L-ATTI TA L-APPOSTLI. Guido Schembri ofm. L-Atti ta l-appostli - 1 -

Transcription

1

2 L-ATTI TA L-APPOSTLI Guido Schembri ofm 2000 L-Atti ta l-appostli - 1 -

3 ISBN: Computer Setting: Ìwann Abela ofm Editur: Raymond Camilleri ofm Stampat: PEG Ltd. Edizzjoni TAU L-Atti ta l-appostli

4 Dan il-ktejjeb çkejken huwa frott wie ed mill-korsijiet Bibliçi li l-kummissarjat ta l-art Imqaddsa f Malta jorganizza ta kull sena. Flistess waqt nixtiequ li jkun ktejjeb ie or bibliku li jifrex il- idma tag na favur it-tixrid tat-taghlim tal-bibbja li kontinwament inwettqu permezz talpubblikazzjoni tar-rivista L-Art Imqaddsa. Is-sena l-ìdida 2000 t e i na biex in eddu l-impenn tag na favur il-kelma ta Alla u favur l-art Imqaddsa, l-art li welldet u g a net l-istess Kelma ta Alla. Marcello Ghirlando OFM Kummissarju ta l-art Imqaddsa Nhar l-ewwel tas-sena 2000 L-Atti ta l-appostli - 3 -

5 - 4 - L-Atti ta l-appostli

6 KELMTEJN QABEL Wara kwaωi elfejn sena ta kristjaneωmu tkun a a siewja li nkunu nafu dak li ara fil-bidu tal-knisja u kif it-twemmin tag ha u tag na nxtered mad-dinja. Biex ikollna xi tag rif dwar dan m hemmx a jar mill-ktieb ta l-atti ta l-appostli. L-awtur tieg u jirrakkontalna bi stil mill-isba ming ajr kliem Ωejjed dak li se mit-tlug fis-sema tal-mulej sakemm l-a bar it-tajba tieg u, fdata lill-appostli, waslet saç-çentru ta l-imperu, Ruma, li kienet iç-çentru tad-dinja ta dak iω-ωmien. Din il-kitba ma ibx it-test tal-ktieb ta l-atti li jinsab fil-bibbja Saydon jew f dik tal-g aqda Biblika, imma hi stedina biex wie ed jifta wa da mill-bibbji li semmejna u jaqra minnhom il-kliem ori inali li allielna San Luqa. G idna li din il-kitba hija stedina, imma mhijiex stedina biss; aktar minn hekk tag ti tifsir u tag rif dwar dak li jinqara fil-bibbja. L-awtur ta din il-kitba kellu quddiem mo u li jg in lil dawk li jkunu sajmin minn dak li ara fil-bidu tal-knisja. Fittex li jkun konçiω kemm jista jkun biex min jaqra ma jit awwadx u jiddejjaq. Il-kontenut ta din il-kitba a ie wωat f diversi korsijiet mog tija f diversi parroççi ta Malta li fihom is-semmieg a adu nteress u pjaçir. Kien dan li ieg el lill-awtur ifittex il-pubblikazzjoni ta dan il-ktieb. Jalla min jaqra din il-kitba jikseb xi id u japprezza iktar il- idma ta dawk id-dixxpli qalbiena tal-knisja tal-bidu li bil-qawwa ta l-ispirtu s-santu xerrdu mad-dinja t-twemmin tag na. Guido Schembri ofm Kunvent tas-sacro Cuor, Sliema, Nhar l-ewwel tas-sena 1999 L-Atti ta l-appostli - 5 -

7 - 6 - L-Atti ta l-appostli

8 L-Ewwel Taqsima DAÓLA GÓALL-KTIEB TA L-ATTI TA L-APPOSTLI L-Atti ta l-appostli hu wie ed mill-isba kotba tal-bibbja kemm g all-informazzjonijiet storiçi li fih, kif ukoll g all-mod sabi talkitba. Ming ajr dan il-ktieb konna nkunu nafu ftit wisq dwar ilbidu tal-knisja. L-awtur juri fih fedeltà storika superjuri g al dik tal-kittieba ta Ωmienu u arti tal-kitba mill-ifjen. L-awtur tal-ktieb Il-ktieb ma j ibx l-isem ta min kitbu, imma jidher çar li hu l-istess wie ed li kiteb it-tielet Evan elju. Imma it-tradizzjoni dejjem Ωammet mill-eqdem Ωminijiet li hu San Luqa dak li kiteb l-evan elju u l-atti. Id-dedika taω-ωew kotba hija lill-istess persuna, hekk ukoll id-duttrina u l-istil tal-kitba. Jidher ukoll li l-awtur kien tabib u dixxiplu ta San Pawl, a a li taqbel perfettament ma dak li jinqara fl-ittri pawlini. Min jinnega li San Luqa mhuwiex l-awtur ta l-atti isib ru u f diffikultajiet kbar li ma ma jasalx isolvi. Ma nafux fejn twieled San Luqa. Hemm min jg id li kien mill- Maçedonja u li kien hu stess dak li San Pawl ra fil-viωjoni li eg litu jmur fil-greçja (Atti kap 16). StudjuΩi o rajn iωommu li kien minn Antjokja tas-sirja fejn San Pawl g ammar g al Ωmien twil. Studja g al tabib f Tarsu taç-çiliçja fejn kien hemm l-iskola tat-tobba ta dak iω-ωmien. Illum hawn xi studjuωi li jg idu li jista jkun li Luqa kien skjav. Hu minnu li afna mit-tobba ta dak iω-ωmien kienu skjavi. Hu veru wkoll li Luqa kellu dejjem quddiem mo u li jiddefendi l-emar inati tas-soçjetà: rg ajja, midinbin, nisa, foqra, eçç. Imma din hi biss teorija li ma tistax ting ata bi probabiltà. Luqa vvja a afna ma San Pawl u kien ta g ajnuna kbira fit-tixrid ta l-evan elju. Kien mieg u ukoll fi gωiritna: iddeskriva b mod meraviljuω il-mi ja ta l-appostlu fostna u silet tif ir kbir L-Atti ta l-appostli - 7 -

9 dwar missirijietna. Dwar dak li g adda minnu wara l-kitba ta l-atti ma nafu xejn lief minn tradizzjonijiet. Il-Knisja tqimu b ala martri, kif tqim lill-appostli u lill-evan elisti. Kien pittur San Luqa? Li Luqa kien tabib jidher kemm mill-atti u iktar mit-tielet Evan elju. Imma li kien pittur hija biss tradizzjoni li afna studjuωi jωommuha b le endarja. Aktarx li t-tradizzjoni tnisslet mill-fatt li Luqa jag tina l-isba ritratt tal-madonna fl-ewwel Ωew kapitli ta l-evan elju li kiteb; ritratt-pittura tal-pinna u mhux tal-pinzell. Li Luqa kien pittur tal-pinna bil-grieg sabi u mirqum tieg u add ma jista jinnega, imma li kien pittur tal-pinzell hi a a dubbjuωa afna. Lil min kiteb San Luqa Il-ktieb hu dedikat lil Teofilu, kif hemm fid-da la. L-isem ifisser Dak li j obb lil Alla ; g alhekk xi studjuωi ja sbu li Luqa kiteb g all-insara kollha, dawk li j obbu lil Alla, Imma l-kotra jωommu li Teofilu kien persuna ta klassi g olja u çittadin Ruman. It-titlu li Luqa jag ti lil Teofilu hu kratiste, titlu li kien jing ata fl-asja Ω-Ωg ira lil persuni g olja, g alhekk g andna nifhmu li dan kien persuna mag rufa, forsi abib, jew benefattur ta Luqa. Jista jkun ukoll li kien xi kap jew benefattur ta xi komunità Nisranija. G andna wkoll na sbu li San Luqa kellu quddiem g ajnejh afna qarrejja, barra minn Teofilu. Billi l-grieg ta l-atti u l-itqal fost dak tal-kotba l-o ra tat-testment il- did, aktarx li l-qarrejja kienu Nsara ta l-asja Ω-Ωg ira fejn il-grieg kien mag ruf tajjeb. Il-ktieb juri li l-qarrejja ma kinux mid la tal-postijiet tal-palestina, u dan jag tina x nifhmu li huma kienu jg ammru fil-provinçji Rumani ta l-istess Asja. Il-ktieb jag mel ukoll enfasi fuq in-nisa, kif hemm ukoll fittielet Evan elju. Min abba f hekk, hemm min ja seb li Luqa kellu quddiem g ajnejh afna qarrejja nisa, forsi nisa ta klassi g olja li kien hemm afna minnhom fl-asja Ω-Ωg ira. Fejn u meta nkiteb l-atti ta l-appostli It-tradizzjoni l-iktar antika, ejja minn Ewsebju ta Çesarija ( 328) u minn San Ìlormu ( 420), hi li Luqa kiteb f Ruma g as-sena 62-63) qabel ma San Pawl kien me lus mill-ewwel pri unija, billi l-ktieb jag laq b San Pawl g adu fil- abs. Din l-opinjoni saret komuni min abba l-awtorità ta San Ìrolmu, imma g andha d-diffikultà L-Atti ta l-appostli

10 tag ha. Il-ktieb ta l-atti juri li nkiteb wara t-tielet Evan elju li nkiteb wara l-qerda tat-tempju ta Ìerusalem li rat fis-sena 70. Min abba d-diffikultà li semmejna, bosta studjuωi jωommu li l-atti nkitbu fil-greçja bejn is-sena 70 u s-sena 80. Hekk Ωamm ukoll Sant Irenew ( 202): qal li Luqa kiteb fil-gre ja wara l-mewt ta San Pietru; din rat fis-sena 64. Min iωomm din l-opinjoni, li tidher l-a jar wa da, ifisser li l-ktieb jag laq b San Pawl g adu fil- abs ta Ruma g ax l-iskop ta Luqa kien li jwassal t-tixrid ta l-evan elju sal-kapitali ta l-imperu, Ruma. L-iskop tal-ktieb Fid-dedika li g amel l-istess San Luqa fl-evan elju tieg u insibu l-g aliex nkiteb dan it-tieni ktieb tieg u. Ir-ra unijiet ewlenin kienu tlieta: a) Biex ji bor b ordni f rakkont wie ed il- rajja li se u fostna (Lq 1,3). Ried mela jikteb tag rif storiku ordnat g all- id tal-qarrejja dwar kif infirxet il-knisja fl-ewwel snin tag ha fl-imperu Ruman. b) Biex isa a l-insara tal-bidu fil-fidi li kienu g adhom kemm addnu. Il-mirakli li nsibu rakkontati fl-atti huma biωωejjed biex juru l-qawwa divina tal-knisja. U t-tag lim ta l-appostli dawwal mhux ftit dak li kien g allem Kristu ç) Biex i e e l-insara jag tu xhieda lid-dinja tat-twemmin tag hom u jitwettaq dak li ordna Kristu wara l-qawmien: Imma meta ji i fuqkom l-ispirtu s-santu, intom tirçievu l-qawwa, u tkunu xhieda tieg i f Ìerusalem, fil-lhudija kollha u s-samarija u sa truf l-art (Atti 1,8). Aktarx li hemm skopijiet o ra dwar il-kitba ta l-atti. Jidher li Luqa ried juri li l-insara ma kellhom xejn kontra Ruma u l-imperatur kif kienu ja sbu u jg idu l-g edewwa tag hom. Anzi jfa ar lillgvernaturi Rumani ta diversi postijiet (per eωempju, dak ta Çipru, ta Korintu, eçç.) biex hekk ji bed is-simpatija ta Ruma. Ried ukoll jiddefendi l-insara mill-persekuturi Lhud. Jidher ukoll li Luqa ried ifiehem li r-reli jon il- dida ma kinitx xi setta Lhudija. Il- eneru letterarju ta l-atti Huma bosta dawk li jqisu lil San Luqa b ala l-ewwel storiku tal-knisja u tabil aqq hekk hu. Imma l-istorja li jag tina hija storja tassew, jew storja edifikanti? Ûgur li Luqa ma kitibx b al ma jikteb L-Atti ta l-appostli - 9 -

11 storiku ta llum, bi preçiωjoni kemm jista jkun possibbli. Per eωempju, Luqa ma j ibx il-bijografija s i a ta San Pawl g ax minnha j alli xi dettalji barra. IΩda g andna nifhmu li hu kiteb afna a jar millistoriçi profani ta Ωmienu. Is-su etti ewlenin ta l-atti L-ewwel su ett hu d-deskrizzjoni ta kif l-evan elju mfirex maddinja fi Ωmien qasir. Minn grupp ta ftit dixxipli persegwitati bejn il- itan ta Ìerusalem, bil-g ajnuna ta l-ispirtu s-santu, l-a bar it- Tajba twasslet sa Ruma imperjali, u g alhekk sa truf id-dinja (Atti 1,8). Luqa jag mel enfasi li l-predikazzjoni ta l-evan elju g elbet kull tfixkil li mieg u iltaqg et: diffikultajiet ta natura reli juωa, razzjali, filosofika u djabolika. It-tieni su ett g all-qalb ta Luqa hu d-deskrizzjoni ta kif il- Knisja inqatghet mir-reli jon Lhudija. Il-firda tat-tnejn saret pass pass. Fil-bidu, l-insara kienu jmorru jitolbu fit-tempju ta Ìerusalem. Kienu wkoll jie du sehem fis-servizz sinagogali. Imma mbag ad bdew ajja ndipendenti billi l-lhud ma ridux jilqg u lil Kristu u t-tag lim tieg u. L-enfasi hi li l-insara mhumiex setta Lhudija imma eredi ta Israel u Israel il- did. Il-fonti li minnhom a San Luqa Kif ig id hu stess f diversi testi tal-ktieb (16,10-17; 20,5-15; eçç.), Luqa kiteb minn dak li hu stess ra b g ajnejh. Id-deskrizzjoni ta kif San Pawl wasal u g ammar f Malta hi prova ta dan. Imma kellu wkoll quddiemu xi dokumenti miktubin li fuqhom bena l-informazzjonijiet li tana fil-ktieb. U dawn ma kinux ftit. IΩda ma nafux b çertezza liema kienu dawn id-dokumenti u kemm hu a minnhom. Ûgur li afna mill-materjal Luqa abru minn dak li kien sema minn San Pawl, l-img allem u l-pazjent ma bub tieg u. G alih kienet ta g ajnuna kbira l-kultura ellenistika li kienet imxerrda fiddinja ta Ωmienu, l-g arfien tal-kotba mqaddsa, il-mo miftu u l-esperjenza kbira li kiseb mill-vja i tieg u. It-tag lim teolo iku Luqa jag tina tag lim inqas milli nsibu fl-ittri ta San Pawl, g alkemm it-tag lim tat-tnejn jaqbel. Il-monotejiΩmu, twemmin f Alla wie ed jidher çar f kull parti tal-ktieb, speçjalment fiω-ωew siltiet 14,15ss.; u 17, L-Atti ta l-appostli

12 Dwar Alla l-missier l-atti fih bosta testi. Dwar it-trinità ma na sibx li hemm tag lim espliçitu, fis-sens li t-tliet persuni jissemmew flimkien f test wie ed, imma jinsab indirettament kullimkien, speçjalment fil-kap 20,vers 28. Luqa jippreωenta lil Ìesù b ala l-messija, dak li riedu jisimg u l-kotra ta l-insara ta l-ewwel g exierem ta snin. Waqt li San Ìwann jitkellem dwar Ìesù b ala l-kelma ta Alla u San Pawl b ala l-g erf ta Alla, Luqa jippreωentah lill-qarrejja tieg u b ala is-serv tal- Mulej im abbar mit-tieni-isaija (Is kap 53), dak li jifdi l-bniedem bit-tbatija u l-mewt tieg u. Ìesù kellu jbati u jmut, skond l-iskrittura, imma il-qawmien huwa l-ikbar si ill tal-messjaniçità tieg u g assalvazzjoni ta kul add. Ìesù hu ç-çentru tal-predikazzjoni ta l-appostli u tal-ktieb ta l-atti. Hu l-o ett ewlieni tal-fidi Nisranija (9,13), l-iben ta Alla (9,20), l-im allef tal- ajjin u tal-mejtin. Bih biss nistg u nsalvaw (4,12) u nindafu minn dnubietna (5,31). Il-fidi fih (16,31) u l-mag mudija f ismu (2,38) huma me tie a. Il-ktieb kollu juri l-fidi tal-knisja tal-bidu fid-divinità ta Kristu. L-Ispirtu s-santu, imwieg ed mill-profeti, jinsab preωenti fil-ktieb kollu. Il- idma tieg u bdiet minn nhar l-g id il- Óamsin u tibqa titwettaq sa l-a ar. Hu jkompli l-preωenza ta Ìesù fil-knisja u jag ti xhieda g alih (5,32). Hu jmexxi l-knisja, jg allimha, jg inha, jifrixha mad-dinja, jfarra ha, jag tiha l-kariωmi, jwettaqha u jimla bid-doni tieg u lill-fidili. Il-Knisja (5,11) hija l-g aqda ta dawk li jemmnu fi Kristu Rxoxt mag qudin ta t it-tmexxija ta l-appostli li huma x-xhieda tarresurrezzjoni ta Kristu (2,32; 4,20; eçç). Pietru jokkupa l-post ewlieni fiha u fit-tmexxija tag ha. L-Atti fih tag lim ie or dwar il-fidi (2,44; 3,16; 4,4; 4,32; 5,14; 6,7; 8,12s; 10,43; ecc.), il-mag mudija, l-ewkaristija, it-talb (4,24-30; ecc), it-tqieg id ta l-idejn, il-fer waqt il-persekussjoni, eçç. Id-diviΩjoni tal-ktieb Mhux l-istudjuωi kollha jifirdu s-siltiet tal-ktieb bl-istess mod. Kull taqsima li iet su erita g andha d-diffikultajiet tag ha. Ûgur li l-persuna prominenti ta l-ewwel tnax-il kapitlu hu San Pietru, u talbqija tal-ktieb hu San Pawl. Skond il-mag ruf biblista C.H.Turner, il-ktieb i addan sitt taqsimiet li kull wa da minnhom tag laq b nota ta progress did li kien qieg ed ise fi dan il-knisja: L-Atti ta l-appostli

13 a) 1,1-6,7: Deskrizzjoni tal-knisja fil-belt ta Ìerusalem u l-predikazzjoni ta San Pietru. Din il-parti tag laq blg aωla tas-seba djakni u bil-kliem: U l-kelma ta Alla kienet tixtered dejjem aktar; l-g add tad-dixxipli kien jiωdied afna f Ìerusalem, u kotra kbira ta qassisin kienu joqog du g all-fidi. b) 6,8-9,31:Deskrizzjoni ta kif ir-reli jon inxterdet fil- Palestina, tal-martirju ta San Stiefnu u tal-predikazzjoni fis-samarija. Din tag laq hekk: Il-Knisja kienet fis-sliem fil-lhudija u l-galilija u s-samarija kollha: kienet dejjem tikber u timxi l quddiem fil-biωa tal-mulej, u tiωdied filg add bl-g ajnuna ta l-ispirtu s-santu. ç) 9, : Il-konverΩjoni ta San Pawl, il-knisja ta Antjokja, u l-pagan Kornelju milqug fil-knisja minn San Pietru; ittaqsima tag laq: Imma l-kelma ta Alla baqg et tikber u toktor. d) 12,25-16,5: Il-Knisja tinfirex f Çipru u fl-asja Ω-Ωg ira, u l-predikazzjoni fil-galazja; Hekk il-knejjes kienu jitwettqu fil-fidi u jiωdiedu fill-g add kuljum. e) 16,6-19,20: Il-Knisja tinfirex fl-ewropa u l- idma ta San Pawl fi bliet pagani b al Korintu u Efesu; is-silta tag laq: Hekk il-kelma tal-mulej baqg et tikber u tissa a bilqawwa kollha. f) 19,21-28,31: Pawlu jitlaq minn Efesu, imur fil-maçedonja, Troas u Miletu, u lura lejn il-palestina fejn jinqabad pri unier f Ìerusalem. Din it-taqsima tag laq b San Pawl ixandar lill-insara ta Ruma is-saltna ta Alla u jg allimhom fuq il-mulej Ìesù Kristu. Nota: Il-ktieb ta l-atti ie mg oddi lilna f Ωew forom: il-forma qasira u l-o ra mtawwla. Il-forma qasira li tinsab fil-bibbji ta llum hija l-a jar; il-forma twila tidher li ttawwal dak li jing ad fil-qasira biex tfisser a jar it-test L-Atti ta l-appostli

14 It-Tieni Taqsima IL-KONTENUT TAL-KTIEB TA L-ATTI IL-KNISJA F ÌERUSALEM U L-PREDIKAZZJONI TA SAN PIETRU (ATTI 1,1-6,7) It-tlug fis-sema ta Ìesù (1,1-11) Il-ktieb jibda bid-dedika lil Teofilu, kif beda wkoll it-tielet Evan elju, u jkompli minn fejn g alaq l-istess Evan elju, bit-tlug fis-sema tal-mulej. Qabel din il-glorifikazzjoni ta Ìesù, raw diversi dehriet bi prova tal-qawmien tieg u li fihom tkellem fuq il- wejje tas-sema. Imbag ad l-awtur jg addi biex jitkellem fuq l-ordni li Ìesù kien ta lill-appostli li jibqg u f Ìerusalem jistennew il-mag mudija ta l-ispirtu s-santu. Kif l-appostli kienu ma Ìesù fuq l-g olja taω-ûebbu, staqsewh dwar iω-ωmien li fih g andha ter a titwaqqaf is-saltna ta IΩrael. Ìesù wie eb li dik hi a a tal-missier; imbag ad kellimhom fuq ix-xhieda li kellhom jag tu. Il-vers 8 fih il mappa tal-predikazzjoni nisranija : tibda minn Ìerusalem, il-lhudija kollha, is-samarija sa truf l-art kollha. Waqt li Ìesù kien imtellg a s-sema, Ωew an li abbru lill-appostli l-parusia, kelma Griega komuni fost l-insara tal-bidu li tfisser it-tieni mi ja ta Ìesù, l-ikbar tama tal-knisja talbidu. Mattija jie u post Ìuda (1,12-26) Wara mixja ta Sibt, ftit iktar minn nofs mil, l-appostli waslu lura f Ìerusalem u qag du jistennew il-mi ja ta l-ispirtu s-santu fil- kamra ta fuq. Sadattant, Pietru tkellem u wera r-rieda li jimla post li alla vojt Ìuda, billi l-knisja hi mibnija fuq it-tnax l-appostlu li jirrappreωentaw it-tnax-il tribù ta IΩrael. Luqa jieqaf g al ftit biex ifisser dak li ara lil Ìuda. Kliem Luqa g andu jitqabbel ma dak li jg id San Mattew fl-evan elju (27,1-10) dwar il-mewta ta Ìuda bit-tg allieq. Luqa jittraduçi wkoll il-kelma L-Atti ta l-appostli

15 akeldama : g alqa tad-demm. Imbaghad San Pietru jkompli d-diskors dwar l-g aωla u l-kwalitajiet me tie a g aliha: wie ed li kien ma Kristu u ma l-appostli mill-bidu, mill-mag mudija ta Ìwanni sa dak in-nhar li (Ìesù) kien me ud minn mag na. IΩ-Ωew kandidati kienu ÌuΩeppi msejja Barsaba u Mattija. Wara talba, tefg u x-xorti, kif kienu jag mlu s-saçerdoti Lhud, li waqg et fuq Mattija. Il-mi ja ta l-ispirtu s-santu (2.1-13) Luqa jibda dan il-kapitlu b riferenza g all-pentekoste, festa Lhudija tal-bidu tas-sajf li fiha kienu joffru fit-tempju obω mo mi mit-dqiq tal-qam bikri. Il-festa kienet ta bat amsin jum wara l-g id il-kbir u kienet jum ta ringrazzjament lil Alla tal-frott bikri li pprovdielhom. Kienet ukoll tfakkar fl-g otja tal-li i lil Mosè fuq is-sinaj. Dawk li fuqhom niωel l-ispirtu s-santu jirrappreωentaw il-frott bikri tar-reli jon Nisranija. L-ilsna tan-nar u r-ri qawwi jfakkru l-mod kif Alla kien jidher fit-testment il-qadim. L-g otja ta l-ilsna diversi tfakkar fid-diversità ta l-ilsna tat-torri ta Babel fejn se et il-firda tal- nus (Ìenesi, kap 11), waqt li issa l-ispirtu s-santu jnissel l-g aqda. Dan il-miraklu ta l-ilsna hu differenti minn dak li minnu jitkellem San Pawl fl-ewwel ittra lill-korintin (12,28). Issa, dawk li kienu preωenti fehmu dak li kien qed jing ad, waqt li dak li dwaru kiteb San Pawl kien je tie jitfisser minn xi add li jkollu kariωma speçjali. Luqa jinnota li l-kotra ta dawk preωenti kienet minn diversi nus biex juri l-universalità tal-komunità nisranija. Il-Lhud ma emmnux dak li raw u semg u, u qalu li l-appostli kienu fis-sakra. B hekk taw okkaωjoni lil San Pietru li jag mel l-ewwel diskors. Id-diskors ta San Pietru (2,14-42) Il-qalba tad-diskors tinsab fil-vers 36: Mela alli jkun jaf fiω- Ωgur il-poplu kollu li dan Ìesù li intom sallabtu, Alla g amlu Mulej u Messija. Pietru jag ti kwadru tal- ajja ta Ìesù, il-mewt u l-qawmien tieg u, u jag tihom tifsira messjanika. Il-mi ja ta l-ispirtu s-santu, m abbra mill-profeta Ìoel, tag laq l-ewwel faωi tal-pjan tas-salvazzjoni u tifta it-tieni, il-mixja lejn l-a ar jiem. IΩ-Ωew Salmi hawn ikkwotati juru li dak li ara kien ej minn Alla u li Ìesù hu ikbar minn David li l-lhud kienu tant iqimu L-Atti ta l-appostli

16 Id-diskors qajjem reazzjoni kbira fis-semmieg a li ieg let lil Pietru jurihom x g andhom jag mlu biex jiksbu d-don ta l-ispirtu s-santu: jindmu u jitg ammdu g all-ma fra ta dnubiethom. Il-vers 42 jintroduçi dak li sejjer jing ad wara dwar il- ajja ta l-ewwel Insara. Hawn Luqa jsemmi l-fedeltà lejn it-tag lim ta l-appostli, g aqda bejniethom, ewkaristija u talb. Il- ajja ta l-ewwel dixxipli (2,43-47) Dawn il-vrus ikomplu jfissru l- ajja ta l-ewwel Insara: im abba ta l-a wa, iqassmu idhom bejniethom skond il-bωonn, imorru fit-tempju, jaqsmu l- obω fi djarhom, jissie bu fl-ikel u fil-fer, u jfa ru lil Alla. Kienu ma bubin u joktru fil-g add. Il-fejqan ta wie ed mag tub (3,1-10) Wa da mill-weg diet li Ìesù g amel lill-appostli kienet li jfejqu l-morda. Huma u telg in it-tempju, Pietru u Ìwanni raw ra el mag tub li talabhom karità. Pietru resaq lejh u fejqu fl-isem ta Ìesù. Il-mag tub minn twelidu beda jimxi u da al fit-tempju ma l-appostli jifra u jfa ar lil Alla. Kul add rah u stag eb. Il- Bieb Sabi tat-tempju aktarx li kien dak tad-da la msemmija ta Nikanor li kien miksi bil-bronω, u sabi ferm. It-tieni diskors ta San Pietru (3,11-26) Il-portiku ta Salamun kien aktarx il-kolonnat imsaqqaf inna a tal-lvant tat-tempju. Ir-reazzjoni tal-poplu mistag eb tat okkaωωjoni lil San Pietru jag mel it-tieni diskors tieg u, Dan jixba afna lill-ewwel diskors. Pietru jilma l-id ta Alla fil- ajja, il-mewt u l-qawmien ta Ìesù, jitfa l- tija ta mewtu fuq il-lhud, u j e e lil kul add g all-penitenza. Pietru u Ìwanni quddiem is-sanhedrin (4,1-31) It-tieni diskors ta Pietru ieg el lill-kapijiet jitfg u lill-appostli fil- abs. L-g ada ltaqa s-sanhedrin u sejja lill-apostli. Pietru tkellem ming ajr biωa, u stqarr li l-miraklu kien se bl-isem ta Ìesù li l-kapijiet kienu salbu. Il-kapijiet beωg u min-nies, l-ewwel wissew lill-appostli biex ma jitkellmux u jg allmu fl-isem ta Ìesù, u meta raw li dan kien kollu g alxejn, telquhom. Imbag ad Pietru u Ìwanni marru g and s abhom u g arrfuhom b dak li kien ara. Kul add fa ar lil Alla u talab g all-kura biex L-Atti ta l-appostli

17 ting ata xhieda lil Ìesù. Kif spiççaw jitolbu, il-post theωωeω u lkoll imtlew bl-ispirtu s-santu u bdew ixandru l-kelma ta Alla. It-tieni kwadru tal- ajja ta l-insara (4,32-37) Hawn Luqa jirrepeti b iωjed tifsir dak li qal qabel (2,43ss.). Jitkellem a jar fuq il-qsim tal- id bejn l-insara u j ib l-eωempju ta ÌuΩeppi, il-levita minn Çipru, li l-flus li da al minn g alqa li bieg tahom lill-appostli. Dan l-g emil iservi ta introduzzjoni g ar-rakkont li jmiss. L-eΩempju aωin ta Ananija u Safira (5,1-11) Kien hemm wie ed jismu Ananija u, b al Barnaba, bieg g alqa u, bi ftehim ma martu, waqt li ta l-flus li da al lill-appostli, Ωamm mill-qlieg. Dan kien qerq u eωempju aωin, l-iktar meta wie ed jikkunsidra s-sitwazzjoni tal-knisja tal-bidu. G alhekk il-kastig bil-mewt li a kien hekk a rax! Persekuzzjoni lill-appostli mis-sanhedrin (5,12-42) Mal-mirakli li bdew isiru mill-appostli, kotor ir-rispett tal-poplu u n-numru ta dawk li emmnu f Ìesù. Imma kotrot ukoll l-g ira tal-kbarat Lhud. Dawn meddu jdejhom fuq l-appostli u xe tuhom il- abs. Imma billejl infet u b miraklu bibien il- abs. L-Appostli ar u u marru fit-tempju jfa ru lil Alla u jg allmu. Meta l-kbarat saru jafu x ara, bag tu jsej u l-appostli quddiem il-kunsill u re g u ordnawlhom biex ma jg allmux iktar fl-isem ta Ìesù; iωda Pietru qalilhom li g andhom jobdu iktar lil Alla milli lilhom. Pietru re a fakkarhom fil- tija tag hom meta qatlu lil Ìesù. Meta semg u dan asbu biex joqtluhom, imma Gamaljel iddefenda lill-appostli bil-kliem g aqli tieg u. Qalilhom: jekk hi (din ir-reli jon) ejja mill-bnedmin, g ad tisfa fix-xejn; iωda jekk hi ejja minn Alla, ma jse ilkomx teqirduhom. Il-kbarat adu l-parir tieg u, sawwtu lill-appostli, ordnawlhom li ma jitkellmux fuq l-isem ta Ìesù, u telquhom. L-Appostli ar u fer ana g ax kienu ma qura g al Ìesù, u kienu jg allmu kuljum u jxandru li Ìesù hu l-messija L-Atti ta l-appostli

18 IL-KRISTANEÛMU JINFIREX FIL-PALESTINA L-g aωla tas-seba djakni (6,1-6) Waqt li l-insara bdew joktru nqala l-ewwel tfixkil bejniethom, bejn dawk ta lsien Aramajk u dawk ta lsien Grieg. Luqa jsejja lil dawn ta l-a ar ellenisti, li mhux bilfors li kienu Griegi. Dawn gergru g ax dehrilhom li r-romol tag hom kienu qed ikunu traskurati fil-ministeru ta kuljum, aktarx fil-g ajnuna ta ikel u flus li huma u wliedhom kienu je tie u. Dan in-nuqqas ta nteress fihom forsi kien ej ukoll mil-lingwa diversa li kienu jitkellmu u wkoll millkultura differenti tag hom. Ir-romol, b all-foqra kienu jiddependu mill-g ajnuna tal-knisja, u kien g alhekk li beda t-tgergir. Il-Knisja sabet soluzzjoni tajba li g o bot liω-ωew na at: g aωla ta seba g aqlin u spiritwali; dawn kienu, kif juri isimhom, ta lsien Grieg. L-g aωla saret mill-komunità, imbag ad il-ministeru ng ata mill-appostli bit-tqieg id ta l-idejn. Dan il-ministeru serva afna lill-knisja f kull idma appostolika. Fil-bidu, dan il-ministeru kien imiss iktar il-bωonnijiet materjali tal-knisja, imma maω-ωmien beda jaqdi wkoll il- tie a spiritwali tag ha. Stiefnu arrestat (6,8-15) L-ewwel wie ed fost is-seba djakni beda jag mel mirakli kbar, u sinjali wkoll, ji ifieri mirakli mag mula b ala konferma tat-tag lim li kien jag ti. Dan dejjaq lil-lhud tas-sinagoga tal- Me lusin li aktarx huma jew nieshom qabel kienu skjavi u mbag ad ew me lusin. B al dawn kienu afna f dawk iω-ωminijiet. Il-Lhud msemmija ma setg ux imeru lil Stiefnu; g alhekk xewwxu l-poplu sakemm ie msejja quddiem is-sanhedrin blakkuωa li g allem kontra t-tempju u l-li i ta Mosè. Quddiem ilkbarat irrabbjati, wiçç Stiefnu deher ta an lu. Id-difiΩa ta Stiefnu (7,1-53) Id-difiΩa ta Stiefnu turi l-kawωa tal-martirju tieg u u ddur ma tliet punti ewlenin: L-ewwel parti tittratta dwar l-art imqaddsa: G al-lhud kienet meqjusa b ala l-ikbar rigal li tahom Alla, art li fiha Alla ja dem. Imma Stiefnu wera li Alla mhuwiex marbut ma artijiet, tant hu hekk li Alla wera g emilu mal-patrijarki iktar f art barranija milli fil-palestina (7,2-36). L-Atti ta l-appostli

19 It-tieni taqsima hi dwar Mosè li l-lhud iqimu bl-ikbar le islatur. Hawn wera li huma stess ma obdewhx; prova ta dan hi meta aduraw l-g o ol tad-deheb ta t l-g olja tas-sinaj (7,37-43). Fl-a arnett ittratta dwar it-tempju u qal li Alla ma kellux bωonnu g ax kien biωωejjed it-tabernaklu. It-Tempju bnieh Salamun g ax riduh huma (7,44ss.). Id-diskors jag laq bi kliem iebes: g ajjar lil-lhud nies ta ras iebsa li qatlu lill-profeti li abbru l-messija u waslu li joqtlu l-messija wkoll. Il-martirju ta Stiefnu (7,54-8,3) Ir-reazzjoni kienet ta korla min-na a tal-poplu waqt li Stiefnu kellu viωjoni ta Ìesù fis-sema. Hu ie mkaxkar barra l-belt biex ikun im a ar, a a li ma setg ax issir legalment g ax l-mewt kellha tkun approvata mill-awtorità Rumana. Milli jidher, il-gvernatur Ruman kien barra mill-palestina. Luqa jinnota li Pawlu approva dak li sar. Stiefnu l-ewwel talab lill-mulej jilqa ru u u mbag ad talab g all-ma fra ta dawk li kienu qed joqtluh. Il-martirju ta Stiefnu qajjem persekuzzjoni kbira f Ìerusalem u, barra mill-appostli, kul add xtered fil-lhudija u s-samarija. Siefnu ie midfun minn ir iel twajba, waqt li Sawlu kien qieg ed jippersegwita l-insara biex jix ethom fil- abs. L-Evan elju fis-samarija (8,4-25) Meta l-insara xterrdu barra minn Ìerusalem, Filippu, wie ed mis-seba djakni, mar fis-samarija. Bil-qawwa ta l-ispirtu s-santu g amel afna id f dik l-art u l-insara kotru. Is-Samaritani, g edewwa tal-lhud, kienu fid-demm u fir-reli jon nofshom Lhud u nofshom pagani g ax imnisslin minn missirijiet Assiri li reb u s-samarija fis-seklu tmienja q.k. Kellhom it-tempju tag hom fuq l-g olja GariΩim. Fis-Samarija kien hemm sa ar li kien ji bed afna nies g al warajh. Kien jismu Xmun u mlaqqam Qawwa Kbira. Dan ukoll sema lil Filippu jxandar il-bxara t-tajba, emmen hu wkoll u tg ammed. Meta l-appostli semg u b dak li kien isir fis-samarija, bag tu lil Pietru u l Ìwanni biex jag tu lil dawk li emmnu l-ispirtu s-santu; dan jista jkun is-sagrament tal-griωma jew xi kariωma speçjali. Xmun is-sa ar meta ra li t-tqieg id ta l-idejn ta l-appostli taw setg a ta mirakli, offra l-flus biex hu wkoll jikseb il-qawwa tal-mirakli L-Atti ta l-appostli

20 bit-tqieg ed ta l-idejn. Jidher li Xmun ma kienx Nisrani tajjeb u ibed fuqu s-sa ta ta San Pietru. Minn dan is-sa ar tnissel l-isem simonija : xiri ta affarijiet sagri. Wara dan, Pietru u Ìwanni re g u lura f Ìerusalem jag tu l-a bar tal- id li sar fis-samarija. L-Evan elju fl-etjopja (8,26-40) Alla g aωel lid-djaknu Filippu biex l-evan elju jixxandar f art o ra wkoll. B ordni ta an lu, Filippu mar fit-triq tad-deωert li tie u minn Ìerusalem g al GaΩa. Kif wasal hemm, iltaqa ma ministru tas-sultana ta l-etjopja; fl-etjopja il-kelma ewnuku li hemm fl-atti kienet aktarx tfisser ministru. Dan l-ewnuku kien qed jaqra l-ktieb tal-profeta Isaija li ma setax jifhmu. Filippu fisser fejn kien qieg ed jaqra, il-profezija dwar Kristu redentur. L-ewnuku emmen u tg ammed. Permezz tieg u l-evan elju da al fl-etjopja. Wara dan, Filippu sab ru u f AΩotu, u xandar l-evan elju fi triqtu lejn Çesarija. IL-KONVERÛJONI TA SAN PAWL U L-KNISJA BARRA ÌERUSALEM (9,1-12,25) San Pawl isir nisrani (9,1-30) Sawlu, l-isem Lhudi li tawh nhar iç-çirkonçiωjoni, kien sie eb ta Stiefnu li fil-martirju tieg u a sehem attiv. Kien ukoll persekutur tal-knisja. Imma lil dan Alla g aωel biex ixerred l-evan elju fiddinja pagana. Kellu jkun, u kien, strument tajjeb g al din il- idma g ax kien mimli ener ija u, billi kien Lhudi-Ellenista, kellu mo miftu li jista jag raf il- ti ijiet tad-dinja ta Ωmienu. Wara li kiseb il-kitba mill-qassis il-kbir ta Ìerusalem li jista juri lis-sinagogi ta Damasku, kitba li tag tih is-setg a li jarresta lill-ir iel Insara, Ìesù deherlu u tah il-grazzja tal-konverωjoni. Sawlu laqa dlonk is-sej a ta Alla, tilef id-dawl u re a beda jara mal-mag mudija li a minn Óananija. Sawl ma damx ma beda jippriedka li Ìesù hu l-messija fissinagogi ta Damasku. Is-suççess li kellu ibed lejh il mibeg da tal-lhud li riedu joqtluh u ieg luh ja rab mis-sur tal-belt u jmur Ìerusalem. Hawn id-dixxipli bdew jibωg u minnu, imma da al g alih Barnaba. Dan a lil Sawlu g and l-appostli u qalilhom L-Atti ta l-appostli

21 b kemm id kien g amel f Damasku. Fil-belt imqaddsa kien jippriedka lil-lhud Griegi, iωda hawn ukoll riedu joqtluh. G alhekk l-a wa niωωlu Çesarija u bag tuh Tarsu. Suççessi fil-knisja barra Ìerusalem (9,31-10,43) F Lidda, Pietru fejjaq fl-isem ta Ìesù lil ra el miflu jismu Enea; dan kien ilu tmien snin mix ut fis-sodda. Il-fejqan tieg u ibed afna dixxipli f Lidda u Saron. F Ìaffa, qajjem mill-mewt lil Tabita (l- g aωωiela ), mara li kienet tag mel karità u g emejjel tajba. Ìaffa kollha semg et b dan u kienu afna dawk li emmnu. F din il-belt, Pietru baqa ftit jiem sewwa u kien jg ammar g and wie ed konzatur jismu Xmun. Darba, g all- abta ta nofsinhar, Pietru kien qieg ed jitlob fuq il-bejt, qabdu l- u u ried jitrejjaq. Dak il- in kellu viωjoni: ra liωar jinfeta mis-sema li fih kien hemm kotra ta annimali, nodfa u mhumiex. Le en stiednu biex jiekol minnhom, imma Pietru wie eb li qatt ma kiel minn bhejjem imni sa. Il-le en qallu: Dak li Alla saffa, int ma g andekx issejja lu mni es. Kif Pietru kien qed ja seb x setg et tfisser il-viωjoni, l-ispirtu qallu li ew Ωew t ir iel biex ikellmuh mibg utin minnu. Pietru niωel ikellimhom. Dawk qalulu li kienu mibg utin minn Kornelju ç-çenturjun li kien joqg od Çesarija. Dan kien ra el sewwa u kien im ieg el minn an lu biex jibg at g alih. L-g ada, Pietru telaq maω-ωew t ir iel lejn Çesarija. Kif wasal g and Kornelju u ie milqug, fisser l-g aliex da al f dar ta wie ed mhuwiex Lhudi. Imbag ad g amel diskors dwar Ìesù, u dak il- in l-ispirtu s-santu niωel fuq dawk li kienu qeg din jisimg uh, u tg ammdu. Pietru dam hemm g al ftit jiem. Pietru ifisser ru u lil-knisja ta Ìerusalem (11,1-18) L-a bar tal-konverωjoni ta Kornelju malajr waslet fil-knisja ta Ìerusalem. Pietru ie akkuωat li da al u kiel f dar ta pagan, imma hu ddefenda ru u b dak li ara mal-konverωjoni: il-viωjoni li kellu u l-inωul ta l-ispirtu s-santu fuq dawk li kienu fid-dar. Kliem Pietru jien x jien biex stajt inωomm lil Alla (11,17), u dak li ara, kkonfermat minn dawk li kienu mieg u, dlonk ikkonvinça lill-knisja ta Ìerusalem. Din il- rajja kienet ta mportanza kbira g ax kissret il- ajt li kien qieg ed jifred il-lhud mill-pagani. Dak li g amel Pietru kellu jitkompla minn Pawlu L-Atti ta l-appostli

22 Il-Knisja f Antjokja (11,19-30) L-Insara ta Antjokja tas-sirja, art barra l-palestina, komplew jag tu xejra internazzjonali lill-knisja. Il-komunità ta hemm kienu Nsara ta nisel Lhudi u Pagan li telqu minn Ìerusalem wara l-martirju ta Stiefnu. Il-kbarat ta Ìerusalem, meta raw li l-komunità qieg da tikber, bag tu lil Barnaba biex isa a ha. Barnaba fehem li jkun ta id li jsejja mieg u lil Sawlu, u t-tnejn baqg u ja dmu hemm flimkien g al xi sena (11,26). Issa l-insara bdew jissejj u Kristjani. Luqa hawn isemmi l- u li kellu jaqa fuq l-art kollha u l- abra li kellha ssir. Aktarx li Luqa jsemmi din il- abra biex juri li l-insara wkoll urew solidarjetà fil-bωonnijiet tas-soçjetà. Il-martirju ta Ìakbu u l-arrest ta Pietru (12,1-25) Meta ra li l-insara qeg din joktru, Erodi qatel lil Ìakbu, u Ìwanni u kolonna tal-knisja. Dan hu Erodi Agrippa I, it-tifel ta Aristobul bin Erodi l-kbir u martu Mariamme; iggverna l-ìudea fis-snin w.k. G amel hekk aktarx biex jog ob lil-lhud g ax hu ma kienx ra el li jimpurtah mir-reli jon. Imbag ad arresta lil Pietru, aktarx bil- sieb li joqtol lilu wkoll. Imma l-pjan ta Alla kien differenti. An lu tal-mulej feta il-bieb tal- abs bla ma ndunaw l-erba g assiesa, u Pietru sab ru u ieles bilkemm jemmen lilu nnifsu. Mill- abs mar fid-dar ta Marija, omm Ìwanni Marku l-evan elista, fejn l-insara kienu qeg din jitolbu g alih. Roda fet et il-bieb u kul add baqa miblug meta qaltilhom li kien Pietru li abbat. Pietru sikket lil kul add, fissrilhom kif kien me lus, u talabhom jag tu l-a bar lil Ìakbu, il-kap tal-knisja ta Ìerusalem, ku in ta Ìesù imma mhux Appostlu. Imbag ad Pietru are minn hemm u mar f post ie or, aktarx f Ruma. Meta Erodi sejja biex i ibulu l Pietru u sar jaf x kien ara, qatag ha li joqtol lill-g assiesa. Imbag ad mar Çesarija fejn miet b mewta kerha wara diskors li g amel lin-nies ta Tir u Sidon li fa ruh b ala alla u hu a gost bid-dawg a tag hom. Imma mewtu aktarx li kienet ukoll kastig tal- ajja aωina tieg u. Din it-taqsima tag laq b Sawlu u Barnaba li telqu minn Ìerusalem b Marku mag hom. L-Atti ta l-appostli

23 L-Atti ta l-appostli L-ewwel Vja missjunarju ta San Pawl

24 IL-KNISJA TINFIREX F ÇIPRU U FL-ASJA Û-ÛGÓIRA ATTI 13,1-16,5 L-ewwel missjoni nisranija: Sawlu u Barnaba f Çipru (13,1-12) Minn Ìerusalem Barnaba u Sawlu marru f Antjokja tas-sirja, belt kbira u fortizza qawwija fit-tixrid ta l-evan elju. Sawlu-Pawlu dejjem Ωamm kuntatt mal-komunità ta dil-belt fejn l-insara kienu afna u l-kapijiet tag ha abrieka fil-knisja u miftu a g ad-dawl ta l-ispirtu s-santu. Luqa j ib l-ismijiet ta dawn biex juri l-importanza ta dik il-komunità. Lil dawn l-ispirtu s-santu kellem u qalilhom biex jag Ωlu lil Barnaba u lil Sawlu. Wara talb u sawm, qieg du idejhom fuqhom u bag tuhom g all-missjoni dida. Minn Selewkija, it-tnejn telqu bil-ba ar lejn Çipru, gωira fil-qrib. Minn Salamina qasmu l-gωira sakemm waslu Pafos fejn kien hemm il-gvernatur Ruman, Ser ju Pawlu. Hawn l-appostli sabu tfixkil minn wie ed sa ar jismu Barjesu, imlaqqam Elimas, li kien malgvernatur Ser ju Pawlu. Beda jmeri lil Sawlu, u l-appostlu tefa fuqu l-kastig li aqqu, u g ama. Meta ra dan, il-gvernatur emmen. Minn issa l quddiem Sawlu jibda jissejja Pawlu. Hemm min jg id li kien issa li l-appostlu a l-isem ta Pawlu, b tifkira tal-konverωjoni ta Ser ju Pawlu. F Antjokja ta Pisidja (13,13-52) Minn Pafos, l-appostli ba ru lejn l-asja Ω-Ωg ira u waslu Per i fil-panfilja. Hawn Ìwanni Marku allihom u mar lura lejn Ìerusalem. Luqa ma jg idx l-g aliex. Forsi g ax qata qalbu millvja i, forsi g ax ma qabilx dwar il-konverωjoni tal-pagani. Pawlu ma ridux iktar mieg u, imma mbag ad re a t abbeb mieg u (Kol 4,10; Filip 24,2; 2 Tim 4,11). Fil-bidu, l-appostli kienu jmorru jippriedkaw fis-sinagogi u hemm ixandru li Ìesù hu l-messija. L-g amla tal-priedki kienet tixba lil dik ta Pietru u ta Stiefnu, u dejjem ti bed lejha l-g ira u l-korla tal-lhud. Pawlu kellu suççess fl-ewwel Sibt u afna emmnu; imma s-sibt ta wara g alkemm kien hemm folla kbira tisma l-kelma tieg u, il-kbarat bdew imeruh u jidg ulu. Pawlu g alhekk qalilhom li ladarba huma ma ridux jilqg u l-messa tas-salvazzjoni, dan se jing ata lill-pagani. Il-pagani fer u u sar id kbir. Imma l-lhud L-Atti ta l-appostli

25 xewwxu lin-nisa mag rufa u lill-kbarat u qajmu persekuzzjoni kontra l-appostli li kellhom jitilqu minn hemm. Pawlu u Barnaba f Ikonju u Listra (14,1-28) Minn Antjokja Pawlu u Barnaba marru Ikonju, illum belt kbira tat-turkija, u da lu jg allmu fis-sinagoga lil g add kbir ta nies. Imma l-lhud ma laqg ux il-messa tas-salvazzjoni u xewwxu lill-griegi. Saret firda kbira fil-belt: min kien favur l-appostli u min kontra. Sar ftehim biex i a ru l-appostli, u dawn meta saru jafu, arbu u telqu lejn Listra. F Listra sar fejqan ta ra el mag tub mit-twelid u, meta n-nies rawh jimxi, afna emmnu. Óasbu li Pawlu u Barnaba kienu allat. Lil Barnaba asbuh Ûews, l-alla fuq l-allat, u l Pawlu Ermi, alla ta l-elokwenza. Il-qassis ta Ûews ieb il-gniedes biex joffrihom sagriççju fil-bieb tal-belt, imma Pawlu t abat biex jipperswadi lilu u lil kul add li hu u Barnaba ma kinux allat. Imma mbag ad waslu xi Lhud minn Antjokja u Ikonju u dawru lin-nies kontra l-appostli li bdew i a ruhom. Pawlu g amilha ta mejjet, u wara da al inkiss fil-belt, qag ad g and xi dixxipli, u l-g ada telaq ma Barnaba lejn Derbi. F Derbi l-appostli xandru lil Kristu, imbag ad g addew mill-bliet li kienu evan eliωωaw qabel, e ew lid-dixxipli biex jibqg u s a fil-fidi, ordnawlhom qassisin u marru Perge u xandru l-kelma. Wara, niωlu Attalija u minn hemm ba ru lejn Antjokja tas- Sirja fejn g arrfu lil-komunità b dak kollu li Alla g amel mag hom u kif il-pagani laqg u l-fidi. Il-konçilju ta Ìerusalem (15,1-35) Meta l-insara ta Antjokja saru jafu li l-appostli kienu g ammdu eluf ta pagani bla ma g amlulhom ç-çirkonçiωjoni u bla ma obbligawhom biex josservaw il-li i ta Mosè, qamet konfuωjoni kbira fil-knisja. G alhekk il-kbarat tal-knisja ta Antjokja adu l-kwistjoni lejn il-knisja-omm ta Ìerusalem, u b hekk sar l-ewwel Konçilju tal- Knisja. Dan ara fis-sena 49. Fil-Konçilju tkellem San Pietru, San Ìakbu il-kap tal-knisja ta Ìerusalem, u San Pawl. Fl-a ar kulhadd qabel li l-pagani jistg u jitg ammdu bla ma josservaw il-li i ta Mosè. Id-deçiΩjoni tal-konçilju iet mibg uta lill-knisja ta Antjokja bil-fomm u b ittra permezz ta Pawlu u Barnaba flimkien ma Ìuda, jg idulu Barsaba, u Pawlu. L-ittra kienet tg id hekk: G ax lill L-Atti ta l-appostli

26 Ispirtu s-santu u lilna dehrilna li ma g andna ng abbukom b ebda piω ie or aktar minn dak li hu me tie, ji ifieri, li titbieg du millikel issagrifikat lill-idoli, mid-demm, mil-la am ta l-annimali fgati u miω-ωwie aωin. Tag mlu tajjeb jekk t arsu rwie kom minn dawn. Sa a! Pawlu u Barnaba baqg u ma l-a wa g al ftit taω-ωmien, imbag ad telqu lejn Antjokja fejn ma afna o rajn kienu jg allmu u jxandru l-kelma. Il-bidu tat-tieni vja misjunarju (15,36-16,5) Wara l-konçilju, Pawlu u Barnaba marru lura f Antjokja u bdew ja sbu biex jevan eliωωaw artijiet o ra. Imma dlonk qamet kwistjoni bejn it-tnejn: Barnaba ried li jmur mag hom Ìwanni Marku, iωda Pawlu ma riedx. G alhekk it-tnejn infirdu; Barnaba re a mar Çipru u a mieg u lil Ìwanni Marku, waqt li Pawlu a mieg u lil Silas, mag ruf ukoll b ala Silvanu, ra el g aref u qaddis u mg allem kbir fil-lingwa griega. Pawlu re a g adda mill-ibliet li kien Ωar fl-ewwel safra. F Listra g ammed lil Timotju it-tifel ta Ewni e u n-neputi ta Lois, li Pawlu kien jafhom b ala bieb. Dan kien tfajjel twajjeb, u l quddiem sar sie eb fidil ta Pawlu, u mbag ad in atar isqof ta Efesu. Sadattant, l-appostli g arrfu lill-komunitajiet mnejn g addew bid-digriet tal-konçilju. IL-KNISJA TINFIREX FL-EWROPA (16, ) Missjoni fil-maçedonja (16,6-15) Imbag ad Pawlu u Silas qasmu l-fri ja u l-art tal-galazja u kif waslu fl-in awi tal-misja, ippruvaw jid lu f Bitinja imma l-ispirtu s-santu ma allihomx G alhekk g addew mill-misja u niωlu Troas. Hemm, Pawlu kellu viωjoni bil-lejl li fiha ra ra el jitolbu biex imur fil-maçedonja. Flimkien ma Silas ba ar minn Troas u baqa sejjer lejn Samotraçja u l-g ada wasal Neapoli. Minn hemm mar Filippi, l-ewwel belt evan eliωωata minn Pawlu fl-ewropa. Din kienet fil- Maçedonja u belt kbira ta kultura u lsien griegi. F Filippi Pawlu g ammed lil Lidja, neguzjanta tad-drapp, u kellu joqg od fid-dar tag ha. L-Atti ta l-appostli

27 L-Atti ta l-appostli It-Tieni Vja missjunarju ta San Pawl

28 Pawlu u Silas fil- abs ta Filippi ( 16,16-40) Fil-belt ta Filippi kien hemm tfajla lsira bix-xitan fiha li s-sidien tag ha kienu jinqdew biha g all-qlieg tal-flus. Pawlu ne a x-xitan minnha f isem Ìesù. Is-sidien tat-tfajla kaxkru lil Pawlu u Silas u xlewhom li qeg din je duha kontra drawwiet Rumani. Il-ma istrati ordnaw li jkunu msawta u mix uta fil- abs. G all- abta ta nofs il-lejl, sar terremot u l-bibien tal- abs infet u u l-g assies tal- abs kien se joqtol ru u b idejh, imma Pawlu Ωammu. Imbag ad adhom id-dar tieg u u g amlilhom festa u emmen. Filg odu, il-ma istrati taw ordni li j allu lil Pawlu u sie bu jmorru bis-sliem, imma Pawlu ried li l-ma istrati stess je ilsuhom. Wara li ar u mill- abs b afna Ωeg il, marru d-dar ta Lidja, sellmu lill-a wa, u telqu. F Tessalonika u f Berija (17,1-15) Minn Filippi, Pawlu mar f Tessalonika, belt o ra tal-greçja, u fiha g ammed afna nies, fosthom afna Griegi u nisa kbarat. Wara tlett ijiem tag lim fis-sinagoga, il-lhud, g ajjurin, qajmu rvell. Da lu g and Ìason, fejn joqg od Pawlu, u meta ma sabuhx, kaxkru lil Ìason u xi dixxipli quddiem il-ma istrati. Xlewhom li qeghdin je duha kontra Çesari g ax jg idu li s-sultan tag hom hu Ìesù. Qamet ta wida kbira li g alqet billi Pawlu u Silas jitilqu minn hemm. Minn Tessalonika marru Berija fejn afna Lhud emmnu. Imma ma damux ma waslu xi Lhud minn Tessalonika u xewwxu l-folol kontra Pawlu. Dan kellu jitlaq lejn Ateni waqt li alla lil Silas u l Timotju hemm. Pawlu f Ateni u Korintu (17,16-18,17) F Ateni, Pawlu ppriedka bla suççess fl-arjopagu, iç-çentru talg erf Grieg. Minn fost afna g orrief ftit ikkonvertew, Dijonisju l-arjopa ita, wa da mara jisimha Damari u o rajn. It-tag lim dwar il-qawmien tal- isem xejn ma g o ob lill-atenin. Minn Ateni Pawlu niωel f Korintu, belt o ra kbira Griega mag rufa f dak iω-ωmien g an-nies g onja u midinba li kienu jg ammru fiha. F Korintu, Pawlu kien jg ammar fid-dar ta Akwila u martu Prixxilla, Ωewg Lhud li kienu arbu minn Ruma meta l- Imperatur Klawdju beda jippersegwita l-insara ta Ruma. Dawn kienu b al Pawlu ja dmu l- ild u d-drapp g at-tined. Imma min abba l-lhud Pawlu kellu jitlaq minn hemm u jmur jg ammar g and wie ed proselita jismu Titu Ìustu. Hemm g amel afna id, speçjalment bil-konverωjoni ta L-Atti ta l-appostli

29 L-Atti ta l-appostli It-Tielet Vja missjunarju ta San Pawl

30 Krispu, il-kap tas- sinagoga tal-belt. Imma wara sena u nofs li kien ilu f Korintu, xi Lhud aduh quddiem Galljon il- akem Ruman talbelt. Galljon ma tax kaω tal-lhud, imma Pawlu telaq minn hemm u ibed lejn Antjokja tas-sirja wara li g adda minn Kenkri (fejn qata xag ru b weg da) u Efesu. F Antjokja Pawlu g arraf lill-kbarat tal- Knisja bil- id li kien g amel. It-tielet safra appostolika w.k. (18,23-19,20) Pawlu ma damx wisq f Antjokja, imma re a beda safra o ra. G adda mit-tramuntana tas-sirja, Ωar il-provinçji taç-çiliçja u s-sirja u baqa sejjer lejn Efesu, fejn dam afna u kkonverta bosta. Hawn g ammed 12 li kienu ew ikkonvertiti minn Apollo, ra el g aref imma li ma kienx img allem tajjeb fir-reli jon nisranija; dawn isseba qatt ma kienu semg u bl-ispirtu s-santu. Imbag ad ikkonverta 7 wlied ta wie ed jismu Xeba. Dawn kienu s a ar. Darba sej u l-isem ta Ìesù fuq wie ed marid li kellu x-xitan fih. Imma minflok li x-xitan are mill-marid, dar g alihom u sawwathom s i. L-AÓÓAR ÓIDMA TA L-APPOSTLU (ATTI 19,21-28,31) Tluq minn Efesu u lura lejn Ìerusalem (19,21-21,17) F Efesu, Pawlu kien jg allem fl-iskola ta wie ed jismu Tirannu. Wara afna id li g amel, Pawlu kellu jitlaq minn hemm min aba r-rewwixta li qajmu l-ar entiera tal-belt. Dawn kienu ja dmu u jbieg u statwi ta Artemi (Djana) u tat-tempju li kellha f Korintu. Min abba l- afna konverωjonijiet, l-ar entiera bdew jitilfu l-bejg, u g alhekk, immexxijin minn Demetriju l-kap tag hom, daru kontra Pawlu. Minn Efesu, Pawlu re a da al fil-maçedonja, g adda 3 x ur f Korintu, u mar fi Troas: hawn qajjem mill-mewt lil wie ed li kien waqa mit-tieqa waqt priedka twila ta Pawlu. Minn Troas mar Miletu, il-port ta Efesu u sellem lill-kbarat tal-knisja ta Efesu; qalilhom ukoll li l-ispirtu s-santu ieg lu jmur Ìerusalem u g arrfu li kien sejjer ibati sa ansitra l- abs. Imbag ad ba ar lejn Tir fejn dam img a u fejn l-insara wissewh biex ma jmurx Ìerusalem. Wara, g adda ftit jiem f Çesarija g and Filippu l-evan elista; hawn il-profeta Agabu bassarlu li fi L-Atti ta l-appostli

31 Ωmien qasir kien se jinqabad pri unier g al Kristu. U hekk ara g ax meta wasal Ìerusalem g all-festa tal-g id il-óamsin, Pawlu gie msawwat u maqbud pri unier. Pawlu f Ìerusalem(21,17-23,35) Pawlu u Luqa ew milqug in tajjeb minn Ìakbu u l-kbarat tal Knisja ta Ìerusalem u taw parir lil Pawlu li jissie eb ma erbat ir iel li g amlu l-weg da tal-purifikazzjoni u qaxxru xag rhom, jid ol mag hom fit-tempju u hekk juri lil kul add li hu ma g andu xejn kontra l-li i ta Mosè. Meta g addew is-sebat ijiem tal-purifikazzjoni u da al ma l-erbat ir iel fit-tempju, il-lhud ta l-asja Ω-Ωg ira g arfuh, xewxu l-folla u ar uh mit-tempju biex joqtluh. L-akkuΩa kienet li da al nies pagani fit-tempju u hekk ipprofanah, iωda dan ma kienx minnu g ax dawk l-erbat ir iel kienu Lhud u mhux pagani. Kif Pawlu kien qalb il-folla fil-pjazza tat-tempju, lem uh issuldati Rumani tal-g assa mill-fortizza Antonja, rew u elsuh minn idejhom u da luh fil-fortizza. Huwa u die el fil-fortizza, Pawlu waqaf u g amel diskors twil li fih irrakkonta ajtu (21,37-22,21). Imma l-folla bdiet tg ajjat biex jinqatel. Il-fizzjal Ruman da al lil Pawlu fil-fortizza u ordna li jkun imsawwat, imma meta sar jaf li kien çittadin Ruman, beωa. Wara sar jaf min-neputi ta San Pawl li l-lhud alfu li joqtluh. Biex ja sel idejh, il-fizzjal bag tu dak il-lejl stess lejn Çesarija biex ikun f idejn il-gvernatur. Pawlu f Çesarija (24,1-26,38) Óamest ijiem wara, niωel il-qassis il-kbir Óananija ma xi kbarat u l-avukat Tertullu biex jakkuωaw lil Pawlu quddiem il-gvernatur. Pawlu iddefenda lilu nnifsu u qajjem ta wida kbira fost dawk li akkuωawh meta qal li jemmen fil-qawmien tal- isem mill-mewt, twemmin tal-fariωej imma le tal-qassis il-kbir u s abu s-sadduçej. Feliç, il-gvernatur, fehem tajjeb is-sitwazzjoni, u bil-pulit waqqaf ilqorti bil-weg da li jeωamina l-kaω tajjeb meta jkun preωenti l-fizzjal Lisja li kien arresta lil Pawlu. Sadattant ordna li Pawlu jkun ittrattat tajjeb. Ftit jiem wara, Feliç ma martu Drusilla, li kienet Lhudija, qag ad jiddiskuti ma Pawlu. Fehem li seta je ilsu, imma stenna xi flus ming andu. Wara sentejn, Feliç g alaqlu Ω-Ωmien tieg u ta gvernatur, u wasal floku Porcius Festus. Dan re a laqqa l-qorti f Çesarija u wara l-akkuωa tal-lhud u d-difiωa ta Pawlu, stieden lil Pawlu jitla Ìerusalem u jsir il- aqq hemm. Dan g amlu biex L-Atti ta l-appostli

32 jog ob lil-lhud. Imma Pawlu nqeda bid-dritt li kellu li jkun i udikat Ruma. Bilfors, il-gvernatur kellu jwaqqaf kollox biex tg addi r-rieda ta Pawlu. Ftit jiem wara, wasal Çesarija s-sultan Agrippa II ma o tu Bereniçi li, g alkemm kienet mart is-sultan Emesja, kienet qed tg ix ma uha b ala martu. Il-gvernatur kellem lil Agrippa dwar il-kaω ta Pawlu u s-sultan ried li jisma lil Pawlu hu wkoll. L-g ada, Pawlu tkellem quddiem Agrippa u, wara li rrakkonta l-konverωjoni tieg u, ajjar lis-sultan biex jemmen hu wkoll. Agrippa kien milqut mid-diskors ta Pawlu u qal lil Festu: Li ma appellax g al quddiem Çesari lil dan ir-ra el kont tista titilqu. II-vja lejn Ruma, ir-raba safra w.k. (kap 27-28) Minn Çesarija Pawlu, ma Luqa u Aristarku mill-maçedonja, telaq fis-sena 60; b kollox fuq il- ifen kienu 276 ru ta t il-kmand taççenturjun Ìulju. L-g ada, il- ifen wasal Sidon fejn Pawlu t alla jmur iωur lil biebu biex jag tuh dak li kien je tie. Minn Sidon il- ifen ibed kontra r-ri g all-irdoss ta Çipru lejn l-asja Ω-Ωg ira sakemm wasal Mira. F Mira, iç-çenturjun bidel il- ifen u tella l- absin fuq ifen ta Lixandra li kien se jba ar lejn Ruma. Meta wasal dejn Kreta, il- ifen beda jinqabad f tempesta. Bit-tbatija wasal f post imsejja il-portijiet is-sbie. Jum is-sawm kien g adda u l-ba ar sar perikoluω. Pawlu wissa lil kul add li s-safra se tkun ta telf, imma ç-çenturjun qag ad g al dak li qallu l-kaptan u sid il- ifen, ar u mill-port u ibdu lejn Feniçi, port ta Kreta, biex jg addu x-xitwa hemm. Imma f daqqa wa da qamet tempesta qalila b riefnu ej mill- Grigal. Wara biωa kbir li l- ifen ja bat mas-sirti fejn kienu jeg rqu bosta bastimenti, fl-a ar waslu max-xtajtiet ta Malta. San Pawl f Malta (kap 28) In-nies tal- ifen li kollha kemm kienu elsu mill-g arqa saru jafu li l-gωira li fiha sabu l-kenn kien jisimha Malta. Malli telg u l-art raw isir il-miraklu tal-lifg a li telg et ma id Pawlu u ma tag tux il-mewt kif suppost g amlet. Dan il-miraklu sewa g all-missjoni ta l-appostlu fi gωiritna. Wara l-laqg a eneruωa li missirijietna g amlu lil dawk kollha li elsu mill-g arqa, laqg a li Luqa jfa ar bi kliem mill-isba, Pawlu fejjaq lil missier Publju, il-protos tal-gωira. Hawn ikun ta siwi li nag mlu xi mistoqsijiet: L-Atti ta l-appostli

33 L-Atti ta l-appostli Il-vja tal-pri unija ta San Pawl

34 Hu Ωgur li Malta ta l-atti hija Malta tag na? Dwar dan m g andu jkun hemm l-ebda dubbju g ax Luqa huwa hekk preçiω fid-deskrizzjoni tal-g arqa li ma jistax i alli dubbji jekk il-gωira kinitx Malta tag na jew xi gωira o ra qrib ix-xtajtiet tal-jugoslavja b isem li jixba lil dak ta Malta. Ir-ragunijiet huma dawn: Id-direzzjoni tar-ri grigal li beωωa lin-nawfra i li sejrin ja btu mas-sirti, ix-xatt tal-libja, li tinsab lejn in-nofsinhar ta Malta; it-tluq minn Malta lejn SirakuΩa, Re ju u Putijoli u t-tradizzjoni antika bil-monumenti li jfakkru l-mi ja ta l-appostlu fi gωiritna. Hu veru li Luqa jg id li l-ba ar tat-tempesta kienet l-adrija, imma f dak iω-ωmien b Adrija kienu jifhmu l-ba ar Mediterran. F liema bajja ta Malta telg u n-nawfra i? G al din il-mistoqsija m hemmx twe iba çerta. Li l- ifen tfarrak mal-gωejjer fejn hemm l-istatwa ta l-appostlu hi tradizzjoni reçenti u hu wisq diffiçli li l- rajja se et hemm f tempesta tal-grigal. Jing ataw xi opinjonijiet o ra fosthom, l-iktar wa da probabbli hi dik li tg id li l-post li Luqa jsejja telassanein kien dak li missirijietna sej u ìtal-g a eninî fejn hemm il-kappella qrib il-gillieru. Meta jonfo il-grigal hawn jidhru wkoll iω-ωew kurrenti ta ilma li jsemmi Luqa fl-atti. Xi tfisser il-kelma protos li l-atti jag tu lil Publju? Protos ifisser l-ewwel wie ed u nistg u nifhmu li Publju kien il-gvernatur Ruman tal-gωira, jew li Ruma tatu dan it-titlu g oli g ax kien mag ruf b ala bniedem ta dinjità g olja fl-imperu. Skond ittradizzjoni kien il-gvernatur tal-gωira. Óalla xi komunità nisranija meta Pawlu telaq minn Malta? L-Appostlu dam tliet xhur fostna. Kien f kustodja libera, ji ifieri seta jo ro mill- abs bil-g assa ta suldat mieg u. Seta wkoll imur f postijiet diversi biex jg allem. G amel afna mirakli u fejjaq sa ansitra lil missier Publju. G alhekk g andna nifhmu, kif aseb San Ìwann Krisostmu, li kkonverta afna. Nafu mill-atti li meta l-appostlu kien ifejjaq lil xi add, il-familja tieg u kienet titg ammed. G andna nifhmu wkoll li, kif g amel fi bnadi o ra, qabel ma telaq alla lil xi add biex jie u sieb tal-komunità li waqqaf u mhux improbabbli li l-kap tal-komunità li alla kien Publju. Wara t-tliet xhur li l-appostlu g adda fostna ma Luqa u Aristarku, minn hawn ba ar lejn SirakuΩa, Re ju u Putijoli sa ma wasal Ruma. F Ruma g adda aktar minn sena o ra fil- abs, g allem afna nies, u fl-a ar ie me lus. Dak li ara minn Pawlu wara dan il- elsien mhuwiex ittrattat f dan il-ktieb. L-Atti ta l-appostli