ID-DGĦAJJES TRADIZZJONALI MALTIN

Transcription

1 ID-DGĦAJJES TRADIZZJONALI MALTIN Joseph Muscat Klen hemm żmien qrib is-sena 1900 meta fll-port il-kblr ta' Malta kont tara geġwiġija ta' bċejjeċ tradizionali tal-bahar Ihufu madwar il-bastimenti tal-gwerra Ingliżi u bastimenti ohra talmerkanzija jew tal-pass Iġġ le ri. FI stharriġ li kien sar fl-1920 intqal li kien ikun hemm qrib 2000 biċċa tal-bahar fil-port. i Wiehed ma jrìdx jinsa li qabel ma hwienet taż-żebgha u tant u tant daħlu fl-użu l-karozzi taminja. I- ohrajn. Wiehed iġib quddiem uniku mezz biex taqsam mill- ghajnejh rt-tahlit tal-familji Kottonera għall-belt jew bil-maqlub b'kunjomijtet Ingliżi H ghadek kienet ìd-dghajsa tal-pass. Kien issibhom hemm sa Hum. Sar taqlib hemm dgħajjes ohra ikbar, dawk demografiku, tekniku, ekonomiku, tax-xoghol lì kellhom servìzz ghal reliġjuż, soċjali u kulturali u dan Marsamxett, San Ġiljan, San Ġorġ kohu jtmmarka ż-żmien fi jghaddi u u saħansitra kienu jaslu sai- ma jerġax lura! Mei lieħ a, iva kont trìd thallas tlìet skudi ghalvjaġġ bhal dak. L-EWWEL TAOS IMA 3 Is-servizz tal-lanċa beda fì-1881 u ġab mieghu hafna oppożizzjoni minnaha tal-barklorì ghax kienu jistennew li se jitìlfu hobżhom. Isservizz tal-karozzi tal-linja beda fl u sar iżjed thassib min-naha 2 tal-barklorì. B'danakollu kien ghad Id-dghajsa tal-pass jew talpassiġġieri fost id-dghajjes tradizzjonali Maltin ghandha storja twila hafna. Jidher li se jkun moghti lilha wisq iżjed spazju u dettalji millbċejjeċ l-ohra kollha Maltin. Dan birraġun kollu ghax hi kienet ħaġa wahda mal-istorja tal-port il-kbir hemm hatha xogħol ghall-barklori, speċjalment minn żmien il-kavallieri biżżejjed wiehed iżomm frasu li kważi sallum. Żgur li minn mindu filġieli fil-port kien ikun hemm 90 Port il-kbir kienu jidħluxi bastimenti basbment tal-gwerra Inglizi. Dawn kbar jew żghar kont issib xi tip ta' kellhom madwar seba' ammiralli dghajsa biex twassal in-nies minn biex imexxuhom, b'1400 fizzjal, fuq bastiment sax-xatt tal-birgu, 20,000 bahri u 3,000 bahri Malti forsi wisq iżjed minn partijiet ohra oħra mpjegati man-navy Ingliża. tal-port il-kbir. Fdan iż-żmien bikri Madwar 200 barklor kienu tal-istorja ta' Malta m'ghandniex I- jiddependu fuq ix-xoghol taghhom iċken hjiel ta' kif setghet kienet dik man-navy Ingliża u kien hemm id-dghajsa. madwar 600 ohra li hobżhom kienu jsibuh f servizzi fil-port il-kbir. Daqqa t'għajnlejn ix-xatt tamsla ta' dawk iż-żmenijiet kont tara hanut imiss mal-iehor ta' parrukkiera, hajjata, \a\-laundry. hwienet taxxorb, dawk li jghaddu l-ilbiesi, L-ewwel hjiel tad-dghajsa tal-pass jissemma' ghas-sena iżda minn hemm 'il quddiem tibda tidher fi stampi ta' kitbiet ta' Schellinks ( ), fil-manuskritt ta' La Touche (1750) li jinsab fil-mużew tal-arti l-bett, fil-pittura hekk maghrufa bhala Piccola Barriera (1750) fakkwarell ta' Vincenzo Fenech (1790) u fil-pittura tal-ahwa Schranz mal-btdu tal-perjodu Ingliż fmalta. Tidher rmbaghad fhafna ritratti fi bdew jidhru fl-ahhar tasseklu dsatax fi bejniethom dawn kollha jaghtuna l-evohjzzjoni taddghajsa tal-pass. Fil-kodici ta' Vilhena tal-1724 u wara fdak ta' DeRohan tal-1784, insibu bosta taghrif dwar id-dghajsa tal-pass. Kien hemm dik iż-żghira maghrufa bhala ferilla li kienet taghti servizz biss bejn L-lsia u kbirgu, ketlha qaddief wiehed ta' 'I fuq minn tmintax-ìl sena. Kien hemm ukoll iddghajsa tal-pass it-kbira li kienet tahdem bejn ipkottonera u l-belt; din kellha żewġ barklori li ma setghux ikunu inqas minn tmintax-il sena. Kull qaddief taż-żewg xorta ta' dghajjes kien obbligat igorr mieghu lanzetta biex jiddefendi ruhu minn xi Isiera li jippruvaw jiehdu fidejhom xi dghajsa biex jaharbu minn Malta. Waqt li barklor taddghajsa l-kbira seta' jinżel Part biex ihajjar xi passiġġieri jużaw iddghajsa tieghu, siehbu kehu jibqa' fuqha ghassa ghal xi Isiera li jippruvaw jehduha fidejhom. 5 Kull dghajsa tal-pass mad-daqq tal-ave Marija kellha tittiehed fil-mandraġġ ta' Bormla jew dak ta' taht Sant'Anġlu u hemm tintrabat 1 Busuttil, V., u Borg, T., English Encyclopaedia, (Malta, 1921), vol. D - F, 1127; ara wkoll Faure, G., Li Storia ta Malta u Ghawdex, (Malta, 1913), vol.5, Belli, G., 5/o»70 ta ' Malta u Ghawdex, (Malta, 1932), vol. 7,2574 et seq. Dan ix-xoghol sar bis-sahha ta' bosta mghallmin tad-dghajjcs u barklori li gentilmcnt wiegbu ghal kull mistoqsija li kont naghmlilhom fl-intervisti tieghi. 4 Contreras. A., The Life of Captain Aloisio de Contreras, (Londra, 1926), National Library Malta Library (il qudiem naghtu biss NLM LIB) 429, vol. I, Per le Barche del Passo. 144

2 b'katina bhalasigurezza k on tra I- Ix-xoghol tal-binitad-dghajjesseta' jsir bis-sahha ta'hafna mghallmin tas-sengha professjonaliu mhumiex u mhabba l-hafha barklorilikien hemm likienu jaqilghuħobżhom minn dak ix-xoghol. Ghedna mghallmin professjonali ghax kienu dawk li kienu jahdmu biex jghixu minn dik ts-sengha. Kien hemm ohrajn impiegati fìt-tarzna tal-ingiuri li wara x-xoghol kienu jahdmu d- dghajjes taghhom. Kien hemm min tghallem wahdu. Del Ceppo kien wiehed minn dawn li darba xtara frejgatina u żarmaha biex ìkun jaf kif tinbena; ìllum ghandu negozju kbir ta' jottìjiet ghall-manutenzjoni u tiswijiet' Kont tara mghallem professjonali jaghmel xi dghajsa kien jaghti I- impressioni li ma kienx hemm ghaġġla biex ilestiha. Niftehmu, iddghajjes tadizzjonali qatt ma sani bit-tużżani jew bif-mass production. Il-fraxxnu, l-injam l-iżjed użat fìl-bini tad-dghajjes, kien dan l-ahhar I- iżjed li jiġi Malta mill-albanija. Iżżmien li qafas ta' dghajsa jdum fuq l-iskall iservi biex l-injam ikompli jinxef fpostu. Mghallem tajjeb u professjonali kien jahseb biex jahżen l-injam li jkollu bżonn biex jilhaq jinxef. Wiehed minnhom qalli li jkollu njam li kien ilu ghandu filhanut tax-xoghol ghal hmistax-il sena. Meta wiehed joqghod jahseb li t- injam ghad-dghajjes kien jiġi kollu minn barra ara kemm kien iqum flus. Jintuża!-fraxxnu, taf-ahmar, tal-abjad, ikkewba ghat-tappiera, fagu ghal imqadef, xi bièca tik gharrotì, greenheart jew linju sant ghal xi skalm u kultant kien jintuża xi bièca harrub jew żebbuġ ghaz-zokk li biha kienu jghaqqdu r-rota mal-prim. Ilium is-sape le dahal flok il-kewba u t-ttk lanqas biss ixxommu. Flok ilfagu dahal injam iehor biex ilmoqdief ikun ehfef minn wiehed talfagu. Mghallem tajjeb joqghod attent hafna biex kemm jista' jkun 6 Laws and Regulations of Police, (Malta, 1853), (*il quddiem naghlu biss LRP), passim. 1 Taghrif migbur minghand Del Ceppo stess. ma jdahhabt fix xoghol injam stradìljat fxi bièèa miu-partijt. i taddghajsa; injam hekk ikun bla sa h ha. L-imghallem Spiru Toscano qalli darba li hu kien jiftakar żmien meta qatgha ta' zokk ghat-tul kienu jhallsu 1/4d jew 1/2d Dak kien żmien meta kien ghadu jiġi Malta njam ta' zkuk hoxnin li minnu kienu johorġu l-majjieri u Mstamnari u bèejjeè ohra ta' dghajsa li jkunu ghat-tond, nghidu ahna brazzoli u I- bqìja. Peter Caruana minn Ghawdex jiftakar meta kienu jġibu I- greenheart minn barra maqtugh talqies lest biex bih jaghmlu l-prim ta' dghajsa tal-latini, kien ixarrab bièca, jaghti daqqa jew tnejn biè-èana biex jippuli l-prim, jerġa' jsinn iċ-ċana u jkompli hekk ghat tul kollu. Wiehed iżomm frasu lì qed nitkellmu millinju sant li l-ebusija tieghu hi maghrufha sewwa. Ix-xoghol tad-dghajjes tradizzjonali kien isir ġo hanut tax-xoghol u dejjem fil-maghluq. L-ewwelnett ixxoghol ta' dghajsa kien hekk delikat u fin li ma ttstax thallih ghax-xemx u x-xita fil-berah. Barra minn hekk I- imghallmìn kienu dutturi wisq u kienu jibżghu li jehdulhom issengha jew l-ghodda. Din I-attitudni ghadha tìnhass sallum bhallikieku kienu ghadhom nies tas-sengha privileġġjati u ti jinqatghu ghalìhom. Darba kelli x-xorti li flimkien ma' Honor Frost 6 inżur il-hanut taxxoghol ta' Karmenu Sgendu meta kien qed jibni dghajsa tat-tiġrija. Tiskanta kif Karmenu kien jahdem hemm fimianut żghir tieghu u li trid tinżel fih bi ftit turġien. Din Honor Frost baqghet skantata u darei fuqi tistaqsini jekk kienx possibbli li d- dghajsa johorġuha minn hemm meta tkun testa. Jien żġurajtha li Karmenu kien jaf x'inhu jaghmel. Niftehmu, kien hemm xi każ jew tnejn ta' mghallem li bena dghajsa u wara li tlestiet induna li ma kienx possibbli li joħroġha mill-hanut bla ma jwaqqa' bièca minnhu. Dan ifakkami fdak li kienu jaghmlu flarsenal tal-galeri li kien hemm Til * Din Honor Frost kienet arkeologa la' taht il-bahar u sibtha ta' ghajnuna kbìra fir-ricerki tieghi dwar l-istorja talbahar. 145 mina Hum tamtft u li nharaq ft-1685 * Waqt li galera tkun qed tinbena bhpnjwa I barra d-dahla wiesgha kienu jimbarrawha bil-pebel li jilnehha meta I-galera la sai biex tkun varata. Kienu jahdmu taht &- saqaf u bit-maghluq biex ma jsrx serqta" material. 10 Fi triq principali li taghti, ml u nieżel in-niżla tax-xewkija fil-kalkara, kien hemm hanut tax-xoghol ta' xi bèejjeè tal-bahar Wiehed seta' jara car u tond kanal kull naha fil-koxox tapbieb u ghalhekk fiċ-ċaċċtżi wkoll biex il-bièèa tal-bahar lesta minn kollox tkun Usta' tohrog mill-bteb żghir tal-hanut jekk mhux wieqfa fuq il-prim taghha joħorġuhala ġenbha bl-ghajnuna tal-ispazju mahluq bilkanal li kien hemm kull naha talbieb. Wiehed jifhimha mill-ewwel li qabel kollox l-imghallem kien jiżbokka Lbieb minn posti. Meta wiehed jifli I-manuskritti tad- Dwana li ssibhom fl-arkivju Nazzjonali tar-rabal, jinduna li V- permessi mahruġin ghalt-bini ta' xi hwienet ghax-xoghol tad-dghajjes kienu kollha mahsubin biex ikunu temporanji bl-użu ta' soqfa tal-landa jew corrugated. Hawn wiehed jinduna li l-awtoritajiet Ingltżi tal-port kienu joqoghdu attenti ghalk ambjent Meta wiehed jinżel ix- Xewkija fil-kalkara jinduna kif certi hwienet ghax-xoghol tad-dghajjes nibtu u żdiedu jmissu kważi ma' xubtin sa taht is-sur, tista' tghid li dawn ilium huma mużew jew bièca mill-wirt marittimu ta' Malta. Fìl-Kottonera, iżda mhux biss, kien hemm mghallmin tad-dghajjes lì baqghu msemmijin hafna ghal xogholhom. Kont trtkefiem ma' Spriu Toscano kont tìehu gost ghax tassew kien bniedem tas-sengha. Dan kien imfittex hafna ghax-xoghol ta' tiswija u kellu l-hanut tieghu ftssur fil-ponta ta' L-lsla. Il-Guli ghadu msemmi ghad-dghajjes tat-tiġrija u ghall-frejgatini li kien jaghmel. Maniscalco fmarsaxlokk kien * Dal Pozzo, B.. Historia della S Religione Militare di S Giovanni Gerosolimitano detta di Malta. (Veneqa, 1715),vol.2, Schcllinks, W., Journey to the South , (Ruma, 1983), stampa. St*

3 jaghmel hafna xoghol ta' tiswija u kien tassew tas-sengha. Karmenu Sgendu u ibnu Wenzu li ha s- sengha ta' missieru taw kontribut kbir fis-sengha tad-dghajjes. Pule kien imsemmi hafna b'mod speqali ghall-giggijiet tat-tiġrija li qieli nxtraw minnhom ghal G ibi Ita u ghal Izrael. Del Ceppo nqata" ghalih wahdu billi mexxielu jibni negozju kbir ghalhottijiet. Tunanu Hum ghadu mfittex ghax-xoghol tieghu b'mod speqali dawk li huma bċejjeċ tat-tiġrija. B'daqshekk ma semmejt xejn ghax kien hemm bosta ohrajn fil-kalkara, Birżebbuġa, Wìed iż- Żurrieq, if-gżira, Urns id a. Ghawdex u postijiet ohra li taw xoghlijiet millisbah u milfahjar. Qabel ma nkomplu niddeskrivu d- dghajsa ta' Malta ta' min wiehed ikun jaf li ghal żmien twtl hafna fi żmien il-kavallieri Fimghallmìn tassengha kienu jahdmu fuq sistema ta' bini ta' galeri ta I-ka va II ieri. Dan ghaliex huma kienu jahdmu flarsenal tal-galeri u ghalhekk kienu jahdmu b'sistema ta' teknoloġija Franċiża ghax il-kavallieri kienu jipprattikaw dik is-sistema. IFkultura timxi mill-missier ghal iben u dak kollu lì kien isir fl-arsenal tal-galeri tal-ordni ghadda bla tbatija ta' xejn u Hum lista' tarah fil-bini taddghajjes tradizzjonali Maltin. Meta Hum titkellem mal-ahhar flit mghallmin tad-dghajjes tismaghhom isemmu l-prim, rota u kontra rota, trieżi, majjieri, stamnari, skużi, duraient, żengul, biċċerija, varingli, permizzan u hafna u hafna kliem iehor tekniku ti mhux ghall-qabda ta' kulhadd. Dan kollu ġej minn zmien il-kavallieri meta kien hemm hafna Maltin jahdmu fl-arsenali tal-ordni. Halli naghtu lista qasira ta' kliem Malti li ġej milffranċiż bis-sahha taż-żmien meta kien hemm bosta Maltin jahdmu fl-arsenali tal-ordni u meta l-kavallieri kienu japplikaw teknoloġija Franċiża. Ilium ghadhom jissemmew trieżi - tiers, skużi - escoute, żengul - sanglon, biċċerija - bicherie, varingli - varangue u ohrajn. Ilium masturdaxxa jsemmi ċamfrin - chamfrin, david - david, gulierm - guillaume, rabott - rabot, varloppa - variope, furmatur - 11 Camenzuli, P., IsSengha tal-bini tad-dghajjes fmalta u f Ghawdex, tezi tal-b.a. mhux ippubblikata, s.v. Gigg. fermoir, u ohrajn. Ilium yhalxejn ttstaqsi HI xi mghallem minn fejn ġab ifkelma skużi jew żengul ghax ma jghidlekx hlief lì hekk kien jisma' HI missieru jghid. 12 Mghallem Malti tad-dghajjes qatt ma jahdem l-opra tieghu minn fuq xi pjanta; qatt ma jkollu bżonn ta' wahda ghax jahdem b'sekwenza ta' xoghol li qieghdha f mohhu. Dan kollox kont tssibu bhal ma kien isir fil-bini ta' galera tal- Ordni.' 3 Meta ġew Mngliżi f Malta ft-1800 itteknoloġija fil-bini tal-bastimenti kellha linbide! ghal kollox. Il haddiema li kienu jahdmu fl-arsenali tafordni bdew jahdmu maflngliżi. L-imghallmin tad-dghajjes bdew jaddottaw ruhhom mas-sistema taf Ingliżi. Ċertu kliem mih-frandż baqa' iżda bdiet tidher bidla shiha billi hafna mghallmin bdew jiehdu F ideat mit-tarzna taflngliżi. Ghallewwel bdew jkjhru mudelli ta' dghajjes 14 li minnhom kienu johorġu d-disinn, dahlu \-clinches biex isahhu l-qafas, bdew jidhru brazzoli fuq il-bankijiet biex tsahhuhom malmurata, dahlet l-idea tal-firjola ghal taht il-prim iżda fuq kollox beda mghallem Malti jibni Fwejla minn whaler, il-gigg minn gig, Mskiff minn skif, ifkenura minn canoe, if frejgatìna tal-qlugh u ohrajn. Mela F imghallmin Maltin bdew jaddattaw ruhhom maż-żmien ifġdid fifport if Kbir u jìkkupjaw minn bċejjeċ Inglizi; dan biex ma nsemmux ifbidliet ÌF kbar li sehhew fil-bini ta' bastimenti tafqlugh tafmerkanzìja Maltin tasseklu dsatax bhalma kienu Fbark, brig, skuna, bombarda, navi u ohrajn. Id-dghajsa tal-pass ghaddiet minn snin twal ta' evoluzzjonì kif wiehed kien jistenna iżda minn dejjem kellha poppa u pruwa bil-ponta, tnejn jew qaddief wiehed, tinda 12 Ghal taghrif fit-tul ara Muscat, S., French Influence on Maltese Ship and Boat Building fis-seminar: Aspects of Maritime Relations with France Through the Years, The Maritime Museum Vittoriosa 31 May Ara Muscat, J., The Maltese Galley, (Malta, 1998) u t-tieni edizzjoni fissena Wiehed jista'jara xi mudelli ghalf bini ta' dghajjes fil-muzew Maritttmu ta' Malta. 146 ghau-pass*gg*eri u falki mafgnub innaha tal-pass*ggten Tîbdil u modifikazzjontjiet kienu jsru zda min-naha tafawtoritajiet tafport u mhux min-naha tafimghahmin jew tafbarklori. Fiċ-Ċentru tafarti l-bett kien hemm darba mudetl ta' dghajsa li sar fkompetìzzjoni biex jaraw kif wiehed seta' jtejjeb rt-tiugh 16 u Finżul tafpassiġġieri. Hu maghruf, per eżempju, li r-rota laf pruwa fghamla ta' ximrtarra kif nafuha Hum saret hekk twiia maf bidu tas-seklu ghoxrin, biex passiġġier iżomm maghha hu u tiela' jew nieżel minn fuq dghajsa. F id-depot tafpulizija FFurjana kien hemm fanal tar-ram ahmar 16 bhala eżempju billi kull barklor kellu jiehu hsieb li jkollu wiehed tngastat go pem in-naha ta' fuq tar-rota taf poppa. Dghajsa ta F pass kellha flit skultura jew umar fuq it-tappiera u 'I hawn u 'I hinn iżda din qatt ma kienu jindurawha. Mat-tappiera iżjed fif pruwa milli fil-poppa kont tara dtsinn tradizzjonali ta' Quii li jispiċċaw fghamla ta' dragun ìhares 'il quddiem jew tura. Ghalxejn tìstaqsi lilfbarklorì x'tìfsira kellu dak iddragun ghax ir-risposta tkun dejjem Fistess: 'Ghax missieri dejjem hekk jaghmel.' Jidher li Fghamla taddragun ġejja min-ntsel tafmislem ghax huma kienu jhobbu juru dik irrapprezentazzjoni fuq Fimriekeb taghhom. F'dixx taċ-ċeramika ti hu esibit f Pisa tidher qoxra tat-tnax-il sekiu u hi tafekopa Sikula- Magreb 1, lì turi xebh kbir maddghajsa ta' Malta. FiFpruwa kont tara Fghajn ta' Horus jew Ists izda minn flit tas-snin 'I hawn sid ta' dghajsa jippreferi li jara Fghasfur minflok Fghajn. Fìn-naha ta' ġewwa ta' dghajsa u mafpestieri tara cima jew serp minquxin fl-ìnjam u simbolizmi ohra. Hajr lit Antonio Espinosa Rodriguez li ghaddieli din l-informazzjoni. 14 National Archives Malta, Occurences (Ml quddicm naghtu biss NAM Occ\ 1- Î Billi dan id-dokument mhux paginât qed naghtu d-data minflok. " ld-dixx kien instab fil-knisja ta' San Michele degli Scalzi f Pisa datât AD; hajr lit Honor Frost li tatnì din Fin formazzjoni.

4 L-URNAR fuq d-dgh«jm tafpm - diftlnn te' quri li jlapiċċa fghamla ta' dragun. riġtejh passkjgier k*m tkotty l patjgt jew ta War biex joqghod komdu. Il-batlusa s-sinjura jew ir-reġvia, fuq dghajsa tafpass kienet dik lì kważi qati ma kienet tmtuża. Dghajsa moderna, irrid nghkj wahda tal-bidu tas-seklu ghoxrin. tkun armata b'hames ska Imi ghalfimqadef iżda qatt ma kienu jintużaw kollha ff istess hin. Fit-tarf taffattu dekorattivi 20 iżda bla funzjoni, ta' dghajsa kien hemm battusa bf iskalm fiha kull naha, dik îfbattusa tan-naha tax-xellug jew tas-sinistra qrib iffalka ta" dik in-naha kienet if battusa s-sinjura u rari kienet tintuża. Fkaż ta' hafna xita barklor seta' juża ż-żewg imqadef ta' qrib if bankijiet tal-passiġġieri u ghalhekk ikollu xi flit tafkenn imhabba t-tinda. Ġeneralment meta qaddief kien jahdem waħdu juża Fimqadef fuq if battusi li jkun hemm Feqreb lejn if tamburett tafpruwa. Meta jahdmu żewġ qaddiefa wiehed joqghod bilqieghda mafmoqdief ta' qrib ittamburett lejn id-dritla u Fiehor ihaddem ifmoqdief tan-naha tas- In-naha ta' wara tal-bankijiet taf tiltaqa' ma' rapporti ta' barklori li passiġġieri tolqtok Fispalliera dik li jkunu fethulhom ifkmamar taddghajjes taghhom. magħha passiġġier seta' jserrah dahnj. Dik kienet tkun maghmula minn biċċa njama wahda, hafna L-ebda barklor ma seta* jaghti drabi tafkewba, u kienet tkun kollha taghrif dwar l-ghamla tar-rota b'mod kemm hi mżejna bfiskultura baxxa, speċjali dik tafpruwa hekk b'disinn fin-nofs li jiddistingwiha maghrufa bhala ximitarra. Nafu lì r- minn ohrajn. Iżda Fispalliera ta' San rota ta' dghajsa tal-pass mhux dejjem kienet kif nafuha Hum. Jidher Gorġ kienet tinqata' ghaliha; fin-nofs li hadet din Faħhar ghamla mal-bidu tal-ispalliera kont tara x-xbiha taf sinistra iżda mhux dak tafbattusa s- tas-seklughoxrin. Min mhux imdorri qaddis fuq iż-żiemel joqtol iddragun. 18 jhares sew lejnir-roti ta' dghajsa ma sinjura. Ta' min ikun jaf li bosta jindunax li huma t-tnejn ikunu minn dawn Fispallieri nbieghu Ma jistax jonqos lì n-nies tassengha mxenglin ftit'il gewwa lejn in-nofs Londra meta bosta u bosta barklori tad-dghajsa. Meta tistaqsi lil xi li kienu jahdmu frt-tarzna żanmaw wara F1979 u ġieli nbieghu barklor jew mghallem dwar dan taflngliżi, lì dawk Fideat li kienu 450 ifwahda. Spallieri ohrajn, iżda jghidulek ghax kieku jkunu kartabun jaraw li jghoddu biex isebbhu jew mhux ta' San Ġorġ kienu jinbieghu mafprim ikunu jidhru qishom se iġibu ghal ahjar id-dghajsa kienu wisq inqas. Ġieli kont tara maf jaqghu fil-baħar.mur ifhem,iżda F jghadduhom lilfimghaltmin jew lilf ispalliera miktuba b'ittri kbar 10 esperjenza tgħallem bosta affarijiet! barklori. Ara kemm kien hemm Passengers. Dawk id-dghajjes li shipwrights, qlafat, żebbiegha u kienu mpjegati ma' bastimenti taf ohrajn lì setghu jghinu lil shabhom gwerra kienu jżidu bosta simboliżmi Mal-ġnub tad-dghajsa minn ġewwa il-maltin bfideat tajbin ghaddghajsa. Ta' min isahhah hawn lì Ingliżi fuq Fispalliera bhal nghidu tara Fkraten jew it-trinkarini li kienu aħna; Sf George fore ngland! Taht bhal kaxxi twal tul ifġnub taddghajjes tradizzjonali Maltin. Fuq kienu Fawtoritajiet tal-port li kienu Fispallierakien hemm il-bank u F jinfurzaw xi modifikazzjonijiet ghaddghajsa dejjem bifhsieb lì F kontra bank jew banketta. IFfanal dghajsa tafpass ifkraten min-nofs tar-ram isfar likont issib mar-rota lura jkunu miksijin bl-injam biex passiġġieri u nies tas-servizz tal-poppa ta' kull dghajsa kien igib iservu ta' bankijiet ghalfpassiġġieri. jinqdew ahjar. Mghallem u barklor LM20. Dawn il-bankijiet lì ġeneralment ma setghux jaghmlu li jridu skont if ikunu miksijin bid-drapp jissejħu gosti taghhom. Waqt li d-dghajjes 19 wkoll settijiet. Dik il-parti Meta thares in-naha ta' ġewwa ta' kollha kienu Fistess fdik li hi bìnja trijangulari ta' quddiem fuq dghajsa dghajsa lejn ifpruwa u sewwa sew iżda Fìtwien taż-żebgha kienu maghrufha bhala tamburett kienet taht it-tamburett tara dìk li Fbarklori dejjem skont ix-xewqa tas-sìdien. L- tinkesa b'tapitbiex passiġġier F jsejhulha Fkamra. Din ma kenitx iżjed kuluri popolari kienu Fabjad u ewwel imidd siequ fuqu bla ma htief spazju żghir li jinghalaq b'bieba Fahmar u Fabjad u Fìkhal; Fabjad jtżloq u wara jinżel lejn il-kriesi u zghira u tissakkar biex fiha barklor kien jithalla dejjem ghaż-żaqq mililivell tal-ilma jew ifqtugħ tafilma 'I jmur isib post fuq il-bankijiet. Taht iżomm xi stropp. xi skalm, xi biċċa hobż u forsi dawk il-ftit soldi li jkun isfel. MilFbqìja kienujintużaw F dahhal minn xoghlu. Barklor kien ilwien kollha li tista' timmaġina; ilium 19 jehodha bis-serjeta Fkamra li kellu u '* Wiehed jisia* jam spalliera bhal din fil-muzew Marittimu ta' Malta. ls-settijiet kienu dawk il-bcejjcc kollha tal-injam fuq dghajsa li setghu jinqalghu minn posthom bhal nghidu ahna FfeJki, Fbankijiet, il-kriesi u F bqija F'ras kull wahda konl tara dak li qisu jkun iljun.

5 iżjed minn qabel tara żebgħa stramba fuq td-dghajjes. tż-żebbiegha tad-dghajjes ma kellhomx xi xoghol artistiku x'jaghmlu hlief xi disinn taffjuri fuq ifpruwa, m-numnj tafliċenzja, xi faxx maflìvell tafiima u Fisem taddghajsa. Iż-żebbiegħa TaFBubbli John, Harry Boy. Domancic.Taż- Żiemel u taċ-ciantar fost Fohrajn baqghu msemmijin ghax-xoghol taghhom. Fejn kien jidhol ix-xoghol tafmetall kien hemm Rizzo & Sons. Luqa G recti minn Boritila kien jaghmel Fimqadef bit-tuzzani. F antiki kienu jkunu taffagu iżda dan Fahhar beda jintuża 6-douglas fir, if fraxxnu u kultant Fabjad ukoll. Moqdtef normali kien tnax-il pied u nofs twil u Fġiljun kien fih 40 pulzier; id-distanza bejn skalm u iehor kienet ta' 40 pulzier. Snin ilu żewġ imqadef kienu jqumu 7. Ma kinux jonqsu Fismijiet bombastiċi li F barklori kienu jagħżlu ghad-dghajjes taghhom speċjalment dawk li jkunu mpjegati ma' bastimenti tafgwerra Ingliżi. Kien hemm ismijiet bhal HMS Ramilfies, Ark Royal, Dreadnought, King George V, St Angelo, Iron Duke u kultant xi Carmen jew ismijiet tafmadonna. Forsi flit huma dawk li jafu lì waqt li bastiment kbir tafgwerra n-nies tafkottonera kienu jghtdulu qoxra, dghajsa kienu jsejhulha opra; dan forsi ghax dghajsa trid xoghol ta' perfezzjoni biex tinbena! Fost kemm dghajjes qodma nstabu wahda minnhom kellha fuqha Femblema tafbam jew \a\-buffs li kienu ghamla ta' mażuni. Mhix haġa kbira li kellhom dghajsa ghalihom billi fifkottonera kien hemm loġġa ghalihom. Seta' jaghti Fkaż li xi barklori kienu juru r-ras taf barri minquxa fuq ifkamra tafpruwa biex jiġbdu s-simpatija taghhom. Meta mghallem kien ilesti Fbini ta' dghajsa kien ihalli x-xoghol tattqalfit ghal wiehed ta' din is-sengha, hekk tinduna li l-imghallem jiffranka Fhin barra li forsi qalfat tas-sengha kien jista' jaghmel xoghol ahjar. Min-naha Fohra hekk kien jinħoloq xoghol iżjed ghal haddiehor. John Camilleri. ifkukla, milfmarsa fl-1961 hareġ bfidea li jhaddem dghajsa b'magna; Fesperiment ma mexxiex ghax ifmagna ma' saqajn ifpassiġġieri kienet taghmet nha qawwija. Snin ilu kienet ghadha teżisti dghajsa n-naha tafisla ti kellha F bejta ghal iskrun iżda dan ma kienx fpostu. FF1968 harġu bfidea li magna outboard titpoġġa fifpoppa fuq traversa hoxna. Saru esperimenti ohra billi nghidu ahna żiedu tmun fifpoppa u dan kien jrthaddem b'sistema ta' laċċ hekk imsejjah mad mad. Kien hemm ukoll min żied skalm żghir qrib ir-rota taf poppa u mieghu rabat moqdief biex hekk tservi ta' tmun. Meta dghajsa tkun lesta jew tibdel F idejn kont tara uffiċjal tad-dwana b'xifa fidejh u jtaqqab 1 hawn u 1 hinn biex ikun jaf li d-dghajsa m'ghandiex injam imsewwes iżjed u iżjed meta wahda qadima tinxtara minn barklor ġdid. Wiehed jittaqa' wkoll ma' ċertifikati tafbejgh iffirmati minn mghallmin maghrufin biex jiċċertifikaw li d-dghajsa tkun ghadha tajba ghalfbahar. Ilium biex tara Fghodda antika ta' mastrudaxxa jew ta' mghallem taddghajjes trid issib hanut tax-xoghol antik jew tmur safmużew Marittimu ta' Malta. Min ghadu juża d-denb if far jew ifboqxiex ilium? Dan kien mehtieġ wisq biex mghallem jikseb Fangulatura ta' kument ta' majjiera jew stamnara li xi drabi kien ikollhom bżonn ta' xi hamsa differenti ma' Fistess majjiera jew stamnara. Tiskanta kif mghallem ikun jaf x'testatur ikollu bżonn ghal dawk ifbiċċiet fil-bini ta' dghajsa. Ilium qajla tara xi hadd juza F munxar, Fistess mghallmin taddghajjes li baqa' kollha taralhom handsaw tafelettriku. Fl-antik kien xi flit diffidi li ssib trapani rqaq biex mghallem itaqqab toqba rqiqa lì minnha jghaddi xi clinch. Allura kienu jipprofittaw ruhhom minn xi umbrella mqatta' biex jiehdu minnha Fazzar irqiq u jsonnuh fghamla ta' trapan. Srieraq kien ikollhom izjed 21 Ara Police Laws, (Malta, 1883), (Ml quddiem naghtu biss PL 1883), passim; National Archives Malta Register of Boatmen, (Ml quddiem naghtu biss (NAM RB), 2-6,1904, n, licence no. 16; Police Laws, Malta, 1919), (Ml quddiem naghtu biss PL 1919), 56 no minn wiehed minn dak tad-dahar ghal wiehed kbir hafna li kienu jhaddmuh tnejn biex jifthu zkuk tassar II kienu jigu minn barra. FF antik ukoll kien hemm ifpassalur ta' kull daqs biex bihom rtaqqbu loqob xi ftit ikbar minn kwart ta' pulzier 'il fuq. Passatur ta* hxuna ta' pulzier jew izjed ġieli kien ikollu tul ta' bniedem. FFantik billi mghallem kien ikollu jipprepara xi njam ohxon minn zokk ta' skjra kien hemm F ewwel qatgha bts-serrieq ifkbir u wara x-xoghol jitkompla biflexxun. Dan kellu xafra qisek qed tara mgħażqa b'manku kbir. Siri naf li mghallmin tajbin li kienu jahdmu fitta rzn a u li kien ikollhom hafna xoghol biflexxun kienu jriduha ta' esperti u kont taralhom badge taddeheb ghamla ta' lexxun fuq if pavai ta' ġlekk meta jkunu lebsin sabih. Kien hemm min jaghmel imhatra ma' shabu li kappaò jiftah ifpett taż-żarbun jew li jtajjar sold li jkun miżmum bifponta ta' żarbun, b'daqqa wahda taftexxun. tżda sibt min jghkj li missieru kien ilibbes if maskra taż-żarbun qisu b'kisja taf hadid biex jipproteġi siequ. Barra minn Malta ghad hemm mghallmin h jużaw iflexxun billi x-xoghol taddghajjes tafinjam taghhom hu goff; hawn Malta x-xoghol hu izjed fin u tintuża ċ-ċana ghal ippulir. A B C IFparti ta' fuq tafbattusa, LJskalm, IFparti t'rsfel tai-battusa. Kull dghajsa jkotlha t-tinda 22 ghatf passiġġieri u meta dghajsa ma jkollhiex it-tinda fpostha passigġier kellu d-dritt li jitlob MFbaridor biex ipoġġiha fpostha. Tinda titwaqqaf fuq Fissati jew ifbattaljom taghha li jimbukkaw ruhhom ftoqob apposta li jkun hemm rnal-ġnub tad-dghajsa maghrufin bhala takki. In-naha ta' fuq tafissati kien hemm ark kull tarf biex jorbothom ma' xuxlin. Kien Tinda kien ikollha l-parasuli jew speci ta* purlieri ghax-xemx.

6 hemm xi provi biex tinda titwaqqaf fuq vireg b'ghamla ta' nofs tond u li jahdmu bhal ma konna naraw xi tinda ta' pram ta' tarbija. Jidher car li dik Fghamla ta' tinda ma' kenitx popolari u ma baqghetx tintuza. Ilium ma ssibx tixtri dghajsa kif ġieb u lahaq; xi ftit inxtraw miflukandi u stabbilimenti tal-ikel waqt li Fahjar dghajjes li kien baqa' qed jahdmu xi ftit ghat-turisti. Wiehed ma jridx jinsa li m'ghadhomx jinbnew ġodda ghax iqumu wisq; barklor ma jifdiha qatt bix-xoghol tieghu. Kien hemm żmien meta wahda qadima u bi ftit hsara nxtrat LM40 ghalfmużew Marittimu ta' Malta; ilium trid taf inqas LM3 1 inn Meta dahlet ifvenda ghad-dghajjes mhux ifbarklori kollha hadu gost biha. 24 Kien jinqala' hafna ġlied bejn ifbarklori ghalhekk ifliġi tafvenda kienet hemm biex min kien jasai F ewwel mafmoll fejn fl-antik kien hemm ÌFbamera ta' żmien if kavallieri, kien jghabbi Fewwel. Kien ikun hemm pulizija biex iniżżel F isem ta' kull barklor hekk kif jasal Rivenda. IFbarklor kien obbligai li idur max-xatt tafbelt biex jaqdi lillhaddiema taffaham. Din Faffari taf jagħti b'leħen ghoti ismu u Flaqam biex ifpulizija jkun jista' jniżżlu fif gaxin bi ftehim mafkok ta' xi lista tafvenda. Fi flit żmien il-venda indrat u kif jidhol bastiment taf passiġġieri kienu jmorru biex jiġbnj jew jghabbu Fpassiġġieri. Meta kien bastiment kienet taqbel ghaż-żewġ nahat ghax ìfkok ma kienx jibqa' b'xejn. Dak kien mod ta' hajja ghannies tafkottonera u tafbelt li juri F ikun hemm dghajjes iżjed milli bżonnijiet ta' dak iż-żmien iżda mehtieg għan-numru ta' passiġġieri wkoll juri kif ifbniedem jiwinta sew biex jinżlu jew biex jimbarkaw fuq bastiment, Fahhar flit dghajjes tafvenda kienu jghabbu inqas minn dak li supposi jghabbu biex thallu biżżejjed ghal dawk id-dghajjes li jkunu waslu Fahhar fil-venda. Ritratti antiki juru d-dgħajjes taf venda fposthom. waqt lifuq Fart tara serbut ta' karozzini, qtsha venda ohra, jistennew biex iwasslu Fpassigġieri I- Belt jew fejn mehtieġ. Hu maghruf li meta barklor ma kienx idahhal ifġumata milfqadi taf passiġġieri, kien jarma biex imur jistad. Normalment dghajsa kienet tintrama' bi qlugh tarkija ghax dak kien Fehfef mod u Fiżjed sempliċi ta' qlugh ghalfbarklor wiehed 23 Ghad baqa' xi ritratti li juru d- dghajsa armata b'tinda ghat-tond. 24 Is-sistema kienet maghrufha bhala: iccama l-venda. wahdu fuq dghajsa. Hag'ohra li wiehed irid iżomm fmohhu hija li barklor ta' dghajsa ma kienx jitbieghed wisq mill-art ffantik imhabba Fbiża' tafkursari ta' Barbarija i2da fuq kollox imhabba xi mattemp li jista' jinqala'. Bosta mid-dghajjes kienu jinżebgħu barklor. Fir-reġtstri lafliċenzji taf bfabjad mil-livell tafilma 'I isfel Pulizija u xi tax Xatt tafbelt tssib listi ta' barklori kienu jemmnu lì Ftewn ismijiet ta' barklori li ma jisptċċaw abjad jattira Fhut ifkbir. Ghalhekk qatt. xi 26 barklori ma kinux iridu jahdmu barra milfbreefcwa/er. Din Faffari tafhut Hu maghruf li barklor veteran kien kbir madwar Malta tissemma flitli xejn. Fikwadru weghda lihemm fif Mużew tas-santwarju ta' Haż- Żabbar jidher kajjikk li kien attakkat minn żewġt iklieb ifbahar. Iżjed qrib lejna kien hemm kaz iehor ta' attakk ta' kelb ifbahar kbir. Barklor li kien jiddobba xi ikel minn fuq il-bastimenti Ingliżi kont tarah jarma karettun biex ibiegh dak Fikel nadif li jkun akkwista. Dan ifbarklor maghruf bhala tafgaxin kien idur 'I hawn u 'I hinn biex ibiegh Fikel, sahansitra kien jasal ukoll sa Birkirkara ghalkemm Fiżjed It kien mezzi biex jaqla' hobżu. Barklor Ilium fejn trid tsslbu li jkun jista' jaqla' ħobżu ta' kuljum mix-xoghol tad-dghajsa? Ilium barklor hu mitlub li jaqla' biss 'il barra mtlfmoll u mbaghad ikompli bifmagna. Dari barklor jibda bhala żaghżugh biex jiehu s-sengha ta' missteru u biex 149 jiehu Fliċenzja ta' barklor kien irid jaghmel eżami billi jidher quddiem uffiċjal tad-dwana biex iwieġeb ghal xi mistoqsijiet. Wara sift xhur taħriġ barklor żaghżugh, quddiem ufficjal tad-dwana kien ikollu jaqdef biċċa sewwa 'il barra mill-moll u ghal nofs id-dahla ta' bejn ifbirgu u Flsla, tsijja, jittrakka mafmoll, jiddrizza d- dghajsa minn xi ċaqlieq, jaqdef biċċa I barra b'moqdief wiehed u jiċcomba stropp ma' skalm. Jekk jissodisfa lill-uffiċjal ifbarklor jircievi ċ-ċomba li kienet pjanċa taflanda fghamla ovali qisha xi erba' pulzieri twila u kien ikun fiha n-numru talliċerizja. Iċ-ċomba kien jorbotfta ma' drieghu u barklor kien obbligai li jkouu deijem mieghu kopja tal-tanffi tad-dghajsa hekk imsejha tan-noh. Ma ninsewx li barklor lì jtrċtevi 6- ċomba 26 jkun reġistrat mafpulizija tafport bfisem, il-laqam, indirizz u d-data ta' meta beda jahdem bhala tkun jaf b'kull ċaqbeqa jew moviment tad-dghajsa tieghu. Tibnt kif tibni dghajsa dejjem kont issibilha dak id-ditett Zghir fifmixi Wara ftit laż-żmien li dghajsa tkun f idejn barklor veteran dan jinduna li tghaddas rasha xi ftit, jew ttġbed lejn naha wahda. IFbarklor ikollu dik ìfkapadta li bifpiż ta' persuntu u skont in-nu m ru ta' passiġġieri li jkollu fid-dghajsa jirrikompensa xi difett, bifmod tafġibda tafmoqdief jikkoreġi ġibda ta' dghajsa lejn naha wahda u meta tarah jieqaf u jiġbed Fattenzjoni tat-turisti lejn xi naha storika tafport kun Zgur ii Fbarklor qed jiehu n-nifs jew iċedi ghal xi traffiku li jara ġej in-naha tieghu jew biex jiskappa minn xi mewġa mahluqa milfmixi qawwi ta' xi lanca kbira tas-servizz. IF mod ta" qdif ta" barklor Malti dak lì jibqa' arbulat jew bifwieqfa F hin kollu fnofs ifkriesi, ihares it quddiem u bifġiljuni taftmqadef imsatlbin fidejh it-tnejn. Dan ifmod ta' qdif FlngliZi laqqmuh bhala Viso' 2 7 Ċertu Tilley Ingliż lì ghamel riċerka hawn Matta dwar id-dghajsa hareġ bfidea li hi ġejja minn żmten iffeniċi billi rapprezentazzjoni ta' wahda taghhom fejn jidhru qaddtefa arbulati voldieri bifwieqfa u jharsu lejn ifpruwa tad-dghajsa. Dan F argument ma jghodd xejn ghax fif Mediterran dejjem kien hawn qaddiefa li jaqdfu bhal dawk Maltin Wiehed jista' jara comba ta' barklor fil-muzew Marittimu ta' Malta. w Dawn ir-registri llum tista' tarahom fl-arkivju Nazionali ta' Malta fir- Rabat. 27 Admiralty Manual of Seamanship, (Londra, 1979), vol. 1, Tilley, A.F., A Phoenician Survival, fil-7v Mariner's Mirror, vol. 55

7 Barklor ftit tas-snin ilu kien qal li wiehed bhatu seta' jaqla' flus kemm irid hu jekk ikun kid jahdem sewwa. Barklor iehor veteran stqarr li kien hemm żrnien meta FPort kien ff aqwa tieghu ghax ikun mirrili bitbastimenti tafgwerra. Nafu li F Ingliżi kienu jhahu hafna flus mod jew iehor iżda mhux hekk F Amerikani. Dghajsa tan-noll kienet tahdem bejn 1 ta' April u 31 ta' Ottubnj sa nofs if lejl u milf1 ta' Novembru saf31 ta' Marzu safghaxra u nofs illejl. Barklor kien jiehu kwarta biex jaqsam milflsla ghalfbelt iżda sa Marsamxett kellu ġibda ta' siegha. Meta tistaqsi barklori differenti johorġu bi tweġibiet differenti. Qadfa milfkottonera sa tas-sliema kienet tiehu nofs siegha; hekk tara li kien hemm xi diskrepanzi iżda kollox kien jiddependi fuq Fghadd ta' passiġġieri li jkun hemm fuq dghajsa u jekk ikunx hemm żewġ barklori jew erbgha fuq Fistess dghajsa. Id-dghajsa tafpass kellha parti importanti b'konnessjoni man Navy Ingliża. IFbastimenti tafgwerra kien ikollhom, maghhom ghas-servizz tafbahrin u Ffizzjali xi dghajjes u dan is-servizz Men jissejjah ship's company. Billi milfkuntatli ta' Malta biss speċjalment milfkottonera seta' jkun tahriġ xi ftit jew le żbilanċjat ktibt lilfmarinefs Mirror ta' Londra u ghamitt appetì lil dawk ifbahrin li kienu jservu f Malta biex jaghtu F impressjon ijiet taghhom. Kelli tweġiba tajba ghax mhux biss bahrin komuni wieġbu iżda fizz ja li u sahansitra dak li darba kien if gvematur ta' Ġibilta wara ti spiċċa minn Matta. jaghti laghqa Zebgha mtuopptng ttne 1 tele! u Menu hemm ukol biex jiffrankaw ix-xoghol litl-bahnn taf ghassa. Ghalkemm barklor ma' btċċa taf gwerra IngfiZa ma kehux xi paga tajba b'danakottu kehu d-dntl ghal dak kotlu li Men jinzel mil-gash chute voldieri Fgaxin, kehu uniformi regulari, ikel b'xejn. ikohu dak kollu mehtieg biex inaddaf tr-ram taddghajsa, ghazei dejjem ġdkf u nadif ghalfmsi tal-bankijiet u twapet jew drapp ohxon ghalfpaljol u ghattamburetti. Barklori dejjem Menu jimkmandaw lil uliedhom u litfqraba taghhom meta mitlubin biex jghinu Ġieli sar tgergir mit-turisti mħabba abbużi dwar ifhlas ta' noli ftit tassnin ilu. Ghal dawra ta' nofs siegha madwar ifport żammewlhom 5. Ohrajn kellhom, ìhallsu LM10 ghalf qadfa ta'sagħtejn madwar ifport Sal-1986 turisi kien ihallas LM3.50 ghal dawra mafport Kienet dahlet hawn Matta d-drawwa li wiehed IFbarklori mqabbdin bhala ship's company ma Mnux jiehdu xi paga isejjah barklor billi jghajjat: speċjalt iżda wara s-sitta ta' wara 'Dghajsa, dghajsa!' Kien hemm nofs inhar Menu jaghtuhom sold żmien meta barklor kien jikkuntenta ghal kull bniedem tas-servizz li b'habba miil-passiġġieri; tassew dak kienu jġorru milfbastiment lejn Fart kien żmien iehor iżda dak ifbarklor jew bifmaqlub. Wara Fahhar imlaqqam TaFHabba lahaq faddal gwerra barklor kien jirdevi 3d ghasservizz tieghu. Meta kienet tidħol somma flus sewwa sa qabel ma miet. Billi semmejna xi hlasijiet tannoll kien hemm żmien fl-1930 meta aircraft carrier Ingliża din kienet timpjega maghha minn 16 sa 20 barklor ġieli hadem sittax-il siegha dghajsa bhala ship's company, kuljum u b'xorti tajba biex forsi kien cruiser kienet tiehu tmienja, ìdahhal 5s kuljum. Huwa stmat li 5s destroyer tnejn u fregata wahda. kienu bizżejjed ghaiffamilja ghal tul ta' ġimgha biex ma tbatix ifġuh. (1969), 467-9; ara wkoll Tilley, A.F. The Survival of Ancient Mediterranean Boat Designs, fil-tv Mariner's Mirror, vol. 59, (1975), Basch, L., De La survivance de Traditions Navales Phéniciennes dans la Mediterranee de nos Jours, fil-tv Mariner's Mirror, vol. 61, (1975), A B C Tinda ta' dghajsa tal-pass: A) Issati/Battaljoli, B) Tinda, C) Parasuli Barklor kien ikollu l-uniformi tieghu u jitqies bhala wiehed miċ-ċorma tafbastiment u kellu bias fiss biex iwassal il-fizzjali fejn ikollhom bżonn. Id-dghajjes tax-ship's company ġieli kienu ta' propjetarju wiehed u ġieli kienu jkunu ta' iżjed. Salvo Borg mill-lsla kellu sill dghajjes tieghu u dejjem kien ihaddem tal-familja u lil dawk li jtġu minnu; ohrajn kienu jqabbdu barklori ohrajn. Barklor tax-sb/p's company kien hemm ukoll biex 150 ffghazla ta' barklori ohra ghaxship's company. Fizzjal Ingliż kien iqisu ta' unur li juza dghajsa tafpass mizmuma nadifa xummiema u kont tema wiehed jghkj lit iehor bhahikieku d- dghajsa u Fbarklor kienu tieghu personali. Barklor fuq tieghu dejjem smart u pulii, b'dak if-ftìl IngliZ fi kien ikun jaf kienu Fftit kwalrtajiet mehtiġin ghalih u biex iwassal fizzjal fejn ikun irid. 'Yes sir, yes sir, three bags full,' kienu biżżejjed biex barklor jiġbed rs-simpatija ta' fizzjal. Mix-xhieda ta' fizzjali lì wieġbu ghat xi mistoqsijiet li kont ghamittilhom jidher ċar N kien hemm nspett kbir tan-navy IngliZa lejn id-dghajsa; kienu jqtsuha bhala bitta wahda man-navy. Xi hsarat li kienu jsiru lil xi dghajsa jew ghax tintlaqat minn xi qoxra IngliZa jew minhabba xi bahrin fissakra FlngliZi kienu jhallsu ghaliha sew. L-Amerikani xi fttl keshin qalli

8 darba barklor Manu mod labor. MaF iċken tot» ta' barklor ghal xi ftit iebgha ghad-dghajsa tieghu impiegata bhata snps coavany. ta 1 ganun kien JkMobba tlìefia. Wiehed kien jinduna b'dan milf ewwel ghax fi ftit ġranet kont tara F aperturi tad-djar taftrìq fejn kien ikun joqghod dak ifbarklor kollha miżbughin Fistess. U x ìnghìdu ghal meta barklor Men jitk>b ghal xi flit ghażel abjad biex jiksi FbanMjìet li Menu bitta mis-settijìet li jkun hemm fuq dghajsa. Minn dak lì Menu jaghtuh l-lngtiżi hafna drabi Men jibqa' btżżejjed biex jaghmel tożor u investì ghad-dota taftifla kemm ind. L- Ingliżi kienu stretti wisq dwar Fghażel ghax b'dìk ifbjuda tieghu Men iżid teseher tas-sbuhìja ta 1 dghajsa li ma tistax tfisser. Kull meta qoxra tai-gwerra Ingtża kienet tohroġ ghal xi dawra ma I-Medi terrari kienet dejjem iġgorr id-dghajsa maghha. Din il-haġa kienet qisha h tas iehor ghalf barklor ta' dik id-dghajsa li generalment dejjem kien jiehu mieghu lil xi wiehed minn uliedu ta' 1 fuq minn tmintax-il sena jew xi hadd milfqraba. Generalment ìd-dawra ma I-M ed itera n ta' bastimenti Ingliżi kienet tiehu lejn I- ibhra Grìegì jew Torok iżda barklori semmew kif lahqu manu Messina. Lixandra, Venezja, Trieste. Korfu u d- Dardanelli. Barklor minnhom irrakkonta kif hu meta Men fuq \-HMS Surprise fl u dahlu Venezja d-dghajsa tniżżlet fìl-kanal il-kbir u tellqet ma' gond la Veneziana li hallìetha Iure b'xi żewġ tulijiet jew tlieta. Kull meta xi bastiment ieħor Ingliżkien iżur Venezja ma kienx jitħalla jniżżel id-dghajsa tieghu bhala ship' company fìfkanal;min jafghaliex? Salvo Borg milfislamen imsejjaħilbarklor ta 1 Mountbatten. Kien raġel qasir, dejjem pulit, smart, Men jaf dak if flit Ingliż biex jinqeda bhala barklor maf IngliżL Id-dghajsa tieghu maghrufha bhala FHadra ghax kienet miżbugha hekk, u bin-numru tafircenzja 174, kienet l-ghożża ta 1 qalbu. L-inkwtet tieghu kien meta d-dghajsa tkun miġbuda i-art u jara t-tfal jitaghbu qribha ghax Men jibża' li jaghmlulu Fhsara. Huwa ned li wara mewtu d-dghajsa titktsser u tinharaq biex hadd ma jużaha ftoku, Is-soltu dghajsa wara l-mewt ta 1 sidha kienet tinbiegh b'irkant u generalment kienet tibqa' fid-dislrett talbarklor tag h ha nghidu ahna Bormla, F Birgu jew L-lsla. Tant lahaq Salvo intrabat ma' Mountbatten lì kull darba li dan kien jiġi Matta kien jtstiednu biex imur ghal xi party moghti minna Salvo kien somma d-dghajsa tieghu IF Madra bhala Ġ-Defender i2da huwa, fiaqwa tan-navy Inglfta r Ma Ita Meo ihaddem sittax-fl wahda. Ghamel żmien meta kien imqabbad ma 1 HMS Tiger kellu Fpermess li l*«yh xi luminata u ghamel IFflus. tafxl Hafna drabi mm kien iwassal xl nies tas-eervfzz minn u lejn id-dwana, Canteen Wharf u Sani 1 Anġlu Men jithallas bkfdiss' soldi r-ras iżda wara d-disgha ta' filghaxija Men iżomm 1s.6d. Forsi flit huma dawk ti jafu lì Salvo Men ta' ftit skota u li kienet ifmara tieghu li żżomm ifkontijiet billi hu kien jinqeda wkoll b qaddiefa ohrajn. Kieku taf kemm Salvo halts ċertifikati warajh li hu Men jiddobba mi ng hand kaptani ta' bastimenti li kien iservi fuq horn. B'xorti tajba tawamilja ta' Salvo g hand ho m bosta ritratti tieghu li juruh fifqadi ta' dmirijietu u kienet haġa hafifa li wiehed iqatleb fdak li ha I la, hajr dejjem Iti taf familja. Charlie Attard kien barklor iehor li baqa' maghruf bhata l-barklor tafprinċep ghax kull meta dan Men jiġi Malta dejjem kienu jqabbdu lil Charlie bhala barklor Hasra It ma kienx possibbli li wiehed jara ċ-certrfikati u r-ritratti tieghu bhala barklor IFKukta tal-marsa fìfbidu tasseklu ghoxrin ghamel tsem ghalih ukoll ghax Men tassew armat bil-kbir, biżżejjed nghidu li kellu madwar 30 barklor mieghu li Men ihallashom bis-6d kuljum. Is-sena 1929 baqghet tissemma maddinja kollha ghal ghaks li ġiebet mag h ha 29. Hawn Mafia bosta barklori batew il-guh. L-ammiraljat talab biex îssir ġabra gttaifbarklori u saħansitra isem Mabel Strickland jidher fiflistad- dona turi.listauffiċjali turi ti 478 barklor irċevew 5s kull wiehed, 31 irċevew 7s.6d u tnejn biss 10s; ta' min ikun jaf fi 5s kienu biżżejjed biex isostnu familja ghalfġimgha. 30 Mhux barklor jew tnejn sostnew li xi drabi Fbahrin nofshom fìs-sakra Menu jaghtu kutl ma Men ikollhomfil-butqabel ma jinżlu minn fuq dghajsa u specjaiment meta jkunu se jmorru tura lejn Mngitterra. Glied kien ikun hemm bejn barklori u bahrin iżda kif kitibli wiehed fizzjal Ingliż wiehed ma kellux jesaġera; ma kienx hemm hafna ġlied. Xi drabi barklor Men jinduna ti Fbahrin ikunu se jaqilghu Ftnkwtet ghalhekk kien isejjah Fghajnuna ta' shabu. Kellhom ha bla Fbahrin huma u neżlin minn dghajsa wiehed wars Fiehor jindikaw lil ta' warajhom li kien se jhallas ta* kuthadd. U tassew hekk kien ikun ghax 29 Ghal taghrif fit-tul ara Muscat, J. The Dghajsa and Other Traditional Maltest Boats, (Malta, 1999), passim. 10 National Archives Malta Government (Ml quddiem issibha bhala NAM GOV), 1956/1936, file: Help for Dghajsamcn. jekk tel-ahhar me jkoiux nwm fojn Huilas ta' kulhadd bib ruhu W-bahar Barklor stqarr li Fatten tal-bahar me kenitx xi h&qa ta' aptss. Kul meta barklor krappoprta f xi main guard li xi bahrin ma Mnux fiateuh tax-xoghol ti jkun ghamel Menu jaghtuh dak li haqqu. Hdejn fhcanteen Steps fejn Menu jiilaqghu hafna bahrin b'mod spedali F Ġimgha u s-sibt fil-ghaxija Men jinqala hafna ġlied ukoh bejn ifbarklori min ikun se jghabbt l-ewwel qabel hadd iehor. U jġorru xi bahrin fis-sakra Fbarklori Men jaqblilhom ghax Men ikollhom iċ-ċans ti jdahhlu xi haga tżjed. Gtied Men ikun hemm, iva, iżda mhux hafna! Xi drabi kienu jintużaw Fimqadef biex jaghtu bihom billi Fbarklori ma setghu* iġomj skieken rnaghhom. Xi barklori kienu jìrrifjulaw li jghabbu bahrin fis-sakra biex jevitaw hafna nkwiet. Iżda barklori ohra Menu qtshom rfrttxuh Mnkwiet speċjalment meta xi bahrin ikollhom rnaghhom xi wiehed bully jtswa daqs tiieta. F'każ bhal dak barklor Men tsìb żgur Fghajnuna ta* shabu ghax nrénn daqs hekk u f każ bhal dak ifbarklori kont issibhom maghqudin L-użu ta' kliem baxx sew mìn-naha taf bahrin kif ukoll mîn-naha ta Fbarklori kien hemm kemm trid; dak Men qìsu F lingwa franka ta* bejniethom! Tant indara li barklor qalli li ma Mnux jaghtu kas ta' kliem bhal dak. Barklori Maltin kienu jżejnu kliemhom xì drabi biddagha. Fir-reġtstri tafkumnrkssarju u taf Magistrati li jinsabu ffarkrvju Nazionali ta' Mate fìr-rabat titeqa' ma' hafna każi. Barklor lì gibed wahda b'alla u wahda bifmaòonna wehel 2s.6d. Barklor iehor Men akkużat li qal kliem pastaż tżda ma kienx dagha; ma wehel xejn ghax wara kollox intqal li ketma pastaża mhix offiza. 31 L-ahhar xoghol N kien isir fuq dghajsa qabel ivarawha kien dak li jrffittjaw if bronż u r-ram li xi drabi Men johroġ micf Dockyand. Jinghad li darba minnhom barklor ti Men ilu jkewwes fuq kfdghajsa tieghu hin twìl fìs-shana tas-sajf bla ma ned rites fuq xi strixxi ta r-ram li kienu jżejnu d-dghajsa tieghu u billi Men ha fi haraq ÌFqieghan ta 1 saqajh. Ma hasibhiex darbtejn ghax neh ha r-ram kollu N Men iżegen kfdghajsa tieghu. Meta barklor kien ivara dghajsa ġdkte kien jistieden lafkappittan biex iberikha, jghid erba' kekniet ta' ġid t xi ftit daqq kien ikun hemm ukoh milfhbieb taf baridor, xi ftit inbkj u hafna pareli minn min imur ghaò-ttrimorqa. Meta d- National Archives Malta Commisioners' Book (Ml q odd te m issibha bhala NAM Com), ; data mghotìja flok ìl-pagna. 151

9 dgh^sa tkun ta' xi mghetem maghruf saw nghidu ahna tapguh jew ta' Bengala, altura (-varar jjġbed hafna nies. Jen niskanta kif ma baqghaha P ebda ghana jew kant marbut maddghajjes. Thalli barra Mesta ta' Lapsi meta hafna dghajjes kienu jinkrew ghal dik Pokkazjonl biex jiċċeiebrawfii-portip Kbir 33 ma ssib xejn bkonnessjoni maddghajsa jew mat-barktori. Kont ntstenna li nsib xi haġa iżda Pbarklori li kelnmt dejjem qatuii li ma jafu b'xejn. Meta tghaddi è-èerimonja tal-varar u d- dghajsa Pġdida tarda' tkun fuq ilbanketti taghha fuq ix-xatt tiġbed il-hars ta' kull min jghaddi minn hdejha. Xi wiehed mustaċċun u li jkun jifhem sew ta rah ma jharisx lejn iż-żebgha u lejn ittiżjin iżda tarah ihares biex jara jekk I- gheluq ikollux xi difett ta' xi ghafsa ti bilkemm tkun tidher fpghajnejn ta' min ma jrfhimx. Wara nżul ix-xemx u meta ma jibqa hadd qrib id-dghajsa l-ġdida tarah lil habib taghna frtt ghax-xoghol jaqbad bièca gir ratba li tkun qtsha bièca gibs bhal dik li biha ghalliem jikteb fuq ip blackboard, u biha jaghmel salib żghir bla ma jarah hadd fuq id-difett li hu jkun ra fuq id-dghajsa. Dik kienet tkun daqqa ta' harta g hall-i mghallem ta' dìk iddghajsa. Kit mghallem kien Iwaqqaf k-rota tap pruwa fpostha Pewwel heġa H jaghmel kienet li jsammar salib żghir tamnjam IP gholi fit-tarf taghha; hemm ukol kien jorbot ftit weraq taż-żebbug imbierek dik is-sena Taf li kien hemm mghallmin li ma jibdewx xoghol ta' dghajsa ġdida nhar ta' ġimgha, drawwa li ġejja minn jaf minn fejn u minn metal ld-drawwa tassalib 2ghir tamnjam imwahhal mar-rota tal-pruwa sibtu wkoll fil-greċja u fl-llalja. użanza tamnsara. Wiehed jiftakar li s- salib fuq xoghol ġdid kont issibu mhux fuq dghajsa biss iżda wkoll fuq ir-roti ta' kajjikk. kizzu u tal-ialini. Billi semmejt ir-rata ta' dghajsa ta' min jghid li t-tnejn ta' wahda minnhom, forsi ghax xi ftit twal. kienu jaghmluhom imxenglin ftit I ġewwa lejn nofs iddghajsa. Ghal ħaġa bhal din ma ssibx tweġiba ċara u tonda Mief wahda ta' suppożizzjoni, ghax jghidulek li jekk irroti jitwahhkj kartabun ma l-prim taddghajsa jaghtu Mmpressjoni li jkunu qishom se jaqghu fìl-bahar Użanza ohra marbuta mar-rota tal-pruwa kienet dik li ghal xi ftit taż-żmien kienu jhobbu jaghmluha xi ftit imqabbża 'I barra ghattond qrib ìmivelltamima. Dan it-tipta' rota kien jaghti dehra stramba u forsi jkunu mexxew u law riluttati tajbui hafna. Ma kontx dan trtjob xi gatvu IH xi mghallem biex iseèwuiek. lanqas biex tarah biss ahseb u ara biex tibni xi dghajsa minn fuqu. Ntsthajjel li ssib min jghid. Imme kif H- trasmissjoni tafkuttura timxi minn Inveri ghal iehor jew minn bntedem ghal iehor? Parti mtt-tweġibe hija ti kollox kien jinlamm fh-familja u tistenniex li fif hwienet tax-xorb kont se titghallem xi haġa! Stejjer kont tisma' kemm trid. BiF miktub ma wasal g ha nòna xejn; niftehmu li xi whud mill-mtghallmin lanqas biss kienu jafu jiktbu jew jaqraw u b'danakollu kienu jaghmlu disinni u kalkoh li dejjem taw riluttati tajbin. Nafu wkoll li xi mghallmin lal-arioġġi. tap qniepen, tapkriepet tan-ntsa u ohrajn lanqas HI uliedhom stess ma kienu juru ho m is-sigrieti tas-sengha. Id-dghajsa kienet użata barra mil trasport tal-passiġġteri biex twassal nies morda saptsptar jew Plnfermerija fipbelt, nisa tqal li jwassluhom sapfurjana biex jehhduhom lejn Pisptar Centrali u kien hemm dghajsa speċjali miżbugha sewda biex twassal xi katavru fejn ikun hemm bżonn. Siri naf li mhux ipbarklori ghalhekk li drawwa bhal dik ma kollha kienu lesti li jahdmu fuq dik iddghajsa. F'każ ta' bżonn dghajsa kienet tkomplietx; dghajsa hekk kienu jgħkjulha ikkorazzata. Min jaf kif bdiet taqsam ghal belt biex twassal tabib lejn haġa bhal dik, iżda billi fil-port ipkbir ipkottonera. Drabi ohra dghajsa mżejna mhux l-ewwel darba 6 dahlu I- ikkorazzati Taljani li kienu bastimenti tap hafna kienet kldawwar miżżewġin friski gwerra, bilkemm ma riedx barklor li ghal dawra mal-pori Barklor darba qalli jimitahom! li dghajsa ġieli ghabbewiha 30 kaxxa luminata. Tliet roti ta' żminljiet differenti: A Ta'wara , B Ta' nofs is-seklu dsatax, C Ta'Gondla D Passatur Rl-varar ta' dghajsa ġdida kont tisma' hafna rìmarki dwarha min-nies tal- Kottonera iżjed minn haddiehor. Meta jkunu jrìdu jmaqdru I-opra fost ohrajn kont tisma' min jghid dik, vokjierì ghaddghajsa, qtsha pastizz, èanella wisq. mastella, mix ruba, mahtufa u ohrajn li forsi n-ntes tal-kottonera biss setghu jużaw dak ihingwaġġ. Id-dghajsa tkun ghadha I-art fuq il-banketti taghha meta jibdew ir-rìmarkl u kulhadd jaghti r- raġunijiet tieghu. Ghan-nies l-ohra kollha ta' barra i-kottonera ma kinux isibu X jghidu Mief li d-dghajsa hi xoghol sabih hafna. n NLM LIB I3. 389; Cassar Pullicìno. J., Studies in Maltese Folklore, (Malta, 1992) ; Castagna, P.P. Lis Storia ta Malta bil-gzejjer taghha, (Malta. 1985).ristampat, vol. I.72. Kelma ohra li Hum intilfet hija I- blataforma li kienet bhal bièca art catta u lixxa ġeneralment qrib imtanut taxxoghol ta' xi mghallem u fuq ha kien ihożż id-disinn u l-qisien ta' opra ġdida. Ilium mghallem ihożż id-disinn li jkollu bżonn biex jikkalkula l-qisien fuq xi bièca plywood kbira arbulata ma' hajl F'kull hanut tax-xoghol li baqa' ghandek tara maphitan tieghu hafna galvijiet li xi drabi jkunu tal-familja ġejjin minn missier ghal iben. Illum tara wkoll mudelli jew nofs mudelli ta' opri talbahar li dawn dahlu fi żmicn Mngliżi. Nrftakar hawn fmanwel Falzon membru tas-soċjeta tal-mużew li kien mghallem tapapprentisti fid-dockyard u kien jispeèjalizza fid-dghajjes tredizzjonali Maltin. Hu kien jghaddi dak kollu li kien jaf lill-apprentisti tieghu u xi disinji tieghu Hum qeghdin fil-mużew Marittimu ta' Malta. Dan qed nghidu ghax Manwel kien kapaċi johroġ disinn ta' biċċa tradizzjonali ta' Malta bla ma kellu F hanut tax-xoghol tieghu ghax-xoghol tad-dghajjes. Bl-iskola Usta' tasal li thott disinn tajjeb ta' dghajsa iżda F imghallmin taghna hafna drabi kienu jużaw IFgalvijiet tal-famllja l-ttjed dawk li 152 Haddiema anzjani jiftakru ż-żmien meta kienu jużaw id-dghajsa ghax-xoghol. jitfghu 1/4d jew 1/2d fìfkraten ta' dghajsa bla ma joqoghdu jaghtuhom HIP barklor. FìPKotba tapokkonenzi tap Pulizijatal-Port tittaqa' ma' bosta stejjer li jinvolvu Pberidori. Darba minnhom wiehed irrapporta li sab ipħmieġ fkf dghajsa tieghu li kienet marbuta taht tssur ta' Santa Barbara, Tittaqa' mapistorja hetwa ta' kif wiehed li kellu Phmar bipkarrettun mieghu. Warrab ghal ftit tap hin biex imur jixtri xi haġa u meta mar lura jsrb li kienu serqutu Phmar. 33 Bip fìlosofija Ġahanjana stqarr Jekk jiena jien tlift iphmar iżda jekk jiena mirax jien sibt kanettun! Dak kien żmien t'hekk u x-xatt tapbett ra bosta stejjer li kellhom x'jaqsmu mad-dghajsa. FiPKotba tapokkonenzi tepputoja tal- Port tittaqa' ma' bosta u bosta stejjer I minnhom tohroò Mstorja soċjali ta' niesna. FP1929 berkfor fera barklor B NAM Occ , 144. u National Archives Malta Magistrates' Book ('il quddiem issibha bhala NAM Mag), , 188.

10 iehor b'daqqa ta' moqdief; wahhluh 2 li ghal dak il-żmien kienu hafna. Hu ìkkalkutat li meta wiehed kien jehel biex ihallas 5s dik kienet tkun paga ta' jumejn* FF1942 ffeqqel tapgwerra dghajsa ghabbiet minn Rikażli ghalp fattala Pohra fejn kien hemm ipmoll tap Banrakka. Id-dghajsa kienet wahda rseivizz mafgarison Regiment. Kellha fuq ha żewġ qaddiefa. hdax-il bahri, żewġ nisa, tarbija ta' sentejn u ha mes passiġġieri ohra. Fiftithin bdiet taghmel Mima, inqalbet iżda kulħadd salva.fp 1927 dghajsa kellha fuqha sittax-il haddiem u żewġ qaddiefa. Kienet mgobbija ż-żejjed. L-tstamnari bdew jinqasmu b'dak ippiż kollu, niżlet iżda P passiġġteri kollha satvaw. Hu ikkalkulat li dghajsa setghet tghabbi btss ftit 'il fuq minn żewġ tunneflati. 36 Kienet dehra komunì lì tara barklor fuq kfdghajsa tieghu speċjalment wara riżul dak li kellu s-ewabe kollha ta' jdejh mimlijin biċ-ċrieket. MaW shabu Menu jarawh diehei ghand Tal-Bonn kont tisma' min jghid wahda wara Pohra imme bipmod: Ram. ram u xejn iżjed! U dak ipbarklor bis-swaba mécs^n biddeheb kont tarah idawwar ffajru jdejh fttnejn u jtenni: Iva. iva ram, ram, ha. ha, hat Dak kien ghamel hafna ftus jahdem bhala barklor. Karattru Iehor interessanti kien Toni Żbiba li meta Itqajt mieghu Pewwel darba kellu 65 sena; kien ghadu jaqdef! Hariġli b'bosta stejjer u dettalji tapqdtf u tad-dghajsa. Parir dejjem tajjeb ghax habib kien avzani biex ma nag h ti hx flus qabel ma nkun ghamittlu xi mistoqsijiel. Jekk kont ittih xi haġa qabel kont tarah jitlaq lejn Peqreb hanut biex jixtn ftit inbid u wara inutli li tistaqsih. Kollox ma' kollox il-barklori kienu IPbarklori Men jinqakjtiakiom l-inkwwt minn żmien ghai Zmien. Wahda mare Ingkża xi ftit hoxne hekk taf qaghdet bitqìeghda fuq ifbenk ta' dghajsa saqajha ghaddew mtii-irijam ta' tahtha ghax faqet i-murata; teda ghalknqas hadd ma wegga'. Ghalhekk kont i&stb min ipmurata kien jiksiha minn ġewwa bl-injam biex M hadd goff ma jilqax F injam irqieq tapghetuq. L-islorja la' John Andrews ghamlet boss kbir b'mod speqaii fboemia. Meta dan Andrews ned imur Rikażli u ghal xi rag uni jew ohra iġġieled mafbaridor. Hu mar hażjn ghax titef ipbilanċ u waqa' fìpbahar. IP barklor ċapċaplu daqqa bipmoqdief u qattu; wehel ghomru Phabs. tżda F istoija ma spittatx hemm ghax gruppi ta' bahrin u nies tas-servtzz Ingltei Menu jinġabru u jinżlu Bormla biex jattakkaw lil kull barklor li Menu jaraw. Dak F inkwiet dam sejjer xi ftit sa kemm ikkwieta kollox wahdu. 38 Spalliera "Ta' San Ġorġ" ix-xemx, kemm kemm jiċċaqlaq idur b'mod speċjali qrib ix-xatt ta' Bormla n- naha tapimhażen tapvaxxelli dejjem jittama li jsib fmima xi haġa tghodd ghalih. Darba minnhom b'xortt hażina wiehed sab nofs katavru iżda helisha b'wiċċ il-ġid mafpulizija. 37 Hija storja komuni li barklor bhal dan ikun qed ìhuf ffinhawi taà-dockyard biex forsi jiltaqa' ma' xi bitta tik fìl-bahar. Dan kien ìsir bifqaddis u bil-ftehim ma' xi hadd li kien jahdem Hó-Dockyard ghax hemm kien jintuża hafna. Iżda biex barklor ikollu r- roti tad-dghajsa tieghu maghmulin mittik kienu jqumulu hafna flus. In-naha tat-toqba fifbirgu kien hemm hanut tax-xorb isibuh bhala Tal-Bonn fejn kienu jiltaqghu Pbarklori u bejn xarba nbid u ohra kienu johorġu bi stejjer lì ma jitwemmnux; insomma kulhadd iharref kemm jiflah! Karattri bhal nghidu ahna l-bażokk, is-suli u F Panokk kienu maghrufin ma' kulhadd. ċieli ghand TaPBorin kienu jmornj dawk Il jhobbu t-te u wiehed minnhom kien mhallsin flit iżda min kien bipghaqal faddal ġmielu. Niftakar lil Frans u lil huh Wenzu milpbirgu li bejniethom faddlu eluf ta' liti biex fi xjuhithom serqulhom kollox. Ir-rati tan-nollijiet kollha kien stampati minn u sa fejn tahdem dghajsa u Pbarklori kellhom jimxu rnaghhom. Barklor darba stqarr mieghi li Iella' familja ta' tmienja bla ma qatt nefaq sold ghal ikel; dejjem kienu jiddubbaw xi haġa minn abbordìjiet tal-bastimenti Ingliżi. Gellel mill-lsla ta' sittax-il sena kien jissellef frejgatina jghabbiha bl-inbid u xorb iehor minn ghand xi sid ta' hanut tax-xorb u kien idur bipmod ipmod taht IPfrejgati Ingltżi biex ifbahrin tapghassa jkunu jistghu jixtru xi flixkun inbid; ip bahrin kienu jkunu happy ghax jitlahalhu bl-inbid Malti u iżjed minnhom iżżaghżugh Gellel ghax ta' kull flixkun inbid kien idahhal 3. Dak Mnbid li kien jibqaghlu kien jiehdu Iure ghand talhanut minn fejn ikun ġabu. L-tdea tarv-nies tapkottonera minn dejjem kienet li barklor Men jinvesti fdghajsa ghax kien jtstenna li se isservih ghal ghomru. Forsi ghalhekk kont tara barklor jtehu hsieb id-dghajsa tieghu u kull sena tarah jiffntta u jobrox iż-żebgha Pqadima biex jaghti passata ġdida. FÎFPonta ta Pista kien hemm dghajsa PBatomba fi Menu jghìdu fi kellha iżjed minn mitt sena. Wiehed jrfhimha li milpinjam originali kważi ma kien baqa' xejn ghax inbidef mapmixja tas-snin. Nota tal-editur: Joseph Muscat Din hi Fverżjonl miktuba ta' tahdita pubblika H s-sur Joseph Muscat ta Fisem l-ghaqda taffolklor nhar IF Ġimgha, 29 ta' April, 2011, fis-sede tal-ghaqda Frlantropïka Talent Mosti, r-razzett tal-markìz, il-mosta. tt-tieni parti ta' din il-kttba tixxandar, jekk Alla jrid, fifharga li jmiss ta Mm n ara (2012). GLOSSARJU: DGHAJJES TRADIZZJONALI MALTIN ARBULAT - ipmod kif qaddief Malti jaqdef bil-wieqfa u jhares 'il quddiem. "lòto, NAM Occ, , 132, Belli, vol. 7, 554, Taghrif li taghni s-superjur John Schembri lì kien mill-birgu. Segond. vol

11 ARK - Mnjama ċatta tetta xi ftit ghattond I żżomm fposttxwn min-naha ta' fuq żewg issati. ARSENAL TAL-BALERI - it-tarzna ta' żmien ipkavattieri i fiha kienu jibnu F galeri. BANK - kull post H fuqu kienu joqoghdu bifqieghda Fpassiġġteri. BANK ETTA - Dik maghmulha minn injam tafabjad u titpoġġa taht dghajsa meta jiġbduha Fart BARD NELL - Finjama b'sahhitha li tkun ingastata fuq Fiqus tafistamnari u ddur mad-dghajsa kollha. BARK - bastiment kbir tafqlugh taf merkanzija tas-seklu dsatax lì jkun armat bi tfret arbli ta' qlugh kwadri. BARKLOR - qaddief pass. ta' dghajsa taf BARRIERA - kien gheluq bis-serra tizzi mwahhlin ft-art li jżommu fih passiġġieri li jiġu minn terra sakemm ikunu eżaminati milfispetturi tas-sahha. BATTUSA - biċċa injama hoxna li tkun marbuta fuq terdnell u li maghha jintrama Mskalm. - s-sinjura jew battusa regina kienet dik ifwahda qrib tt-tìnda li rari tintuża minn barklor. BATTALJOLA - jew ISSATA lì fuqha jkun hemm ìt-tinda. BEJTA - dik iffetha fifpoppa qrib ìf prim u li fiha jkun hemm Fiskrun. BIĊĊERUA - injama b'sahhitha li kont isstb taht rt-travi li fuqhom kienet isserrah ifgverta ta' galera jew ta' barkun. BLATAFORMA - bitta art lixxa u kbira generalment blata li kont issib qrib xi hanut tax-xoghol ta' mghallem taddghajjes u li fuqha Men ihożż disinn ta' dghajsa. BOMA - ghamla ta' arwu li jżomm mrftuh mirvnaha t'ìsfel ifqlugh randa. BOMBARDA - bastiment tafmerfcanzìja tas-seklu dsatax li Men armât b'żewġ arbli b'dak ta' quddiem xi ftit lura u joqrob lejn in-nofs u bi qlugh randa ma' dak ta' wara. BOQXIEX - ghodda ta' mastrudaxxa li juża ghal xi xoghol fit-tond u (i jkollu x- xafra fin-nofsb'maqted kull naha. BRAZZOL - injama b'sahhitha H torbot per eżempju tra vu mafmurata ta' dghajsa. BRIG - bastiment tafmerkanzija tasseklu dsatax li kien armai b'żewġ arbli ta' qlugh kwadri u wiehed randa malarblu ta' wara. ĊAMFRIN - kument ta' njama lì naha minnhom jkollu ghamla maqlubha ta' 45 grad. ĊANA TAL4PPUUR - dik li bite kienu jirfìnaw x-xoghol tamnjam. ĊANELLA - dghajsa jew ffejgatina li jkohha ċ-ċan taghha bu-majjieri catti u wisghin. CIMA - ha bel ohxon, teda kienet ukoll dak Mnqix ma' pesttera minn ġewwa li juri ghamla ta' ha bel. CLINCH - milfinglte, ghamla ta' m us mar tar-ram ahmar li bih Menu jorbtu stamnara ma' majjiera. CORRUGATED - milfinglte, pjanċi tażżingu bìffdewwex. DAVID - ghodda tafmastrudaxxa kollha tafhadid li biha kienu jorbtu bis-sahha njam ma' xutxin. DENB IL-FAR - ghamla ta' serrieq irqiq, dejjaq u twil biex bih jaghmlu xi toqte tonda fmnjam. DGHAJSA TAL-LATIN - dik kbira u b'sahhitha D kienet tuża żewġt iq'ugh latini jew trijangutari; wahda minnhom kienet dik t'ghawdex. DGHAJSA TAN-NOLL - dik taf passiġġieri u fi kienet marbutha b'rati ta' hlas fissi ghas-servizz taghha. DGHAJSA TAL-PASS - dik li kienet hemm biex taghti servizz ta' ġarr ta' passiġġieri. DISO - mod speċjali ta' qdif ta' barklor Matti li Men jaqdef bifwieqfa waqt lì jhares il quddiem. DRAGUN - dak Fghamla ta' annimal mitokxjiku bifġwienah li kont tara n- naha ta' quddiem fuq it-tappiera ta' kull naha ta' dghajsa. DRITTA - in-naha tamemin ta' dghajsa meta thares minn wara lejn ifpruwa. DURMENT - dik Mnjama minn ġewwa taht ifterdnell u li maghha jintrabtu F istamnari. FALKA - injama li tintrama bejn żewfl makkarunetti u li kienet hemm biex titqa" r-raxx tapbahar; fuq dgtejsa Mene! hemm biss bhala ttejin. FERILLA - dghajsa żghire u hafrfa fi kienet Untata biss bejn Mste u Pfìirgu. FIRJOLA - injama ii tkun tinseb taht il prim biex tiffranka Phsara li Usta' ssir hllprim kull meta dghajsa tingibed Part FURMATUR - ghodda tapmastrudaxxa li bih jaqta' l-injam b'daqqiet fuqu tap martell. GAFFA - Mnjama li maghha Unira bat B- parti ta' fuq ta' qlugh randa. GALERA - xini tafgwerra ta' żmien ip kavalheri li Menet twila u baxxa mapilma li tithaddem bmtsiera u bi qhjgh latin. GAL VU - jew MOLL li bih wiehed ikun jaf krf se jaqta' stamnara jew majjiera. GASH CHUTE - milmnglte; dik iffetha fipġenb ta' bastiment tafgwerra Ingliż lì minnha kok Men jarmi dak iż-żejjed li kien jibqa' tamkel. GAXIN - dak Fikel żejjed fi Men jibqa' fuq bastimenti Ingkżi u li Men jinġater minn nies apposta biex wara jinbiegh. GHAJN TA' HORUS - dik Fghamla ta' ghajn lì kont tara fuq hafna dghajjes tradizzjonafi Maltin maghrufa wkoll bhala dik ta' Ho rus jew Ists u Menet ġejja minn żmien iffentci. GĦASFUR - ghamla ta' ghasfur likont tara mafpruwa ta' dghajsa fiha u postf ghajn. GIGG - jew gtkk- hu dak hareġ fi minn wiehed Inglte u ti Men qtsu frejgatina teda teghar u li Men hemm ghax-xoghol. ĠILJUN - tfbìtta ta' ġewwa ta' moqdief u li barklor Men jaqbdu biex jaqdef. GREENHEART jeghreq fmima. - injam iebes hafna u li GUUERM - ghodda tafmastrudaxxa lì jkun qtsu ċana teda dejjaq hafna. IMHAŻEN TAL-VAXXELU - dawk K jinsabu n-naha ta' Bormla u li saru biex fihom jahżnu Fattrezzaturi tafvaxxelli meta jidhiu Malta ghax-xrtwa INJAM STRADIUAT - dak li jkun skartat imhabba Fvina tieghu meta jiġu biex jaghmlu xi brazzol. ISIJJA - meta wiehed jaqdef b'iura. ISSATA - ara tettaljote. 154

12 JIĊĊOMBA - Knod krt jintrabtu F kudunì ta' babai ghas-sahha u bhala ttejtoukol. MAHTUFA - nghidu ghal xi opra taf babar tradizzjonali h tkun xi flit dejqa HF pruwa;rimaritaderogattiva! QALFAT - ifbraedem laawanghe li bf aiti tieghu Men tsodd kia xaqq jew toqbe H jara Fopra tafbehar. JIDORIZZA - a-bfla ta' barklor biex dan Iwaqqaf ksċaqheq ta' dghajsa. JIFFR1TTA - ix-xoghol ta" tindlf ta' dghajsa mte-żebgha Fqadima; dan bitta hġiega mmssra kienet tkun btezejjed biex jobrox biha. JIPPULI - jirfina Finjam. KAMRA - dik taht it-tamburett tafpruwa u fdak Mspazju barklor kien iżomm maqfufin Faffarijiet tieghu. KART ABU N - ghodda tafmastrudaxxa u meta wiehed ikun irid iżomm qies ta* 90 g rad bejn żewġ injamiet. KONTRA BANK - dak ta' quddiem iehor fi t-tnejn ikunu quddiem Fispalliera ta' dghajsa. KORAZZATA - ghamla ta' bastiment tafgwerra Taljan tas-seklu Fiehor. KORSUA - KRIESI - dik ta' gâtera kienet tghaddi minn nofs, milmspalliera tal-poppa sar-rambata, u kull naha kien hemm ÎFbankijiet tal-qaddiefa, Fuq dghajsa tafpass Menu dawk Mnjamiet fi jista' jiċċaqlaq min-naha ghal ohra u li jkunu bejn it-tamburett tafpruwa u F bankijiet tappassiġġieri. KOTBA TAL-OKKORRENZI - Menu dawk ir-reġistri miżmumin milfpulizija u li fihom isstb dak fi jkun ġara ġumata wahda wara Fohra. KOTTONERÀ - tiġbor fiha li) Bormla. F Btrgu, u Flsta. KRATEN - jew TRINKARINI huma dawk fi qtshom kaxex tawwalin maf ġnub tad-dghajjes tradizionali Mattin; fuq dghajsa tafpass kont issib fuqhom il-bankijtet tafpassiġġieri. KUMENT - ix-xffer ta' fahakka jew tavla u mhux tċ-ċatt taghha. LAĊĊ - Finjama It tkun ingastata fir-ras ta' tmun biex ihaddmuh bih. LEXXUN - ghodda ta' mastrudaxxa li jkohha xafra wiesgba u taqta' hafna u manku twil biex jillixjaw Finjam goff. LINJU SANT - injam lebes hafna u li jeghreq ffilma. MAOMAO - dan ikun fngastat F ras ta' tmun u jaghmel ix-xoghol ta' latt. MAIN GUARD - post tafgbassa qabel ma tkfhol Fxi bini kbir tas-servizzi IngliJi MAJJIERA - injama xi ftit ghat-tond jew tista' tkun ukoll ċatta gbal kollox li titwahbal fuq ifprim u li bihom jitwaqqaf ifqafas ta' dghajsa. MAKKARUNETTA - injama hoxna wieqfa fuq bardnell U maghha żżomm falka Fpostha. MASTELLA - nghiduha ghal xi opra tradizzjonali Maltija li tkun qisha banju kbir tafhasil; kelma derogattiva! MURATA - te-żaqq ta' dghajsa minnaha ta' ġewwa. NAVI - bastiment tafmerkanzija tasseklu dsatax fi Men jinbena Malta wkoll u li jkun kbir hafna u mghammar bi tiiet arbli ta' qlugh kwadri. PAUOL - rfqiegh ta' dghajsa lì fuqu jserrhuriġlejhomit-passiġġieri. PARASUU - ghamla ta' portieri li kien ikun hemm madwar it-tinda ta' dghajsa tafpass. PASSATUR - ghamla ta' berrina jew tra pan ġieli tkun twila u hoxna hafna biex biha jtaqqbu Finjam; din tithaddem b'manku b'sahhtu min-naha wahda. PASTIZZ - kelma derogattiva li tinghata lì xi opra tradizzjonali li jkojiha poppa u pruwa mislutin irqaq u Fistess. PERMIZZAN - injama li tingasta ruħha fuq ifmajjieri Flinja mafprim. PEST1ERA - Finjama wieqfaghat-tul mafkraten ta' xiopra Maltija. PRAM - milflngliż IFkaruzza ta' tarbija ta' wara Fgwerra li Men ikollha tinda hafna drabi ghat-tond Ulta' u tinzel skont ifħtieġa. PRIM - Finjama b'sahhitha tut Fopra shiha K fuqu jinbena Fqafas taghha. QLUGH KWADRU dak li jkoau ghamla kweżi kwadra u jiddendel me' pinnur. QTUGH L4LMA - nistghu nghidu li Men tftivel tafikna fuq dghajsa. RABOTT - ghamla ta' ċana antika taf mastrudaxxa. RAD ANCA - bhal washer tar-ram ahmar fi minnu jghaddi clinch u jtrbattuh fuqha. RAMBATA - dik il-parti ta' galera fif pruwa fi tahtha jkun hemm ÎFkanuni. MIXRUBA - rimarita derogattiva H tinghata HI xi dghajsa fi tidher li tkun xi RANDA - ghamla ta' qlugh qrsu widna ftit dejqa ghalfwisa' taghha. kbira ghax jintrabat min-naha wahda mafarbiu. fuq ikollu FGAFFA u tsfel if MUNXAR - xi wħud jghidulu s-serrieq BOMA. ta' San Grteepp, b'xafra tas-snien dejqa u lijintuża ghal xi xoghol fit-tond. REBEKKIN - ghodda tafmastrudaxxa li bih itaqqab generalment toqob żghar. ROTA - Finjama twila hafna 'I fuq milf bardnell fi wiehed isib fifpruwa u fitpoppa ta' dghajsa. SERP - ghamla ta' serp rrwnqux maf ġenb ta' pestiera ta' dghajsa. SERRIEQ TAD-DAHAR - ghodda taf mastrudaxxa fi jkouu d-dahar tieghu, jew in-naha ta' kontra s-snien, imsahhah bif had id jew bir-ram. SETTUIET - ifpartijiet kollha ta' dghajsa tafpass K jkunu jistghu jinqalghu minn posthorn. SHIP'S COMPANY- milfinglte; Men isservizz fi taghti dghajsa tafpass impiegata ma' bitta tafgwerra Ingltea. SINISTRA - in-naha tax-xeltug ta' xi bitta tafbehar meta thares milfpoppa lejn ifpruwa. SKALL - injam ohxon u b'sahhtu ghattul ta' xi hanut tax-xoghol tad-dghajjes u li fuqu jsir ifbini ta' opra. SKALM - injama b'sahhitha hafna u fi mieghu jintrabat ifmoqdief fi jkun PINNUR - Finjama orizontali ma' arbtu ingastat fbattusa ta' dghajsa. u limieghu jintrabat qlugh kwadru SKIFF - ghamla ta' opra Maltija li hareġ minn dak Ingtó u li kehu poppa u pruwa M-ponta u Men hafif wisq fifmixi. SKUNA - bastiment żghk taf merkanzija tas-seklu dsatax li Man armai bi qlugh renda fuq kul wiehed. 155

13 SKUŻI - Hiġiui If omm flimkien F rstamnan mnl mqflnri mafqiegh taddghajsa. SPALLIERA - d-dahar tafbank tn-naha ta' wara tafpost tafpassiġġieri. - ta* galera - dik ifparti mtlfgverta ta' quddiem iffcabina ta F poppa STAMNARA - injama ma' kuh naha ta' majjiera li taghti Fghamla taż-żaqq ta' dghajsa. STROPP - ifhabel li jorbot flimkien moqdief mamskalm. TAKKI - toqob fifġnub in-naha tat-tinda tafpassiġġieri li fihom jingastaw it-truf tal-issati. TAMBURETT - dik li qtsha g verta ghamla trijangulari li ssibha Ai-poppa u fifpruwa tafopri tradizzjonali Maltin. TAPPIERA - dik iffaxxa tamnjam, da ri kienet tkun tafkewba, li tara taht if bartinetl u Malki milfpruwa sai-poppa u lì fuqha tara xi ttzjin. TARKIJA - ghamla ta' qlugh semplici hafna li jintrama ma' arblu u jrfirxuh b'iasta twila. Dan kien popolari hafna fost ifmaltin. TAVLAR jew TAV LAMENT dak F injam kollu fi jkun hemm rnal-qiogh ta' dghajsa minn ġewwa. - TRIEZI - qtes ipotetiku li jaqsam il-prim ta' dghajsa fit-terz ta' quddiem u dak ta' wara TESTATUR - ifkument ta' stamnara maqlub fangulatura; ġteli jkun hemm ha mes testatori differenti fuq wahda. TIK - milfingliz teak - injam iebes li kien jiġi milfindja u bih Menu jaghmlu xi rota ta' dghajsa. TOPPING UNE - milflnlgiż li jaqbel ma Hive II tafilma teda fuq bastiment taf gwerra Ingliża jkun xi ftit wiesa'. TQALFIT - Farti lì biha kienu jsoddu kull toqba jew xaqq li jkun hemm ffinjam ta' dghajsa. TRAVERSA - injama li tkun taht ifpaljol biex jintrabat flimkien. TRINKARINI - ara kraten URNAR - ìd-dekorazzjoni li jkun hemm fuq dghajsa. VARI N G LI - bhal brazzol kbir li ssib fuq ii-murata ta' xi dghajsa kbira, bhal nghidu ahna berfcun. biex feahhati F gheluq. VARLOPPA - ghodda tafrrwtfrudaxxa lì tkun qishe ċane teda kbira hafna biex jikkorreou xi kument ta' njame kbira. VAXXELL - bastiment tafgwerra la żmien ifkavameri I jkun armât b "hafna kanuni u jkun armai bi tiiet art* ta' qlugh kwadri VENDA - ifġabra ta' dghajjes tafpass jistennew ma' moli biex meta ordnat) jmorru jwasslu Fpassiġġieri fuq bastiment. WEJLA - dghajsa żghira li harġet millwhaler Inglte li kienet tuia Finqadef u wżata ghal xi xoghol hafif. XIFA - ghodda lafmasturdaxxa li tkun ponta rqiqa u twila bifmanku biex biha jtaqqbu xi toqob irqaq. XIMrrARRA - arma li taqta tafmtsiem ghamla ta' nofs qamar. ŻENGUL - ghamla ta' majjiera bifforma ta' V lì ssib in-naha ta' quddiem ta' dghajsa. ZOKK - dik Finjama li ġiefi kienet tkun mehuda minn bièca żebbuġ jew harrub u li tghaqqad ir-rota mafprim. Joseph Muscat 156