kif ]viluppa t-trasport f pajjizna.

Transcription

1 L-g[anijiet ewlenin tieg[ek f din it-taqsima huma li tkun taf> kif tinqasam il-biedja, ji;ifieri xog[ol fir-raba u t-trobbija tal-bhejjem. issemmi u tiddiskuti l-problemi ewlenin fix-xog[ol tal-bidwi u tar-ra[[al. it-tifsira ta x inhi fabbrika u qasam industrijali. kif ta[dem fabbrika, l-importazzjoni tal-materja prima u l-esportazzjoni tal-prodott lest. tindika fuq mappa l-posizzjoni ta l-oqsma Industrijali f Malta u G[awdex. il-vanta;;i ta l-oqsma Industrijali. x ifisser it-terminu mezz ta trasport. kif ]viluppa t-trasport f pajjizna. g[alfejn hawn daqshekk traffiku fit-toroq tag[na u l-problemi li j;ib mieg[u. x jista jsir biex tonqos il-problema tat-traffiku. kif g[andha tkun l-im;ieba ideali fit-toroq, kemm tal-pedestrijan kif ukoll tas-sewwieq. 83

2 L-ixkafef tas-supermarkets ikunu mimlija b g[add kbir ta prodotti ta l-ikel li huma xog[ol tal-bidwi, b[al ng[idu a[na< il-[alib, il-la[am, it-tadam, il-birra, il-bajd, il-kunserva, il-corned beef, it-te, il-kafè, l-inbid, it-tuffie[, ir-ross, it-ti;ie;, iz-zalzett, il-bacon, il-;amm, iz-zokkor, il-;obon u o[rajn. Dan l-ikel kollu jipproduçih il-bidwi f [afna postijiet differenti tad-dinja. Kull fejn hemm [amrija g[ammiela din tin[adem mill-bdiewa biex jag[tuna l-frott u l-[xejjex. Din l-industrija hekk importanti nsej[ulha l-agrikoltura (Biedja). Fl-img[oddi, is-settur tal-biedja f Malta flimken ma dak tas-sajd, kien l-uniku mezz ta g[ixien. Fil-fatt nistg[u ng[idu li l-ma;;oranza tal-maltin kienu jaqilg[u l-g[ixien tag[hom mix-xog[ol tar-raba. Meta bdew jinbnew il-fabbriki u l-oqsma industrijali, [afna bdiewa bdew jippreferu ja[dmu b mod regolari f dawn il-fabbriki u ja[dmu l-g[elieqi tag[hom b[ala part-time. Michael Cassar 84

3 L-agrikoltura jew ix-xog[ol tal-biedja nistg[u naqsmuh fi tnejn, it-trobbija tal-bhejjem, per e]empju, ti;ie;, baqar u majjali, u xog[ol fir-raba fejn jitkabbru [afna prodotti b[all-patata, il-qam[ u l-larin;. Trobbija tal-bhejjem Xog[ol fir-raba Hawn ta[t, hawn lista ta xi prodotti li nsibu fuq l-ixkaxef tas-supermarkets. Xi w[ud minnhom ikabbruhom il-bdiewa u ra[[ala tag[na, filwaqt li o[rajn nixtruhom minn pajji]i o[ra. Ag[mel sinjal ta[t il-prodotti li jkabbar il-bidwi Malti. qaqo// te [ ass [jar pineapple ross patata zunnarija tadam zokkor kafè zalzett [ alib g[eneb basal kiwi 85

4 {ares sewwa lejn din it-tabella li turi ]-]ew; taqsimiet ewlenin tal-biedja. Ni]]el dawn ta[t it-taqsima t-tajba. baqar ]ebbu; fjuri papri qarabag[li ti;ie; patata [ass [nie]er dundjani basal fniek [rief tadam zunnarija Agrikoltura Trobbija tal-bhejjem Xog[ol tar-raba Mur g[and tal-[axix u g[amel lista tal-[xejjex u frott li g[andu g[all-bejg[. Sib stampi ta xi w[ud minnhom. 86

5 It-Trobbija ta l-annimali Illum il-bdiewa, kontra dak li kien isir qabel, irabbu tip wie[ed biss ta annimal fl-irziezet tag[hom. G[andna rziezet tal-majjali li wara li jikbru jittie[du g[all-qatla fil-biççerija biex minnhom isir il-bacon, il-per]ut u l-la[am. In-nag[a; u l-baqar ukoll jinqatlu g[al-la[am. G[andna rziezet li jrabbu l-baqar g[all-produzzjoni tal-[alib. G[andna wkoll farms speçjalizzati tat-ti;ie;, dundjani, papri u fniek. F dawn il-farms moderni jkollok aktar i;jene u indafa u g[alhekk anqas mard u l-prodott finali jkun itjeb u a[jar. 87

6 Uri l-istorja tal-[alib billi tpo;;i dawn is-sentenzi wa[da wara l-o[ra fil-kaxex ta ta[t. Il-[alib ji;i pproççessat fil-fabbrika u jitpo;;a ;ol-kartun.-k Ir-ra[[al ja[leb il-baqar bl-u]u ta apparat modern. Jie[u l-[alib fil-fabbrika fil-{amrun. Trakkijiet apposta jie[du l-[alib g[and tal-[wienet. Wara jpo;;i l-[alib f tankijiet apposta. 88

7 Xog[ol fir-raba Ix-xog[ol fir-raba nistg[u naqsmuh fi tlieta> Xog[ol tar-raba {xejjex Frott Fjuri Il-bidwi jkabbar g[add kbir ta [xejjex fi sta;uni differenti fosthom> patata, basal, tewm, zunnarija, qaqoçç, [ass, pastard, [jar, silla, pi]elli u [afna o[rajn. Çerti bdiewa jkabbru wkoll il-frott b[all-frawli, dullieg[, bettieg[, tadam, bajtar tax-xewk, g[eneb, kif ukoll frott taç-çitru b[al-lumi u larin;. Hemm xi bdiewa li jkabbru l-fjuri g[all-okka]jonijiet differenti ta matul is-sena. 89

8 F pajji]na g[andna çerti n[awi li huma tajbin [afna g[all-agrikoltura. Dan peress li fihom insibu [amrija tajba u fonda, ikunu kennija mill-irjie[ li jag[mlu l-[sara, kif ukoll peress li jkollhom l-ilma li tant huwa b]onnju] fis-sajf. Erba n[awi agrikoli f Malta u G[awdex huma l-wied tal-pwales, Burmarrad, l-im;arr (Malta) kif ukoll l- in[awi tal-wied tal-lunzjata f G[awdex. Dawn l-in[awi u postijiet o[ra li jin[admu mill-bdiewa g[andna nib]g[u g[alihom. Art tajba u g[ammiela m g[andha qatt tit[alla tintu]a g[al skopijiet kummerçjali. Ta kull sena qed nitilfu biçça art kbira daqs il-belt Valletta g[al ]vilupp ta djar, appartamenti, toroq, lukandi u pro;etti o[ra. Dan ifisser li kull sena l-art agrikola qed tonqos b konsegwenza li anki n-numru ta bdiewa qieg[ed aktar ma jmur jonqos. 90

9 Id-Dipartiment g[all-affarijiet Rurali u l-ambjent jara li l-bdiewa Maltin u G[awdxin ikunu m[allsa tajjeb g[all-prodotti li jkabbru bi prezz xieraq. Il-bdiewa jbieg[u l-prodotti tag[hom fil-pitkali. Id-dipartiment isib swieq barranin fejn il-bdiewa jkunu jistg[u jesportaw il-prodott tag[hom. Ta kull sena ji;u esportati kwantitajiet kbar ta Ix-xog[ol tal-bidwi hu wie[ed iebes [afna. Fl-img[oddi kollox kien isir basal u patata lejn l-ingilterra u l-olanda. bl-idejn u bl-g[ajnuna ta xi bhima. Lejn l-ingilterra nesportaw ukoll g[add Il-mo[riet kien jintu]a biex titqalleb kbir ta [xejjex b[all-qarg[a a[mar il-[amrija qabel jin]erg[u ]-]rierag[. filwaqt li nbig[u l-majjal fl-italja. G[andna wkoll fabbriki kbar li jipproçessaw prodotti tal-biedja b[al ng[idu a[na t-tadam u jesportawhom lejn diversi pajji]i ta l-ewropa. Jesportaw laned tat-tadam imqatta, kunserva, zalsa lesta u [afna prodotti o[ra. Ix-xog[ol fir-raba illum isir bil-muturi u bil-magni u b hekk tonqos it-tbatija u x-xog[ol jitlesta qabel. 91

10 Imla l-vojt billi tu]a dan il-kliem> magni ;ranet art ri[ min;el kaxxi qam[ g[alf nofs tond Fl-img[oddi biex jin[asad il-qam[ kienu ju]aw il-, sikkina taqta [afna f g[amla ta. Kienu jie[du s[a[ biex ja[sdu g[alqa wa[da. Wara kienu jifirxu l-qam[ ma l- u joqog[du jduru fuqu biex jo[or;u l-qam[a minn ;o]-]bula. Imbag[ad iridu jistennew ;urnata bir-, jg[ollu ]-]errieg[a tal-qam[ il fuq, biex il-frak ]ejjed itir. Illum dan ix-xog[ol isir bil- u jie[u [afna inqas [in. Il-magna ta[sad il- u tkebbeb it-tiben b forom ta jew balal tondi. Dan jintu]a b[ala jew ikel g[all-bhejjem. 92

11 Imla l-vojt> Il-bidwi jkabbar g[add kbir ta [xejjex u frott b[al u. Il-bdiewa jbieg[u l-prodotti li jkunu kabbru f post jissejja[ il- li jinsab f Ta Qali. Fl-img[oddi, ix-xog[ol fl-g[elieqi kien isir kollu bl-idejn u bl-g[ajnuna ta xi. Illum il-bidwi ju]a l-mutur tal- biex iqalleb il-[amrija. Il-pompi ta l-ilma [adu post l- li kienu ja[dmu bir-ri[. Biex joqtlu l-insetti u mard ie[or fuq il-prodotti, il-bdiewa ju]aw l-. Ag[mel sinjal ta[t il-kelma t-tajba. Il-biedja nistg[u nsej[ulha wkoll (akwakultura, agrikoltura, ;eolo;ija). Meta bdew jinbnew il- (fabbriki, ;ibjuni, karozzi) [afna bdiewa ma baqg[ux ja[dmu l-g[elieqi tag[hom b mod regolari. Wara li r-ra[[ala jkabbru l-bhejjem tag[hom dawn jie[duhom g[all-qatla fil-(biççerija, pitkalija, armerija). Si;ar tal-larin; u lumi jissej[u taç- (çipress, çitru, çawsli). {afna patata ti;i esportata lejn l-ingilterra u (l-italja, l-messiku, l-olanda). Kompli dawn is-sentenzi> Tliet in[awi a;rikoli f pajji]na huma Ix-xog[ol tal-bidwi nistg[u naqsmuh fi tnejn Ta kull sena l-art agrikola qed tonqos peress Fl-img[oddi l-bidwi kien ju]a Illum il-bdiewa qeg[din ju]aw [afna g[odda u sistemi moderni b[al 93

12 Il-Mo[riet Ix-xog[ol tal-[art huwa qadim [afna u jin[tie; seng[a kbira biex ix-xog[ol isir bil-g[aqal. Illum rari g[adek tara xi mo[riet ta l-injam mi;bud minn xi ]iemel, bag[al jew [mara bil-bidwi jimxi warajh. Il-mo[riet jintu]a biex iqalleb il-[amrija, jeqred il-[axix selva;; kif ukoll biex iqaççat l-g[eruq. Jintu]a wkoll biex jag[mlu r-raddi [alli mbag[ad jin]erg[u ]-]rierag[. Illum il-biçça l-kbira tal-bdiewa ju]aw il-mutur tal-[art g[ax bih jiffrankaw it-tbatija kollha kif ukoll je[ilsu minn sig[at twal tax-xemx. Bil-mutur, ix-xog[ol jit[affef u minflok radda, f [in wie[ed jag[mel sitta u biex ja[rat l-g[alqa jdum nofs sieg[a flok sag[tejn u aktar. Forsi l-akbar ]vanta;; tal-mutur tal-[art huwa li joqtol dak is-skiet u l-[emda talkampanja. c Michael Cassar Min kien ji;bed il-mo[riet^ G[alfejn jintu]a^ X ju]aw il-bdiewa llum flok il-mo[riet^ X vanta;;i g[andu l-mutur tal-[art^ Il-mutur tal-[art joqtol il-[emda u s-skiet tal-kampanja. Semmi xi makkinarju modern ie[or li ju]a l-bidwi li wkoll jeqred il-kwiet tal-kampanja. 94

13 Intervista ma Bidwi Isem il-bidwi> Data> Fejn saret l-intervista> Xi prodotti tkabbar fl-g[alqa tieg[ek^ Kbira xejn l-g[alqa tieg[ek^ X tip ta g[odda tu]a^ Il-[amrija li fuqha tkabbar il-[xejjex g[andha b]onn is-sustanzi jew g[ammiela bi]]ejjed^ L-elementi tat-temp b[ax-xemx, ix-xita u r-ri[ ;ieli g[amlulek il-[sara^ Minn fejn i;;ib l-ilma biex issaqqi l-g[elieqi tieg[ek^ Il-qlieg[ tieg[ek mill-g[elieqi huwa bi]]ejjed biex tg[ix int u l-familja tieg[ek jew g[andek [afna spejje]^ Tinkwieta meta tara fuq is-suq [xejjex u frott impurtati minn pajji]i barranin^ Ta[seb li g[ad fadal [afna bdiewa ja[dmu r-raba ^ Jekk le, g[aliex ta[seb li naqsu^ 95

14 Problemi fix-xog[ol tal-bidwi... Il-bidwi u r-ra[[al Malti u G[awdxi irid i[abbat wiççu ma g[add kbir ta problemi. Forsi l-akbar problema hija l-klima. Il-klima tag[na hija ftit kies[a u bix-xita fix-xitwa filwaqt li xotta u bis-s[ana fis-sajf. Barra minn hekk, ikollna xahrejn fis-sajf bla qatra xita u min[abba f hekk il-[amrija tinxef qoxqox. Kif tafu, ming[ajr ilma ma jikber xejn u g[alhekk il-bidwi jrid jara x jag[mel biex i;ib l-ilma g[at-tisqija. Mill-banda l-o[ra g[all-[abta ta Settembru u Ottubru jag[mlu maltempati kbar u ta spiss ji;ri li [afna [amrija titkaxkar u tintilef. Il-[amrija tinfaqa bl-ilma u xi prodotti jimmuffaw. Ir-ri[ ukoll jag[mel [sara kbira lill-uçuh tar-raba. Dan, minbarra li jwaqqa ]-]ahar mis-si;ar, jista ja[raq il-prodotti li jkun ]era l-bidwi kif ukoll ikompli jnixxef wiçç il-[amrija. G[adu ie[or tal-bidwi huwa s-sil;. Dan itaqqab il-weraq kollu tal-prodotti kif ukoll jag[mel [afna [sara lis-serer kemm dawk tal-[;ie; kif ukoll dawk tal-plastik. Mard fl-annimali u fil-prodotti li jkun qed ikabbar il-bidwi ma jonqsux. Mhux l-ewwel darba li rziezet s[a[ tat-ti;ie; jew tal-majjali kellhom jinqerdu min[abba li tkun [akmithom xi marda. G[all-bidwi, l-;rieden huma l-akbar g[edewwa. Dan g[aliex il-;rieden jattakkaw il-[xejjex u prodotti o[ra li jkunu damu xhur s[a[ biex jikbru. L-g[asafar jag[mlu l-[sara wkoll billi jnaqqru t-tadam, l-g[eneb u ]-]rierag[ u g[alhekk il-bidwi ju]a kull mezz biex je[les minnhom. Problema prinçipali o[ra hija li l-[amrija tag[na mhix g[ammiela [afna u g[alhekk il-bidwi jrid jonfoq [afna flus biex jixtri d-demel naturali kif ukoll il-fertilizzanti. 96

15 ... u kif se nsolvuhom Problemi tal-bidwi Malti s[ana u nixfa fis-sajf maltempati kbar irwiefen qawwija sil; [amrija fqira ;rieden g[asafar spejje] kbar g[all-g[odda u t-trasport mard ta l-annimali u l-[xejjex prodotti or[os minn barra g[elieqi ]g[ar demel naturali u fertilizzanti bexx kontra l-mard [itan tas-sejjie[ serer tal-[;ie; u tal-plastik tisqija bid-drip jew bil-friefet L-Unjoni Ewropeja tag[ti g[ajnuna lill-bdiewa biex itaffu xi ftit minn dawn il-problemi li jridu j[abbtu wiççhom mag[hom u b hekk jibqg[alhom qlieg[ xieraq. 97

16 Kif il-bidwi Malti u G[awdxi se jsolvi dawn il-problemi kollha^ Sib is-soluzzjonijiet mit-tabella t isfel g[al dawn il-problemi kollha. Problema Soluzzjoni Mard fil-bhejjem Ri[ qawwi Telf ta [amrija Sajf qalil ming[ajr xita {amrija fqira Insetti qerrieda G[asafar inaqqru l-g[eneb Mard fil-bhejjem Ri[ qawwi Telf ta [amrija Sajf qalil ming[ajr xita {amrija fqira Isetti qerrieda G[asafar inaqqru l-g[eneb bexx u insettiçidi kontra l-insetti u mard ie[or u]u ta demel naturali kif ukoll fertilizzanti artifiçjali sistema ta drip jew tisqija bil-qatra ng[attu d-dwieli b xibka apposta tilqim minn tobba veterinarji kontra l-mard jit[awlu ringieli ta si;ar taç-çipress in-na[a ta fejn ir-ri[ ja[kem l-aktar bini ta [itan tas-sejjie[ 98

17 {ares sewwa lejn dawn ir-ritratti. X jissej[u dawn l-istrutturi li qeg[din naraw fir-ritratti^ Ta liema materjal ikunu mibnija^ G[alfejn ta[seb jinbnew^ Ittikkja t-tajbin. Il-[xejjex ikunu protetti mis-s[ana u mill-qawwa tar-ri[. Il-prodott lest ikollu dehra isba[. Il-prodotti lesti jitpo;;ew hemm biex ma jit[assrux. Jitkabbru prodotti barra minn ]mienhom. Irabbu l-bhejjem fihom. Xi jkabbru l-bdiewa Maltin fis-serer? Ittikkja t-tajbin. tadam fjuri s illa qam[ g[eneb frawli ] ebbu; ti;ie; 99

18 Imla din it-tisliba Weqfin 1. Meta l-[xejjex jimirdu, il-bidwi jkollu jixtri l-. 2. Kien jintu]a fl-img[oddi biex il-bidwi jag[mel ir-raddi fil-[amrija. 3. Kelma o[ra flok biedja. Mimdudin 1. Post agrikolu f Malta 4. Ming[ajrha l-bidwi ma jista jkabbar xejn. 5. Kamra tal-[;ie; jew tal-plastik biex ikabbru l-prodotti barra minn ]mienhom. 6. Larin; u lumi huma si;ar taç-. 7. {afna patata ti;i esportata lejn l-. 8. {mie; ta l-annimali li jintu]a biex itejjeb il-kwalità tal-[amrija. 9. Fejn jie[du l-annimali g[all-qatla. 100

19 Sib stampa jew [u ritratti ta xi o;;etti jew postijiet imsemmija hawn ta[t. Wa[[alhom fuq karta A4 (daqs dan il-workbook). {dejn kull stampa ikteb sentenza jew tnejn biex turi li taf x ifissru. [itan tas-sejjie[ min;el biççerija serra mg[a]qa mutur tal-[art Semmi> }ew; postijiet agrikoli f Malta u G[awdex. }ew; problemi tal-bidwi Malti. }ew; annimali li jkabbar il-bidwi Malti. }ew; sistemi moderni li ju]aw il-bdiewa. Fittex fl-internet U]a l-website t hawn ta[t biex issib> Ritratti ta [xejjex u frott li jkabbar il-bidwi Malti. Ritratti ta rziezet u oqsma moderni tal-biedja. Mappa interattiva li turi n[awi f pajji]na li huma tajbin g[all-agrikoltura. Tag[rif dwar metodi li ju]a l-bidwi Malti llum. Pre]entazzjoni animata ta xi problemi li jrid i[abbat wiççu mag[hom il-bidwi

20 Qabbel dawn is-sentenzi u iktibhom tajjeb fil-post isfel. F Settembru u Ottubru jipprote;u l-[amrija milli tintilef u tin[ela. F Lulju u Awissu l-[amrija tinxef qoxqox u l-bidwi jrid isaqqi. Il-[itan tas-sejjie[ jsiru maltempati kbar li jkaxkru [afna [amrija. {afna serer i;arrbu il-prodott tal-bidwi u jnixxef il-[amrija. Ir-ri[ ja[raq [afna [sara mill-maltempati tas-sil;. 102

21 Wie;eb fil-qosor> Semmi xi affarijiet li huma me[tie;a biex il-bidwi jkun jista jkabbar il-prodotti tieg[u. G[alfejn illum il-bidwi jippreferi ju]a l-magni u l-muturi^ X inhi serra^ G[alfejn tintu]a^ Xi [sara jag[mlu l-;rieden lill-industrija tal-biedja^ G[aliex [afna ]g[a]ag[ jippreferu ja[dmu fil-fabbriki jew fl-uffiççji milli fir-raba ^ Sib ftit stampi fuq wie[ed mit-temi msemmija hawn ta[t. Wa[[alhom fuq chart. Ikteb madwar 5 sentenzi fuq it-tema li g[a]ilt. Kemm kienet isba[ il-kampanja fl-img[oddi. Il-problemi tal-bidwi Malti u G[awdxi. It-trobbija ta l-annimali. }viluppi li saru fl-industrija tal-biedja. 103