IT TW A VEL PROTO FENICI TA' RAS XAMRA

Transcription

1 . IT TW A VEL PROTO FENICI TA' RAS XAMRA 127 Fill The Journal of the Royal University of Malta Literary Socieiy" ta' Gunju 1939, il-w. c.l. DEssouLAVY PH.D.,F.Z.S" Ii l-liidma tiegliu gliall-malti kullliadd jafha, klteb artiklu sabili liafna fuq it-twa vel qodma li nstabu f'ras Xamra mill 'it hawn, L-artiklu deher talit ir-ras ''The Proto-Phoenician Tablets of Ras Shamra." Il-klttieb jurina fiex iikuba ta' dawn it-twa vel taqbel mal-malti :- Ras Xamra, jew anjar Ras ex-xamra, hu I-isem moghti IiI bicca art fix-xtajta tas-sirja tat-tramuntana. B'dan l-isem Ii gej miil-onarbi, insibu dik ix-xitla Ii f'malta hi magnrufa bl-isem busbies. BlIalma f'malta nsibu Ii Ras ii-onailis nadet isimha minnabba Ii hi mgnottija bil-gna!1is, hekk ukoll dir-ras ta' art nadet isimha miii-bus&ies Ii jikber fuqha. Billi, sa snin iiu, nadd qatt rna basar bis-siwi arkeologiku tagnha, Ras Xamra gnad rna bdietx tidher fil-mappi. Madankolllll rna tridx wisq biex issibha f'xi mappa daqsxejn kbira, gnax dan ii-post jigi qrib i1-grigal ta' Cipru. F'dan ii-post, Ii janbat t1ittax-ij kilometru lejn ittramuntana ta' Latakja, il-qadima Laodicea, instab Ii kieriet ii Belt ta' Ugarit, belt Ii tissemma darbtejn fl-iskrizzjonijiet ta Tell Amarn.. Sa ftit ilu kienu jansbu Ii Ugarit kienet wisq ikfar lejn nofs in-nhar fin-nana ta' Tiru. Malajr nifhmu gnaliex kien hawn din ii-belt: gnandha post sabin u qrib nafna ta' Cipru, mnejn kienet tigi l-bicca I-kbira tar-ram, Ii kien ta' ntiega kbira fi Zmien ii-bronz_ 11-kelma Ingliza copper gejja mill-kelma Cipru; Kien hemm xogjiol kbir tal-garr bejn Cipru u I-Mesopotamja Ii mnabba fiha Ras Xamra kibret nafna biili l-igfna kienu jinnattu hemm u t-tagjibijiet jingarru gnal tuq il-karwani. I1-kixfiet tal-gnageb Ii gjiamel ii-overn rranciz juruna ilii Ras Xamra kien l-imkien fejn kienu jiitaqgnu nafna gnus. Donnha ilha mgnammra minn zmien it-tnax-ij Dinastija Egizzjana. Anna m'gnandniex x'naqsmu max-xognlijiet kbar ta' l-arti Ii nstabu hemm, imma mas-sensiela twavel Ii nkixfu hemm bla nsieb. Xi ftit.minn dawn it-twavel, Ii huma kollha b'kitba musmarija, huma miktuba bi-akkadi, u s-someri, onrajn b'i1sien Semi Ii bl-gnagia kollha sejnulu Fenic. Aktarx Ii dawn it-twa vel ilhom minn zmien is-saltna ta 'Amenhotep IV, magnruf ukoll bl-isem ta' Akhnaten.

2 128 Din i1 kitba jgnidulha nlusmarija gnaliex hi mtgnmul. minn ifilsa zgnar jew tinqibiet gnamla ta' musmar fuq it tafal niedi Ii wara kienu jnixxfuh. Dawn is sinjalifuq it-twa vel "fenici," barra mix-xebh fuq fuq Ii gnandhom imnabba Ii kienu magfimu lin mill ifilsa, m'gnandhom x'jaqsmu xejn mal kitba musmarija magnrufa Sumero-Akkadja. Minn dawn is-sinjali jew ittri f'ras Xamra tnejn u tletin biss, I-eqdem kitba alfabetka. It-twavel instabu kouha 'mill-1919 'I hawn u milli jidher kien hemm maqdes u kullegg fejn kienu jitnarrgu l-qassisin ignaiagn. I1afna minnhom huma ignar uta' gnamla mhux bnall-onra u kollha ftit jew wisq imgnarrqa bil-nruq Ii qered Ugarit gnallnabta tat tmiem tas-seklu tnax Q.K. It-twavel naddfuhom f'parigi u Verolleaud iuraskriva xi wnud minnhom u ppublikahom fil-qari "Syria." B'din it-traskrizzjoni quddiemhom, P. Dhorne a.p. ta' Oerusalem, Hans Baner ta' Halle u Verolleaud i"nifsu fi ftit xhur irnexxielhom ifissru l-ittri kouha. Minn dak in-nhar 'I hawn it-test tagnhom kien studjat minn Gaster, friedrich u onrajn. L-ittri kollha Ii hum a magnmula minn daqqiet dritti, naga tal-gnageb, gnadhom kif kienu imma meta nsibu xi ittra b'zewg daqqiet imsallba hi aktarx imcajpra. Naqxa dritta u wieqfa tfisser 0; iewg daqqiet bhal dawn weqfin ndejn xulxin tfisser S u theta L. Wanda mimduda toqgnod ghat-taw, tne;n mimduda wadda fuq l-onra turi P (jew f) u tlieta fuq xulxin H. Zewg naqxiet weqfin imdannla go xulxin ifissru Z. Tlieta mwaqqfa go xulxin Kha. Din I-ittra tal-annar imtennija tfisser I. Jekk l-ittra Z tkun mimduda tfisser A, waqt Ii I-ittra Kha mimduda tfisser N. Aktarx Ii l-gnamla ta' I-ittra Samech, hi naga wanda bnal dik ta' Kha, biss din hija wieqfa waqt Ii I-onra mimduda. R tixbah lili-k b'iewg daqqiet onra fil-bidu. L-U mhix naga onra ghajr I-ittra K b'iieda ta' daqqa onra fit-tart. M'gnandniex innalltu I-ittra Teth (Ii m'gnandha x'taqsam xejn rna' Taw) rna' J1a, Ii tidher bnalha gnalkemm gnandha daqqa onra. Il-gnamla ta' I-"gnajn" hi daqqa mmejla. L ittri S u X rna humiex bnal xulxin, imma ma nistgnux ngnarfuhom. Jien ngnid illi l-gnamla ta' X hi ta' iewg daqqiet immejla u msallba bnal X Maltija. L-h-, n, kha jinghailu minn xulxin hekk kif nagniluhom fl-gnarbi u tid-dizzjunarju ta' falzon. Xi wnud mill-ittri gnandhom suriet onra, bnai rna ngnidu anna is Samech (Ii nsibuha kull fejn juzawha I-Lhud). L-ittra Alef tista' tinkiteb f'seba' gnamliet, gnal kull wanda mill-vokali Ii tista' tfisser. Hemm kelma Ii ssibha nafna, Ii fit-malti tfisser daliak Ii gnandha l-ahnar ittra Q, fil-waqt Ii fl-i1sna semin insibu K. Din insibuha

3 129 biss f'ras Xamra (1). Xi minndaqqiet niltaqgnu ma' xi gneltijiet Ii maiajr tintebali bihom. Dawn huma aktarx ntija ta' min ikkupjahom b'molin imxerred u nesa jqiegned I-gliadd kollu ta' daqqiet, u b'hekk biddel ittra f'onra. Kienu jiktbu mix-xellug gnal-iemin bhall-assiri u I-Etjopi u bnalna imma mhux bhall-fenici, ii-lhud u s-sirjak. f'xi wbud mit-twavel kelma hi mifruda minn onra b'naqxiet dritti, u rqaq u iighar minn dawk tal-ittri. f'iewg twavel insibu I co[%n bla mittiefsa xejn u nafu Ii I-kittieo ta' dawn it-twavel kien ELMLK.. Dana I isem jaqbel rna' isem missier iewg Ruth, tal Bibbja, Elimelek. Dan i1-.kittieb kien skular ta' qassis Ii kellu isem Masri. Hemm twa vel Ii huma miktuba b'reqqa iktar minn onrajn. Jista' jkun Ii din kienet kitba ta' tfal ta' I iskola, Ii, bla rna riedu, iniammet snilia gnal ta' warajhom. Dawn it testi kienu msejna "fenici" i1-gnaliex Ras Xamra tanbat fit-tramuntana tal fenicja; gnax il-plurali jispiccaw b'm u qatt b'n bnal fii Malti u gnax i1-kitba hi nieqsa billi tnalli barr a I-Matres lectionis ecc. Is-sewwa hu iili dan I-ilsien ma jaqbeix f'kollox ma I-ebda Isien Ii nafu bih, iida gnandu tixbih qawwi mal-akkadju, mal-lhudi, mal-onarbi u mas-semitku ta' Nofs in-nhar. rorsi I-anjar in~ejhulu IIProto-fenic" jew "fenic Ewlieni". BiIli iii nalidem liafna f'dizzjunarju Semi-komparativ, liassejt id dmir iili gnandi ndannal fih ii-kliem gdid ta' Ras Xamra.. BilIi kont naf ilii I Maltin jinteressaw irwienhom f'dak kollu Ii gnandu x'jaqsam mal.. Fenici, nsibt ilii jifirnu jekk nurihom x'hemm jaqbel bejn I-ilsien ta' Ras Xamra u I-MaItL Nista' ngnid illi f'ras Xamra I-artiklu rna jafux bih. llverb energiku N issibu nafna kif ukoll fis-semi ta' Nofs in-nhar u f1-0narbi Klassiku. Ta' sikwit insibu J-t mqiegnda quddiem ii-verb biex ittih tifsira ta' kmand. II-verbi Ii jfissru I eghmejjel tal-all at huma mfissra fil-maskil u biex nifhmuh irridu natisbu Ii hu gens ragel tal-"gieti". Hemm ukoii xi verbi prepoiizzjonali; SMOti (sama') jietiu 1-[ warajh. Hemm xi eiempji ta' pluraii miksura. fil-malti gtiandhom plural interessanti: bnedmin Ii gejja minn ibn-adam. f'ras Xamra hemm ukoll tiafna kliem imtenni Ii jibda b'ibn jew ben, Ii jagnmlu I plural billi jiiidu gnelm ii-plural mat-tieni kelma minflok rna' I ewwel walida. Qabel ma ngtiaddu biex niflu I kliem, rna nagnmlux tiaiin jekk nagtitu daqqa t'gnajn lill-mitologija ta' Ras Xamra, ~gliax dan huwa s-suggett ta' nafna mit-twavel. (1) Waqt Ii l-kotra tal-mahin tgliid "datiak", tal-belt jgliidu "danaq". (Nota tad-dir.)

4 130 f'ras Xamra I-alIa ewiieni kien,el, Ii xi mindaqqiet jissejjan alla gendus; iida hu mbiegoed oafna u ftit jidher. Imbagoad kien hemm BOoL u ALEJN BOoL, Ii xi drabi jidher Ii kien I-istess wieoed, goalkemm f'xi bnadi oora, Alejn jisgejjah iben Bagnal. Wara dan kien hemm MT (jew Mot, bil Malti Mewt) Ii jigi iben EL u AXERA. tal-baoar, il-kbira alia-omm. Billi EL, i1-missier, kien gendus I-iben j<'nbat alia-googol. B'dan kollu dawn I-all at, nisa u rgiel kollha jitnaddtu u jaodmu bllal kieku kienu bnedmin., Imbarra minn AXERA, I-alIa mara ewlenija kienet il-vergni ANAT (BTLTGoNT). fil-bibbja tagona, Ii goandha boala sies. tagoha I-Bibbja Lhudija Massoretika, dan I-isem kull fejn jidher jinkiteb Anath. Issa sirna nafu Ii din il-kelma rna tinkitebx hekk. L-aonar ittra trid tkun Ta mhux Th, goax kieku f'ras Xamra din kienet tkun Xin. I1-Vergni Anat hi oot Alejn Bagnal: minn kienu I wellieda tagohom rna nafux. Kienet alia tal-gwerra. Onalkemm dejjem insibuha msejoa I-Vergni, iida f'test wieoed hi ssemmi 'I binha, u f'ieoor insibu wkollli kienet tredda'. f'iskrizzjoni bil-fenic u bil-grieg tar-raba' sekiu Q.K. mitbugoa fil HGabra ta' Iskrizzjonijiet Semin" (I, 95) insibu I-Anat imqabbla rna' I-alIa mara Griega Ateni. Hekk ukoll f'iskrizzjoni ta' xriek funerarju Ii qieghed fit-british Museum u Ii ghadu minn imien id-dinastija dsatax, jigifieri minn imien it-twa vel tagona, Anat hi mpingija b'iibsa Masrija, iida b'gheliem Ii jfakkruna f'ta' l alia mara Ateni ta' imenijiet aktar lura. Hekk wieoed jistagogeb jekk Ateni I-Griega danletx fii-orecja mis-sorija. Bagnal hu "rikkieb is-snab". H u I-alia tal-beraq, tahin u x-xita. Lehnu hu rragoad. Meta Bagnal huwa fuq koliox alia ta' zmien ix-xita, tax-xitwa u tar-rebbiegna bikrija. Kienu jitolbuh jinzel fi-art. Hu kien jiniel f'goamla ta' xita; jindifen fil-fiamrija u jerga' joorog boall-fwawar. Mot, min-nana I-onra hu alia tas-sajfu tan nixfa. Narawh qiegoed joqtol iii Alejn Bagoal meta x-xita tax-xitwa tieqat Imbaghad naraw ii-mot in-nifsu maqtul minn Anat, manrut, imfarrak, imderri, imnixxef u midoun fi dqiq jew imxerred fl-art biex jittiekel bnallikieku kien "Lanam Mot"; i1 kelma hija x'er boal-lhudi: I1-mewt ritwali ta' Bagnal u Mot billi taobat mal-fenomeni ta' bdill-istaguni bil-fors Ii kienet issir kull sena; iida darba kull seba' snin Mot kien jistrieo u rna kienx jisfa maqtul. Din hi I-ewwel darb a Ii nisimgou bid-drawwa Qango.anija tas-sena sibtija meta I-ucuh rna kenux jinoasdu u I-art imoollija tistrieo. M'hemmx goalfejn ngoidu dawn it-testi huma ta' tagolim kbir imoabba t-tagorif gdid Ii jaghtuna fuq i1-mitoiogija talqedem. M'goandniex naosbu Ii I mitologija hi bla tibdil. L-istejjer ta' I-allat issibhom kullimkien hekk imnawqa 1.\ mnallta illi mhux la kemm torbothom f'sensiela wanda.

5 131 Issa nigu gnal-lista rnagniula ta' kliem Xamri. Billi J'Malta rna ssibx ittri b'ponot dijakritki, dan ii-kliem ktibtu b'ittri Maltin. Inqdejt b'h gnal Kha ukoll. L-gnajn gnamiltha On, u wrejt bl-s it-tliet ittri ta' Ras Xamra. KELMIET IL-OllERQ LI llbdew B'KONSONANTI DOnAlFA. R.X. (1) R.X. R.X. AHI nija AHR annar 1M jurn AHK nuk TEKL tiekol IDR idu IEHD jienu AN jien 'rldn(4) twieled TEHD tienu(d) IERB (3)' inobb LIMN lernin EPDK (2) EMI t(5) ommi UMI} (1) R.X., Ras Xarnra., Malti. (2) Il-kelma EPDK hi ta' interess kbir imnabba Ii nsibuha fil-bibbja, imma t-testi ta' R X. ma jixntu l-ebda dawl gdid fuqha. (3) FiI-keirna IERB insibu I-R bnal fis-samaritan. (4) L-annar N tal-kelrna TLDN hi I-N tas-sanna. (5) L-ewwel ittra tal-kelma EMI gnandha noss ta' E f'xi kliern, irnma billi hi l-ewwel kelrna ta' l-isern tal-belt Ugarit, aktarx xi drabi kienet tinstarna' U. R.x. BD b'idu BDK b'idek BHRT (1) bnur TBKINR (N tas-sanna) tibki R.X. BNI BNKM IBN TBRKK (3) B. R.X. BN BNIDM(2) BN ibni binkom jibni tberkek. bejn bejn l-idejn iben (1) Hldna plurali frx. hurna rnagnrnula billi zzid T Ii taqbel rnal-malti -iet. (2) F'RX. din il-keima tfiissel' sider, lejn wiened jienu d daqqa tal:lanza. Bejn rna nsibuha fi-ebda kitba Fenieja, starnpata fil-"gabra" _. (3) F'dil-keima I-annar ittra hi mtennija gnax tidnol vok:ali, il-bqija rna nsibu l-ebda konsonanti mtennija.

6 ~132 D R.X. R.X. DBH (1) debah DQN (3) daqna DKRM (2) DR dar DM demm DR EL dar AlIa DMGhT demgnat R.X. DRGh (4) zerriegna TDRI dderri (tderri) DRKTH (5) trieqatu. (1) Hawnhekk I-ewweI ittra hi D bhal fl.-aramajk, fl.-gharbi u fil-malti u mhux bhal fl.-ilsna semin I-ohra hi Z. F'wiehed mit-testi din il-kelma hi rniktuba hazin billi I-ahhar kelrna hi H. Dan juri illi n-nies tal-qedem kienu jagnmlu l-istess gileit Ii nagnmiu ahna. (2) Hawnhekk nerggnu nsibu D bhal rna nsibu fl-aramajk, fl-gharbi u fil-mahi u rnhux bhal l-ilsna I-ohra. ll-malti tilef dan it-tifsir ewiieni ta' din :il-keirna irnrna jzornmha fl.-isrnijiet tal-biedja bhal rna hurna dakkar, tidkir. L-isern qadirn ta' I-irnkien fmalta Dokkar kien ifisser is-sigra tat-tin ragel. (3) Hawnhekk nerggnu nsibu wkoll l-ist.ess D bhal ma sibna fil-keirniet. DKRM, DB (4) F'din il-keima nsibu D (F'RX.) fejn ;l-ilsna semin I-ohra gnandhom Z. (5) Il-kelma Gharbija tariq, bil-malti trieq, kienet keima mehuda b'tifsir religjuz, rnill-kelrna Lhudija derek, bl-ewwel u l-ahhar ittri rnhassra. Din il-bidia tixbah hafna lill-keima Maltija targa minn daraga. R.X. PML PHM TPL (1) fahal faham P (F) B.X. PGhLK (2) fagnlek PHR (3) fahar IPRQ (4) jifroq. R.x. PRT IPTH fort jiftah. (1) Trid tiehu fit-tul wisq biex tispiega kif ma' tul izzmien din ii-keirna bidiet it-tifsir taghha sakernm ffalzon insibu Ii fell bdiet tfisser xorti. (2) Fid-dizzjunarju ta' Oaruana nsibu dan il-qawi: "Agnmel iagnlek" Fejn I-ahhar kelrna taqbei hafna mal-kelma ta' RX. (3) Din il-kelrna hadet it-tifsir Ii jagntuha I-Maltin illum rnill-ftahir Ii kien ikun hernrn f'dawn il-iaqgnat. Din ii-keima tfisser laqa' (4) Fil-gl'iamla din il-keirna taqbel rnal-kelrna Maltija jifroq izda frx. tfisser aktarx dejjem taqsam bid-dal'ik. Jista' jkun Ii x-xebh Malti hu aktarx ma' jifral'i Ii Qsitluha fl,-gharbi u fil~ Malti biss.

7 133 G R.X. R.X. R.X. GN gmen GD gidi GMSM gem us (1) (1) Plural ta' xi gem us, bhima. Gn GliGL googol GliSR (1) goasfur TGliN (2) tgnanni GliLN goalina GliN gliajn GliLI gooii GliNBM goen biet NGliL nogiilew. IGliN (2) giianna. (1) Fl-ilsna semin kollha minn barra xi kelma '1 hawn u '1.hemm din il-kelma iddalilial F barranija blial fil-malti goasfur. (2) Din il-keima hi ta' interess kbir. Fil-Malti tgnanni tfisser hi tkanta; minn hekk naraw illi kelma Ii fi.-imgooddi kienet tfisser twiegeb biz-zmien liadet tifsir muzikali. FI-IngIiz meta ngl'iidu response aktarx nifhmu it-tifsir muzikali. Fl-ilsna kollha, kliem Ii j fisser tkellem biddel it-tifsira tiegou. Ngnidu alina fil-malti ignid fil-bidu rna kinetx tfisser bl'ial-lum imma jtenni. Araw l-osservazzjonijiet Ii goamilt iktar 'il quddiem fuq IQRA. u ISH. R.x. HU hu,huwa B R.X. HM huma H (Klia) HBS nabs MET liabat HIT (1) liajja(t) HMS liames HKM (2) gliaref (liakem) JHRT janrot HRB (3) narb HKMT nkimt THRR liarrra HLB (4) lialib RX. BHLM b'nolma HPR liafar HMRM (M tal-plural) nmir HSR (5) lias ira HLR nallas HNZRK (6) liniezrek. (1) Fil-Malti hemm it-t marbuta (najjietek). (2) Billi l-imliallfin aktarx kienu jkunu goorrief fil-malti hemm nafna kliem bnal dan: innakem, nkimt. (3) Dad din il-grodda kienu jinqdew biha goal zewg nwejjeg. Biha Anat qatel 'il Mot. (4) It-twavel jgl'iidulna It i-googol hu msajjar fil-nalib (BItLB)..,.. ",...

8 134 (5) Mill-qaglida, il-kitha Ii gliandha din il-kelma, nielidu 1i Wsser xi naga fil-bieb tal-maqdes. Nistgliu nqabbluha malkelma Maltija nasira. Is-si wi ta' l-annar ittra m 'anniex zguri millnu. (6) Baglial, al1a l-kbir tat-taqlib fl-ajru kien imsieneb minn seba' nniezer. F'din il-kelma gliandna ezempju tal-plural miksur. K R.X. R.X. R.X. KBKB kewkba KLBNT bniet kollha KN (1) kien KBKBM kwiekeb KLB kelb KLAT(2) kejjel KBKBT kewkbjet KS kus IKS jiksi KTTN kittien KTP kitf. (1) Din il-kelma xi mindaqqiet titqieglied quddiem ilprezent ta' xi verb, u nanseb Ii taqbel nafna mal-malti kien. Hemm ukoll in-nom KNT, Ii jfisser verita, sewwa, igifieri dak Ii jlcun. (2) Din il-kelma tfisser aktarx xi kejl u milii jidher I-gliamla tagliha hi bnal dik ta' qabel, mill-kelma Semija KAL, bil-maiti kejjel. R.X. L I L Ii LK lek LKLHOM l'kollhom L R.X. R.X. LB(1) LBS Ibies LQT LIlM (2) lanam (ikel) LSNI LIlM (3) lenjiet. laqqat lsieni (1) Fil-Malti u fil-gnarbi, din il-kelma Semija qadima giet imgennba u f'lokha danlet qalb. Madankollu gliad fadal xi naga minn din il-keima bit-tifsir qadim tal-keima lebleb (nabtet il-qalb). (2) Insibu wkoll f'r.x. verb miktub hekk li jfisser tama'. Fil-Malti, wkolllannam. tfisser issemmen. (3) Din hi keima onra Ii glialkemm tinkiteb bnal ta' qabilha hi I-plural tal-kelma Zenja (fil-malti). Ix-xebba Anat taptpet naddejn (LIlT) nnwa l-mejjet. M R.X. R.x. RX. JI. MIl mon MNN minna MR morr MLA mela MNM minnhom MT MT ID (1) mejjet mejt I-Id N NBT (2) inbit NPS nils DM UNPS demm u nifs NPI notfa BNPSH b'nifsu NR nar

9 135 (1) Tregl:iid tal-idejn. Din il-kelma tfakkarna fil-kelma Maltija mejt, gnalkemm tingnad gnall-id imriegnda u mhux gnar-ras. L-annar ittra ta' l-ewwel kelma hi teth u mhux taw u l-kelma m'gnandha x'taqsam xejn rna' mewt. (2) Din tfisser xi meraq, Ii milli jidher kienu juzawh filmaqdes. Ta' siwi inqas minn ta' l-inbid. Qabbel il-kelma Mal tij a nbid. Q R.X. RX. R.X TQBR (1) qabar TQL taqli IQRA (3) jaqra QDS qaddis IQM iqum IQBR joqrob QLH qawl QMH qamn QRNM (4) qarn QLH QDS qawl u 1- TQTNSN (2) qabbel QS qiss qaddis "Qalligna" (1) TBKINH UTQBRNH - (ix-xebba Anat) bkiet (Alejn Bagnal) u difnitu. IZ-zewg verbi gnandhom l-n tas-sanna. Il-Malti tilef din il-kelma imnja zamm in-nom qabar. (2) Dal-verb huwa tat-tmien sura Gnarbija tal-gnerq qanas. Fl-Afrika tat-tramuntana l-kelma Maltija qanzna tfisser (kif jgnid Helot) iz-zaqq il-guf. (3) IQRA BNSPH - hu qara (qal) b'nifsu. Fis-semitiku qadim IQRA kienet Hisser tkellem ignajjat jew sejjan. F'R.X. tfisser biss qal. (4) QRNM-qarnejn-L-M ta' I-annar hi I-gnelm tal-plural imtenni. Il-qrun huma dawk ta' Bagnal, Ii skond it-twavel ta' R.X. jilbes elmu mzejjen b'qarnejn. R.X RES RESRM RBGn ras rashom ir-raba' jum R.X. RBGn' ) ARBGn j RHK R raba' runek R.X RBK IRTQS (1) rikkieb jonqos (1) Dan ii-verb hu tat-tmien sura Gnarbija. L-annar ittra taqbel rna' I-Gnarbi u I-Malti imma mhux mal-lhudi. S (Samelc) 'S. (Tsadel S. (sin) X (xin). (1) R.X. R.X. R.X. ISTRN jiator SGnRT xagnriet SMGn sama(gn) ssn (2) sus SPTHOM xofftejhom SMM serna ESBGnTH swab a' SGnRM (5) xgnir SMN simna tiegliu SBH sbin ISflN jisnon SQI jisqi ASD (3) sajjied SBGnSNT seba sena(t)tsthwi tist1ii ISH ssien tsien ISLMLK issellemlek SUS sus GnSRH gnaxra SMK ismek XN itnejn ESMAL(4) xmieli SMT ismijiet' XLX tlieta!sbg1i jixba' SBIN (6) XE tawr

10 (1) Is-Sin u x-xin fil-lhudi gliandhom gliamh wanda glialkemm ii-lnm jaglizlubom walida minn olira billi jqieglidu tikka 'il fuq in-nalia tax-xellug biex jagliirfu is-sin u tikka '1 fuq innana tal-lemin gliax-xin. F'R. X. dawn iz-zewg ittri m'gliandborn x'jaqsmu xejn bejniethom. Imma liadd gliadu ma jaqbe: rna'l-iebor liema bi s-sin u x-xin. Kif jaf kulliadd I-S fii Malti u fl-gliarbi taqbel max-xin Lbudija u bil-maqlub. Issa R.X. daqqa taqbel mal-lhudi u daqqa rnal-gliarbi u I-Malti. R.X. taqbel mal-lhudi fi kliem, ngliidu alina BSRTX, bil-malti baxxartek. (2) Il-Malti, bliall-ilsna Semiu,tilef din il-kelma qadima biex ifisser Ziemel; imma baqa' xi fdal ta' din il-kelma fil-verb sies Ii jfisser mexxa z-ziemel bil-gnagla. (3) Jien nistad-bl-istess glieruq gliandna l-kelma sajjied. (4) ESMAL-xellug jew tramuntana-ix-xellug u t-tramuntana kienu xorta.walida gliax in-nies tal-qedem meta kienu jdm:u lejn il-ivant biex jitolbu kien ikollhom it-tramuntana n nalia tax-xellug. (5) Hawn blial-lhudi m'gliandniex ittra glial-ielien arta~ ta' th u tqieglied xin minflokha. (6) Jien jassart, Falzon jgliid siba jfisser jassar. T F'dan il-kliem insibu liafna it-to marbuta. NR nar; nar t'alla (ix-xemx) NRT EL R.x. R.X. R.X. THTK talitek TBH tebali (sajjar) ETGliNK(2) tagli:1 TSGliM disgliin TTHNN titlian TB tajjeb TTLB(l) titlob UHM UTGliN UTSH U u hurna (wuhuma) u tglianni u ssieli (wissieli) IZBR (3) jizbor ZT zejt. MZMR ZMR nzammar iz-zummara. (1) Din il-kelma nsibuba biss ft-gliarbi, fil-malti u f'r.x (2) F'xi dizzjunarji Maltin insibu Ii tagnn tfisser l-ugigli fil-genb wara daqqa b'xi tglian, Il-kongunzjoni U,fRo X. insibuha magliquda mal-kelma ta' warajha u nafna drabi u:a nsibubiex. (3) F'din il-kelma I-B rna nsibuha ft-ebda lsi en semi, nlief f'r.x., fil-malti, u fil-lhudi. Il-Lhudi jqiegned minftokha. It-tifsir ta' dan il-kliern Ii semrnejna hu cftr mill-kontest li qeglldin fih. Minbarra dawn kliem ienor Ii rnilli jidher jaqbel rna' Idiem Malti: be?'raq, fqir, nut, lenen, tin, imma t-twavel Ii jinstabu fuqhom miksura wisq biex jingnarfu xi jfissru rllilhw]1 test. Maqlub fil-malti minn KARMENU SANT. (Student tal-letteratura..) z