RUZAR BRIFFA NUMRU SPECJALl la'

Transcription

1 RUZAR BRIFFA NUMRU SPECJALl la'

2 Dr. RU:i;ar Briffa, B.Sc., M.D., Poeta U l-ewwel editur ta' Lelien ii-main.

3 DAN IL-GHADD FIH Kliem I-Editur dwar Ruiar Briffa Poeta ( ) Ruiar Briffa u I-Ghaqda fi Zmieni B'Tifkira tal-poeta Ruiar Briffa ( ) Tifkiriet ta' Ruiar Briffa. Tifkiriet ta' Ruiar Briffa.. Tifkiriet dwar Ruiar Briffa Lil Ruiar Briffa (Poezija) Tifkiriet ta' Ruiar Briffa. B'Tifkira ta' Habibi Ruzar Briffa Il-Mewt tal-poeta (Poezija). Lil Ruiar Briffa (Poezija) Ma Riedu Haddl Ilbierah. Dawl l-etemita. Kristu H.addiem. Il-Ballata ta' Mattew Callus F' Album ta' Tfajla ta' Hdax-il Sen a L-Ghana taz-zghorija Il-Ka*in. Wara I-Mewt. Din id-dinja!. Esperiment fil-poezija Modema F ejn Sejrin?. Lill-Madonna tad-duluri L-Editur A.f. Mamo. G. Aquilina G. Cassar PuZlicino Wallace Ph. Gulia Emanuel Agius Michael A. Saliba Ganni Bonnici Valentin Barbara, O. P. Guz~ Cardona T. Cini pag. Kif Niftakar IiI Ruiar Briffa. Gorg Zammit 39 Apprezzament tax-xoghol Poetiku ta' Ruiar Briffa Guze Diacono 41 Il-Valuri tal-hajja fil-poezija ta' Rtiiar Briffa J. Zammit Mangion 45 Poeiiji Mhux Stampati.. Ru:iar Bnffa 51 Poeziji shali u bid-data 51 Rajtek.. : 51 Is-Saltna Tieghi Mhix ta' din id-dinja

4 Vjolin Marid Il-Ballata tal-fontana... Poeziji obrajn (bla data jonkella mhux mitmuma). Pawlu ta' Tarsu. It-Tromba tal-fidda Fil-Barrakka ta' Fuq Barrakka ta' Fuq Fuq Bank Kdura Kullimkien Il-Vaska liadrana Nixtieq... Ei.dura. Mejda Ckejkna Lejn L-Imdina Dlam... Knisja... Holm. X-Ray Clinic. Il-Kmar Epigramma. Dun Karm Ecce Homo. In Pulvere Reverteris Lura Frak. Ix:Xita NieZla pag ,

5 LEMEN IL-MAL TI IT-XXXII 1963 GMADD 5 KLIEM L-EDITUR DWAR RUZAR BRIFF A POETA ( ) (FI-okkaZjoni tat-tifkira Ii gbamlitlu I-Ghaqda tal-malti (Universicl) Ii saret {l-20 ta' April. 1963). DuN Karm Psaila ghazel bhala titlu ta' wanda mill-poeziji tieghu lovers Orazjan Non Omnis Moriar "Jiena ma mmutx ghal kollox". Dal-vers nistghu nghiduh ukoh ghal Ruzar Briffa" bnala poeta. Kif ga ktibt f'obitwarju stampat f'wanda mill-gazzetti ta' Malta, mhux mewt wanda hemm, imma tnejn - il-mewt assoluta u l-mewt relattiva. n-mewt assoluta hija ta' dawk Ii ma jhallu l-ebda tifkira ghaziza warajhom, biex ma nghidx Ii xi whud minnhom inallu warajhom tifkiriet morrita' ingustizzji u tfixkil tan-nies ta' rieda tajba. Dawk Ii ma hallew l-ebda tifkira tagnhom, mhux biss qatt ma jidhlu fl-istorja, imma jispiccaw biex, wara nit tas-snin, johorgu wkoll mill-memorja ta' dawk Ii kienu jafuhom. Ghal din id-dinja Ii fiha kuljum )l kull hin jitwieldu u jmutu miljuni ta' nies, ikunu qishom qatt ma twieldu. Id-dinja, jew pajjizhom, Ii ma nassewhomx najjin, lanqas ma jnossuhom mejtin. Jiblaghhom il-qabar u I-bahh taz-zmien, qishom kienu ghabra Ii tajjarha r-rih, jew inkella dawk il-friefet ta' bil-iejl, Ii jduru madwar itfjamma ta' musbieh u jlnharqu go fiha. Hemm olirajn Ii jidhlu fl-istorja mtebbghin bil-ghajb, nies bhal Neruni, Attila, Beatrice Cenci~ u fi zmienna Hitler u. l-armata ta' l-assassini tieghu, Ii qatlu miljuni ta' Lhud fil-ghetto ta' Warsaw, u nhawi olira taddinja, u gnedewwa olira tai-bniedem Ii, ghall-ghira u ghar-regnba, il-hatab tal-mibeghda, harbtu l-ordni socjali Ii fuqu tinbena l-iigi t' AHa u talbniedem. Fil-grajja ta' Malta jidnol ii-gvernatur Roman Verres, Ii kontra tieghu Cicerun kiteb wahda mill-aqwa orazzjonijiet; hakkiem halliel ta' dawn ii-gzejjer Ii haqar u seraq il-poplu gwejjed taglina, ragel hazin, simbolu ta' dawk in-nies, barranin u gewwinin, Ii meta kienu hajjin fixklu u ghamlu hsara Iill-pajjiz. Dawn in-nies ta' karriera miksuba bi-intrigi u blingustizzji, jidhlu wkoll fl-istorja, imma jidhlu bit-tebgha ta' nies hziena, -1-

6 u ghallhekk kien ikun ahjac ghalihom u ghal dawk Ii jigu minnhom, u ghal acthom, Ii isimhom thassar gnal kollox mill-kotba tal-najjin. Dun Kacm u Orazju dahlu B-istorja ta' arrhom, u jibqghu iiha sakemm itulu s-snin bhala poeti, nies ta' vizjoni Ii hallew warajhom jixeglilu blial huggiega, id-dawl ta' I-ispirazzjonijiet poetici taghhom. Isem il-poeta Ii qeglidin infakktu jidliol B-istorja ta' pajjii:na bhala wiened Ii ma halliex lil Malta idejh battala kif dahal fiha, imma hallielha tezor ta' poeziji Ii kull wahda minnhom, verst ta' mgnallem, tgliid grajja ta' qalb Ii tafthot>b, ta' monn fin Ii jaf jaliseb, uta'.karattru tajjeb. Ma jiniex qed nghid biss ghall-lirici tiegliu mill-ifjen Ii hallielna migburin filktieb tieghu jismu Poe:i:iji. stampat B~1960, imma qed nghid ukoll ghallgabra ta' poeziji lirici Ii lialla mhux stampati wara mewtu, Ii blialhom jgliidu l-grajja shilia tal-qalb imterrqa tal-poeta taghna, meta dan kien jaf Ii l-jiem tiegliu f'din id-dinja kienu magliduda, wil-najja wil-hajjin kienu ghalih bliat-tacf ta' holma Ii dalwaqt tghib. F'dawn il-mumenti ta' l-akbar sincerita, wict imb'wicc mal-mewt, il-poeta taghna interpreta l-hajja wilhajjin minghajr l-incens u t-tlellix ta' l-ipokresija ta' dawk Ii gliac-ceghba jew genn ta' kobor jincensaw Iill-glionja u Iis-setghana. Dawn huma l-poe Ziji stampati f'dan l-ghadd specjaii ta' Lehen iz-mazti. Ii hareg bl-ghajnuna tal-kunsill ta' l-universira. Jiena nizzihajr Iill-armla tieghu, is-sinjura Louisette Briffa, talli silfitni l-manuskritti tiegliu biex nista' nedithom gliat-cifkira ta' ismu u talilsien Malti, Ii huwa liabb u hadem glialih mindu kien ghadu student zagli %ugh fost il-fanatii:mu snobista ta' hafna Maitin imq tqa ta' dik iz-zmien. Ghalina ta' I-Gbaqda taz-mazti (Universira) it-cifkira ta' RUZar Briffa bija ghazib hafna, ghaliex kien hu, ma' siehbu, l-istudent Guze Bonniel, Ii miet tit snin waca Ii lahaq tabib, Ii waqqaf Gbaqda taz~mazti fost l-istudenti, Ii ghadha tuljja u habrieka saz-zminijiet tal-ium, ghaqda ta' studenti Ii daqsha u bhalha l-ebda olira ma ghexet u liabirket mhux biss fi zmienna, imma mindu twaqqfet l-universita. Ghadni niftakar il-hegga ta' RU2;ac u Guze Bonniei ghat-cwaqqif ta' din il-ghaqda fost l-istudenti, kif ukoll ii-ferh tieglii meta rajt stampata l-ewwel kitba tiegni B-Lehen il-mazti. Jekk: bhaiissa naglilaq ghajnejja biex niftakar de tin sena ilu, nara quddiemi l-utuh ta' hafna studenti libieb, ilium professjonisd, min bawn u min hemm, Ii tliabtu biex iwaqqfu I-mewga kontta l-ilsien MaId, halli fuq iisien pajjii:na, bhal popii olira Ii jirtispettaw IiIhom infushom, nibnu letteratura nazzjonali. X'uliud minn dawk iz-zghazagn hallew isimhom B-istorja ta' Leben il-mazti. Kemm ighaddi z-i:mien! Forsi l-ghajnejn ighajew iharsu lejn l-ingustizzji tad-dinja, imma hemm haga Ii ma taglijiex f'min hu ragel tassew, u dil- -2-

7 naga hi l-idijal, dawk ii-principji Ii wiened ikun fassal fuqhom il-najja tieghu, u bata glialihom I-gliomor qasir Ii kull wiehed minna jista' jkouu f'din id-dinja. Ruzar Briffa haqqu l-qima Ii qed naghtuh, il-ghaiiex bhala poeta hallielnaw-irt ta' sentimenti patrijotticimill-isbah, imbarrainterpretazzjonijiet l-aktar fini ta' diqa u wgighii-qalb, Ii anna lkoll, min f'hin u min f'iehor, inhossu u ngarrbu. Fin hafna wkoll fil-poezija ta' Rui:ar Briffa hu s-sens religjuz mhux artificjali imma tad-demm u l-l~ham. Iz-zewg poeziji tieghu Wiebed Biss u L-Gbid tal.mabfra fost onrajn huma xhieda ta' danli qed inghid. ", Minn Rui:ar Briffa miet il-gisem biss. Ghall-gisem ta' kull wiehed minna hemm miktub "Trab kont.u trab ghad trid targa' ssir", imma ruhu u qaibu ghadhom ihabbtu hajjin, mimlijin bin-nlls u d-demm frisk fil-ghanjiet tieghu. Intom Ii habbejtuh, qisu Ii f'darkom ikollhom, kull wiehed minnkom, i}. gabra ta' poezijl tieghu, ii-witt ta' poeta IiI niesu tal-lum uta' ghada. -3-

8 RUZAR BRIFF A U L-GHAQDA FI ZMIENI (Kelmtejn moqrija fit-iifkira f' fi.eh DR. RUZAR BRIFFA minn SIR A.].MAMo, KT., O.B.E., Q.C., B.A., LL.D. President tal Qorti) L-GHAQDA tal-malti (Universita) kienet tkun tonqos minn dmir kbir tagliha kieku l-lejla ma laqqghatniex biex infakkru u nqimu lit-tabib Ruzar Briffa, li.ftit taz-z.mien flu l-mewt serqet minn fostna: dmir. ta' gratitudni uta' mhabba, bhal dak Ii ghandhc;;m l-ulied lejn min tahom il-hajja, gnax Ruzar Brufa kien il-fundatur, jew anjar, wiehed miz-zewg fundaturi ca' I-Ghaqda; dmir. ta' gieh u fohrija, ghax Briffa kien poeta u kittieb Ii b'xoghlu sebbah u seddaq il:.. letteratura Maltija, u dan hu sewwa sew ukolll-iskop li ghaiih. twieldet I-Ghaqda. Ghaddew tnejn u iletin sena minn dak in-nhar Ii I-Gbaqda tal-malti tal!studenti kienet imwaqqfa fl-universita. IZ-zmien kien imwiegher, gnax bosta jahasra, kienu ghadhom ma fehmux il-htiega u s-sbuhija ta' Lsien Art Twelidna. Imma I-hroma tal-fidwa kienet inbdiet minn ftit pijunieri habrieka u mdawia, u l-oghla centru tac-taghlim f'malta ma setax jibqa' lura. Kienet haga ta' min jistennieha illi l-istudenti ta' l-universita jaghtu s-sehem taglihom fix-xejra l-gdida Ii.I-Malti beda jiehu bhala Lsien letterarju, u Ii jhabirku biex Ilsiennajikseb go Arena l-jeddijiet Ii hum a tieghu. Infatti, fejn naqsu fost iz-zghazagn il-hegga u l-imhabba? Mhux taglihom l-entuzjazmu u l-hrara ghal dak Ii hu sabih u tajjeb u l-gibda lejn dak Ii hu ta' siwi uta' fejda? L-an kienet tajba u z-zerriegha ghammiela: kien jonqos biss min isejhilha ghall-hajja biex tinbet u tikber. RUZar Brufa u Guze Bonniei kienu fl-ahllar sena tal-kors, it-tnjen studenti,. tal-medicina it-tnejn ga kittieba maghrufa, wiened fil-poezija u l-iehor fil-proza, u t-tnejn mixhutin bl-imhabba ghall-ilsien Malti. Mohbija warajhom fis-satta tal-modestja u l-umilta Ii dejjem habb kien hemm l-ispirazzjoni u t-thejjija tal-professur Piett.u Pawl Saydon. U hekk saret I-Gbaqda tai.. Malti (Universti?!) Ii bhala organu ufficjaii tagliha bdiet tohrog Leben il.. Malti. Programm mistqarr tagliha sa millbi.du kien Ii tlthabat u tghin kemm titlah biex il-malti jkollu Ietteratura li t.ixraqlu: xejn izjed u xejn anqas. Mhux il-piki ma' gnaqdiet ohra Ii ga kienu jezistu,izda Nama ta' hidma gnalenija maghhom: mhux I-indhilfejn ma jesaglihiex, izda I-wegnda li m-politika ma tidhol xejii u b'xejn. Hekk ear u tond stqarr Leben il.. Maiti B-ewwel harga tieghu. Hbieb ma' kulhadd -4-

9 u egndewwa ta' nadd. Ruzar Briffa gie mahtur president ta' l-ewwel kumitat Ii ntg!i.azel biex imexxi I-Gnaqda u Guze Bonniei, Segretarju. Jiena kont maghzul kaxxier u Walter Fava u Kelinu Sammut u Anton Buttigieg bnala memori. Briffa u Bonnici saru wkoll l-ewwel direccuri ta' Leben il-malti. Kien jidher Ii kien hemm b±onn dan id-daqsxejn ta' ktejjeb ta' darba fix-xahar un-nies reditu. Infatti d-dehra tieghu kienet milqugha tajjeb u l-ewwel gnadd kif gie stampat inhataf fi ftit signat. Il-gazzetti kollha fantiruh u l-hbieb kollha tal-malti ferhu bili u bil-gtiaqda u raw fihom mezz qawwi biex tatered il-kitba maltija tajba u biex l-istudenti u l-gradwati - "ilqalb u l-mohh ta' Malta" - jidraw jatisbu u jiktbu bit-malti. Dan l-iskop u din ir-rie<;la tal-gnaqda bdew u setghu jsennu ghaliex nafna studenti Ii qabel qacc ma kienu holmu Ii jiktbu kelma bil-malti bdew jaghmlu hlla u jifhmu u jagharfu l-gmiel ta' Lsienna. Immexxija minn Briffa u Bonnici,l-Gnaqda bdiet torganizza laqgnat letterarji fl-universita fejn il-membri kienu jaqraw xogtrlijiet taghhom u jsiru diskussjonijiet fuq il-letteratura tagtina. P' biex dawk Ii riedu jistudjaw aktar u jithajru jiktbu setghu jkollhom il-kotba mehtiega, l-gnaqda nasbet minn kmieni biex tigbor l-ahjar kotba b'ilsienna u tifforma gabra leccerarja u xjentifika bhala taqsima ghaliha fil-librerij.a ta' l-universita. Anqas kienughaddew erba' xhur mit-cwaqqif taghha meta ~-Gnaqda nidiet zewg konkorsi, wiened ta' novelii u l-iehor ta' poeziji. RuZar Briffa, m' ghandniex xi ngnidu, kien wiened mill-ezaminaturi gnalt-poezija, filwaqt Ii Bonnici kien wiened minn dawk tal-proza.lt-twegiba ghal din l-istedina tal-gnaqda rnexxiet u l-ghadd ta' kitbiet Ii.daMu ghall-konkorsi kien gmielu. Haga li.l-ezaminaturi qalu ma kenux jistennewha, kienet Ii l-proza rebnet Iill-poezija u n-novelli kienu anjar nafna mill-poe;?:iji li ntbagntu. BTdana kollu r-rizultat ma tal-konkors ma setax ma jferranx lii dawk kollha Ii kienu jgnozzu l-llsien Malti u jqawwi.l-qalb ta' dawk Ii kien jahdmu biex dak l-ilsien jigi '1 quddiem. Hidma otira tai-gnaqda kienet dak Ii tnabrek biex jingabru flimkien ilkitbiet ta' l-imgnoddi, imxerrda f'xi gazzetti minsija u otirajn f'kotba Ii ma kont issib tixriliom imkien.leben il-malti ipprova jnajjar Iill-Gvern biex jidhol gnal din il,.bicea xognol; izda fl-istess hin wieghed Ii ma kienx bi hsiebu jblli I-idea tisfafix-xejn u Iikien ser jaghmel hlltu koilha biex dik I-idea ssenh. Bnaia bidu, is-seba' gnadd ta' Leben ii-malti ippubiika damma ta' poeziji qodma mill-kitba ewiienija bil-malti migbura b'sabar u mnabba kbira minn Ninu Cremona, bil-bsieb. kif hu stqarr, mhux Ii tun l-blewwa, il- gniel jew il -qawwa tal "fjers Malti sa minn imien l-ewwel gbajta tiegbu. iida bbala tifkira ta' dak ii~ftit weraq niexef minn xtieli -5-

10 xagfirija li dehru Z-euueZ darba fil- iflien, ii-zurn imiejjen gmiezu tal-kitba Maltija. F'Ottubru ta' , seba' xhur wara Ii I-Gliaqda twieldet, Ruzar Briffa kellu jlialli minn president u direttur ta' Leben ii-malti gnaliex keliu jitbieghed minn gi:iritna biex ikompli l-istudji tieghu barra. Tistgbu tobsru b'liema gbafsa ta' qalb, hu qallill-qarrejja, ser ninfired minn xogbol hekk gbal qalbi. Raga uabda iida tnaqqasli ftit minn din id-diqa: It-Tabib GUie Bonnici sejjer jibqa' direttur. Biex ix-xognol Ii kien beda seta' jibqa' mien kien jinlitiegu hila, hegga u qalb qawwija: Tasseu illi l-lum ngboddu bafna bbieb, hu qal fit-tisiima tiegliu, itttlza ngboddu ukozl bosta gbedeuua. Mhux gbax imissu ikun hekk, imma mur seuui d-dinja NiZzuhajr '1 AlIa, minn dak iz-mien id-dinja ssewwiet hafna. L-Gbaqda tai-maltiii Briffa waqqaf ghadha tghix mimiija bil-gliomor u tikber u tissahhali. Intesew il-gnama u I-bluha Ii fil-bidu gagnlu nafna jistmerruha u jobognduha u rna baqax hlief Ii niftakru u nfakkru d-dehen u l-imhabba Ii tawha l-liajja u seddquha. Meta Ruzar Br1ffa kien imsiefer, Gorg Pisani kitiblu poezija fejn qallu: Tassew Ii qalbek gbadha fostna tgbanni Fil-versi msamra Wi ktibt gbalina; lmm' ahna rridu Ii nghoi:i;uk ma' genbna La darba int taghna f'dik ii-pinna rzina. Iva int ghad tigi: dak il-jum i:i;emaq, U mieghu nitma Ii s-smewwiet inewwel Li fib int tara kollha msebha I-holma Li int, poeta, Momt u xtaqt mill-ewwel. U Ruzar rega' gie u kompla bla heda jahdem glial dak Ii Hen ihobb u jemmen fih, jikteb u jzejjen Ilsien Art TweIidu. Issa mar minn fejn rna jergax jigi. Imma ismu jibqa' fostna Ii hdimna u habbejna miegnu Lsienna, u glial dejjem fost dawk"ta' warajna bliala wirt ta' gieh Ii hu hall a lil Gziritna. -6-

11 R. Briffa llawrajt tabib til-medicina (M.D.) tis-sen a 1932.

12 B'TIFKIRA TAL-POETA RuziR BRIFFA ( )* Ta' G. AQUILINA FIT-22 tax-xahar ta' Frar ~iet Ruzar Briffa, il-poeta illi eluf ta' zghazagh Maltin u Ghawdxin qraw u habbu l-poezija tieghu. Kull poeta, minnu nnifsu, hu bniedem wahdu, johloq dinja ghalih, ighix fiha, bil-ferh win-niket Ii l-hajja taghti lil kull wiehed minna. Ghedtilkom Ii l-poeta jghix wahdu, fid-dinja bla frontieri tal-poezija, imma go did-dinja Ii johloq jidhlu warajh dawk kollha li jhobbu d-dinja ta' l-immaginazzjoni Ii I-poeta ikun halaq ghalih u ghal dawk Ii jhobbu bhalu u mieghu. Fil-ghomor ta' 57 sena Ii lahaq ghex, RUZar Briffa qassam hajtu ghal xi snin fl-universita ta' Malta, fejn ha d-dottorat tal-medicina, fil-klinika tieghu ta' specjalista tal-mard tal-gilda, u f'dinja ohra Ii semmejtilkom, dinja spiritwali bla frontied, id-dinja tal-poezija. Malli smajt bl-ahbar tal-mewt ta' Ruzar Briffa, mill-ewwel ghaddieli minn mohhi l-hsieb Ii ghandha ssir tifkira ta' dan il-poeta, halli kulhadd ikun jaf min huwa u x'witt ta' poezija lirika halla!ill-poplu Malti. Ruzar Bdffa twieled ii-belt, minn Duminku u Gannina Briffa, imwielda Debono, 6s-16 ta' Jannar, Studja fl-iskola tal-gvem, ii-liceo, I-Universita, fejn fl-1922 ha I-grad ta' B.Sc. u d-dottorat M.D. fl Wara ghamel kors ta' studji fl-institute of Dermatology, f'st. Thoma"s Hospital, Londra, u fil-calcutta School of Tropical Diseases, fl-indja. Lahaq Assistent Ufficjal Mediku tal-mard tal-gilda fl-isptar Centraii, specjalista fl-isptar ta' San Battilmew, Malta, uta' Chambray, Ghawdex. Kien specjalista Onorarju ghall-mard tal-gilda fil-malta War Memorial Hospital for Children. Flimkien ma' Dr. Guze Bonnici waqqaf I-Gbaqda tal-malti (Universita) fl-1931, u hareg Leben ii-malti fl-istess sena. Dawn huma l-linji generaii tal-hajja u kar,riera ta' RUZar Briffa. Kien specjalista tajjeb fil-branka tieghu. Imma ahna f'dan il-programm ser infakktu I-witt Ii halla wrajh ghal dejjem lill-poplu Malti - ii-ghana tieghu migbur fi ktieb jismu Poeiiji, stampat fl-1960, u I-ewwel hidma tieghu biex fost: l-istudenti titwaqqaf Gf:Jaqda ghall-istudju u kitba tal-ilsien Malti. L-ewwel ghadd ta' Leben il-malti I'tareg f'marzu tal tnejn u cletin sena ilu, u minn dik is-sena '1 hawn baqa' u ghadu johrog taht l-istess bandiera Nazzjonali ta' "Malta fl-ilsien u l-qalb, Malta Maltija". Zewgt ihbieb, il-lum it-tnejn mejta, Ruzar Briffa u Guze Bonnici, hekk Kommen~arju ghall-programm uit-television li sar fis-17 ta' Marzu 1963 P gieh Rum Briffa. -7-

13 lcitbu 6l.-Kelmtejn ta' Qabel, gbali-ewwel gl'iadd ca' Leben il-malti: Kienet haga wisq xierqa Ii I-istudenti ta' I-Universita tagbna jiebdu sehem fix-xejra gdida Ii qiegbed jiebu I-Maiti bhaia Isien letterarju. Minn mindu I-Prof. G.~ Vassallo, Ii kien ighallem it-taljan fl-uni-. versita, ha f'idejh il-malti u ghall-ewwel darba kitbu tajjeb, sabib, u rzin, thajru jagbmlu bhalu rues ohra ta' gherf kbir fl-ilsna barranija bhal G. Musca"t Azzopardi P.L., Mons. C. Psaila, Prof. A. Cuschieri u Dr. C. Mifsud Bonnici. Ghalhekk kien jixcaq Ii fejn jim::ru I-kbar jim::ru wkoll iz.-zghar. B'dan il-lisieb ser jibda johrog dan il-l eben ii-malti. Ser jitnabat u jghin kemm jista' biex il-malti jkollu letteratura Ii tixcaqlu. Xejn izjed u xejn inqas. Intom tafu kemm ingnogob dak il-gliadd barrani Ii I-GtJaqda tal-kittieba tal-malti kienet harget minn qalb l-istudenti. Sa minn barra minn Malta baglitu jfanhruna. Ma hemmx ghaliex ma jimexxis ukoll dan H Lelien. Il-Kittieba ser ikunu gradwati u studenti biss. Mhux gbax kieku ma nittiqux Ii nies ohra jiktbulna, imma anna ma rridu nidhlu fil-gnalqa ta' hadd. JI-Malti Ii tohrog il-goaqda tal-kittieba tal-maw ghadu haj u miexi gmielu u ma bebsibniex nisirqulu xejn minn bajtu. Ikun dnub kbir Ii badd ma jabfirulna. U fl-ahliamett tajjeb Ii tkunu tafu Ii ahna ghamilna weglida sbiha Ii fiipulitka ma rundahlu xejn u fxejn. ttahna hbieb ma' kulhadd u ghedewwa ta' badd. Mela hu dmir taghkom Ii tghinuna". F'dan l-ewwel numru ta' Leben il-malti kitbu Sir Temistokle Zammit, H Fundatur tal-muzew MaIti, u I-istudenti Anton Buttigieg u Guze Aquilina. Fil-lista tal-kumitat, bhaia President jidher Ruzar Briffa, bhala Segretarju, ir-rumanzier Guze Bonnici u bhaia kaxrier I-istudent A.J. Mamo, H-Ium President tal-qrati; u bliala membri I-istudenti tal-medicina A. Buttigieg, W.L Fava, u M.L Sammut. Fil-faccata ta' wara dehret l-ewwel poezija ta' Ruzar Briffa f'leljen il Malti, Ii bhalha ppruvaw jiktbu hafna imma hadd ma Iahaqha. Din hija I-BaZZata: KuZl {l-gtjaxija x'tjin id-dalma Titrex tulba u l-bajja min, Minn go Knisja mwarrba, sieleta, Jidui leben. lzu s-snin -8-

14 Guze Bonnici, kollega tal-poeta, student mieghu fl-universita, u ma' Briffa wiehed mill-fundaturi tal-ghaqda tal-malti (Universitii).

15 B' karba mnikkta, b'roglida kbira Lil min jersaq issemmagblu Din il-grajja ta' imien ilu. Tisma' n-nies; titniebed bbalu. leqaf bemm! Haunbekk Ie jidbol Min minn qalbu 'I bogbod l-imbabba, Grajja kiefra bawnbekk tnissiet: Maqdes Alla b'demm ittabba'. Ruiar Briffa dam Editur ta' Leben il-malti sas-sena Fil-harga ta' Ottubru hu kiteb Kliem il-firda: Kif qed taraw ismi tnehha mion fuq ir-ras ta' dan il-ktieb. Ma nghoddx iij ed mad-diretturi ta' Leben il-malti ghaliex ikolli nitbieghed mill Giira tagl:ina. Tistgnu tobsru b'liema ghafsa ta' qaib ser ninfired minn xognol hekk glial qalbi. Raga wahda izda tnaqqasli ftit minn din iddieqa. It-Tabib Guze Boonid sejjer jibqa' direttur. It-tabib Bonnici huwa zagli zugh ta' liila kbira, mhux fil-malti biss, imma f'kollox. Ulna, imma, jolqotna l-izjed ii-malti. J iena naf illi h.abibi Bonnici jibqa' jmexxi dan ii-leben b' gliaqal kbir. Jiena nafu b' zagniugli habrieki. Hekk jinlitieg: hila, hegga, qaib qawwija. Tassew illi l-lum nglioddu hafua libieb, imma nghoddu wkoll bosta eghdewwa. Mhux ghax imissu jkun hekk, imma mur sewwi d-dinja. Lill-llbieb irid wielied izommhom magliquda maghna gllax jekk jinfirdu minna naqgnu bil-fors; lill-eghdewwa ma nghidulhom xejn. Inhalluhom ihanbqu kemm iridu, inharsu lejhom bil-hniena u nzommu ghajnejna fuqhom biex rna jaglimluiniex hsara. L-ilsien Malti miexi sewwa. Kien tarbija u I-lum beda jitfarfar. Ahna niftahru Ii l-ghajnuna taghna swiet bosta. Tajnieha u bi hsiebna nibqghu natuha. II-holm taghna jwassal hafua. It-thanbiq tal-eghdewwa mhux bizzej jed biex icekken dan ii-holm. GhaIhekk jixirqilna I-hbiberija ta' min ihobb il-malti. Ejjew maghna, iktbulna u fuq kollox hallu lit-tabib Bonnici imexikom. It-tnqhu jafha tajjeb. J ekk imexxikhom hu zgur Ii ma tintilful Meta RUzar Briffa rega' lura specjalista tal-gilda, huwa ma sabx Zmien izjed jiehu sehem fl-attivitajiet tal-gbaqda tal-maw (Universita). Imma rna kellux ghalfejn jiddejjaq, gnaliex ii:-zernegha Ii kienu zerghu u saqqew hu u habibu Guze Bonnici kienet kibret u saret sigra msoqqija mill-hbieb ohra tal-lsien Malti, Ii hargu minn gol-moviment Uruversitarjri. mibni minnhom. -9-

16 Imma I-poeZija ma telaqhiex, ghax lanqas kieku ried ma seta' jitlaqha. Il-poeZija ghalih kienet bzonn; kienet, biex inghid hekk, it-tabib tat-tabib. Kien gbadu zagh.zugb ta' 21 sena meta f'poezija Ii kiteb lill-habib tiegliu Francesco Saver Caruana, l-ewwel segretarju tal-ghaqda tal Kittieba qallu: Trid tat. Saver, jekk ghadx nissokta nghanni La jaslu fuqi s-snin minn tat-tbatija? 'Ma x'naglimel jien jekk tiskot gewwa qalbi il-ghanja helwa, l-ghanja taz-zghozija? Kif nista' qatt inbieglied minni l-holma Ii jien stess liz aqt ha ssabbar ftit ' if qal bi? Min jigi mbaghad ha jhennen lil di' hajti ud jragga' ghas-sew lil xewqti, 'I hsiebi, 'llalbi? Int tat, Saver, inzomm ii-hajja b' fiergha. w aktarx Ii jiena sirt ma nemmen fhadd, 'ma x'jibqa' fija jien, jekk nichad holmti u nisfa bniedem - hekk - Mal m' hu leulhadd? Mhux hekk, Saver, mhux hekk, jien irrid hajti. Twelidt ha nghix, ha mmut wara s-sbuhija, ha ngholli hsiebi fuq il-hsieb ta' shabi, twelidt ha nghanni dejjem sax-xjuhija. W' ekk qatt ghad tehda din il-hrara tieghi u hsiebi iz; ed ma jissamar b' xejn, jien neqred ghala dejjem din if-hajja ghaliex tkun fiergha, tkun ma tiswa ghal xejn. 1mb' ghad, Saver, int Ii tkun taf bil-holma - ii-holma ghaziza Ii sebmitli l-hajja - ejja fuq qabri, naqqax fuq l-irhama: 'Hu miet ghax Ie ma xtaq ikun mal-qtajja'.' U tabilliaqq baqa' jikteb sa' l-al1bar granet qabel miet. L-armia tiegbu Louisette sabidu poeziji wara mewtu Ii kien kitibhom ma' tul il-marda. Dawn il-poeziji qosra, x'uliud minnhom frak ta' poezija mgnaggia, huma xhieda ta' mistrieh ir-rub Ii I-poeta baqa' j sib fil-kitba tai-poezija. Ruzar Briffa kien poeta liriku, il-poeta ta' l-ispirazzjoni Ii del1b u tintefa f'daqqa, u ghalhekk biex ma jballihiex tanrab kien jikteb dak Ii jhoss fuq kull bicca karta Ii kien isib dak ii-hin, anki fii-pagna tal-ktieb tal-appunta- -10-

17 F.S. Caruana, l-ewwel Segretarju tal-gliaqda tal-kitcieba tal-maiti u habib kbir tal-po eta.

18 menti ta' l-ispizerija, fuq borza, basta l-mument ta' l-inspirazzjoni jorbtu biex ma jhallihx jahrab. Fuq borza tal-karti kiteb din il-poezija Ii gejja: DAWL L-ETERNITA Igbixu fid-dlam. Id-dud ibaffer gallarija Tabt I-art Ferban Li f!:-abdar sab mid-dawl serban. Ma d-dawl bu tqil U jixgbel xorta u,abda Fuq ferb u cabda. 'Ma l-bniedem dawl irid: Tad-dawl is-sid lx-xeuqa tiegbu U xemx,. qamar u kwiekeb Hu jrfd miegbu Gbat-triq Li forsi gball-imkien ] ew forsi gbal kullimkien? Daqxejn ta' Bomba Atomika U d-dawl ma' kullimkien U fuq id-dinja l-herba U fuq palazzi gbal bnedmin il-bofra tal-firien. I:i.d' bemm il-kelma Etema Li tiddi kull i;mien Tiddi bla ebda fisika Fuq l-univers gbajjien. Ruzar Briffa, fii-poezija deghu, ittratta diversi motivi - fost dawn iipatrijottizmu Malti. Insemmu l-ewwel poezija Gens il-malti Ii kitibha fl-1925, meta kien ghad ghandu dsatax-il sena, u dik il-poezija I-ohra l-aktar maghrufa, L-Innu Malti u I-Kotra, miktub b'tifkira tal-ptotesta tal-maltin fl-istadium ta' Matzu, 1955, gbax ma ndaqqx l-innu Malti flimkien ma' I-Innu ]ugoslav u l-ingliz fil-partita Hajduks vs. Malta. Isimghuh: U I-Kotra qamet f'daqqa w gbajtet: 'lien Maltijal' Miskin min ikasbami, miskin min jidfjak b.ijal -11-

19 U Z-Kotra ghanniet f'daqqa w semmghet ma' l-irjieh Z-lnnu ta' Malta tagbna, wil-leben kien rebbie!; fuq ngbas Z-imgboddi gwejjef, in-ngbas ta' l-apatija x'bin rubna kienet rieqda if> sodda barranija. u l-ombra ta' Vassalli qamet minn qlegb il-qabar u gbajtet 'lssa fl-abbar jiena sa nsib is-sabar.' Imma n-nota litinhass I-aktar fii-poezija tiegnu hija dik ta' swied ilqaib, is-sens ta' solitudini uta' gneja uta' illuzjoni Ii nhossu fil-poezija Gliajjiena Ze Xebgbana, ll-gbanja ta' Z-lmhabba, LiZ Ghasfur igiianni, Z-Anestesija, u poeziji ohra. Ruzar Briffa kien biss bniedem melankoniku u mhux pessimista. IImelankonija tie gnu kienet dik Ii tonrog mid-dulur tal-najja, imma I-ispirtu kien u baqa' religjuz. Isimgnu din il-poezija ta' atmosfera, FZ-Ave Mi:lrija: Doqq, 0 qanpiena, Sabar 'Z-imdejjaq, lil min dineb hniena, Serb Zill- gb ajji en a. Kull filghaxija Nessi lid-dinja Z-gbanja taz-mobqrija U tat-tbatija. Bosta batejna, It-triq tas-sewwa, il-gberf tal-hajja nsejna, Glialbekk giiajejna. 'Ma filgbaxija Nessina l-gbelt, il- flied, nessina l-btija. Ave Marija. F'poeZija onra Tristis Est Anima Mea, ii-poeta jinterpreta d-dulur ta' Bin AlIa ittradut: Fil,-liemda tal-cetsemani, f'misteru ta' bil-lei', Kien wabdu, Walidu, Wabdu Qed jitlob i/- F eddej. Ma sabx min jisbar miegbu U jaqsam id-diq tiegliu, -12-

20 U wahdu, WatJdu, WatJdu, Beka bid-dmugb tad-demm, Gbax lematj it-tragedja T a'i; erusal emm. U wara sallbub, U wara qatluh! Elfejn sena wara Ank' atjna nichdub! Imma wahda mill-poeziji tieghu l-aktar maglirufa u l-aktar sbieh hija Wiebed Biss, mibnija fuq il-grajja ta' Gesu Ii nafer ii-mara midinba u qajj em glialih il-mibeghda tal-farizej. Dil-poeZij a, daq s kemm laqcitu, Dun Karm kiteb poezija onra bi twiegiba ghaliha jisimha Wabda Biss. Elf wiehed kien jafba. elf wiehed kien g:zrrab xoffte;ba. il-mara hazina. il-mara tai:- Zina.. hadd minnbom ma xxotta 'I gha;ne;ba. Min habbba {i-ghaxija. u dilek lil xuxtba bil-fwieha stkerratjba filghodu, u sammar dnubietba ma' fi.ehba. Hammarba. ghajjarba: 'Il-mara tad-dnub.' Biss Wiefied sellmilba bil-hniena. le riedba gharkobbte;ba. meshilba 'l ghajnejba u tenna dal-kliem: 'Daqs kemm int babbe;t, daqsbekk qalbek fde;t: tergax: mur bis-sliem.' U tkexkxet il-kotra mignugha fil-qrib, u holmot goal Wieoed ii-mewt fuq Salib. -13-

21 L-ugigh tal-mard u l-bii;a' tal-mewt hafna drabi jnixxfu ii-ghajn talpoei;ija. Imma f'rui;ar Bri ffa, ii-gnajn ta' I-gnana ma nixfetx, u Ianqas l-ilwien tal-fantasija ma ntfew u gnebu, kif naraw minn gnanja jisimha Il-Ballata tal-funtana, Ii hu kiteb '1 Barrakka ta' fuq, fejn kien il:iobb imur dan l-ahl:iar, ispirat mill-ilma ta' vaska Ii qiyghda hemm. Dil-poeZija mhix stampata taha IiI Patd Valentin Barbara, Dumnikan. Isimgl:iuha: U qniepen, qniepen, qniepen, Qniepen vicin, fil-bogbod, L ebinhom f dell 1-gbaxija Minn fomm il-gbajn jirtgbod - Funtana Mi-sterjuza Ta' bolm uta' xewqat. Gbanjiet taz..:tmien warrani Fit-tempji ilhom mitfija; 'Ma ZZum minn gol-funtana Mill-gdid il-liturgija - Funtana misterjuza Ta' bolm uta' xewqat. Bakkan fic-cimiterji Fis-sfiarijiet tal-qamar, U z..zifna minn dlam l-alltovi Titniebed l-gbajn bla sabar - Funtana misterjuza T a' bolm uta' xewqat. n-poeta, tl-ahhar sentejn ta' liajtu gliex witt imb'witt mad-dulur. Imma ghalih ic-rama fil-hajja ahjar, baqgliet dejjem tiddi blial kewkba kbira wara shab ohxon u iswed. Sab is-sabar B-.imhabba ta' martu Louisette u bintu Celia, u fil-hbiberija ta' nies Ii liabb u habbewh. Miet ta' Nisrani, rassenjat, gljalkemm kien jaf li l-marda tieghu kiefra. kienet sa toqtlu. B'xorci tajba, fit-28 ta' Marzu, 1962, illiaqt ghamiltlu intervista bit-tape recorderta' I-Universita ghall-istudenti tieglii.ghamiltlu diversi mistoqsijiet. Tlabtu jaqra l-poezija Lil Ommi: 'Qabel aaqraha, irrid ngliidilkom Ii ommi ghadha kemm mietet fit-theta ta' dax-xahar, u, barm milli qed noffriha lilkom biex tapprezzawha skond Ieif jidhrillcom intom, noffriha wkoll ghall-memorja ta' ommi, Ii spiratli din il-poezija, u, illi dejjem interessat ruhha filii tara u tkun taf kif jien miexi. f'dale Ii hija I-Iearriera tieghi'. -14-

22 Bennini ba norqod. bennini bil blewwa, kull diqa nessini, nessini kull dnewwa; bennin.i bil-iaima ta' lebnek iirtghod; benninni, benninni. bekk, bekka, bil-mod. Abbili 'I bemm barra qed iok1ob it-rib, bbal rub qiegbda tfitte", gbalxei, il-mistrieb. Benninni. benninni, nessini kull diqa; benninni bhal meta kont ck.ejken fin-nieqa; 'l:td'ommu wisq talbet lit-twaijeb Bambin, u Dan it-triq sablu gbaliex Hu hanin'. Jien g-ali bhat.tfaiiel, tbegbidt wisq mid-dar; u kollox sibt bieni sakemm i1-1eil sar, u nfirxet it-re:tba w itj:.dlam fuq i»-"agbri, u sfajt ghaijien meijet, imriegbex minn dwari. Fejn taf. gba:ti:ta ommi, kemm ra I-iben tiegbek, minn "bin telaq daru u nfzred minn mieg&ek. wil-gbania tennili Benninni. benninni. - i1-gbania ta' dari - fissidni boal dati; tat-tfaijel imqareb bekk bekk iva daij&al. mitluf gewwa»-xagbri. subg&aije gewwa xagbri: U! g&annili bil-&lewwa il-gbania tas-sewwa. -15-

23 TIFKIRIET TA' RUZAR BRIFFA Ta' G. CASSAB.PULLICINO insibha bi tqila naqbad nitkellem fuq Ruzar Briffa. L-ewwelnett meta bniedem tkun tafu u habib tal-qalb mieghu donn ok daqs kemm trid tghid titfixkel imnejn tibda u tispicca biex ma ssemmi xejn sewwa minn dak Ii trid. U t-tieni, meta jkun bniedem bhal Ruzar Briffa, Ii kellu hafna hbieb u bosta ammiraturi tal-versi tieghu, mhux la kemm tghid xi haga Ii ma jkunx qalha jew semmieha haddiehor. Ghalhekk jiena sa naqbad Iinja persona Ii, u se nitkellem fuq Ruzar Briffa kif sirt nafu jien mindu Itqajt mieghu l-ewwel darba, daqs tnejn u ghoxrin sena ilu, fi zmien il-gwerra, meta gejt imsejjah bil-iicva u hadt posti ma' hafna omajn biex nersqu gnall-vista tat-tabib, Ii nzerta kien it-tabib BriHa. AvoIja ma kienx waqt, dak in-nhar tkellimna fuq ii-maiti u fuq il-poezija wkoll, u niftakar mort id-dar ghallinqas fernan Ii sirt naf lil Ruzar Briffa, wara Ii kont dig a qrajt il-kitba tieghu kollha Ii dehree f'leben il-malti mindu Hen beda johrog B Tul il-gwerra, imbagnad, sirna midhla sewwa ta' xulxin meta, ghal xi zmien huwa kien Suprineendent tal-blue Sisters Hospital fejn kien kemm xi ferud tal-gwerra, u jien ix-xoghol tieghi fl-ufficcju tas-sanita kien ilaqqaghni mieghu. Wara, Ruzar BriHa kien gie jahdem maghna I-ufficcju bejn u Billi karozzi ma kenux jahdmu f'nofs inhar dik il-habta konna nieklu xi haga fl-uffitcju, imbaghad konna mmorru flimkien il-bibljoteka noqoghdu nqallbuxi manuskritti sakemm jerga' jsir ii-hin biex riidhlu gnax-xoghol. FiZ-zmien twil Ii domna hekk, stajt insir naf kemm ta' bilhaqq kellu ghal qalbu l-istorja ta' Malta; kemm hwejjeg Hen jaf u qalli bihom Ii llum spiccaw; kemm xtaq Ii xi postijiet dnkiteb ii-grajja taghhom sewwa, bhalma huwa Lazzarett; u fuq kollox kemm fittex u kemm xtaq huwa stess jikteb l-istorja ta' l-isptar ta' Santu Spirtu, l-eqdem sptar Ii ghad fadlilna go Malta sa minn zmien ta' qabel gew il-kavalieri ta' San Gwann. Dwar dan l-interess tieghu fl-iscorja ta' Malta sirt flaf ukoll kif, meta kien ghadu jistudja fil-liceo, din l-imhabba kienet xeghlet fih u f'xi ohrajn shabu u kienu ghamlu bhal socjeta ta' l-istorja u thabtu biex jibqa' jinghata premju fost l-istudenti lil min jigi l-ewwel B-istorja ta' pajjizna. Min jaqra sewwa l-poeziji ta' Ruzar Briffa jara malajr kif din il-gibda Ii kellu gnall-istorja ta' artna tidher tara fii-versi tieghu sa mill-ewwel poezija Ii kiteb fis-sena 1925 meta fil-versi Gens il Malti kien ghamel -16-

24 / dis-sejha lil hutu I-Maltin: Hija, go qalbek gliozzha dit-taglilima Ii n-nies Alaltiia gens mill-ewwelnett, u qatt ma tista' ggettafi rix fiaddiefior gliax giiandha tagiiha. F'din ii-habta Ii qed insemmi, jigifieri , nista' nghid Ii ghall-anqas il-poezija Dwejjaq Alissirijietna miktuba fis-6 ta' Frar 1943 kienet frort ta' dawn it-tahdidiet taghna gewwa I-Bibljoteka fejn konna ngharblu flimkien id-dokumenci tal-qedem u nikkommentaw fuq id-destin tal-poplu taghna mahkum mid-dwejjaq ta' hajja incerta uta' hakma barranija. Illum din ifpoezija hafna jafuha, imma tajjeb nisiltu dawn il-bicciet ghal min ma semaghhom qatt: Is-Sultan qieglied go Spanja, L ejl unbar jaiiseb giiazz- gzi ed, Ma tilliaqx s' bemmbekk il-karba T a' [-ulied... Ta' Likata baglitu jgliidu lzzi l-qmuli mbumiex gejjin, Sa Z-iskejjen reggliu vojta, Misruqin.. Tas-Sultan il-qaddej leburi Go Sant' Anglu qed iistrie&. leu ii-but tal-maw tqatta'. TiegtJu sliib. a-maltin qeglidin go Malta, U id-diq ta' qalbbom kbir, Min iistenna b' xortib Pesta, Min [rsir. o San RoUu, lienn glialibom, Tinsibomx, 0 San Bastian.' Regggiiu lura I-marda kiefra, Ftit sertjan. llzi tbi egtjed Zill- Kursari litolbuk, 0 San Anard. U Ii tregga 'Z-uZied nieqsa Go dil-art. -17-

25 U inti ommhom, 0 Manja, o fianina tinsihomx, F'dan il-hemm u f dan in-niket Tfiallihomx. U bhalha wkoll ifakkarni f'dak Ii kien jhobb ighid fuq ii-belt qadima ta' Malta is-sunett tieghu L-Imdina, miktub fi-1944: Kont l-isbafi fost is-sbieh, Omm l-ibliet tagfina, Tal-M alti l- gbaxqa, il-gbira tal- Barrani, wafidek {ii-gboli, bbalek hadd, setgbana, imbarsa mid-dell gbaqli tal-warrani. Mgbobbija b'elf salib kienu serbana ihossu rubhom biss i/- fqir u l- gbani xbin Whom tbaddan bid-dirgbajn felhana u ttihom wens mill-qilla tal-furbani. Illum iniajt mil-lema ta' xbubitek, u tfittex biss il-bena tal-mistrieh, 'ma sbejba fost is-sbieb sa fi xjubitek. Insiet in-nies tal-ium, ma nsewx l-erwieb ta' dan. fl- ghanja sbejba ta' tfulitek gbadba tinstama' tul l-erbat irjieb. Haga olira Ii konne'. ghamilna flimkien d~k il-habta kellha x'taqsam malkarti qodma u xi dokumenti dwar is-sanita u l-isptarijiet Ii kienu ntradmu meta bicca mill-ufficcju tas-sanita ntlaqtet bit-bombi fi Dawn il-karti kienu qeghdin jixxarrbu talit ir-radam u Ruzar Briifa u jien koaaa bilpaceazja qlajniehom minn feja kieau, aaddafniehom mill-ahjar Ii stajaa u maz-zmiea tmbagliad sibna feja naghmluhom biex ikuau jistghu jiatuzaw mian aies interessati fi-istorja medika ta' pajjiina. Illum kulhadd jaf Ii I-Gbaqda tal-,'vf.alti fost l-istudenti ta' l-uaiversita kienu waqqfuha Ruzar Briffa u Guze Boaaiel. Briffa kiea sikwit isemmi kif, bie", jaghmlilhom il-qalb huma t-tneja kienu marru ghand Temi Zammit u tal!:>uh igli.inhom fil-hsieb tagli.hom. Dwar dia il-iaqgha kiteb il-professur Saydon f'gheluq l-gnaxar ~ena mit-twaqqif ta' I-Gnaqda, f'leben il-malti (Marzu-April, 1941): Kien jum ta' J aaaar.zewg zgnazagh, studeati tal-universita, kieau gb.aad wiehed gliaref, imciahhal fiz-zmiea, mixhut fuq siggu tad-dirgha ;a, b'llafaa karti u kotba quddiemu. Hdeja dak il-gharef, b'dik harstu mqita, -18-

26 dawk iz-zghazagti hassew ruhhom zghar, zgnar, imma l-qadja li kellhom kienet kbira, u, bhal min jaf li qieghed jaqdi dmir gholi, rabbew il-hila u, ghal hin wiehed ma rawx il-boghod li kien jifridhom minn dale ilghard. Qalulu: ttprofessur, thajjama nwaqqfu Gtiaqda bejn l-istudenti tal-universita. biex jittiarrgu fil-kitba tal-malti.nitolbuk, jekk joghgbok, tgliinna". Ma' din l-ahbar wicc il-gharef iddawwal, tbissima hafifa griet fuqxofftejh, ghax kien hu nnifsu kittieb mill-ahjar tal-malti u mixghul bi" hrara kbua li jara l-kitba tal-malti cireaqam u tixtered, tharrek kemm kemm fuq is-siggu, donnu hass qawwa gewwinija tqanqlu, u qallhom: "Tajjeb, ahdmu dejjem; jien nghinkom kemm nista"'.imma f'daqqa wahda d-dija ta'ghajnejh iddallmet,it-tbissima ta' xufftejh inctiet, uiissen dawn il-kelmiet: ttnibza' Ii dan kohu nar tat-ciben". Nar tat-tihen? Xi drabi mqar il-gharef jitqarraq. U din id-darba l-professur gharef tqarraq L-Ghaqda mwaqqfa miz-zewg stuclenci zgtiazagh RUZar Briffa u Guze Bonnici, li fcit wara saru tobba t-tllejn, gtiadha tiajja, qawwija u shiha Temi Zammit kellu infiuwenza kbira: fuq RuZar Briffa. Bhala student ghal tabib kien jammira I-gherf ta'temi Ii kien qala' t-tifhir tal-barranin ukoll ghall-hidma tieghu biex jinsab il-bacillu tad-deni Rqiq; bhala kitdeb li jhobb il-malti kien jara fih bniedem li ghalkemm xjenzat ma stmerrx jikteb bil-malti; bhala Malti li jhobb 'il pajjiiu kien ihares lejn Temi bhala mudell ta' storileu u arkaeologu Ii kiteb fuq Malta, organizza I-Muzew nazzjonaii u studja bil-ghaqal it-tempji preistorici ta' pajjii:na. Ghaqqad Bimkien dawn it-tliet hwejjeg, u zid maghhom Ii meta heda l-kors B-Uni ~ersita. Temi Zammit kien ghadu Rettur tal-universita., u tifhem malajr kif l-ewwel poezija ta' Briffa, Gens ii-malti. hija dedikata "Lill-professur Temi Zammit, ghal kull rna ghamel ghal Gensna", u kif l-ewwel kitba.tieghu proza, jisimha Malta Qadima, Ii dehret fit-tieni numru ta' II-Malti B-1925, kienet ispirata mill-istudji arkeologici Ii kienu qed isiru, sew minn barranin kif ukoll minn Despott u Temi Zammit, u ghaiiex ukoll ghand Temi Zammit kienu marru Briffa u Bonnici meta gew biex iwaqqfu l-gbaqda tal Malti fost l-istudenti. Is-sentimenti ta' Briffa ghal dik li hi storja ta' arena jinhassu fi-gheluq ta' dik il-kitba, Ii huwa iffirma bhala membru tas-societa Malta Storica Ii semmejna qabel: tt Mhux ta' xejn tara l-ghorrief,ta' barra mgenna fuq dawn l-imqades taghna. Dan tafu l-ghaiiex? Ghax jatisbu illi fi:h:minijiet qodma Ii qeghdin insemmu Malta kienet "in-nieqa talgherf mnejn harget ic-civilta. ta' l-ewropa". Din mhix holma taghna, u lanqas qed nghidu kiiem fiera~h. Min jaqra dak Ii qeghdin Jiktbu l-ghorrief Taljani, IngIiZi, u fuq kollo%. GermaniZi jara Ii kull ma qeghdin nghidu koliu -19-

27 minnu. J'AHa jsenn dan il-nsieb taghhom, u AHa m'ghamilna. Imbaghad, inkunu nistgnu ngnidu u niftahru li Ex Melita lux - minn Malta hareg il Gnerf. ti Barra t-twaqqif ta' l-gbaqda tal-malti, I-idea ta' gurnal Ietterarju bil Malti fost l-istudenti kienet ilha li nibtet f'monn Ruzar Briffa mis-sena 1926 meta, bhala student ghadu kemm jibda l-kors u Ii kien diga' beda jikteb f'il Malti ta' I-Gbaqda tal-kittieba, huwa kien edlta numru spe~jali ta' Il-Malti, mimii kollu kitba ta' studenti, fosthom Ruzar Briffa, Guze Bonniei, it-tabib Guze Galea u J.P. Vassallo, ilium. Direttur ta' I-Edukazzjoni. Dik il-nabta kien gnadu direttur tal-malti Guze Muscat Azzopardi Ii ghogbu jwassal dan il-ghadd specjaii "lill-imsenbin f'il-malti" b'dawn ilkelmtejn qabel: Dan il-ghadd ta' ll-malti hu miktub minn zghazagh studenti ta' I-Universita taghna - zghazagh maghruiin bizzejjed ghall-hegga u I imhabba ghal dak Ii jgib I-isem mahbub ta' Maiti. U l hrug tieghu wkoll haliejnieh f'idejn wiehed minnhom - is-sur R. Briffa - biex ikun kollox tagh hom ghad Ii jgib I-isem ta' ll-malti u ghalhekk ghandu jirtabat ma' shabu biex ja!;:i.11aq it-tieni sena. Mela, fil-hin Ii nizzu hajr u nqawwu qalb dawn iz-zgnazagn studenti, nitolbu Iill-qarrejja ta' Ii-Malti Ii jilqghu dan il-ktieb bhala gawhra zgnira fil-kuruna letterarja ta' ras il-ghaziza Malta taghna. - G. Muscat Azzopardi, Fl-istess data Ruzar Briffa kien kiteb ukoll dal-kelmiet: Nizzu hajr Iill-Ghaqda tal Kittieba tal-malti talli ghogobha tifthilna bwiebha biex thallina nuru gherfna f'darha; Iill-professur Thomas Agius, Rettur ta' I-Universita, talli halliena nzewqu dan il-ktieb zghir bl-arma ta' I-Universita, u fl-ahharnett lil dawk kollha Ii ghenuna biex gnaqqadna dan il-ghadd ta' Ii-Mala. Ma rridux ninsew Ii fost l-istudenr.i ta' dak ii;-zmien kien beda jinhass ii-bzonn Ii johorgu rivista bnalma jagnmiu l-istudenti ta' universitajiet barranin, biex tilqa' l-kitba tagfihom u tneg-gig-hom ghat-tiftix. F'dik l-istess sena Ii semmejna, , l-istudenti kienu bdew jonorgu rivista Athe. neum Melitense, miktuba bl-ingliz u bit-taljan, u isem Ruzar Briffa nsibuh minn ta' quddiem nett fil-ftit numri Ii kienu nargu. Darba kiteb fuq Modem Progress u darb'ohra nareg studju kritiku letterarju bit-taljan - Due Tra. gicommedie di Carlo Magri Maltese. Gnalhekk ma kenitx b'kumbinaz:1:joni Ii Ruzar Briffa kien talab biex jod.rog numru specjali ta' Il-Malti ghallkitba ta' l-istudenti - numru 1i tista' tgnid kien iz-zerriegha Ii minnu wara nibet Leben il-malti fl

28 R. Briffa qabel rna telaq I-Indja (1938) fejn kellu jaghrnel xoghol u studji qaib il-lebbruu..

29 Barra dan it-taghrif, f'dawk is-snin li konna midnla ta' xulxin kelli wkoll okkazjoni nnajjar lil Ruzar Bdffa biex jerga' jibda jistampa xi poeziji. Mill-ktieb tiegnu PoeZiji li hareg fi-1960 jidher li,fil-fatt, il-poeta baqa' jikteb versi tul il-gwerra kouha, nghidu ahna Ave Marija (waqt il Blitz), 8/11/40; Quam Tristis fuit Illa (1941); Korla (1942). Imma dawn ma kinux gew stampati. U ghal zmien twil Ruzar Briffa kien ighldli illi ma kienx bi hsiebu jistampa poeziji aktar. IGen jidhirlu li m'ghandlri: jikteb izjed ghax kien ihossha wisq il-mizerja tan-rues li I-professjoni tieghu kienet xehtitu qalbhom. Fl-1938 kien diga fisser ilgnala kellu jiskot millghana' tieghu: FL-INDJA u jiena smajt id-dafjlea. id-dafika fiad;anija ta' mitt lebbruz u wieaed fil-wafix ta' filgfiaxija. u demmi kesafi fija. gfiall-ewwel darba mitt: gfial Zmien indfmt fiaj mejjet, gfial Zmien mill-gfiana skitl. Jiena kont nagnmel li nista' biex innehhllu dal-hsieb minn ~ohhu u nhajjru jerga' jibda jistampa. U darba, bla ma kont nistennieha, urieni poezija u qalli, "Hawn ara, ktibtlek poezija, imma mhux biex tistampaha". Kien jisimha Il-Gfianja tal-lmgiddem, gawhra ta' poezija li hu ma ried jistampa bl-ebda mod hiief wara li biddell-isem u ghamlu ll-gbanja ta' I-1mnikket. Din il-poezija miktuba fit-28 ta' Jannar, 1943 ghaddejtha minnufih lill-professur Aquilina u dehret f'leben ii-malti fil-harga ta' J annar/gunju ta' dik is-sena. Wara din kien tani bosta poeziji onra Ii jiena kont irrangajt biex jidhru elehen il-malti, u xi wanda wkoll i'll-malti. Ghal min irid jara l-izvilupp ta' dan 11 perijodu fil-publikazzjoni tal-versi tieghu ingibu lista tal-poeziji li dehru f'leben il-malti u f' Jl-Malti fis-snin Ii qed insemmu Ii jekk tqabbilhom ma' dawk Ii jaqghu fi-istess perijodu fil-gabra tieghu tal-poeziji malajr tara liema ma gewx stampati dak iz-i:mien: F'Lelien ii-malt!: L-Gbanja ta' 1-lmnikket (Jan.-Gunju, 1943); Gbanja (Lulju-Settembru, 1945); fum ir-rebba (Jan.-Marzu, 1946); Ejja, Grigal (April-Gunju, 1946); Lil Binti waqt Air Raid (Lulju-Settembru, 1946); fum ir-rebba (Ottubru-Dicembru, 1916); S. Gwann {il-blitz (April- -21-

30 Guaju, 1947); ll-kurcifiss ta' I-Gliolja (Lulju-Settembru, 1947); Lejte! is-self Government (Ottubru-Dicembru, 1947); Quo Vadis? (J an.-marzu, 1948); L-Gbanja ta' I-Emigranti iw.altin (Settembru-Dicembru, 1948). F'n-Malti: L-Imdina (Settembru, 1944); Il-Kotra u ] iena (qraha f'laqgha akademika, il-muzew, 29 t'april, 1945 (Gunju, 1945); Ballata (1945). U la semmejna din il-gabra ta' poeziji Ii dehret fl-1960 nixtieq infakkar fl-ahharnett episodju li ghandu x'jaqsam indirettament ma l-istampar taghhom. Fl-1951, meta jien ergajt lura mill-istudji tieghi fl-ingilterra, kont ta' sikwit niltaqa' ma' Ruzar Briffa u ahajjru biex jigbor il-poezija tiegnu fi ktieb. U darba giebii daqs hames pitazzi jew aktar u qalli, "Dawn huma l-poeziji tieghi kollha Ii jiena ikkopjajt, bhalma ktibthom, ghalija nnifsi". Jiena tlabtu biex ihaliini naqrahom, hadthom id-dar, qrajthom u, biex inhajjru jistampahom fi ktieb, kont ittajpjajtlu zewg kopji u tajthomlu lura b'kollox. Niftakar kien ha pjacir u qalli li ghad jistampahom. Disa' soin wara, bis-sahha ta' martu Louisette uta' Patri Valentin Barbara, dawk ilpoeziji Ii kien urieni, flimkien ma' hafna ohrajn li lahaq kiteb mill-1951 '1 hawn, dehru fi ktieb - gabra ta' 115 il-poezija - Ii jaghmlu flimkien hannieqa ta' gawhar Ii minghajrhom kienet tkuh ifqar hafna il-poezija Maltija ghal dik Ii hija Iirika genwina. Barra dawn ftit ghandi xi nghid fuq Ruzar Briffa Ii ma jafux haddiehor ukoll. Nghid ghaiija liii, sa minn dawk is-snin meta konna nkunu flimkien fil-bibljoteka, huwa dejjem ghamilli l-qalb biex nissokta nfittex u nikteb dwar l-istorja,l-lingwa u I-folklore ta' Malta Ii jiea ghandi tantghal qalbi u li ghalihom hadt minn ghand Ruzar Briffa ezempju u nfluwenza tajba li ma ninsa qatt. -22-

31 TIFKIRIET T A' RUZAR BRIFF A Ta' WALLACE PH. GULlA LIL RUZAR Briffa Ii ghadu haj u jibqa' jgoix maghna fil-poezija tiegou sirt nafu liafif u kont iltqajt miegou meta wasalt ghall-ezami tal-matrikoia tl Kien f'dak iz.zmien Ii rajt gliau-ewwel darba il-olewwa tas-sentiment Ii jaf bih kull min qara Lil Ommi, u t-tixniq tiegou ghal xi naga isbali minn dik Ii taf taghti d-dinja, litolirog minn versi milqutin hekk tajjeb bhal dawk fuq I-Ave Manja u I-versi l-ohra qalila Ii jibdew Il-fdjotiien ta' l-oqbra tifetbu! u msejhin Thewdin. Imma lill-bniedem Ii dfinna milux ma kontx iltqajt mieghu; u nistqarr Ii I-anqas biss ma kont naf jekk kienx mal-hajjin jew mai-mejtin. Ghalija kien bizzejjed Ii kien hemm ii-vers! tiegliu isebbou l-goanja u l-poezija Maltija, u f'moooi kont inxebbaohom mai-poezija IngIiza Ii kont nistudja dik il-oabta, u kont sibt Ii ma kellix gllax nisthi minnhom; goax oassejt.li kienu bil-wisq isbao minn oafna poezijiet moderni IngIiZi Ii kelli ghall-ezami dik il-habta. U dan kien saohao il-fehma tieghi Ii I-Malti f'idejn mgoallmin tajba ma Hen ta' min jistlii minnu liadd. Imma meta nieqaf naliseb meta kien l-ewwel darba Ii ltqajt mai-bniedem Ii dfinna m'ilux ma niftakarx. Ma ghandi I-ebda dubju la I-versi tieghu kienu laqtuni he~k tajjeb, Ii ghamilli impressjoni qawwija meta sirt nafu u ntroducewni; izda nliabbel rasi kemm inliabbel rasi ghalxejn, goax dak I-incident zgur Ii hareg minnha. U dan ma jistax jonqos ghax f'ruzar Briffa I-iktar importanti kienet il-personaiita tiegou poetika u mhux dik fizika, ghalkemm f'din ta' l-ahhar Hen ghamel isem mhux ckejken ukoll bhala spefjaiista u lecturer fl..universita fuq il-mard tal-gilda. Imma xi darba jew olira ltqajt miegou gliall-ewwel darba; ikolli ngliid Ii dan sar ii-belt fi Strada Rjali u jkolli naqta' wkoll kien Anton, il-ium it-tabib Anton Agius Ferrante, Ii ntrodueihuii billi tl-ewwel snin tal-hajja tiegoi fl-universita Anton kien Viei-President u jien Segretarju tal-gbaqda tal-malti (Universita) u goalhekk konna hbieb sewwa u naruralment Anton kien qieglied jitgoallem taotu u mbaghacl Ruzar Brlffa Hen figura familjari liafna fil-belt. U jkolii nghld Ii gliad hawn oafna Ii jiftakruh hiereg jew dieoel 6-Ispizerija ILminn Zmien glial Zmien Hen jattendi Strada RjaIi, jew jieliu kafe goand Cordina fix-xitwa, jew fil-berali ta' Pjazza Regina, il-prem ier, fis-sajf. Izda gliaiija mhumiex dawn it-tifkiriet l-aktar egoziez tal-poeta tagona. Kien hemm sensiela ta' incidenti oorajn Ii xtaqt niftakar u nfakkar f'din il-kitba, gliax minnhom joorog ukoll ir-rage! Ii I-poeta -23-

32 l-gneja taqa' fuqek f'daqqa meta jkollok bejn il-namsa u detin u l-erbgnin sena; u j ekk Alla nares qatt ikun hekk, imbagnad rna jkunux (lwejjeg taccajt". Imma jien, jab.asra, gliadni l-anqas illum rna naf nie~u dak ii-parir, u fil-negga taz- zgnozij a u I-ftul1 tal-irguiija, frankament rna tajtx kas; imrna meta xi sena u nofs ilu, xi sitt xhur fuq Ii qbizt il-liamsa u tletin, imradt ftit ikran, ftakart fik Ruzar u ntbant kemm tassew xtaqdi gid, ghalkemm gnalik, kif gnal nadd ienor rna stajt kont xejn hlief studentdaqsxejn fuq tiegnu, nebbiexi u x'naf jien! Imbagnad dawwar id-diskors fuq hwejjeg oara. Ferahli tal-nidma tiegni f'bosta oqsma u spicca biex tani I-parir biex nara x'nagnmel u male ntemm l-istudji tieghi I-Universita mmur imqar sena barra minn Malta, gnax fil-fehma tiegnu, dak kien Ii kien gnad jonqosni biex nilbes it-toga virilis tassew. Ma nistax ngnid Ii rna liadtx il-parir tiegnu hawnhekk jew Ii ddispjacini gnax l1adtu. Iktar 'il quddiem, imbagnad fil-liajja, meta kont spiccajt 1-istudji tieghi ghall-ezamijiet, darba minnhom kont mistieden mil1-g~aqda tal-kittieba ZgtJaiagtJ biex inkun ezaminatur f'konkor~ ta' poeziji Iffiniedi mill-istes gnaqda flimkien rna' Dr. Rosario Briffa us-sur Marcell Mizzi. Nistqarr Ii rna harist~ lejn ix-xogno1 Ii dan i1-konkors kellu jaqlagnli daqskemm lejn il-ferlia ii nkun ezaminatur flimkien rna' dawk it-tnejn. Niftakar kien hemm gaadd gmielu ta' poeziji x'naraw u hawnhekk kont intlaqatt mirreqqa Ii biha Dr. Briffa kien jagnme1 ix-xognol tieghu. Ma kienx kuntent Ii kull wiened minna jara I-poeZiji wandu, imma xtaq Ii fl-annar nerggnu naraw kollox flimkien, u r-reqqa tiegnu kienet tikber, u kif, meta kien j ara Ii hemm gnazla ftit kbira bejn il-fehma tat-diet ezaminaturi. F1-alinar meta gejna biex naglimlu r-rapport taglina, niftakar Ii kien hu Ii na 1-hicca xognol mhix ckejkna Ii jabbozzah u niftakar ukoll b'liema attenzjoni qagnad biex ir-rapport ikun tassew ifisser i1-fehma tagnna t-tlieta u mhux kif jigri ku1tant minn min jabbozza, Ii joqghod attent aktar biex ifisser i1- fehmiet tieghu milli dawk tal-olirajn. L-annar diet tifkiriet ta1-poeta tagnna huma personali gnalija, imma rna nnossx Ii nista' f'kitba bnal din innallihom barra. L-ewwel wanda minn dawn it-theta tehodni lura lejn il-jiem ta' qabe1 iz-zwieg tieghl. Kont xtaqt Ii kieku jkolli tifkira ta' dan il-jum sabin fil-naj ja ta' kull1add, bile nagnmel t~kwin ckejken b'xi versi ta' awguri, u mill-ewwel nsibt u hsibt biss f'ruzar Briffa, u dan mingliajr rna nipprova nonqos b'xi mod lill-poeti l-olira tal.ilsien tagl1na. Kont mort sibtu l-crou-n Pharmacy. billi dik ilnabta Hen qieglled jipprattika hemmhekk, u meta tlabtu jistax jara jiktibx xi versi ta' awguri u tifkira, rna gabha xejn bi kbira kif kont nsibt E kellu m~jn igibha. Imbagnad xi gimgna war a ltqajna I-Belt u gie fuqi jigri ~uwa stess u nabbarli Ii kienet ghoddha 1esta. Xi jiem wara gie u -24-

33 tagnna kien. Ma nafx mnejn u kif g!iandi nibda; biss nanseb li l-ewwel incident personae Ii kelli kien dak ta' meta wara Ii kont ippublikajt gabra tai-versi tiegl:i.i kont mort u l1adtlu kopja awtografata fl-izpizerija Economical fejn kien j attendi dik il-l1abta. Niftakar Ii kien na gost hafna Ii ftakart fib, imrna qalli car u bla daqliq Ii rna kontx gnamilt sew gaax ItJ ekk il-kotba tal Maiti rna jinxtrawx minn dawk Ii jnobbu I-MaIti, min kien sejjer jixtrihom?" kien inoss E hu Hen messu xtara u mhux ircieva kopja tai-kcieb tiegoi, xejn xejn biex jinkoraggixxi student daqsxejn fuq tiegnu Ii rna bazax jonrog ghan-nofs qabel rna spicca l-istudji cieghu. Insomma, hi kif inhi, minn dak in-nhar sai-jum Ii gnalaq gnajnejh naf u nnossni tassew imkabbar Ii Ruzar Briffa kien jgnodd ruou bnala habib ciegni kif dejjem gl1addejtu jien! Imbagnad niftakar kemm kien jiehu gost kull meta kont nitolbu permess biex indal1aal xi poezijiet tieghu fil-matinee u Soiree Lyrique Ii dik il-'tlabta kont norganizza bnala Segretarju tal-gljaqda tal-malti (Universita). F'dawk il-prezentazzjonijiet" fejn bis-sabar tal-imnabba konna norbtu l-nsebijiet u l-kliem Maltin rna' l-aqwa muzika tad-dinja, rna kienx jista' jonqos Ii 1- poeziji ta' Ruzar Briffa jkollhom post tassew xieraq. Fost l-olirajn konna daanalna, darba minnhom, dik il-gahwra fuq il-maddalena Ii bnalha rna nafx jekk jistax ikun Ii qatt inkitbet f'xi letteratura tad-dinja WieIJed Biss, Ii niftakar kont smajt l-ewwel darba meta nija kien qiegned jistudja jgnajjat gnal xi ei:ami tiegnu. Darba olira konna dannalna dik I-gaanja ta' swied ilqalb, Ii tassew tmiss il-qiegn tad-dwejjaq u l-gnoii ta' l-ogaia qucca~a tat-talb, I-GIJanja ta' l-lmnikket; din ta' I-annar konna addattajna gl'taliha il-muzika msejna Longing ta' Tschaikowsky. Kull darba l-effett kien ta' l-gnageb, u kull darba wara r-rapprezentazzj oni, l-poeta kien jigi juri l-ferl't tiegnu lill-organizzaturi u IiI dawk Ii kienu rrectaw il-poezija tieghu. Anna konna naghmlu li 'nistghu biex il-gawhar tiegnu jidher fil-gmiel tiegnu kollu, imma mbagllad konna ntiru bil-ferh meta naraw Ii x-xognol ckejken u mekkaniku taghna kien apprezzat hekk tajjeb mill-imgnallem. Imma gllalija egnzez minn dawn kien incident ienor Ii sar {'atmosfera bil-wisq imbegnda minn dik tal-poezija: gl1ax sar f'dik id-daqsxejn ta' kantina Ii hemm fi Strada Carri quddiem ii-coliseum, ii-belt, Ii l-irgiel kouha jafu tajjeb nafna. Ma nansebx Ii nkun qed niftanar jekk ngnid Ii bnala student fl-universita kont wiehed mill-iktar Ii jandmu fl-ghaqdiet universitarji tista' tgnid kouha. Imma niftakar Ii darba minnhom iltqajt rna' Dr. Briffa ill-post Ii semmejt; baqa' jistennieni u anna u nergin flimkien ta' habib tassew Ii xtaqii l-gid uta' missier Ii xtaq jiftahli ghajnejja, widdibni biex rna nahdemx izzejjed; "Issa", Hen qahi, "kollox sew gnax gt:adek zghir; l-glleja rna taghmilx bik. Imma strieh kemm tista' ghax -25-

34 tani I-poeZija tiegnu Ii sejjatl 'Xewqat il-bena. Gnalkemm wara kienet dehret i'll-malti u kien dannalha fil-gabra ta' poeziji tie gnu Ii kien nareg ma nansibx Ii nagnmel nazin Ii nerga' nippubblikaha hawnhekk. Ma gnandniex xi ngnidu mhix ta' l-istess kobor ta' l-epitbalamion tiegnu, miktuba B-okkazjoni tat-tieg ta' ontu, imma lili xorta kienet gnogbitni nafna un-nota tas-sincerita tagliha tinhass l-istess. Il-versi hum a dawn: XEWQAT IL-HENA (qabel iz.. itvieg) ta' NANCY U WALLACE 25- x- '59 Jiena dort il-gonna kollha Wi jsebbliu I-G Zira tagfina, Sbart niggerra ma' I-iljieli, Bosta nkwejt tafjt xemx setgfiana; V glialkemm gbotort bil-gbeja, V gbalkemm hettejt 'I gbajnejja, Ma waqaftx mil-mixja twila Gliax xbibetkom imxiet bdejja. Warda walida, warda sbejlia, Warda tfewwali b'nifs ir-rili, Li mix-xemx redgbet is-sbana V mill-qamar il-mistrieli.. Kemm fittixtba din ii-warda Halli tfeu.wali it-tief!, taglikom, Ela tidbiei, bla tmut, 'ma dejjem Tibqa' tgfiix, gbal dejjem maglikom. Ma sibtbiex matul il-gonna... Nibtet f'daqqa geuua qalbi [in il-uarda tant mixtieqa: Ommha I-liolm, u I-missier talbi. / alla qatt ma titi/fuba T ul il-medda tat-triq tagbkom, HaW nfioss Z-gfieruq ta' qalbi Marbutin glial dejjem maglikom. Awwissu 1959 ROSAR BRIFFA

35 Ma gfiandi I-ebda dubju Ruzar Ii sakemm ahna nibqghu dak Ii alina, "l-egnruq ta' qaibek" jibqghu "marbucin ghal dejjem" magana. It-deni incident minn dawn person ali tal-anliar, gara fiz-i:mien meta Dr. Briffa kien marid u anna Ikoll konna nafu Ii I-hajja. tiegliu kienet wasiet fl-alinar. FH-narga tal-milied ta' I-ahliar ta' L eaen is-seuua kont ippubiikajt xi versi Ii huma hafna glial qalbi Ii kellhom bliala soggett ii-maroa tiegni. Xi jumejn qabel it-tre Re kont qiegned naqsam Pjazza Regina, I-Belt, u f'daqqa rajtu qieglied jaqsam it-triq minn quddiem ii-calle Cordina u gej jigri glial fuqi; liatafli jdejja u gnalkemm dik il-habta kien ibati meta jitkellem, qalli b'lelien mhux baxx: "Pro sit, Wallace, gllal dik ilpoezija, tassew gliogbitni; mhux talli gliogbitni, imma tant qrajtha u ergajt qrajtha Ii liafna minnha nafha bl-amment." Tifuir baal dak qatt ma kont stennejtu I-aktar minn gliand bniedem Ii kien kiteb Lil Ommi, V1iehed Biss, Epithalamion u I-Ghanja tal-imnikket u Ii ismu zgur Ii jibqa' naj sakemm il-popiu Malti jibqa' dak Ii hu u jibqa' jitkellem bil-malci. Harist f'gliajnejh imma bhal dejjem rajt id-dawl tas-sincerita u frant mhux hit. L-ahnar tifk.ira ma nansibx Ii hija tieglii hiss, gnalkemli' ta' natura personali wkoll. Din teliodni fil-jum tal-funeral tieghu fic-timiterju tal-addolorata rnalli wasal gllad-difna. Dak il-run niziet raxxa silg kull wanda daqs. gellewza Ii darnet sejra gmielha. Ghaddieli minn rasi dak il-nin Ii I-art kienet qegnda tipprova tinkesa b'rnantar abjad biex tkun denja Ii tircievi fi lidanha l-gisern mejjet tiegliu. -Z7-

36 TIFKIRIET DWAR RUZAR BRIFFA Ta' EMANUEL AGIUS NISTQARR Ii mita gejt mistieden biex niehu sehem f'laqgna bhaia thkira ta' Ruzar Briffa, jien mill-ewwel ghedt iva, I-Hjed ghax jien kelli I-unur illi kont habib tieghu u hadt gost hafna illi hekk ikolli c-cans inroddlu qima. Meta I-mewt tohodlok nabib, ir-rebna tiegnek biss tista' tkun illi ma thallihiex tohodiok ukoll it-tifkira tiegnu. B'dan kollu, mita qgnadt nanseb bejni u bejn runi, f'liema kliem u kif nista' jien nuri r-rispett Ii kelli ghal Ruzar Briffa bdejt insib illi fejn jien kont hsibt illi kont nafu tajjeb, fil-verita kont naf ftit biss fuqu. Tafu kif jigri: bniedem tiltaqa' miegnu, tghid xi erba' kelmiet, ticcajta xi tnejn, imma hafna drabi ma jirnexxilekx tkun taft; fil-fond. Gie Ii tkellimna fuq ix-xoghol, kelli l-okkazjoni nammira I-hila u l-ghaqal tieghu f'dawk il-ferghat tal-medicina Ii kien ghazel. Imma ma nistax ngnid onestament illi hawnhekk jien kont nafu taj jeb hafna. IZda l-kittieb, u I-ii:j ed il-poeta liriku, ghandu vantagg fuq I-ohrajn, illi huwa jista' fil-poezija tieghu juri qaibu u ruhu. Ruzar Briffa kellu s-sens illi jistampa f'volum wiehed il-poeziji tiegnu, u gnalkemm kulliadd xtaq iill dak ikun biss I-ewwel volum, ix-xotti kiefra riedet illi kien ukoll I-annar u ghalhekk bejn il-qoxriet ta' dan il-ktieb relativament zghir (u m' gnandniex xi ngnidu s-siwi tal-poeti ma jitkejjieix min-numru ta' pagni Ii gnandhom hila jimlew) insibu biex nghid hekk, il-najja sigrieta kollha ta' Ruzar hemm min qalli ill"i dan il-nabib tiegni klen pessimist u bniedem imgnobbi bid-dwejjaq. IZda mita ergajt mort naqra I-poezijiet tiegnu, ma nistax nghid illi qbilt ma' din l-opinjoni.f!!i-poezijiet insibu dwejjaq u fern, insibu dlam u dawi, insibu ii-ward bnal ma nsibu x-xewk, insibu, fi ftit kiiem, il-najja ta' bniedem illi hija muzajk ta' ikrah u sabih, ta' ferh uta' niket. Forsi Ruzar Briffa kellu xejra daqsxejn Hjed lejn il-monotonija. II-mod kif naraha jien huwa illi Ruzar kien essenzjalment bniedem ferriel'l.i, imma I-fortuna xi drabi ttrattatu harin u kulnadd, u forsi I-Hjed il-poeti, gnandu xejra illi jiddramatizza I-ikrah u ma jiccelebrax bizzejjed ii-ferh. Jidher car illi Ruzar Briffa kellu fidi kbira fit-twemmin Nisrani, u kellu mtiabba kbira Iejn att tweiidu. Dawn iz-zewg hwejjeg kienu gnalih bhal ankri tas-salvazzjoni, u dejjem servew biex zammewh fi triq dritta. Ruzar Briffa kien fortunat illi kien jaf x'jigifieri mnabba, I-imhabba ta' ommu, ta' mauu, ta' l-armla tieghu, uta' bintu. Jekk l-affarijiet ghalih -28-

37 ma m:x:ewx dejjem dritt, dan seta' jservi kultant biex jaghti toghma izjed qawwija lill-lilewwa Ii fl-anhar Hen jasal biex iduq. Dana jidher, bhala ezempju, f'dik il-poezija skwizita Benninni, fja norqod, u f'dik I-ohra Lill-Mabbuba fejn seta' jgliid, tard f'liajtu Min glialija Rega' s-selier ta:i:-:i:glio:i:ija. Ruzar Briffa, bliala tabib specjalizza fil-mard tal-gilda illi jinkiudi l-lebbra, u f'xi mard iehor. Briffa, naruralment, ra hafna gwaj f'dan ixxogliol. ll-lebbra, maroa Ii tolqot lil hafna nies Innocenti u ttelfilhom, biex ngnid hekk, il-gost kollu tal-najja, hija wahda mill-hjed mardiet drammatici. Imma b'dan kollu, tista' tghid ma nsibu l-ebda riferenza fil-poeziji glial dawn il-hwejjeg lilief xi frazi 'I hawn u 'I hemm. Il-poeZija Vfielied Biss kitibha qabel ma Hen sar tabib u ma setghetx giet ispirata mi:x:-xogliol professjonali. Dawn huma I-fatri, allavolja ma hurna kif wielied jistenna illi jkunu. B'dan kollu, din mhix liaga stramba wisq. Kien hemm liafna tobba u xjenzjati illi kienu kittieba u poet!, imma ftit huma dawk Ii liallru I-medicina mal-poezija. Wielied mill-hjed maglirufa kien Sir Thomas Browne Ii kiteb Religio Medici. Keats kien beda jisrudja I-mediCina imma telaqha malajr. Fi zmienna Somerset Maugham, Conan Doyle, De Vere Stacpoole, Frands Brett Young, P.e. Wren, A.J. Cronin, Warwick Deeping, u James Bridie kollha kienu tobba imma ftit dalililu I-medicina fix-xogliol letterarju taglihom, anzi kwazi kollha telqu I-medicina meta mexxew bhala kittieba. L-izjed bniedem Ii Iden maghruf bliala kittieb u tabib kien Axel Munthe ta' The Story of San Michele, imma anki dan kiteb meta kwazi spicca x-xogliol ta' tabib. Hawn Malta kellna lil Nikol Zammit, IiI Temi Zammit, iii Guze Bonnid :, fostda, lill-professur Guze Galea. Walida mill-isbah plays Ii qatt rajt f'gliomri - u xejn ma hawn isbah minn play tajba - kienet The Lark mahdurna hawn Malta mid-dublin Gate Company, tal-kitrieb Franciz, Anouilh. Din kienet il-hajja ta' Joan of Arc u niftakar tajjeb illi I-final taghha ma kienx - kif solru jispiccaw iiplays illi nkitbu fuq Joan of Arc - il-hruq tal-qaddisa, imma l-koronazzjoni tar-re ta' Franza, bil-hila ta' Joan, fil-kattidral ta' Rheims. L-awtur qal illi I-hajja ta' Joan of Arc kienet success,kienet najja ta' teijonf u mhux ta' telf. Fuq Ruzar Briffa jien inhoss I-istess. Jiena rrid nibqa' niftakru fil-hlewwa tal-poeziji tieghu, irrid nibqa' niftakar fib daliqani kif spiss rajru, u rrid infakkar illi l-poeti tajbin ma jmuru qatt. Fuqu Ii tant liabb lill-art Maltija nixtieq ngnid ii-versi Ii bihom Belloc ghalaq il-ktieb The Four Men: -29-

38 He does not die tbat can bequeatb Some influence to tbe land be knows, Or dares, persistent, interwreath Love pennanent witb the wild bedgerou's; He does not die, but still remains Substantiate witb bis darling plains. LIL RUZAR BRIFF A lien metlltek ma narax b' gbajnejn il- folla, Gbax {l-gbana tiegbek ma rajtx biss sbu1;ija: lien rajt id-datiil li Zgur gbal bajti kollba, Qalbi u rubi jkunu bib medhija. ImTllabbal kont mal-bolm tiegbek bball-kolla, Mal-bolm ta' gniel, ta' ferb, uta' tbatija. Abna marbuta: u l-gboqda badd ma jbollha, Gbax 1;iergz dritt mizl-qalb: ghalhekk qatlltllija. U issa mewtek jien inboss tgbollini 'll fuq minn hatlln, fejn m' hemmx hlief da~l u tieba, Fejn butlla t-tmiem u l-bidu ta' kull grajja; U b'qawtlla til b'rieda kbira qed timlieni. Ghax x'inhi l-hajja huef tal-metllt il-bieba? U x'inhi l-mewt liliefil-muftili tal-llajja? -30- MICHAEL A. SALIBA

39 TIFKIRIET TA' RUZAR BRIFFA Ta' GANNI BONNIeI L-EWWEL darba Ii smajt I-isem ta' Ruzar Briffa kien meta ftaht il-grammatka ta' Dr. A. Cremona u qrajt silta mill-poezija Lil Ommi. Din I-istrofa Ii kienet tibda Fejn tal gliaziz'ommi baqghet imwahhla f'mohhi u l-ewwel darba Ii kelli bin niftah it-cieni kcieb tal-ward ta' Qari Malti, qahibtu kohu biex nara nsibx dik l-ghanja mexxejja u sabiha. IZda Hen kohu ta' xejn. Ergajtqallibtu mill-gdid, ghax hsibt Ii B-ewwel tfitcix kienet harbitli minn taht ghajnejja. Biss, nista' nghid, dik it-tfittxija, ghalkemm ghalxejn, swietli biex nara gnanja ohra, ghanja Ii tbikki imma, B-istess waqt, Ii tghallem, l-gnanja ta' l-imgiddem imnikket ghaliex m' ghandux x'joffri lill-madonna imma Ii ghandu tama snina, qawwija u bia miksura, Ii din tista' tfejqu. Gnadda i-zmien u, bnala thejjija ghad-dnui B-Universita, nciegii niehu xi ftit privat biex,nghaddi mill-matrikola t~l-malti. Dan, niftakar sew, Hen B F'wanda mill-lezzjonijiet, l-ghalliem beda jfissrilna l-gtjanja ta' 1-lmnikket~ Iida qabel ma bdielna qalilna hekk: "J ekk tridu tifhmu dil-poezija jkollkom ta' bil-fors tisimgliu I-grajja tagnha gliaiiex hi marbuta magqha". Qalilna Ii meta I-kittieb kien tabib tai-isptar tai-iebbruii, mar fuqu I':'kappillan Ii kien marid ukoll u b'iehen miksur qallu "Int ktibt fuq haena nies, ghaliex ma tiktibx xi haga fuqna?" Dak il-hin gibt quddiem ghajnejja lil Ruz~lr Briffa bil-qieghda fuq maqghad quddiem il-mikteb jaghmel minn kollox biex itemm l-ghanja u malli jispiccaha jaghtiha Iill-kappillan Ii, bid-dmugh igeiben ma' haddejh, jiiiih hajr. Kif wasalt id-dar qbadt naqraha. Hassejt id-dmugh jahraq ma' naddejja u ghedt Ii I-poeta kien jaf ihoss ghal dawk Ii j gnixu madwaru. Dawn il-hsus kibru meta s-sena l-ohra qrajt I-artikiu tieghu fuq Dun Karm. Meta wasal biex jitkellem fuq it-tabib Bonnici, siehbu ma qalx hiief xi sitt keimiet. Dawk il-keimiet meta taqrahom u tixtarrhom issib Ii kienu tassew hergin mill-qalb ta' habib. mum it-tabib Briffa m'ghadux maghna. IZda jekk miet hu, l-ghanja -31-

40 LIL RUZAR BRIFFA Miet Missier il-gbaqda, miet Bnlla t-tabib. Hekk friet I-abbar li basditna btjal berqa Wabna ulied I-Gbaqda, Missier, tlifna babib U sbetna l-meut, gbax gbamlet din is-serqa. Int mitt; gjsmek jitmermer, iida tibqa' L-kitba tiegbek, obla w tfub izjed mill-uard, Il-kliem sabib, Ru:i;ar. uarajk goad jibqa' Bib issaohar aktar nies milli sahfjart. Abna nbobbuk, ghall- gjd Ii ghamilt magbna Gbax int babbejt lill-malti, gbalkemm tabib, Goax waqqaft Gbaqda, fl-alma Mater taghna, Flimkien ma' siebbek iebor, li taghha kien babib. Missiema kbir, jekk minna l-meut firditek, T agbux, tibkix, gbax bija Ie qerditek! ciegtiu tibqa' u magtiha jibqgtiu t-tifkiriet sbieh Ii thalli gnanja ta' dik il-ghamla.. U issa btiala wirja ta' qima li1 missier il-gtjaqda taghna ktibtlu dan issunett: -32-

41 Grupp familjari tal-poeta. (Mi:r;-xellug ghal-lemin) It-tiBa Cecilja, R. Briffa, is-sin jura Louisette. (Foto. P. Valentin Barbara. O.P.)

42 B' TIFKIRA T A' HABIBI RUŻAR BRIFF A Ta' VALENTIN BARBARA, O.P. LIL Rużar Briffa mhix żmien twil li sirt nafu mill-qrib. Sibna 'l xulxin tard wisq, kif stqarr huwa nnifsu fil-poeżija tiegħu dedikata lili. Niftakar illi, daqs għaxra jew tnax-il sena ilu, kienet l-ewwel darba li waqqafcu taħt Putirjal, filwaqt li konna reġgħin lura huwa mill-isptar u jiena mill Kulleġġ ta' St. Albert, ~, b'ħajra kbira li ndewwaq il-hlewwa tal-poeżija tiegħu lit-tfal tagħna fil-klassi, kont ħeġġiġtu biex jiġbor il-poeżij i kollha tieghu u jxandarhom fi ktieb. Għadni narah jitbissem dik it-tbissima tiegħu ta' wieħed donnu aktarx qed jistħi jkel1mek, u weġibni li bosta hbieb kienu ġa talbuhielu qabli din il-ħaġa, u li xi whud minnhom wegħduh saħansitra li jeħdulu ħsieb ta' kollox huma, iżda li l-poeżiji tiegħu, fil-biċċa l-kbira tagħhom, ma kinux jidhrulu tajbin ghal idejn it-tfal, imħabba s-sentimentaliżmu tagħhom f'ċertu suġġett, u li għalhekk kien jaqta' qalbu biex jiġborhom u jxandarhom kollha. Issellimna bil-ħatfa, u bqajna sejrin għal criqna. Kemm qabel u kemm. wara din id-darba, jiena u Rużar ġie li lcqajna drabi oħra, l-aktar f'xi laqgħat ġenerali jew akkademiċi tal-ghaqda tal Kittieba. li dari kienu jsiru aktar ta' sikwit, jew f'laqgħat oħra letterarji, iżda konna għadna ma simiex nafu 'l xulxin, għad li f'dawn il-laqgħat 'l hawn u 'l hinn kont nagħmilha ta' wiċċi sfiq miegħu u bil-ħlewwa u l-imġieba kollha nissokta nsus fuqu ħalli jaqtagħha darba għal dejjem u joħroġ fi ktieb il-poeżiji tiegħu. Ma niftakarx sewwa sew x'kien li laqqagħna flimkien dak in-nhar li ġie fuqi u tani ferha billi ħabbarli li sa B-aħħar kien bi ħsiebu jaqta' x-xewqa ta' bosta minn ħbiebu.:u talabni ngħinu B-edizjoni tal-ġabra tal-poeżiji tiegħu; qalli li, minn fost dawk kollha li kienu offrewlu l-għajnuna tagħhom, huwa xeħet għajnejh fuqi ghax tal-partit. U bexxaq xofftejh fi tbissima sabiħa. Għax Rużar kien jagħmel mal-parroċċa tal-ponu Salvu tagħna tal-belt, kien iħobb ħafna l-festa ta' San Duminku, u kien miġbud ġmielu lejn l-ordni tagħna, l-ordni tar-rużarju li għalih kien imsemmi. Għalhekk, wara li wegħidcu li nidħol b'qalbi kollha għal dan ix-xogħol u nfridna, kollu ferhau mar id.;dar igħarraf lil martu illi Patri Dumnikan kien se jghinhom B-istampa tal-ktieb tal-poeżiji tiegħu. Dan kien fil-bidu ta' il-jum sewwa se,,' ma niftakrux, imma naf li kien xi ftit qabel il-għid il-kbir, għaliex wara din il-festa kien talab -33-

43 lili biex immur inberiklu jien bil-permess tal-kappillan tal-parroċċa. L-ewWel darba li, wara stedina tiegħu, mort għandu ħalli nibdew ixxoghol, sirt naf illi jekk ħafna hbieb tiegħu u tal-malti kienu ilhom iħajruh b'dan il-għan, kienet iżda martu li l-aktar waħda saħqet fuqu u, b' għira ħelwa, kienet wegħditu illi hija u mhux ħaddieħor kienet għad taħsiblu għax-xandir tal-ġabra tal-versi tiegħu. U biex tw~ttaq din il-wegħda tagħha kienet ġa marret bosta drabi miegħu l-bibljoteka Rjali biex mir-rivisti ta' l-imghoddi jiġbru flimkien il-poeżiji li jsibu, għax Rużar qatt ma żamm file tagħhom. Barra minn hekk, id-dar kienet sabet għadd ta' poeżiji oħrajn li biċċa minnhom kienu għadhom ma dehrux, miktubin fuq biċċiet ta' karti u saħansitra fuq id-dahar ta' pakketti vojta tas-sigarretti, ġabret kollox flimkien, u hadet is-sabar li tittajpja kollox. B'hekk il-mertu huwa kollu tagħha, u biss meta kienet: hejjiet il-materjal kollu aċċettat li jidħol wieħed barrani biex jissokta x-xogħol u jagħmel dak li hi minkejja tagħha ma setgħetx tagħmel. Lili, mela, kien jonqosni biss li nordna l-poeżiji kronoloġikament, indur dawra ma' l-ortografija, u nagħti daqqa ta' għajn ħafifa lejn xi forom grammatikali u sintattiċi, safejn stajt nagħmel dan mingħajr l-iċken hsara lill-ħsieb u lir-ritmu oriġinali tal-vers. 1 Iżda Rużar Briffa baqa' dejjem li kien: għall-ewwel beda jqarras wiċċu issa minn din u issa minn dik il-poeżija, u jghidli: «Din aħjar inħalluha barra, dik aħj ar ma nistampawhiex ", sakemm fl-aħħar qbadt il-karti kollha, daħħalthom fil-borża, u għidtlu bis-sħiħ: "Kollox se jidher." Huwa tbissem, mejjel waħda rasu, u qagħad minnufih. Kien imħabba f'hekk li huwa, fid-dahla tal-ktieb tiegħu, stqarr li -ma kien isir xejn kieku Patri Valentin Barbara, O.P. ma rax u għamel, biex ngħid hekk, kif seraqhomli, u mid-dlam tahom id-dawl." Miskin Rużar! Kieku qatt ċaħad xi suġġeriment milli kont nagħmillu, kieku qatt tfantas meta kont nurih il-fehma tiegħi dwar xi tibdil ċkejken! Kien iridni nirranġa kollox jien kif jidhirli l-aħjar, mingħajr anqas biss nurih, ħaġa li jiena b'xejn ma stajt noqghod għaliha u li lili kienet tkiddni wisq xħin kont inġib quddiem ghajnejja x-xejn tiegħi ħdejn il-kobor tiegħu fil-kamp poetiku. Iżda x'kobor kobor! 1 Briffa, biex jagħmel tajjeb għal xi nuqqas fil metru, kien iħobb ħafna jdaħħal l-ittra i: filbidu tal-verbi, bħal fil-verb i itkexkxet il-kotra miġmuglia fil-qrib (Wiebed Biss. p.35), itliares madwarba (Quo Vadis, p.76), itbeg!jidt mill-kerm u l-barka (Ballata, p.72), li glial dejjem itbermik u fejn itg!iaddi liajtek kollba (F'Album ta' Tfajla, p.113); xi drabi kienet taħrablu xi forma grammatika li żbaljata: Jien blialele fexxejt fl gljana (Lil GlJasfu:r Igfjanni, p.67), xi dieresi kerha fil-widna: U inoobb lilek-blialma liabbejt qatt (Tfajla, To!ilomx, p. 9), U il-papa qiegbed Ruma <Dwejjaq Missirijietna, p.67), xi sillaba nieqsa li tgħawweġ ieritmu: U tnejn, 'ma d-dell wieded (Fil-Ġnien ta' Hastings, p.86), T'inċens, u ta' xema', u ta' ward (Il-Knisja ta' ŻgOoriti, p. 108), xi sillaba oħra aktarx żejda: Ġrajja kiefra hawnhekk.( a)!nisslet (Ballata, p.72), u xi liċenżi poetiċi oħra li ma deherhx li kelli jew li stajt inneħħihomlu kollha. -34-