom tal-ort, tal-kolonna, tal-porpra jew l-aççjomu, tal-img obbi jew tar-redentur, tal-veronka, dari tal- Bronka, il-vara l-kbira, il-monument, b Ìesù mejjet, u fl-a ar nett lid-duluri. Kien fl-1961 li Malta tfaççat l-a ar Çena, Óal Qormi, li baqg et we idha Malta. Hekk ukoll G awdex, l-a ar Çena, baqg et biss iω-ûebbu, fejn naraw lil Ìuda bilborωa mo bija. Il-Bewsa ta Ìuda, imma xterdet mhux aωin fost il-vari tal-ìimg a l-kbira, u tixtered iktar fis-snin li ejjin. Jien ma ng id xejn nara l-purçissjonijet dejjem jikbru, imma ma nifla x nara dawk is-si ar taω-ωebbu, jinqatg u Ωg ar g al tal-ort u g al tal-bewsa ta Ìuda. Kieku kellhom jinqatg u Ωew si riet kull sena g al kull purçissjoni, kieku rridu madwar erbg in si ra fis-sena. PajjiΩna, mg otti bini u tarmak, ma jifla x g al din il-qerda kapriççuωa kull sena g al spettaklu ta ftit sig at.

40 40 Ìunju 2011 Nru. 105 Luminaria ç. Il-BorΩa ta Ìuda, (Calceolaria crenatiflora). Jien l-ewwel darba li ltqajt mal-isem bil-malti ta din ix-xitla tal- onna fuq il-blat, kien fid-dizzjunarju tat-tabib Edoardo Magro, mill-ingliω g all-malti, li kien ar u l-gvern fl Dix-xitla qabel xterdet mad-dinja kienet tikber l-amerka t Isfel. Hi bin ixxemx, imma mhux qawwija u tobg od l-arja xotta. Hemm minnhom qerqnin li ma jikbrux iktar minn xiber, imma hemm minnhom li jsiru s ajjar m og la ra el. Hawn Malta jixirqu lil min ikollu l-blat mikxuf fi nien g ax g andhom se er biex jg attuh, basta jkollhom si ar o ra g ar-rwie mix-xemx qawwija u jkunu mal- ajt tan-nofsinhhar biex ikenninhom millin azz tax-xitwa. Il-borΩa ta Ìuda hi xitla tal-familja tal-iskrofularjaçji, li minnha Malta g andna g axar eneri. Forsi l-iktar minnhom li tag ti lem a lill-borωa ta Ìuda hi l-papoçça tal-madonna, li minnha g andna l- amra u l-bajda. B alha, il-papoçça tal-madonna jkollha x-xoffa ta fuq u x-xoffa t isfel. Filwaqt li x-xoffa ta fuq tal-fjura tal-borωa ta Ìuda tkun qisha buta daqs naqra, t isfel tikber u ssir g amla ta borωa jew papoçça li jilbsu ewwa, l-iktar in-nisa. Mill-g amla tax-xoffa t isfel qisha papoçça ej isimha bil-latin u bl-ingliω. Im abba li x-xoffa t isfel qisha gangala ta dundjan bir-ronda, wie ed jista jxebbahha wkoll mal-papoççi ta Malta, (Linaria pseudolaxiflora) u l-papoçça ta tliet werqiet, (Linaria triphilla), g ax dawn g andhom b al doqna qisha qarn ta t xoffithom. G al dak li hu weraq, dan jixbah lil tal-liedna, imqassam qisu s-swaba tal-id. Mill-iskrofularjaçji li g andna, dalweraq jixbah lil taç-çimbalarja, (Cimbalaria muralis), xitla li tikber mal- itan jew mal-blat fejn ix-xemx ma ta raqhiex. Fi klima b al tag na, fejn ix-xemx tag millek ixxhur tag ti fuq qaddisna, l-a jar li wie ed jag mel hu li tiωrag ha la jikser is-sajf biex tla aqha alli to ro il-fjuri s-sena ta wara qabel ma tikkarga x- xemx. G an-nofs ir-rebbieg a tibda tifta il-fjuri u tibqa sejra sa meta tie u s-s ana tas-sajf. Il-fjuri jkunu bukketti bukketti sofor karg imtekka bl-a mar jew tapit ta fjuri wa da dejn l-o ra, kollha omor nar. 3. Il-Bewsa ta Ìuda. G al Ìuda il-bewsa li kellu jag ti lil Ìesù kif kien imdawwar bl-appostli fl-ort ta Ìetsemani, kienet s- sinjal miftiehem mal-iωbirri tas-sinedriju biex ja tfu lil Ìesù, jorbtuh u jkaxkruh g ad-dar ta Qajfas, fejn kien hemm atnu Anna, li kien il-qassis il-kbir qablu, flimkien mal-kunsill kollu tal-lhud jistennewh bil- erqa alli jaqtg uhielu g all-mewt u je ilsu minnu darba g al dejjem. Ìuda kien asibha minn qabel biex jersaq ibusu, l- ewwel nett biex minn g alih iqarraq b Ìesù u bi s abu l-appostli u t-tieni nett biex l-iωbirri ma jmorrux jaqbdu wie ed b ie or, billi Ìesù fost it-tnax kellu lil utu, fosthom jg idu li Ìuda Taddew kien fula maqsuma mieg u. Barra li l-iωbirri qajla kienu jafu lil Ìesù sewwa, jekk fosthom kien hemm min asel rah ol-folla Ìerusalemm, bil-lejl ta t is-si ar taω-ωebbu bniedem mhux lakemm tikkonoxxih minn ie or. Kif jg id il-van elu, Ìuda qabel telqu qalilhom: Dak li nbus kif naslu fil- nien se mmur fuqu u nbusu, aqbduh u qammtuh. G alhekk malli Ìuda kien wasal fl-ort imexxi l-iωbirri u l-g ases bil-fanali jixeg lu, bit-toroç vampa nar u armati sa snienhom donnhom ejjin jaqbda alliel, ma setax ma n asadx la jsib lil Ìesù wieqaf quddiemu jistennieh. Tg id Ìuda biesu lil Ìesù? Tlieta mill-evan elisti jg idu li Ìuda kien baqa sejjer fuqu u bil-wiçç tost kollu qallu: Is-sliem g alik ja rabbi! San Luqa jωid li Ìesù qallu: Ìuda, int b bewsa trid ter i lill- Bniedem f idejn l-g edewwa? Imma San Ìwann jg idilna li kif waslu l-iωbirri, Ìesù mar fuqhom u staqsiehom: Intom g al min ejtu? Huma we buh: G al Ìesù ta Nazzaret. G alhekk Ìesù qalilhom li kien hu u talabhom biex lill-o rajn i alluhom imorru g al xog olhom. Mela, skont San Ìwann, Ìesù lil Ìuda kif qallu: Int b bewsa trid tittradani? warrbu minn quddiemu u mar jilqa lill- gajta Ωbirri u g ases. Imma biesu jew le, g al Ìesù u l-appostli, kif ukoll kull min qara l-istorja, dil-bewsa kienet tfisser tradiment. Shakespeare fid-dramm Kif Tog ob Lilek, (III, 4,7), i ib lil RoΩalinda u lil ku intha Çelja, fil-foresta ta Arden jit addtu fuq il-ma bub ta RoΩalinda. RoΩalinda, biex taparsi ta bilha qaltilha li sa ansitra xag ru kien falz. L-o ra biex tkompli mag ha qaltilha: Iktar amrani minn ta Ìuda. Mhux hekk biss, imma l-bews tieg u, missieru Ìuda. Dan l-a ar kliem iwassalna biex ng idu xi a a fuq ix-xag ar ta Ìuda.

41 Luminaria Nru. 105 Ìunju Matul is-sena kollha a na niççelebraw diversi festi, w ud kbar u o rajn inqas. Il-festi huma kollha sbie, huma mument ta fer g alina lkoll, g alhekk jissej u festi, çelebrazzjonijiet. Imma l-festa wa danija li lilna n-nadurin timliena b fer speçjali, hija bla dubju ta xejn, il-festa tal-imnarja, festa kif jixhed isimha stess, timliena u tixg elna b dawl ta fer, g aliex fiha u biha, a na n-nadurin niççelebraw u niffeste jaw ir-reb a glorjuωa tal-patruni tag na San Pietru u San Pawl. Ruma li tqishom b ala l-missirijiet u patruni tag ha, tifta ar bl-appostli San Pietru u San Pawl u bir-reb a tag hom, g aliex kienu huma u mhux il- rajjiet l-o ra li nis u l-istorja tag ha, li g amluha awhra tal-bliet kollha tad-dinja kollha. Kienu huma li b demmhom asluha u nadfuha mill-paganiωmu tag ha, biex g amluha l-belt Eterna. Xejn inqas a na n-nadurin ukoll ta kull sena, sa minn Ωernieq l-istorja, dejjem g oωωejna u ççelebrajna bil-kbir lil dawn il-prinçipijiet tal-appostli, patruni tag na San Pietru u San Pawl. Jekk dawk ta qabilna, sa minn Ωminijiet imbeg da ççelebraw din il-festa b çelebrazzjonijiet denji kemm fil-kolle jata Insinji ddedikata lilhom, kif ukoll fittoroq prinçipali li sa minn dejjem kienu l-aktar imωejnin, xejn inqas a na tal-lum in ossu l-im abba tag na lejhom u niççelebraw bil-kbir id-da la tag hom fis-sema. F dawn l-a ar snin, barra li ta kull sena ffeste jajnihom, ççelebrajna tliet Çentinarji kbar marbutin mag hom: id-dsatax-il Çentinarju mill-martirju tag hom; it-treçentinarju tat- Twaqqif tal-parroçça ddedikata lilhom u riçentement, l-elfejn sena mit-twelid tal- Appostlu Missierna San Pawl. Illum mill- did ninsabu fil-qalba tal-festa ddedikata lilhom, il-festa tal- Imnarja. Il-BaΩilika li b tant g oωωa bnew u ddedikawlhom l-antenati tag na, u li a na komplejna nωejnulhom b kull mod, flimkien matt o r o q p r i n ç i p a l i k o l l h a, j i n s a b u mlibsin il-libsa talfesta. Ma dawn q a l b n a t f u r b i l - fer tal-imnarja, fer li jg aqqadna qalb wa da u ru wa da biex flimkien niffeste jaw lil Pietru u lil Pawlu. Il-Kumitat tal-banda Mnarja stieden il-baned Maltin u G awdxin, ipprepara programm ta marçi g all-jiem tal-festa, il-bandisti tag na ta t id-direzzjoni tad-direttur Surmast Joseph Grech jinsabu lesti biex ifer una u jentuωjaωmawna bid-daqq ferrie i tal-banda Mnarja. Wie ed mill-appuntamenti li l-banda Mnarja ta kull sena t ares lejh b impenn hu il-programm muωikali li tag ti filjiem ta qabel il-festa u li s-sena ser jinωamm b as-soltu fil-pjazza l-arç. Martin Camilleri, nhar l-erbg a, 22 ta Ìunju wara l-funzjonijiet fil-bazilika. Waqt li nirringrazzjaw lin-nadurin kollha g all-offerti eneruωi tag hom, issa nistidnuhom biex ilkoll alenija flimkien mal-banda Mnarja, niffeste jaw kif jixraq u b al dejjem b dinjitá xierqa l-festa tag na, billi nag tu mer ba lil dawk kollha li jkunu fostna f dawn il-jiem. Tislima speçjali tmur lill-emigranti Nadurin kollha, kemm dawk li ser ikunu mag na, nag tuhom mer ba, kif ukoll lil dawk li, permezz tal-media, ser jing aqdu mag na biex f familja wa da nag tu ie lill-patruni tag na Pietru u Pawlu. Ma nistg ux in allu barra lill-morda u l-anzjani Nadurin kollha, kemm dawk li jinsabu fi djarhom fin-nadur, kif ukoll lil dawk mi burin fi djar tal-anzjani jew rikoverati l-isptar, ng idulhom li a na mhux biss niftakru fihom, imma n ossuna midjunin lejhom g al dak li allewlna. Lilkom ilkoll IL-FESTA IT-TAJBA. IL-KUMITAT

42 42 Ìunju 2011 Nru. 105 Luminaria u u u u u u HOME INTERIOR DECORATIONS Vertical Roller Micro Blinds Mnfrs. Roller Insect Screens Soffit Ceilings Wall Panellings Gypsum Partitions Bamboo Rollers Free Home Estimates All Work Guaranteed Where quality and service come first. TA KENUNA u u u u u u Lino C. Camilleri Lirose Ville, Piju Cellini Street, Nadur, NDR104, Gozo. Tel: Tel/Fax: Mob: lirose@onvol.net BAR & RESTAURANT Triq it-torri ta Kenuna, Nadur. Tel: Jawgura l-festa t-tajba lill-poplu Naduri For fresh cakes & Friendly service visit Ta Pulitu Confectionary 13th December Street, Nadur Tel: Hair Illusions U n i s e x H a i r c u t t i n g & c o l o u r 106A, Church Street, Nadur, Gozo. Tel: FLATS TO LET Short and Long lets Mobile:

43 Luminaria Nru. 105 Ìunju L-istorja tista tirrakkuntaha, tinterpretaha u tg ixha. Sunta Tabone kienet tirrakkonta l-istorja lil uliedha, tinterpretaha fil-fond ta qalbha u ghexitha f ajja mimlija barkiet ta 101 sena. Illum xtaqt li nikteb kelmtejn dwarha ghax minn dak li rrakkuntawli, rajt li Alla jrid jinqeda bil- ajja siekta ta din il-veneranda, biex jg idilna xi ha a. Sunta tg aqqadna ma epoka li ma nafuhiex. Kienet l-epoka ta qabel iω-ωew gwerer kbar, meta l-emigrazzjoni kienet g adha fil-bidu, meta l- ajja agrikola kienet tfassal il-pass u r-rutina tal-familji, flimkien maç-çiklu liturgiku filparroççi tag na. Sunta kienet iω-ωg ira fost tmien a wa. Meta kienet g adha tifla l- obω tal-forn kien g adu l-ikel importanti li l-preωenza jew nuqqas tieg u kien jimmarka l-qag da soçjali u tal-familji. Sunta b ala tifla kienet tqum fit-tlieta ta filg odu biex tmur il-forn tag en il-hobω tal-familja. IΩΩewget lil Salvu Tabone, armel bi tlett itfal bniet, u g alhekk minn Ghajnsielem, fejn twieldet u trabbiet, telg et toqg od in-nadur. Minn Salvu kellha disat itfal. Ghal Sunta t-tfal uliedha kienu 12 g ax qatt ma g amlet g aωla bejn tag ha u tal-ewwel mara ta Salvu. Uliedha stess jg idu li damu ma saru jafu li l-ewwel tlieta kienu ta omm o ra. Kienet tie u sehem attiv fil-quddiesa billi tkanta. Meta di a kienet mimlija bil-g omor, kienet tie u gost to rog fil-bieb ta barra biex tkellem lit-tfal li kienu jkunu g addejjin minn u g all-iskola. Rabbiet it-tfal, admet fl-g alqa, u kienet ta dem il-bizzilla u l-ganç. Kellha sens missjunarju, tant li fl-a ar snin, ix-xi a a li kienet taqla mill-bizzilla kienet tag tihom g al borza ta studju g al saçerdot fil-missjoni. F Lourdes kienet tibghat kutri g all-morda. Matul it-tieni gwerra dinijija naqas l-ikel u kien hemm nies li kellhom il-flus biex jixtru imma ma kinux isibu ikel ghallbejg. Darba minnhom, afna snin wara l-gwerra mara li kienet waslet fl-a ar bag tet xelin lil Sunta g ax fil-gwerra kienet tatha hobωa. Interessanti l-fatt l-ie or ta mara li lil Sunta talbitha xi ratal dqiq u din tatha iktar milli talbitha. Kienet mara ta talb, tal-quddiesa kuljum u kellha devozzjoni speçjali lejn il-madonna u l-qalb ta Ìesu. L-ispirtwalita tag ha kienet sempliçi u profonda. Fuq l-im abba talproxxmu kellha l-prinçipju san u korrett: Jekk ma g andekx xi a a tajba xi tg id fuq il-proxxmu, tg id xejn. Interessanti li kienet tag mel minn kollox biex tqarreb nies li kienu mi eldin ma xulxin. Sunta mietet ftit ilu. Nistg u ng idu x in marret g alqet epoka. Issa qed ng ixu, mhux f epoka bit-tibdiliet li jsiru fiha, imma f bidla tal-istess epoka, ji ifieri qed ng addu minn epoka g al o ra. Sunta twieldet fi Ωmien meta r- ritmu tal-hajja kien ie or. Illum ng ixu f epoka fejn il- ajja u l-familji huma mheddin. Forsi g andna bωonn li ner ghu lura ghall Le, le...imma Ωgur li ne tie u nies li anke jekk ma jg ixux il-101 snin li g exet Sunta, imma almenu jkunu kapaçi jg ixu l- ajja b alha. Arç Jimmy Xerri

44 44 Ìunju 2011 Nru. 105 Luminaria MESSAÌÌ TAS-SINDKU MIRIAM PORTELLI Ìunju mag na u mieg u ti i wkoll il-festa tal-imnarja, festa tant g aωiωa g alina n-nadurin. Il-festa ta San Pietru u San Pawl li kapaçi ti bor flimkien l-isforzi tal-membri kollha tal-akbar paroçça fil-komunità G awdxija. Ir-ra al jie u l- ajja. Sa minn img at qabel, tibda tara gruppi ta Ωg aωag u tfal jin abru dejn xi ma Ωen tal-knisja u b entuωjazmu li dan iω-ωmien biss kapaçi i e e fihom, er in bl-armar: antaljoli, kolonni, statwi, pavaljuni u kull tip ta armar li jag ti l- ajja lit-toroq prinçipali u dawk sekondarji ta madwar il-kolle jata BaΩilika. Il-knisja tilbes il-libsa tal-festa u jibdew it-t ejjjiet g all-funzjonijiet. Ma tonqosx il- Banda Mnarja li tipprepara marçi brijuωi biex tkun tista tferra lil dawk preωenti waqt il-festa. Kull add jag mel il-parti tieg u diversa iωda li flimkien jag mlu l-festa tradizzjonali mimlija kultura u drawwiet li rawmu fina missirijietna. Barra dan, il-festa tikber fis-sens ta g aqda g ax fiha hemm spaωju g al kul add. Komunità sabi a fid-diversità tag ha. Kemm tkun a a g aqlija, kieku nkomplu nfittxu dak li jaqqadna u jag milna uniçi fil-karatteristiçi tag na Nadurin. Anke b ala kunsill lokali na dmu u nag tu dik id-daqqa t id biex inωidu mal-attività tal-festa u no olqu ambjent nadif fejn kul add jista jiddeverti bl-inqas problemi. B as-snin l-img oddija se nωommu l-appuntament tag na mal-wirja agrarja aspett folkloristiku marbut mal-festa tal-imnarja. Hemm naraw l-isforz ta afna nies li jag tu minn prodotti u minn in u xog ol biex nuru dak li jiddistingwina b ala ra al ta agrikultura, sajd u arti janant. Norganizzaw ukoll attività g at-tfal u nag tu daqqa t id fl-attività taω- Ωg aωag. Nid lu fi s ab mal-banda Mnarja biex ji i organizzat il-kunçert annwali li issa nistg u ng idu li sar parti integrali mill-programm tal-festa. B ala kunsill nemmnu li l-protagonist ewlieni tal-imnarja hija il-knisja u g alhekk nid lu f kollaborazzjoni mag ha biex nag tu d-daqqa t id flattivitajiet esterni li torganizza. Il-Kunsill jag mel Ωgur li jin ar u l-permessi kollha me tie a u b al snin o ra jg in fl-ikla Tradizzjonali. Ma nistax ninsa lil dawk in-nadurin li jinsabu l bog od minn xtutna u li g all-festa tal-imnarja mhux se ikunu mag na. Ûgur li ser ikunu mag qudin mar-ra al twelidhom l-ewwel nett bil- sieb u anke grazzi g all-isforz li qed jag mel Radju Luminarja fejn permezz tal-internet l-emigranti u dawk li ma jistg ux jattendu fin-nadur ikunu jistg u isegwu l-attivitajiet kemm ta ol BaΩilika u anke dawk ta barra. Dan kollu jag mel sens biss jekk din l-ener ija kollha ta matul il-festa tibqa preωenti mag na u tg inna nikbru b ala komunità mag quda li ta dem flimkien g all- id ta kull Naduri u Nadurija. Jalla tg addi l-festa u l-fer u l-briju li niççelebraw mag tulha jibqa mag na b mod li jo loq aktar poωittività u altruiωmu bejnietna. Lin-Nadurin kollha nawgura MNARJA mill-aqwa li tkompli tag mel unur lir-ra al sabi tag na. Miriam Portelli Sindku tan-nadur Is-Sindku, il-kunsilliera, flimkien mas-segretarja jawguraw il-festa t-tajba lir-residenti Nadurin

45 Luminaria Nru. 105 Ìunju MAXOKK BAKERY Delicious Traditional ftira cooked in wood oven 21, St. James Street, Tel: Nadur - Gozo. Don t Miss It! EÓILSU MILL-QILLA TAX-XEMX Gozo Verticals, Blinds & Shades TA TONY CAMILLERI Fejn issibu varjetà kbira ta Blinds u Shades ta materjal b al Aluminium, Plastic, eçç G al aktar dettalji u stima b xejn Çemplu / jew irrikorru: N.B. TRIQ COCCO PALMERI NADUR - GÓAWDEX G al kull xorta ta wieω, groceries u soft drinks u anke kull prodott tal- biedja, morru g and JOSEPH CAMILLERI Camilleri House, Triq San Blas, Nadur BUTTIGIEG MEAT SHOP Pjazza Arç. Dun Martin Camilleri Tel: Jixtiequ l-festa t-tajba lin-nadurin kollha L & R Car Hire Proprietor: Rita Camilleri Gudja Street, Tel: Ghajnsielem, Fax: Gozo. Mob: LRCarHire@hotmail.com

46 46 Ìunju 2011 Nru. 105 Luminaria

47 Luminaria Nru. 105 Ìunju

48 48 Ìunju 2011 Nru. 105 Luminaria Kemm g andek età? X inhu n-numru tal-karta talidentità tieg ek? B ala tabib, din il-mistoqsija nag milha lil kull pazjent b ala parti mill-istorja qabel neωaminah biex inωomm rekord tal-pazjent u permezz tag ha tkun taf l-età ta dak li jkun indirettament. Il-mistoqsija kemm-il sena g andek tista tkun imbarazzanti speçjalment f kaω ta mara. L-età hija mportanti g at-tabib. Tiltaqa ma xi w ud li meta t ares lejhom ta sibhom avvanωati fl-età, iωda meta tistaqsihom issib li huma ta età iωg ar. Dan jista ji ri g ax il-fiωjonomija tal-bniedem tinbidel skont kemm dan marad u kemm ra problemi ma wiççu. Min-na a l-o ra hemm o rajn li g alkemm jidhru li g andhom iω- Ωmien u dan wiççhom jixhdu, huma jibqg u Ωg aωag fil- sieb u fl-atte jament tag hom lejn il- ajja. X jiddetermina t-tul tal- ajja? Elfejn sena ilu, ftit kienu dawk li jg ixu iktar minn 70 sena. Il- ajja twila ta Metusela hija eççezzjoni. Elfejn sena wara ftit li xejn inbidel. Anke sa 100 sena ilu n-nies ta kull pajjiω kienu jg ixu ferm anqas millum. Tant li fil-bidu ta dan is-seklu fil-pajjizi Ωvilluppati l-età medja li wie ed kien jistenna li jg ix, kienet ta 50 sena. L-età ta kemm wie ed ig ix tiddependi mill-livell tal- ajja soçjali li jkun hemm fil-pajjiω. Fil-Messiku r-rata tat-twelid u tal-imwiet tat-trabi hija g olja meta tqabbilha ma tal-amerika ta Fuq. G alhekk fatturi b al kwalità ta ikel, ta djar, l-ambjent, l-edukazzjoni u l-indafa personali u pubblika huma importanti afna. Jekk dawn ikunu tajbin, il- ajja tan-nies titwal. Min-na a l-o ra, kul add jixjie u hemm fatturi b al mard u fatturi enetiçi li jiddeterminaw l-età tal-mewt ta kull individwu. Bil-Malti ng idu li mal-40 jibda jittanta. Hemm min ta 40 g adu j ossu Ωag Ωug, iωda trid u ma tridx is-sinjali ta l-età jibdew jidhru. Skont studjuωi ta dan il-fenomenu mewta naturali sse fl-età ta 90 sena, daqskemm normalment il-bniedem ig ix. Li tg ix sa 100 saret a a mhux tant rari u sikwit nisimg u li dik jew dak g alqu mitt sena. Madwar id-dinja kollha hemm sitt mitt miljun persuna li g andhom iktar minn 60 sena. Dan in-numru huwa stmat li jirdoppja sas-sena 2025 (G aqda Dinjija tas-sa a, 2007). L-anzjanità hija l-isfida ewlenija talmediçina fil-futur. Huwa stmat li fuq baωi globali t-trabi li twieldu fis-sena 2000, is-subien se jg ixu medja ta 75 sena u l-bniet 80 sena. Kemm ikun hemm trabi n-nadur? Skont ir-re istru parrokkjali 1 tan-nadur ir-rata medja ta mag mudijiet fin-nadur bejn is-sena 2000 u s-sena 2009 kienet ta 28.6 ji ifieri f dan il-perjodu kull sena kienu jitg ammdu 28 tarbija. Interessanti huwa li fl-istess perjodu l-medja ta subien u bniet hija l-istess, ji ifieri 14 kull sena. Sena Mag mudijiet Subien Bniet Trabi li tlaqqmu Tabella li turi mag mudijiet fin-nadur bejn 2000 u 2009 u trabi li tlaqqmu b indirizz fin-nadur Issa jekk tara l-a ar kolonna tat-tabella ta hawn fuq li turi n-numru ta trabi li tlaqqmu 2 u li kienu re istrati li joqog du n-nadur, wie ed jinnota li hemm diskrapanzi kbar. Naraw li fis-snin kollha, g ajr fis-sena 2009, innumru ta trabi minn Nadur li tlaqqmu huwa ikbar minn numru ta trabi li tg ammdu fin-nadur. Ir-ra unijiet g al dan jistg u jkun diversi fosthom, li numru ta trabi g alkemm joqog du n-nadur tg ammdu f xi parroçça o ra g ax hekk xtaqu l- enituri tag hom minkejja li joqog du n-nadur jew meta twieldu kienu joqog du barra n-nadur, inkluω dawk li ew mis-safar u g alhekk ikunu tg ammdu f parroçça o ra, u wara ew joqog du n-nadur. Dawn jibqg u mhux re istrati fil-parroçça sakemm jag mlu l-ewwel Tqarbina. Jista jkun wkoll g alkemm mhux tant probabbli li kien hemm xi trabi li l- enituri tag hom m g ammduhomx. Id-diskrepanza kontra fis-sena 2009 tista tkun spjegata sempliçi billi xi trabi li tg ammdu n-nadur ma baqg ux ig ixu n-nadur u g alhekk meta tlaqqmu kellhom indirizz differenti. Nuqqas ta fertilità Fenomenu li qed jinkwieta lill-antrapolo isti huwa n-nuqqas fil-fertilità u allura n-nuqqas ta trabi. Fl-Italja r-rata tat-twelid ilha g al afna Ωmien Ωero, ji ifieri qeg din imutu iktar milli jitwieldu. Min se jie u siebhom l-anzjani ta 30 sena o ra? Anke f pajjiωna r-rata tattwelid naqset sewwa. F dan il-perjodu r-rata medja kienet ta 1.52 tarbija g al kull mara. Din hija xi a a poωittiva u nisperaw li nkompluha fil-futur. Il-mediçina moderna, speçjalment l-avvanzi fix-xjenza enetika, flimkien ma stili ta ajja a jar, qeg din jag tu sehem importanti biex itawlu l- ajja tal-bniedem. IΩda dan ifisser ukoll li n-nies ser ibatu iktar b mard li tikkawωa l-anzjanità b al artrite, dimenzja, kançer, mard tal-qalb u çirkulazzjoni u l-marda tal-parkinson. Dan il-fenomenu qed ibiddel il-mod ta kif il-bniedem jippjana ajtu. L-irtirar mix-xog ol fl-età ta 61 ilu jeωisti mis-seklu 19 biss. FiΩ-Ωminijiet tallum u tal- ejjieni, innumru ta nies li jaqbωu l-età ta 70 sena qieg ed dejjem jiωdied. Din l-età minn 70 l fuq bdew isej ulha t-terza età. Fil- ejjieni ma g andniex nippretendu li ta 24

49 Luminaria Nru. 105 Ìunju sena nid lu fl-impjieg u nibqg u fih sa meta nispiççaw bil-pensjoni. In-natura tal-impjieg g andha tinbidel skont il-kapaçità fiωika u mentali ta dak li jkun. Dment li s-sa a ta dak li jkun tippermettilu, dan g andu jibqa ja dem anke wara l-61. Fl-opinjoni tieg i x-xog ol li jkollu g andu jbiddlu skont ma tippermettilu sa tu. Jekk ta lanqas meta jirtira mill-impjieg tieg u jibqa jag ti kontribut billi ja dem part-time jew fil-voluntarjat. Dan ikun ta id kemm g alih u kemm g as-soçjetà. Fin-Nadur din ma tantx hi problema g ax issib afna anzjani li jibqg u ja dmu fir-raba. Xi drabi ssib afna kaωi fejn l-irtitar mix-xog ol iwassal lil dak li jkun g al telqa fiωika u mentali li tista tkun ta detriment g al sa tu. Il-mentalità tallum (mhux f Malta u G awdex) hija li g ad jasal iω-ωmien li tkun tmissek it-tieni pensjoni meta tag laq il-75. G alkemm afna jirtiraw qabel l-età tal-pensjoni min abba mard mentali dawn jibqg u attivi ferm wara, peress li l-bidla fl-ambjent tal-post taxxog ol u s-ser an tal-mo mill-inkwiet tax-xog ol tkun g amlitilhom tajjeb afna. Dawn jg addu minn dak li jissejja burn out. Kemm imutu n-nadur? Issa naraw mill-istatistika skont ir-re istru parrokkjali tal-parroçça tan-nadur kemm qed ig ixu n-nadurin. Bejn is-sena 2000 u 2009 kien hemm medja ta 47 mewt kull sena. Ma dawn n-nies wie ed irid iωid numru Ωg ir ta persuni li g alkemm kienu joqog du n-nadur meta mietu ma ndifnux bil-knisja Kattolika u g alhekk ma kinux re istrati fil-parroçça. Ta min jinnota li r-rata medja ta imwiet fuq baωi nazzjonali hija ta 8.6 kull 1000 persuna. Jekk tie u l-popolazzjoni tan-nadur, li hija madwar 4,000 ru, ir-rata tal-imwiet suppost li hija 34.4 fis-sena. Sena Mwiet Ir iel Nisa Età Medja EM Ir iel EM Nisa Tabella li turi l-imwiet fin-nadur bejn is-sena 2000 u L-età medja tal-mewt tal-ir iel u n-nisa flimkien f dan il-perjodu kienet ta Dik tal-ir iel kienet ta 77.6 u dik tan-nisa kienet 82. Dan juri çar li n-nisa jg ixu iktar mill-ir iel. Din ir-rata tikkompara kwaωi eωatt mal-età medja tal-mewt fuq baωi nazzjonali li hija 79.8 g allpopolazzjoni kollha u 77.5 g all-ir iel u 82 g an-nisa. FiΩ-Ωminijiet futuri ma jag milx sens li wie ed jirtira qabel iω-ωmien. Dan min abba li min jirtira ta bejn 50 u 55 jista jag mel iktar Ωmien irtirat milli kien g amel ja dem. Jekk dan ma jsibx xog ol ie or ikun impossibbli li l-pajjiω i allas l-pensjoni g al 30 sena o ra. Din l-assurdità trid tispiçça li bniedem li g andu fuq il-45 jew 50 isibha diffiçli biex isib xog ol sempliçiment g ax g andu l fuq minn amsin. Irridu nibdew nag mlu b all-amerikani u nne u d-diskriminità min abba l-età. Bniedem kapaçi, avolja g andu 50, g andu jkun impjegat daqs wie ed li g andu 30 jew anqas. Il- ajja qed titwal Min abba Ω-Ωieda fl-età medja li qeg din ng ixu l-età bejn l-30 u l-45 bdiet tissejja middle youth. Dan ilfenomenu qed jo loq oppurtunitajiet lil kull min irid jinfreska ajtu u jid ol g al sfidi odda. Óafna ommijiet jistg u jer g u jibdew karriera wara li jkunu rabbew ittfal tag hom, dan minkejja l-fatt li llum iktar trabi qeg din jitwieldu lil nisa li g alqu t-30 min abba esi enzi ta studju jew karriera. Illum wasalna f sitwazzjoni li persuna trid tibqa a ornata mhux f dak li tkun studjat biss iωda trid tkun kapaçi titg allem materji o ra biex jekk issib opportunitajiet ta xog ol fil- ejjieni tkun tista te odhom. Is-sistema li kellna s issa fejn wie ed jitg allem sa çertu età mbag ad jieqaf qisu la aq is-sema mhix tajba. Kul add irid jibqa jitg allem u jkun kapaçi jiddeversifika t-tag lim u l-kapaçitajiet tieg u wkoll. Karriera wa da mhix biωωejjed g aω-ωminijiet tal- ejjieni. It-trend hija li l-iktar nies imfittxija se jkunu dawk li kapaçi jmorru minn xog ol g al ie or bl-ikbar façilità (work mobility). G alhekk l-edukazzjoni g andha tkun kontinwa tul ajjitna kollha (life long learning) u mhux g al perjodu Ωg ir ta snin meta nkunu g adna l-iskola. Il- ajja mhix ta min ja liha! F dan il-perjodu li qed nanaliωωaw ( ) fin- Nadur kellna tliet persuni li g ixu iktar minn mitt sena. Dawn kienu Joseph Theuma 101 (miet f Awwissu, 2003), Maria Assunta Pisani 103 (mietet f Ottubru, 2004) u Carmela Butti ie 100 (mietet f Ottubru, 2007). Ta min isemmi li f dawn l-g axar snin tal-istudju kien hemm tarbija tat-twelid wa da biss li mietet, fi Frar tas-sena F pajjiωna minn kull elf tarbija li titwieled 3.69 imutu f età ta inqs minn sena. Dawn huma mwiet flestremitajiet tal- ajja, g alhekk huma pjuttost rari u ma jaffetwawx l-età medja tag na. KonkluΩjoni Dan l-istudju Ωg ir wera li anke f ra al wie ed (popolazzjoni ta madwar 4,000) o gωira Ωg ira, it-trends demografiçi huma b al dawk nazzjonali. Id-diskrepanzi li hemm fin-numru tat-trabi juru l-mobilità tal-familji anke fi gωira Ωg ira u forsi anke l-pluralità li hemm fis-soçjetà tallum. Noti; 1 L-informazzjoni me uda mir-re istri Parrokkjali tal-mag mudija u dak tal-imwiet tal-parroçça tag na li ta kull sena tigi ippubblikata fir-rivista Luminaria. 2 Bil-Li i Maltija tas-sanità Pubblika kull tarbija li titwieled trid titlaqqam kontra çertu mard li jittie ed g ax inkella ma tit alliex tid ol l-iskola.

50 50 Ìunju 2011 Nru. 105 Luminaria LULJU Is-seba xahar fil-kalendarju tag na, kien il- ames wie ed f dak Ruman u kien i ib l-isem quintilis, mil- Latin g al amsa. Imma wara r-riformi li g amel Ìulju Çesri (m100-44qw), is-senat iddeçieda li jsemmi dan ix-xahar g alih (xi a a li ma setg etx m g o bitx lil Çesri, jekk ukoll ma kienx instigaha hu minn ta t), imma li wkoll ma Ωammitx xi w ud mis-senat milli jduru kontrih u finalment joqtluh. G alina Lulju huwa x-xahar tas-sajf ta g omma u s ana. Il-kampanja issa hija kannella u niexfa, u huwa biss f xi widien b ilma saqwi (b al dak ta San Blas u l-lunzjata) li tidher xi dura. Xi mixja fil-kampanja issa trid issir filg odu kmieni jew filg axija 1. Inçidentalment iω- Ωerniq u l-g abex huma (tal-inqas skont l-awtur), l-isba inijiet ta urnata sajfija. Mhux hekk nofsinhar sajfi. Ix-xemx issa tkun fuqna, u minn o sema monotonu bla s ab, tisre u ssa an u ta mi l-ambjent kollu. Il-poeta Ruzar Briffa ( ) jaqbad tajjeb is-s ana, ix-xemx u l- edla ta nofsinhar sajfi f poeωija, tal-istess isem, li tibda: Barra bis-s ana qeg da mg axxa l- ajja ta t xemx tikwi l-e rex xemx sajfijau kollox iemed, b allikieku l- rajja waqfu tal-jum, imbikkma minn din id-dija. U iktar lura jkompli: Óiemed il-mew jitnieg es ewwa l-qala il bog d il bog d jitrieg ed qlug bajdani bil-mod il-mod u donnu le jaf il-g ala. Hija poeωija tant deskrittiva u ma duma tajjeb li anke jekk taqraha fix-xitwa taqtag lek in-nifs. Il-lejl sajfi mbag ad i ib il-frisk mixtieq, meta anke l-mo donnu ja dem a jar. Dun Karm ( ) g andu poeωija sabi a afna li tiddeskrivi tajjeb u b seng a kbira nofs il-lejl sajfi (u ib l-istess isem), kif kien dari f in awi rurali: Óiemed il-qamar jiddi fuq djar iemda; ta t id-dija bajda jaqta l-iswed tat-twieqi miftu a bera, jew imbexxqa. Tisma fil-bog od fil-bog od jinba xi kelb g assiesi, u fi nejna biswitek tisma j axxwex u ji ri xi urdien li tg allem minn rajjietu li d-dlam abibu. Bla ma tag raf sewwa jekk minn hawn jew minn hinn, tasal imqassma it-twerωieqa ta grillu illi twennes u traqqad: fuq ir-ra al tmewwe u tidwi, kwarta wara kwarta, tal-arlo it-twissija. Ik al bajdani donnhu lizar irqiq jinfirex niedi U fis-sema ta bil-lejl hemm g addejjin, bil-mod u bi kwiethom il-konstellazzjonijiet ta Lulju, li tlieta fosthom huma: Corona borealis, il-kuruna tan-nord, li skont il-miti, alla Bakku kien ta lil Ariadne, it-tifla ta Minos, re ta Kreta, meta kien telaqha Tesew. Din il-konstellazzjoni li hija f forma ta kuruna fiha xi kwiekeb varjabbli nteressanti; Bootes, il-bidwi, tifel minn ta Jupiter u n-ninfa Callisto. L-iktar kewkba prominenti, Arcturus, (ta kulur orangjo), tissemma anke fil-ktieb ta Ìob (u ieli tissejja il-kewkba ta Ìob ); u Sagittarius, l-arçier, konstellazzjoni prominenti lejn is-sud li fiha afna kwiekeb prominenti, o rajn varjabbli, s ab intersellari u gruppi globali ta kwiekeb. Tidher sew ukoll it-triq ta Sant Anna. Matul dan ix-xahar, l-ir ula, wie ed wara l-ie or, jiççelebraw il-festi tal-qaddisin patruni tag hom. G al ftit ranet ir-ra al b al iqum u jkun hemm tiωjin, dwal, kuluri, sparar, marçi ta baned, ti rijiet, purçissjonijiet, ikel, xorb u allegrija. Dawn il-festi tradizzjonali huma okkaωjoni tajba g al ta lit soçjali u kummerç. Festa minnhom, dik tal-madonna tal-karmnu (li ti i fis-16 ta Lulju) u li f G awdex hija ççelebrata fix-xlendi, hija partikulrament assoçjata mas-s ana ta Lulju. U jekk dan kollu mhux biωωejjed, Lulju huwa Ωmien il-vaganzi mix-xog ol (g al min jista ) u mill-iskola. Huwa wkoll Ωmien ta ba ar, g awm, BBQs, passi ati (jew bil-qeg da) dejn il-ba ar, ville aturi u safar. U hekk, bejn festi u vaganzi u ba ar u BBQs, bilkemm nittendu li g adda Lulju u qeg din issa fil-bidu ta xahar jixb u Awwissu. AWWISSU Dan it-tmien xahar tas-sena kien is-sitt wie ed filkalendarju Ruman antik meta kien jismu Sixtilis (mill- Latin g al sitta ). Imma fis-sena 8 QK is-senat Ruman kien semma dan ix-xahar g all-imperatur Awgustu. Barra minn hekk Ωiedulu urnata li aduha minn Frar. Awwissu, b ax-xahar ta qablu, huwa ix-xahar tas-sajf, g alkemm speçjalment g all-a ar tieg u, il- urnata issa tkun naqset sew (fil-31 ta Awwissu ix-xemx titla fis- 6.33am u tinωel fis-7.31pm). U nibdew naraw ukoll xi s ab, jekk mhux ukoll xi xita, g ax Awwissu ix-xemx ta arqu u x-xita tmissu. G alhekk kienu jg idu wkoll Awwissu ja bat il-mara kemm imissu 2. Anke l-ba ar jaf jitqalleb: f Awwissu il-ba ar tisma issu. Imma kollox ma kollox Awwissu huwa x-xahar tas-sajf ta xemx ta raq, ba ar bnazzi, g omma, edla u g araq. Huwa wkoll Ωmien il-g awm (g awma bil-maskla mal-blat tax-xtajta tifta dinja dida u affaxxinanti), il-bbq s (tajjeb li noqog du attenti rigward

51 Luminaria Nru. 105 Ìunju in-nar, l-i jene u li ma n allux mie warajna), festi (b attenzjopni partikulari g ax-xorb u n-nar tal-art u talajru), u mistrieh (li ma jfissirx li ma tag mel xejn hemm daqshekk passatempi nkluω forsi l-a jar wie ed ilqari). Il-kampanja ta Awwissu hija forsi iktar niexfa u kannella minn dik tax-xahar ta qablu bir-riskji ta nirien aççidentali (jew le) li tant i allu sara u swiedija kerha. Imma huwa wkoll Ωmien il-frott: Awwissu t-tin tibda tmissu. Frott lokali ie or tipiku issa huwa aw, pruna, bettieg, u dullieg. U dullieg a m affra u bit-toqob u xemg a tixg el, jag mel fanal b ri a karatteristika li jaffaxxina liω-ωg ar (u suppost anke lill-kbar). Il-festa prinçipali reli juωa hija dik tal-assunzjoni jew Santa Marija 3, fil-15 tax-xahar, li hija popolari afna f dawn il-gωejjer 4 g ax din il-festa tal-assunzjoni hija ççelebrata f Ωew parroççi f G awdex (Kattidral u Ûebbu ) u 8 f Malta (Attard, Dingli, Gudja, G axaq, M arr, Mosta, Mqabba u Qrendi). L-ewwel s ab li jitfaçça g al nofs Awwissu huwa assoçjat ma din il-festa g ax jissejjah l- g arixa ta Santa Marija. Awwissu, jew a jar il-kampanja t Aww issu laqtet il-muωa ta xi poeti. Ìor Zammit ( ) g andhu poeωija, Lil werωieq tal-óarrub, fuq dak l-insett li z-zarzir tieg u 5 huwa sinonimu mas-sajf u kif g andu abta jieqaf x in i oss xi add dejh: Smajtek, abib, u faru l-g oljiet b g ajnietek. IΩda fejnek? Issa li dejk inωilt, dik l-g anja wa danija g aliex sikkittha, waqt li jiena liebet qieg ed infittxek b allikieku hija? U nsett ie or ta dan iω-ωmien, il-musbie il-lejl, laqat l-imma inazzjoni tal-poeta Kappuççin G awdxi Mattew Sultana ( ) fil-musbie il-lejl, fit-tieni stanza jikteb: Narak f u ux il-lejl ti erra barra, l hawn u l hinn tg arrex f saffef id-dlamijiet b kemm kemm dawl f denbek, qajl jurik fejn timxi, wa dek, bla wens ta add, tishar fis-skiet. 6 U fost l-o rajn ikompli li ma jit assarx lil dan id-dudu imma lil min ifittex l-im abba u ma jsibx xortih. Is-sema ta bil-lejl t Awwissu huwa nteressanti. Issa barra l-kwiekeb çirkumpolari tas-soltu, hemm konstellazzjonijiet interessanti afna, b al per eωempju Lyra, Scoprpius, u Aquila, li lkoll fihom kwiekeb interessanti, u s ab interstellari. U taqsam is-sema min-na a g all-o ra f forma ta s aba bajdanija irregulari, hemm it-t-triq ta Sant Anna. Din hija ilveduta tag na tal-galassija, dik ir-rota enormi ta xi 200 miljun kewkba, li x-xemx tag na hija biss wa da minnhom. U madwar it-tnax t Awwisu, u l-iktar wara nofs il-lejl, aktarx li jkun hemm dik il-bexxa kwiekeb fe ejja (li huma frak ramli ta kometa li jin araq meta ja bat mal-atmosfera) u li tissejja id-dmug ta San Lawrenz. U b hekk g all-a ar ta Awwissu bil- ranet dejjem jonqsu, u s-s ab dejjem jin abar, ikollna nammettu li s-sajf kwaωi g adda u de lin fix-xahar tal-vitorja. SETTEMBRU. Settembru huwa d-disa xahar tas-sena filkalendarju tag na, imma ismu ej mil Latin g al sebg a (Septem) g ax darba kien is-seba xahar. Imma meta Ìulju Çesare (m100-44qk) irriforma l-kalendarju, s-sena bdiha minn Jannar mhux minn Marzu kif kienet. Settembru dejjem kellu 30 urnata. Matul Settembru l- ranet ikomplu jiqsaru u l-iljieli jitwalu sakemm ji u ndaqs fit-23 ta Settembru li huwa l-ekwinozju tal-óarifa, u fil-fatt jkomplu jiqsaru sal-21 ta Diçembru, is-solstizju tax-xitwa. G alhekk kienu wkoll jg idu: g al San Mikiel (29 ta Settembru) lesti l-gandlier. Settembru huwa xahar li mhux biss huwa s un imma spiss b afna ri isfel, (Xemx ta Settembru, tifta il-bibien u r-rixtellu), li j ib tidlik u g omma u j eg lna nfittxu postijiet friski: Settembru Settembrina jibdlilna s-sala mal-kantina. F Settembru jkollna l-ewwel maltempati bix-xita u peress li t-temp ikun s un, spiss bil-beraq, rag ad u sajjetti. U ji u kwaωi minn kull na a: Punent (meta jberraq il-punent, ikun ilesti g al maltemp), Lbiç (beraq fil-lbic xita i ib ), jew Tramuntana ( Meta fis-sajf tberraq it-tramunatana jew xita qliel jew kbira s-s ana), u mhux rari jkollna xita qawwija jekk mhux ukoll g arg ar. Imma anke l-maltemp huwa mportanti g ax x-xita tkabbar il-frott: Wara l-beraq ji i l-meraq. U wara dik s-s ana u l-g omma kollha tas-sajf, l-ewwel xita tant tiffriska u tiççara l-arja u tatg i ri a pjaçevoli lillambjent, partikularment il- amrija. Ma Settembru xi si ar jibdew iwaqqg u l-weraq: Kif jibda jaqa l-weraq, ji i l-beraq. Frott tipiku ta dan iω-ωmien huwa l-bettieg, tin, rummien u g eneb. Huwa wkoll Ωmien iω-ωrieg : F San Mattew (21 ta Settembru) iωra t-tewm. Settembru huwa Ωmien l-g asir tal-g eneb. (Xahar tal-g eneb xahar tar-ri isfel. L-g assara jitolbu g alih). U l-qtig u l-g asir tal-g eneb, l-iffermentar u t-tbattil tal-meraq, u l-istrin itur tal-fosdoq u l- aωna tal-inbid did fil-krietel, huwa xog ol li jie u mill-inqas Settembru kollu. Imma r-riωultat huwa, f min jaf jag mlu, dik ittazza nbid tajba wa da mill-gosti tal- ajja. Settembru huwa wkoll Ωmien il- ut: konz f Settembru jg abbi bil-gziez, konz f Diçembru hu wisq bil-qies. Fost il- ut tipiku ta dan iω-ωmien insibu çarvjoli, ton u lampuki. Huwa wkoll Ωmien il-passa meta l-g asafar ipassu lejn in-nofsinhar minn fuq pajjiωna biex jg addu x-xitwa f postijiet iktar s an u b iktar ikel. Kien ma sub li Passa alwett, passa lampuki. Il-festa reli juωa prinçipali ta Settembru hija l-vitorja, fit-8 tax-xahar u li barra t-twelid tal-madonna, tfakkar iω-ωew reb iet tal-assedju il-kbir (1565) 7 u t-tieni Gwerra Dinjija (1945). U b Ωew reb iet stupendi b al dawn, in-nies ikunu mkabbrin: Nhar il-vitorja, innies kollha borja. (fta ir). Imma mhux l-ewwel darba li l-festi jkollhom jit assru min abba l-maltemp g ax F tal-vitorja l-ba ar jitla fl-orja.

52 52 Ìunju 2011 Nru. 105 Luminaria It-Tmienja ta Settembru da al ukoll fil-letteratura. Il-poeΩija tal-istess isem, ta Guze Muscat Azzopardi ( ), fiha emfasi qawwija reli juωa u patrijottika, u hija pjuttost antikwata. Insett Ωg ir (u affaxxinati,) li l- oss tieg u huwa tipiku f Settembru wara li jidlam, ilgrillu, huwa s-su ett ta poeωija qasira (Lill-Grillu) ta Rena Balzan (1946- ). Sfortunatament dawn il-grillijiet, bil- sejjes wennesija tag hom, donnhom naqsu sew f dawn l-a ar snin. Is-sema bil-lejl (jew a jar tard afna fil-g axija) ta Settembru huwa nteressanti wkoll. Tliet konstellazzjonijiet issa prominenti huma Lyra, Cygnus u Aquila, ilkoll bi kwiekeb interessanti. (u g al minn g andu daqxejn ta teleskopju b galassiji, gruppi globali ta kwiekeb, nebuli planetarji u s ab interstellari, ilkoll nteressanti afna). Inçidentalment il-kewkba prominenti ta kull wa da dawn it-tlieta (Deneb 8 ta Cygnus, Altair 9 ta Aquila u Vega 10 ta Lyra) jiffurmaw l-hekk imsejja Trianglu tas-sajf, li imma mhux konstellazzjoni. G all-a ar ta Settembru, bis-sajf issa kwaωi spiçça, ner g u na sbu lejn ir-rutina tas-sena minn kien ville attura jer a lura d-dar, l-istudenti u l-g alliema lura lejn l-iskola, u min mar xi safra baqag lu r-ritratti. U bejn xi maltempata u ljieli dejjem jitwalu, jkun jaqbel li nin abru id-dar. Noti 1 Milli jidher inωul ix-xemx, ( afna iktar minn tlug ix-xemx) laqat il-muωa tal-poeti lokali. Mill-inqas 6 (Mary Mejlak, Guze Delia, Ìor Zammit, Ìor Peresso, Joe Friggieri u Joseph Sciberras) g andhom poeωija b dan l-isem, u tlieta o ra j ibu l-isem G abex, waqt li fuq Ωerniq sa issa ma sibtx poeωija wa da. 2 G ax b allikieku hemm xi grad aççettabbli ta bit fuq il-mara. Minkejja kollox, probabbli li dari kien hawn iktar vjolenza domestika mil-lum, u minn ir iel li kienu jriduha ta r iel. 3 L-Assunzjoni u l-kunçizzjoni ta Marija, huma Ω-Ωew dommi kkunsidrati infallibbli, u huma Ωew idejat li qatt ma jistg u ji u ppruvati foloz. Il-Papiet tg allmuha tajjeb il-lezzjoni minn g and Galileo. 4 Sfortunatament il-madonna hija popolari afna anke fid-dag a. 5 Il- sejjes tal-werωieq, li jg amilhom biss ir-ra el huma ta tliet tipi: dawk tan-namur, (l-iktar komuni) dawk ta kommunikazzjoni ma r iel o ra, u dawk ta meta jin asad qabel jieqaf. 6 Inçidentalment, hija l-mara li g andha Ωaqqa tixg el, u dan biex tattira r-ra el. 7 Vienna wkoll fit-8 ta Settembru tfakkar il-vittorja fuq it-torok, li rat fil Deneb (id-denb) taç-çinju hija kewkba li tidher pjuttost qawwija minkejja li hija bog od afna, madwar 1000 lightyear. Li jfisser li hija kewkba intrinsikament qawwija afna; ifisser ukoll li qed narawha kif kienet elf sena ilu! 9 Altair hija kewkba minn tal-qrib (xi 16 lightyears) u tixbah ixxemx fid-daqs. 10 Vega hija kewkba wkoll pjuttost qrib, (xi 26 lightyear), u xi 50 darba iktar qawwija mix-xemx. Hija t-tieni l-iktar kewkba prominenti fis-sema. Il-lira kienet l-istrument muωikali li bih fil-mitolo ija, Orfew sa ar lill-annimali meta mar ifittex li martu Ewredice fid-dlam tad-dinja l-o ra. Óamsin sena ilu, fl-1961, iet iççelebrata g all-ewwel darba l-festa tal-imnarja f Melbourne, Awstralja fejn insibu numru kbir ta emigranti Nadurin. Din l-inizzjattiva saret bil- idma tal-emigrant Naduri, il-kav. Joseph Attard. Fl-1979 twaqqaf Kumitat li ie mag ruf b ala l-australian-nadur Association. Din l-g aqda adet sieb tordna statwa replika ta San Pietru u San Pawl, b al tal-baωilika tan-nadur, li n admet mill-istatwarju G awdxi Michael Camilleri Cauchi, li tbierket mill-isqof Nikol Ì. Cauchi fil-baωilika tan-nadur fit-13 ta Ìunju 1981, Din l-istatwa ΩΩanΩnet g all-ewwel darba fl- Awstralja fl-1982, f g eluq il-mitt sena mindu kienet iet l-istatwa titulari minn Marsilja. Fl-okkaΩjoni tal-50 sena minn mindu n-nadurin f Melbourne bdew jiççelebraw il-festa tal-imnarja, il-kumitat preωenti tal- Australian-Nadur Association g o bu jordna erba bukketti tal-ganutell, (ara ritratt) ma dumin mis-sur Joseph Mifsud mill- Qala, G awdex, biex isebb u l-bradella tal-istatwa ta San Pietru u San Pawl f Melbourne. Il-festa tal-imnarja ta din is-sena ser tinωamm fit-2 ta Lulju meta jinωamm id-dinner Dance fil-lakeside Banquet and Convention Centre, Taylors Lake, Melbourne. L-g ada, il-óadd, 3 ta Lulju, fit-3 00pm quddiesa minn Fr John Magri fil-knisja ta St Bernadette, purçissjoni blistatwa ta San Pietru u San Pawl akkumpanjata minn Ωew baned u wara kunçert varjat bis-sehem ta Mark Andrew Tabone (Elvis performer) f St. Bernadette s Community Centre, North Sunshine, Melbourne.

53 Luminaria Nru. 105 Ìunju Uri lilek innifsek mera ta m ieba tajba; safi fit-tag lim, qies f kollox, kelma s i a bla g ajb, biex il-g adu jit awwad billi ma jsib xi jg id l-ebda deni fuqna (Titu 2:7-8) MAÓSULIN FIL-VERITÀ TA KRISTU Óarsa lejn it-tag lim fl-ittra ta San Pawl Appostlu lil Titu minn Fr. Charles Buttigieg L-Ittra lil Titu L-Ittra ta San Pawl lil Titu, inkitbet madwar is-sena 65 W.K., f perjodu fejn San Pawl g al ftit Ωmien kellu l-opportunità li jωur xi komunitajiet, qabel ma safa miωmum b mod a rax fit-tieni pri unerija fil- abs f Ruma li wasslu g all-martirju bi qtug tar-ras fuq Via Ostiense. Infatti fl-a ar tal-ittra, San Pawl jitlob lil Titu biex imur jarah meta kien ser jg addi x-xitwa f Nikopoli biex jie u xi twissijiet u tag rif dwar ittmexxija tal-knisja (ara Titu 3:12). Titu, l-isem Ruman tieg u jfisser il-meqjum. Kien minn Antijokja tas-sirja u l- enituri tieg u kienu pagani fejn trabba f dan l-ambjent pagan sakemm ie ikkonvertit minn San Pawl matul l-ewwel vja missjunarju: ibni fit-twemmin tag na t-tnejn (Titu 1:4; ara Galatin 2:1-3). Ma ax iç-çirkonçiωjoni u dan nafuh minn Galatin 2:3-5. Sar wie ed millkollaboraturi (bil-grieg: sinergos) ta San Pawl b alma kien Timotju (ara 2 Kor 8:23). Kien abib ta San Luqa u kien mexxej g aqli u bniedem ta fiduçja kbira u li j ib is-sliem. San Pawl g aωlu b ala isqof tal-gωira ta Kreta fejn jg idlu biex: iqassam kollox bl-ordni, skond ma ordnajtlek (Titu 1:5). L-G alliema Foloz Il-preΩenza ta dawn l-g alliema qarrieqa kienet preωenti hawnhekk ukoll fil-knisja ta Kreta, b alma kienet is-sitwazzjoni ta Timotju ewwa Efesu: G ax hawn afna li ma joqog du ta t add, li jit addtu fierag u qarrieqa, l-aktar fost iç-çirkonçiωi (Titu 1:10). Fl-ittra nsibu ukoll kelma soda g al kull kategorija ta nies: g ax-xju, g all-miωωew in, g aω-ωg aωag u g all-ilsiera. Titu b ala isqof huwa amministratur ta Alla (ara Titu 1:7) u huwa msejja biex jikkore i u jikkumbatti lil dawk li kienu qeg din ixerrdu tag lim qarrieqi fost il-komunità (ara Titu 1:9 u 3:9-11). Kristu l-g ajn tas-salvazzjoni B alma nsibu fiω-ωew ittri lil Timotju tidher çara f din l-ittra ukoll il-missjoni ta Kristu li ie biex jifdina u jsalvana: li ta lilu nnifsu g alina biex jifdina minn kull aωen u jnaddaf poplu li hu tieg u, kollu atassalvazzjoni timla lin-nisrani u lill-knisja bit-tama fil-parusija: biex ng ixu f dan iω-ωmien bir-raωna, bil- ustizzja u t-tjieba, nistennew it-tama hienja u d-dehra tal-glorja ta Alla kbir u s-salvatur tag na, Ìesù Kristu (Titu 2:13). Salvati bil-óasil tat-twelid Ìdid Kelma Ωgura, u jien irridek tis aq fuq dawn il- wejje, biex dawk li jemmnu f Alla jag tu ru hom biex ikunu minn tal-ewwel fl-opri tajba (Titu 3:8). Din hija il-verità li Pawlu jixtieq li Titu jis aq fuqha mal-komunità tieg u. Hawnhekk San Pawl juωa l-kelma asil (bil-grieg: loutron li tfisser banju ) g aliex il-mag mudija hija twelid did bl-ilma u bl-ispirtu s-santu. Il-mag mudija normalment filbidu tal-knisja kienet issir bl-immersjoni ji ifieri dak li jitg ammed jid ol u jinωel kollu kemm hu fl-ilma. G alhekk fil-mag mudija, l-ispirtu s-santu j edded lin-nisrani, billi ji i mog ti bil-kotra mill-missier permezz ta Ìesù Kristu (ara Titu 3:6. A na ukoll g andna nitolbu lill-ispirtu s-santu alli jkompli j eddidna u jsa a na fil-fidi li a na irçevejna filmag mudija tag na. Din hija l-verità li xtaq San Pawl iwassal permezz ta Titu lill-komunità tieg u. Biblijografija Dibelius, M. Conzelmann, H., The Pastoral Epistles, Philadelphia (PA) Ellis, E.E., Lettere Pastorali, in G.F. Hawthorne R.P. Martin D.G. Reid (eds.), Dizionario di Paolo e delle sue Lettere, Torino 2000, Fee, G.D., The Pastoral Epistles, Peabody (MA) Knight, G.W., The Pastoral Epistles, NIGTC, Grand Rapids (MI) Marcheselli-Casale C., Le Lettere Pastorali, Bologna 1995.

54 54 Ìunju 2011 Nru. 105 Luminaria J & J Pet & Plant Shop All kind of supplements for birds, cat and dog food, plants, flower arrangement, pets etc. Racecourse Str., Tel: Nadur, Gozo. Mob: Ray s Catering Service Caterer for all occasions Contact: Mr. Ray Vella Dawn Guzè Ellul Mercer Street, Nadur, NDR Gozo. Tel/Fax: JOSEPH MERCIECA Carpenter and Aluminium Works Jawgura l-festa t-tajba lin-nadurin kollha 51, St. Andrew Street, tel: / Nadur, Gozo MARIO PORTELLI Barman tal-kaωin tal-banda Mnarja SNACK BAR * PIZZA * HAMBURGERS Tel: Jawgura il-festa t-tajba lin-nadurin kollha. Tie u lejn darek iωjed, iωda tonfoq inqas. G.P.F Agius De Soldanis Street, Nadur Tel: Mob:

55 Luminaria Nru. 105 Ìunju FiΩ-Ωminijiet imbeg da, ilkultura soçjali fin-nadur kienet di à bdiet ti i kkultivata millantenati tag na. Il- ajja kienet xempju tal-bωulija g al dawk li kellhom ji u wara. Il-kuntradi li kienu jospitaw il-komunitajiet imferrxa matterritorju vast ta dak li llum hu n-nadur, kollha kellhom ilkappelli rurali tag hom, li huma mera çara ta dawn it-tajfa ta nies, li kollha kienu mqanqla minn xi forma soçjali. L-g add mielu ta dawn il-kappelli ming ajr dubju, jindika li l-kultura reli juωa u soçjali fin-nadur, kienet di à bdiet trabbi l-g eruq, permezz ta dawn il-kappelli li kollha kemm huma kienu varji u skont id-daqs ta dawk li fettluhom. Il-kuntrada ta Ta Óida kellha l-kappella ta San Ìwann l-battista. Dik ta San Blas u Wied ir- Ri an kellha l-kappella ta San Blas, li skont Agius de Soldanis kienu g adhom jidhru s-sinjali u l-pedamenti tal-post fejn kienet mibnija. Dik ta Da let Qorrot kellha l-kappella ta San Filep ta t issies tar-rdum ta Sopu. Fil-kuntrada ta Wied Bin emma kien hemm il-kappella ta San Nikola waqt li f dik tar- Ramla nsibu l-kappella ta San Filep tar- Ramla. Min-na a tal- Qala nsibu l-kappella t a l - I m m a k u l a t a Kunçizzjoni, li g al xi Ωmien wara serviet ta parroçça. Il-komunità ta G ajnsielem bdiet tinqeda bil-kappella ta San Martin fit-torri Garzes wara li dan Kan. G.P. Agius de Soldanis inbena fl U hawn tid ol il-mistoqsija: Jekk dawn il-kappelli msemmija ma kenux jag mlu parti mill- ajja soçjali u reli juωa, allura g al liema ra uni kienu jservu? Jew inkella, x interess kellhom dawn il-ftit nies, imxerrdin l hawn u l hemm, antenati tag na, li jibnu dawn il-kappelli? Fis-Seklu Dsatax, il-qag da soçjali u ekonomika f G awdex kienet wa da baxxa u preokkupanti. Il-faqar rampanti kien jidher fuq massa kbira tal-poplu. L-ekonomija, jekk kienet teωisti, kienet imfarrka. Anki g al bidu ta dan isseklu, l-iskola fin-nadur, b alma fl-a ar mill-a ar fl-ir ula l-o ra t G awdex, ma kenux jeωistu. Dawk il-ftit li kienu jafu l-iskola, jew kellhom xi idea ta tag lim, kienu biss il-qassisin. G aldaqstant, is-snajja u x-xog ol tal-antenati tag na, ma kenux jin tie u xi forma ta tag lim letterarju. In-nanniet u l-buωnanniet tag na, kienu nies ta rieda tajba, kienu nies bieωla u awtiela, u g alhekk kienu jintefg u fuq ix-xog ol bl-akbar e a, tant, li kienu jg a bu lil ta madwarhom. Dawk is-snajja kollha kienu jg addu u jintirtu mill-missier g all-iben. B al afna, fl-ir ula o ra f G awdex, in-nies tan-nadur, ma naqsux milli jintefg u fuq dan jew dak ix-xog ol, fosthom, barra mill-bdiewa u s-sajjieda, wie ed kien isib nies li jit nu l-qam fl-imtie en tar-ri, li minnhom fin-nadur kien hawn tlieta. Ma dawn ukoll kien hemm nies bis-seng a tal-insi bil-ma lu, li minnhom kien hawn numru mhux aωin, billi din is-seng a kienet wa da popolari u mxerrda f dawk iω-ωminijiet, b mod speçjali g al dawk in-nies li kienu jins u d-drappijiet bil- ajt tat-tajjar u bin-newl, li anki fi tfuliti, dan ix-xog ol, g ad li di a beda jonqos, kienu g adhom popolari, kemm fin-nadur kif ukoll bnadi o ra. Ix-xog ol tas-snajja tal-bini u l-bennejja, jirrifletti l-bini grandjuω u maestuω tal-knisja momunentali tag na, li nbniet min-nadurin g an-nadurin, idma li tirrifletti wkoll lil dawk li taw sehemhom matul iω-ωminijiet fit-tiωjin u l-lavur tieg u. G ad li l-bωonnijiet biex wie ed jg ix, b alma huma tisjir, tindif, ilbies, transport, bini, ikel mill-art u mill-ba ar g adhom hemm, imma x-xog ol u l-g odda ta dawk l-istess Ωminijiet, tbiddlu g al kollox b al lejl min-nhar. Fl-img oddi kien hemm afna dettalji ta metodi u mezzi li kienu wisq differenti minn dawk ta llum, g alhekk, tajjeb li nkunu nafuhom. Insibu li afna xog ol u snajja li spiççaw u li qatt iωjed ma smajna bihom g al dawk iω-ωminijiet kienu snajja u g odda important li g alina llum huma affarijiet tal-antik. Id-dettalji, il-mezzi u l-metodi li kienu jeωistu u m addma dak inhar, tbiddlu g al kollox u kienu wisq differenti minn dawk ta llum. Allura g alhekk hu tajjeb li nfakkruhom lil dawk ta llum. G an-nies ta dak in-nhar kienu g odda moderni, b alma huma l-g odda li qeg din ninqdew bihom llum, huma moderni g alina. G al bidu ta dan is-seklu, fis-sena 1804, g al dak li g andu x jaqsam mar-reli jon, iet imbierka l-knijsa l- dida li nbniet fin-nadur madwar l-ewwel wa da li nbniet fi Ωmien l-ewwel kappillan Dun Bernard Haber fl-1705, (sintendi ming ajr koppla, in-navi u l-faççata) fost il-fer tal-poplu Naduri mill-kappillan ta dak iω-ωmien Dun Fran isk Sapiano, li kien id-delegat tal-arçisqof Labini. Ta min jg id li f dawn iω-ωminijiet fil-bidu tat-tmexxija tal-ingliωi f Malta, u preçiωament fl-1815, Malta u G awdex ew maqsuma f sitt distretti, u G awdex ie rikonoxxut b ala wie ed minnhom. Il-kmandant ta G awdex mag ruf b ala Logutenent kien il-baruni Pietru Pawl Testaferrata. Qabel ma wie ed ikompli, tajjeb u f waqtu ng idu, li n-nadur, minn Ωmien qabel, kellu di à is-sindku tieg u fil-

56 56 Ìunju 2011 Nru. 105 Luminaria persuna ta Salvu Attard. Dan kien l-a ar sindku li kellu n-nadur. Is-Sindki ta qabel tan-nadur kienu: Serafin Rossi (1778), it-tieni kien Klement Agius (1795), it-tielet sindku kien Fran isk Attard (1797), ir-rabà sindku kien Feliç Grech (1805) u l- ames sindku kien Salvu Attard imsemmi aktar l quddiem li sar sindku fl-1805, serva wkoll b ala Deputat Lo utenent g ad-distrett t G awdex. Fl-1815 bdew isiru l-g ases min-nies mag Ωula apposta, bl-ordni prinçipali li jag mlu ir-ronda bil-lejl u bin-nhar mar-ra al kollu u jaraw li ma jinqalà xejn fiω-ωminijiet tal- akma tal-françiωi. F dawn iω-ωminijiet ukoll fin-nadur kien hemm il-qorti tal-uqija, hekk imsejja g al dawk li jiksru l-li i Ωg ira, li kien jidher quddiem din il-qorti, immexxi minn im allef, li kien wie ed mis-sitta li kien hawn G awdex (Abela Ciantar). Ma dan il-qorti tal-uqija, insibu marbut mieg u s-sindku tan-nadur, li dak iω-ωmien kien Salvu Attard, bin Fran isk, li miet madwar 27 sena wara martu Maria, li mietet fil-31 ta Mejju Is-sindku nnifsu miet fid-29 ta Ottubru 1895 (Re istru Parrokkjali). (Minn survey xjentifiku li sar fil-bidu ta dan is-seklu) Minkejja, b alma rajna, il- u u l-g aks kienu rampanti kullimkien, g al kuntrarju, il- ajja soçjali fin-nadur minn dejjem kienet a evolata g ax missirijietna g arfu jutilizzaw ir-riωorsi li kellhom bi bωulija, g aqal, ila u t abrik. Sa mill-bidu u qabel is-seklu dsatax, huma meddew g onqhom g ax-xog ol, addmu l-intellett tag hom g ax huma dejjem arsu l quddiem. Ix-xju tag na dejjem stinkaw, dejjem abirku u stag new, dejjem arsu l quddiem biex g amlu progress. Ix-xog ol, g alihom, kien wie ed mill-g anijiet soçjali li kellhom. Il-bdiewa u s-sajjieda kienu jg addu sig at s a f xog ol iebes u dan ix-xog ol ma setax isir barra n-nadur, min abba l-mezzi skarsi tat-trasport minn ra al g al ie or, a a li kienet impossibli. (A.V. Laferla British Malta ). F dan iω-ωmien, u preçiωament fl-1830, il-kappillan tan- Nadur, Dun Nikol Spiteri, g ammed tarbija li l quddiem kellha tkun pedina importanti g all- ajja soçjali u reli juωa fin-nadur. Din it-tarbija ma kinitx lief Ìwanni Camilleri li l quddiem sar saçerdot, kappillan taω-ûebbu, kappillan tax- Xag ra u finalment l-a ar kappillan u l-ewwel Arçipriet tan- Nadur, il-parroçça li ratu jitwieled. Dan il-bniedem partikulari kien kapaçi j ib afna unuri u privile i singolari lill-knisja parrokkjali tag na, b alma huma l-arçipretura, wara mess lill-kolle jata insinji, bi privile i singolari, li l-knisja tag na biss kienet tista tgawdi. G alkemm, b alma naraw, in-nies tan-nadur kienu aktar a evolati min-nies o ra f G awdex, madankollu, anke fin-nadur, il-faqar kien jidher fuq dawk in-nies li ma kellhomx ix-xorti ta dawk ta s abhom. Kien hemm numru konsiderevoli ta nies tal-ba ar, li kienu kapaçi j ibu l- ajja socjali fin-nadur g al poωizzjoni soda g al dak iω-ωmien. B konsegwenza ta dan, afna ba rin kellhom ipattu g al din is-sitwazzjoni soçjali bil-mewt tag hom. Difatti nsibu li ta sikwit, ir iel awtiela fil-mistier tag hom, allew ajjithom fil-ba ar billi g erqu, u skond il-portafoglio Maltese tal-1838, li annunzja l-g arqa ta xi G awdxin, kien hemm fosthom tlettax minnhom min-nadur, li kienu fuq dg ajsa mimlija bi Ωrierag tal-qoton, frott u xejjex o ra, meta din kienet wa da minn sebg a li kienu jaqsmu minn Malta g al G awdex. Waqt li llum insibu numru ta nisa mhux aωin li g andhom xi xog ol, anke fis-seklu dsatax, insibu li n-nisa kellhom ix-xog ol. Ming ajr dubju, il-biçça l-kbira tax-xog ol, kien xog ol fid-dar ta sittax jew sbatax-il sieg a kuljum, mid-dlam sad-dlam, mill-erbg a ta filg odu sad-disg a ta bil-lejl. Ra el li kien ja dem sittax-il sieg a kuljum, kien jaqlà Ωew soldi kuljum (1c3), sajjied kien jaqlà sold jew Ωew soldi, u familja ta erba min-nies, ra el, mara u Ωew t itfal, li anke dawn kienu ja dmu, hu kkalkolat li kienu jaqilg u ames liri sterlini fis-sena. Interessanti huwa ç-çensiment li sar fl-1861, li jelenka dettaljatament ix-xog ol li kien jeωisti fin-nadur f dawk iω- Ωminijiet. Tajjeb ukoll li nfakkru xi ftit minn dawk ix-xog lijiet l-aktar importanti li fihom xi buωnanniet u antenati minn tag na kellhom. Insibu, per eωempju, li kien hemm 364 ru li kienu ja dmu l-bizzilla. Naturalment il-kotra ta dan innumru kienu nisa, b alma di a rajna aktar l quddiem. Dawk li kienu ja dmu n-newl, wa da mis-snajja priniçipali, kienu jla qu 274 ru. Ma dawn kien hemm 255 ru li kienu jins u l-istess newl. B alma di à g edna, l-akbar numru ta nies fis-snajja kienu l-bdiewa, li n-numru tag hom kien ta 422. Anke l-ba rin, li n-nadur huwa msemmi g alihom, kienu jla qu 141, waqt li s-sajjieda u l-bejjieg a tal- ut kienu 82. B alma nnotajna aktar l quddiem, in-numru ta dawk li kienu bennejja u xog ol ie or li g andu x jaqsam mal- ebel kien ta 55. Insibu wkoll erbatax-il forma ta snajja o ra, barra minn dawk imsemmija, liema snajja kienu l-wa diet ta persuni li kienu jag mluhom. Tinfeta skola fin-nadur Fil-bidu ta dan is-seklu, l-edukazzjoni g at-tfal f Malta u G awdex kienet xi a a li trid t allas g aliha, b konsegwenza, illi billi s-sinjur kien jista j allas g aliha, kien jg allem lit-tfal tieg u. F dawk iω-ωminijiet, malli t-tfal kienu jag lqu ames jew sitt snin, kienu jittie du mill- enituri tag hom fl-g elieqi jew f xi xog ol ie or simili. Kien tassew avveniment kbir u a a li kwaωi ma titwemminx, li fl-1842, Ωmien ta g aks u u, li nfet et skola fin-nadur ming ajr las. L-g aωla tan-nadur biex ikollu skola governattiva, hu l-fatt, li dak iω-ωmien in-nadur kien l-akbar ra al f G awdex, billi kien jokkupa terz tal-arja t G awdex. Fl-1842, allura, il- Gvern iddeçieda li jifta skola fin-nadur biex taqdi l- tie a edukattiva tat-tfal ta din in-na a t G awdex, li kienet tikkonsisti min-nadur innifsu, G ajnsielem, il-qala u l-gωira ta Kemmuna. Insibu illi fis-sena 1851, fl-iskola tan-nadur kien hemm 62 tifel u 62 tifla. Kienet it-tieni skola primarja f G awdex wara dik tar-rabat, li kienet infet et qabel. L-avukat Giuseppe Xuereb ie mqabbad biex jie u sieb din l-iskola. Aktarx li din l-iskola kienet f dar fil-kantuniera bejn Pjazza San Pietru u San Pawl u Pjazza Arçipriet Dun Martin Camilleri, li nsibuha b ala l-pjazzetta. Fil-kantuniera ta din id-dar, insibu n-niçça bl-istatwa tal-madonna tal-karmnu. Sid din id-dar kien çertu Mikiel Bartolo u b ala kera tal-lokal kien jing ata ames liri fis-sena. Din l-iskola kienet isservi g at-tfal tan-nadur, tal- Qala u ta G ajnsielem u sas-sena 1851 in-numru ta tfal kien ta 124, 62 subien u 62 bniet. Sas-sena 1852, sena wara, in-numru tas-subien telà g al 86, li kien 15 aktar minn dawk li kienu jmorru fl-iskola tar-rabat. B alma g edna, ir-ra uni li nfet et din l-iskola fin-nadur u mhux f lokal ie or, hi min abba l-aspetti demografiçi u l-importanza tal-kobor tat-territorju tan-nadur, kemm fiddaqs kif ukoll fil-popolazzjoni li dak inhar kienet tla aq 3295 jew kwart tal-popolazzjoni t G awdex. Kien jeωisti ukoll il-fatt, li l-parroçça tan-nadur kellha importanza kbira f G awdex, meta pparagunata ma parroççi o ra.

57 Luminaria Nru. 105 Ìunju Tajjeb li wie ed jibqa jikkummenta li jikkonsidra fuq issitwazzjoni edukattiva f i n - N a d u r f d a w k iω-ωminijiet. Insibu difatti illi fis-sena 1861, 114 bniet u subien kienu jmorru l-iskola tan-nadur kuljum, li kienu j ibu 38% tal-popolazzjoni tan-nadur. Insibu wkoll illi fl-1859, l-iskola elementari tan-nadur g amlet rekord fi kwantità ta wirjiet, l-istess skola p p r e Ω e n t a t g a l Exhibition tat-tfal ta Malta u G awdex. Tant, li l-kanonku Paolo Pulliçino, li kien Dr. Kan. Paolo Pullicino ( ) - Direttur tal-edukazzjoni Direttur Prinçipali tal-iskejjel elementari f Malta u G awdex, f din l-okkaωjoni, kien kiteb personalment li: kien impressjonat bl-entuωjaωmu u t-tag lim ta livell g oli fin-nadur u kompla.. Ne credo dover ammettere la scuola del Nadur, segnatamente quella dei maschi, la quale e diretta con molta attività e zelo del Maestro Rev. Don Salvator Vella. (17/10/1893) Interessanti wie ed josserva wkoll li fl-exhibition tat-tfal tal-iskejjel elementari li saret fir-rabat fl-1859, ir-riωultat kien dan: fir-rabat kien hemm 6 subien u 7 ibniet li adu sehem, u fin-nadur kien hemm 5 subien u 7 ibniet li adu sehem. Ittfal subien tar-rabat ippreωentaw 38 xog ol letterarju, waqt it-tfal subien tan-nadur ippreωentaw 34 xog ol letterarju. Ilbniet tar-rabat imbag ad ippreωentaw 9 xog lijiet letterarji, mentri dawk tan-nadur ippreωentaw 10 xog lijiet lettarji. Fil-handcraft insibu li da lu 10 bniet u dawn kienu kollha min-nadur. Óadd minn dawn ma kien hemm mir-rabat. Insibu wkoll illi mill-popolazzjoni tan-nadur, 1,690 minnhom f din is-sena, kellhom xog ol ta qlieg. Insibu wkoll li waqt li qabel il-kera tal-iskola kienet ta ames liri, fl- 186 telg et g al tmien liri fis-sena u l-paga tas-surmast Dun Salv Vella telg et g al wie ed u sittin lira, sitt xelini u tmien soldi fis-sena. U jekk immorru g as-sena 1880, insibu li Dr Fortunato Mizzi kien g amel viωta fl-iskola tag na u wera s-sodisfazzjon tieg u u s-sorpriωa u l-gratitudni tieg u g annumru hekk kbir ta tfal li jiffrekwentaw l-iskola tan-nadur. IΩ-Ωminijiet ta dan is-seklu kienu totalment differenti minn dawk tal-lum. Id-dawl elettriku, g all-antenati tag na lanqas qatt ma kien fi siebhom. Kienu jixeg lu l-lampa tal-pitrolju, jekk dak inhar kienet teωisti. Imma l-biçça l-kbira kienu jinqdew b xi musbie tal-pitrolju. Ma kinux jeωistu karozzi. It-trasport kien biss b xi karettun, mi bud minn xi bag al, xi Ωiemel jew l-biçça l-kbira b xi mar. G al bidu, dawk il-karettuni kellhom fus tal-injam u maω-ωmien dan sar tal- adid. Biex tmur minn post g all-ie or, wie ed kellu jmur bil-mixi. Id-drena lanqas kien fil-mo ta xi add, lanqas kienu jafu x inhu. Xi djar (mhux kul add setà jag mel dan) kellhom rokna imwarrba fil-mandra ta wara l-bini fejn kienu joqog du u kienu jitfg u l-iskart u l- mie, li kienu jsej ulu miωbla. Vitijiet tal-ilma ma kinux jeωistu. Kien hemm numru mhux aωin ta djar li kellhom xi spiera jew xi bir, li f dawk iω- Ωminijiet kienu huma li kienu jaqdu lill-poplu. Biex jin abar dan l-ilma g ax-xorb, kienu jeωistu b ala reçipjent, il-bomblu, il-qannata u l-qolla tal-fu ar. FiΩ-Ωminijiet tal-lum wie ed jiskanta kif kienu jg ixu l-buωnanniet u n-nanniet tag na, f daqshekk g aks u karestija. Il-poplu tan-nadur fera bil-kbir, mhux biss g ax G awdex sar djoçesi g alih fl-1864, imma wkoll billi l-ewwel Isqof t G awdex kien bin in-nadur, fil-persuna ta Mons. Michele Butti ie, li twieled fil-kuntrada tal-qala u tg ammed fil-parroçça tan-nadur. Tliet snin wara, il-knisja l- dida tan- Nadur iet ikkonsagrata mill-isqof Agostinjan, Pawlu Micallef. G all-a ar tas-seklu dsatax, u preçiωament fl-1890, l-g aqda MuΩikali Calypso li kienet di à teωisti xi snin qabel, kienet tikkonsisti minn 29 bandist, kollha bl-istrumenti tag hom, immexxija mill-maestro Francesco Decesare, li dak iω-ωmien kien il-maestro di Cappella tan-nadur. U fl-1897, ie installat orgni did tad-ditta Inzoli, mill-kavallier Inzoli stess u sid id-ditta. G all-inawgurazzjoni ta dan l-orgni dan ab mieg u l-famuω Mro. Tartaglia li, flimkien mieg u, daqq l-orgni Dun Anton Camilleri, (l-arçipriet Toninu). Biex jg aqqad it-tmiem ta dan is-seklu, mimli okkaωjonijiet sbie u kbar g all-poplu Naduri, il-knisja Parrokkjali, minn doppjament Matriçi g al G ajnsielem u l-qala, saret issa Arçipretali mhux biss, imma fid-19 ta Settembru 1894, il- Parroçça Arçipretali tan-nadur, permezz tal-bolla Sanctae Romanae Ecclesiae iet innalzata g at-titlu ta Kolle jata Insinji bi Privile i Singolari tant li fi Frar 1898, il- urnal ta Ruma Il Tempo kiteb bit-titlu ta Munificenza del Santo Padre ai Gozitani, artiklu mimli tif ir g all-knisja tan-nadur, b mod speçjali, bil-kliem: Il-Kolle jata tan-nadur hi wa da millakbar tifkiriet li l-g awdxin jistg u jkollhom tal- eneroωità ta Ljun XIII. Dun Ìwann Camilleri - l-ewwel Arçipriet tan-nadur

58 58 Ìunju 2011 Nru. 105 Luminaria Guspet, Bishop Buttigieg Street, Nadur, NDR 1362, Gozo - Malta. Tel: Mob: Fax: grechbakery@vol.net.mt Jawgura l-festa t-tajba lin-nadurin kollha

59 Luminaria Nru. 105 Ìunju Messa mill-grupp Armar Triq San Ìwann Riesaq ix-xahar sabi ta Ìunju, Wisq mistenni min-nadurin, Ejjew ilkoll ninag qdu u na dmu, Biex nag ti ieh lil kbar Qaddisin! Il-Festa issir b afna idma u sforz u sagrifiççji ta afna nies... u mhux biss fix-xahar ta Ìunju! Fil-bidu ta Ìunju nibdew inlibbsu t-triq tag na b afna armar sabi u stupend, però dan jirrikjiedi afna in u xog ol. Nemmen li jirnexxilna narmawha b al kull sena, imma nie u spunt minn dak li a semmejt irridu nkunu lkoll mag qudin, u l-ftit sehem ta kul add jiswa afna. Nixtieq nag mel appell biex kull min hu tassew kburi li hu min-nadur, u aktar minn hekk, devot veru tal-appostli tag na, g andu jag ti s-sehem tieg u fil-festa f kull aspett tag ha. Apparti minn hekk, a na wkoll, b ala Kumitat ta Triq San Ìwann nibqg u g addejjin is-sena kollha bil- idma tag na. Hu veru li nag mlu idmiet Ωg ar però bl-istess sieb a ari ta afna o rajn b alna li nag mlu festa kbira u mist oqqa lil kbar San Pietru u San Pawl. Fil-fatt matul din ix-xitwa komplejna na dmu fuq il-pro ett kbir u ambizzjuω li g andna li nag mlu kolonni odda flok dawk li g andna b alissa li fuqhom jintramaw l-an li. Dawk il-kolonni qdiemu afna u qed jo olqulna problema biex narmawhom, g alhekk siebna li nibdew sett did. Di a g andna l-pjanta bid-disinn u kellemna lil mastrudaxxa li a jibda ja dimomna. Ukoll, fir-rigward tal-kolonni l-o rajn tal-antarjoli xtrajna il-forom li fihom isir ix-xog ol ta skultura li jkomplu jsebb u dawk il-kolonni u bdejna na dmu a na stess l-iskultura bil-fibre. G amilna xi attivitajiet o ra ta fund raising biex inkunu nistg u niffinanzjaw dan ix-xog ol. Nixtieq nirringrazzja lil kull min jg inna, b kull mod u manjiera u Ωgur li San Pietru u San Pawl ma i alluniex bla las ta dak kollu li nag mlu g all-glorja tag hom. Grupp g aqda Armar Triq San Ìwann Dan l-artiklu kellu jidher fil-programm tal-festa 2011, iωda bi Ωvista t alla barra.

60 60 Ìunju 2011 Nru. 105 Luminaria Re a g adda sta un ie or g al Nadur Youngsters, sta un li ntemm bir-reb a tal-gfa Cup. Din kellha tkun l-ewwel tazza mirbu a mill-whites wara nuqqas ta xejn inqas minn zew sta uni ming ajr unuri. Fil-final Nadur g elbu lil-sannat Lions li min-na a tag hom reb u l-kampjonat G awdxi u t-tazza Super Cup. Fil-kampjonat kien imiss il-konfront delikat kontra G ajnsielem F.C. li wasal f mument tajjeb afna g all- Whites hekk kif kienu ejjin minn erba reb iet konsekuttivi. Il-log ba ma tantx kellha bidu sabi g alina g ax wara biss kwarta log ob il-blacks ing ataw penalty wara fawl fuq Thiago Dos Santos. L-istess attakkant BraΩiljan ma sab l-ebda diffikultà biex g amel l-iskor 1-0 mill- dax il metru. Nadur wettqu reazzjoni tajba u kisbu d-draw f mument kruçjali tal-partita, ftit sekondi biss qabel tmiem l-ewwel taqsima. Kien xutt ta Antunes li abat mad-difiωa tal-blacks u spiçça f saqajn Anthony Portelli li niωωel lejn l-iωmarket Milos Stjonovic f nofs il-kaxxa. Dan ma kellu l-ebda diffikultà li jitfa ewwa u g amel l-iskor indaqs. Fit-tieni taqsima Ω-Ωew timijiet ar u ifittxu r-reb a sabiex jibqg u biç-çans g ar-reb tal-kampjonat. Ftit kienu l-opportunitajiet ta skor g aω-ωew na at iωda l-whites irnexxielhom jiksbu l-gowl tar-reb fl-uniku çans vera tag hom. Kien Joseph Portelli li b daqqa ta ras stupenda g eleb lil Grech fil-lasti tal-blacks wara corner ta Claudio Antunes. Hawn spikka afna d-delirju tal-pubbliku u tal-plejers li kisbu reb a mportanti u meritata afna. Wara din il-log ba kien imiss il-konfront kontra l-leaders Sannat Lions. Reb a biss kienet tiswa g al Nadur biex jibqg u biç-çans. G al darb o ra er ajna morna minn ta t kmieni fil-parita wara gowl ta Johnny Camilleri. Minkejja l-iωvanta Nadur komplew jamministraw il-log ob u kisbu d-draw meritatament minn daqqa ta ras ta Claudio Antunes wara cross ta Stojanovic. Nadur kienu wkoll sfortunati li ma marrux fil-vanta hekk kif xutt ta Jeffrey Meilak kien ikklerjat b mod inkredibli minn fuq il-linja minn Peter Buttigieg. Sfortunatament il-youngsters ma Ωammewx b dan l-istess ritmu fit-tieni taqsima u Sannat approfittaw u re g u marru fil-vanta permezz ta xutt fil-baxx ta Eric Nkwankwo. Il- Milos Stojanovic jiççelebra l-gowl tad-draw kontra G ajnsielem. Whites qatt ma re g u kienu fil-partita u spiççaw meg luba biex Sannat reb u l-kampjonat g all-g axar darba tag hom fl-istorja. Il-partita tal-kampjonat li kien baqa konta Victoria Hotspurs serviet biss g al mitt gowl skurjat mill-captain Anthony Portelli. Minn dawn il-pa ni ng idulu prosit kbira talli dejjem ikun hemm g all-iskwadra Nadurija kemm f mumenti koroh kif ukoll sbie. Il-whites tilfu il-partita 5-4 bil-gowls l-o ra jaslu minn doppjetta ta Claudio Antunes u Joseph Grima. Claudio Antunes fi dwell mal-ex plejer Naduri Peter Buttigieg. Wara li temmew l-impennji tag hom il-youngsters dawru l-attenzjoni tag hom fuq il-gfa Cup meta ltaqg u kontra G arb Rangers. Kif kien mistenni Nadur g elbu lir-rangers bl-iskor komdu ta 6-0. Kienet doppjetta o ra ta Antunes li wittiet it-triq biex imbag ad Joseph u Anthony Portelli komplew iωidu l-iskor. Buttigieg ukoll kiseb doppjetta personali u issetilja l-iskor finali ta 6-0. Fil-kwarti tal-finali kien imiss test ferm iktar diffiçli minn tal-g arb hekk kif l-avversarji kienu Victoria Hotspurs. Kienet log ba li naqset li toffri azzjonijiet ta gowl u hekk kif dehret riesqa lejn il- in supplementari, Joseph Portelli feta l-iskor fil-85 minuta b xutt fil-baxx. IΩda l-whites re g u kkumplikaw is-sitwazzjoni hekk kif soffrew il-gowl ta parità minn-free-kick perfett ta Khalin Ghancev. Il-log ba marret fil- in supplimentari u kien lejn it-tmiem tieg u li l-whites re g u fil-vanta permess ta Josef Buttigieg li safa mkeççi ftit minuti wara. Joseph Grima g alaq il-log ba b gowl ie or biex g amilhom 3-1. Issa l-konfront kontra SK Victoria Wanderers biss kien jifred lil Whites mill-finali. Fejn is-soltu dan it-tim dejjem abbat lil Nadur, g all-a ar log biet rajna lit-tim tag na jeg leb lir-rabtin. U l-istess se f din il-log ba hekk kif ksibna reb a façli iktar milli stennejna. Kien penalty wara biss 15-il minuta log ob minn Anthony Portelli li ta l-vanta lil Whites. Ftit minuti qabel l-interval Claudio Antunes irdoppja l-iskor b xutt stupend minn barra l-kaxxa li asad g al kollox lil Vella. Dan kien vanta komdu afna u Nadur kellhom biss jamministraw il-log ob

61 Luminaria Nru. 105 Ìunju fit-tieni parti tal-log ba. Anthony Portelli g amilhom tlieta hekk kif wa du quddiem Vella ma Ωbaljax b xutt baxx. Antunes imbag ad kompla jzid l-iskor permezz ta gowl ie or mill-isba minn free-kick. Il- ames gowl wasal miω-ωag Ωug Christian Debono li approfitta min-nuqqas fid-difiωa u tefa ewwa f lasti vojta. Imbag ad re a kien Anthony Portelli li kiseb tripletta b gowl ie or tajjeb lejn it-tmiem tal-log ba. It-8 ta Mejju kienet il- urnata tal-finali tal-gfa Cup u l avversarji kienu ç-champions Renjanti Sannat Lions. Nadur ar u determinati sabiex jiksbu dan l-unur li kien ilu nieqes sitt snin. Fil-fatt il-whites iddominaw afna fl-ewwel taqsima fejn anke abtu l-minduda minn xutt qawwi mill-bog od ta Claudio Antunes. L-istess BraΩiljan tilef opportunità tajba wara 50 minuta log ob hekk kif naqas milli japprofitta minn ar a aωina ta Parnis u tefa g oli. Fuq in-na a l-o ra Sultana wettaq save diffiçli fuq Jonny Camilleri. Stojanovic re a falla çans tajjeb g all-whites wara li tefa g oli minn poωizzjoni faveroli. Kollox kien jindika li l-log ba sejra g all- in supplimetari, iωda l-youngsters irnexxielhom isibu l-gowl rebbie. Anthony Portelli niωωel ballun f tarf il-kaxxa lejn Antunes li spara xutt fil-baxx li spiçça fir-rokna tax-xibka. Dan il-gowl kien biωωejjed biex jara lill-whites jerfg u il- GFA Cup u jtella unur lejn ir-ra al tieg u wara astinenza twila. Permezz ta din ir-reb a Nadur kisbu d-dritt li jilag bu finali o ra kontra Sannat, din id-darba valida g as-super Cup. Il-log ba li iet imxandra b mod esklussiv fuq Melita Sports kellha ttemm l-impenji ta Nadur kif ukoll tal-ista un G awdxi. Wara taqsima ta ming ajr gowls kienu Sannat li marru fil-vanta b gowl mill-aqwa ta Eric Nkwankwo. Wara sieg a log ob Charles Hili ta Nadur u Andrew Debono ta Sannat sfaw mkeççija wara argument ja raq bejniethom. Ftit in wara tkeçça ukoll Peter Buttigieg g at-tieni karta safra. Minkejja dan, il-lions rnexxielhom ukoll jirduppjaw permess ta xutt ta Chris Camilleri li wkoll spiçça fir-rokna tax-xibka. Nadur iωda re g u da lu fillog ba hekk kif ing ataw penalty wara foul fuq Stojanovic u mill- dax-il metru Anthony Portelli ma falliex. Dan kien l-a jar mument tal-youngsters li komplew jattakkaw biex jiksbu d-draw. IΩda kien fuq in-na a l-o ra li re a wasal il-gowl. Johnny Camilleri approfitta minn ar a aωina ta Muscat u tefa l-ballun f lasti vojta. Nadur xorta re g u naqqsu d-distakk ftit sekondi biss wara iωda kien tard wisq biex jsalvaw il-log ba u g alhekk l-unur mar g and il-lions. B hekk intemm sta un ie or g all-youngsters li spiççaw jokkupaw it-tielet post fil-klassifika finali tal- Kampjonat. Il-GFA Cup kienet l-uniku unur li ntreba milliskwadra tal-kbar, unur li juri sinjali ta progress u fiduçja g all-ista un li jmiss. Tajjeb ukoll insemmu l-kampjonat li reb u t-tim ta Nadur tal-under 16 li juri kemm g andna plejers Ωg aωag tajbin g all-futur. Prosit u grazzi kbira tmur lill-plejers kollha tat-tim, lill-kowç Frank Muscat u Salvu Camilleri kif ukoll il-kumitat u l-president. L-ikbar grazzi iωda tmur lill-partitarji li minkejja ftit fin-numru jkunu hemm jissaportjaw lilnadur Youngsters F.C! Nixtieq fl-a ar u mhux l-inqas nawgura l-festa ittajba lin-nadurin kollha. Il-Captain tan-nadur Youngsters jg olli l-gfa Cup.

62 62 Ìunju 2011 Nru. 105 Luminaria XITA FIN-NADUR Dan huwa l-ammont ta xita li tkejlet fin-nadur mill-1 ta Marzu 2011, sal-31 ta Mejju 2011: Data Ammont (mm) Total mill-01/09/2010 (mm) MARZU mm (21.27 pulzieri) APRIL 2011 TOTAL: 23.6 mm (0.93 pulzieri) mm (22.13 pulzieri) MEJJU 2011 total: 21.8 mm (0.86 pulzieri) mm (22.61 pulzieri) TOTAL: 12.4 mm (0.49 pulzieri) Medja tal-ammont ta xita li niωlet fil-gωejjer Maltin bejn l-1 ta Settembru 2011, sal-31 ta Mejju 2011: mm (23.93 pulzieri). Total tal-ammont ta xita li niωlet fin-nadur fl-istess perjodu: mm (22.61 pulzieri). Dan ifisser li fin-nadur niωlet 33.5 mm (1.32 pulzieri) inqas milli niωlet b ala medja fil-gωejjer Maltin. Total ta xita li niωlet fl-istess perjodu sal-31 ta Mejju, 2011 (i.e. sena ilu) fin-nadur: mm (16.59 pulzieri). Dan ifisser li din is-sena g amlet mm (6.02 pulzieri) iktar xita milli g amlet sena ilu. Noti: L-ammont ta xita li niωlet f dawn it-tliet xhur kien wie ed normali. F April u Mejju kellna diversi jiem li fihom g amlet xita bir-ramel, u Mejju kellu l-ikbar numru ta jiem b maltempati bir-rag ad (erbg a) f dawn l-a ar g oxrin sena. It-temperaturi f dawn l-a ar tliet xhur baqg u kemmxejn ta t in-normal, speçjalment Mejju, li fih iet irrekordjata l-inqas medja tal-og la temperatura f dawn l-a ar g oxrin sena (20.67 o C). Joe Meilak 01/06/2011 Nadur Weather Observatory Website: jmeilak@yahoo.com NIRRINGRAZZJAW: Lil Frank Borg u Charles Buttigieg (Kanada); Raymond Muscat (Amerka); Lucy Mercieca u l-helpers tag ha (Melbourne - Awstralja) li qassmu l- ar a Nru. 104 tal- Luminaria, Marzu Awstralja: Salvina Muscat - Aust $ 10; Emanuel Grech - Aust $ 50. Amerika: Loretu Pace - $10. Kanada: Grace Tonna - $10. Jawguraw il-festa t-tajba lin-nadurin kollha 40, Ta Said Street, Nadur, Gozo. Tel/Fax: portelliprint@gmail.com

63 Luminaria Nru. 105 Ìunju Erbg a Bukketti tal-ganutell g all-istatwa ta San Pietru u San Pawl, Melbourne, Awstralja

64 Luminaria Nru. 105 Ìunju