Luminaria Nru. 88 Marzu

Transcription

1 Luminaria Nru. 88 Marzu

2 2 Marzu 2007 Nru. 88 Luminaria GÓANDNA QADDIS MALTI Alla ares fil-ìenna a na l-maltin g andna biss qaddis wie ed! Inkunu qed niωbaljaw jekk na sbu dan. Il-Ìenna hija mimlija b Maltin u G awdxin li qed igawdu l Alla. Però Alla, filg erf tieg u, issa jrid li d-dinja kollha tag ti ie lil Dun Ìor, qassis Malti, li g all- idma tieg u ie mog ti t-titlu ta t-tieni San Pawl. Nies b al dawn jist oqqilhom l-akbar monument. Il-qaddisin ma jitwildux qaddisin, iωda isiru qaddisin. Issej a g all-qdusija hija sej a universali; kul add, ming ajr ebda eççzzjoni, huwa msejja biex ikun qaddis. Kien g alhekk li Ìesù sar bniedem, biex juri kif wie ed g andu jg ix biex jasal g arreb a ta dejjem. It-tag lim kollu ta Ìesù huwa l-programm li Alla jpo i quddiem l-umanità kollha, biex bih, min irid, jista jasal fil-glorja tal-ìenna. Dun Ìor fehem li min i obb il Alla, jag mel li jista biex addie or ukoll jasal biex i obbu. G ax abb lil Ìesù, Dun Ìor lil Ìesù tah kollox: g amel offerta ta ajtu kollha billi g aωel it-triq g as-saçerdozju. Mal-ordinazzjoni g all-ministeru tad-djakonat, Dun Ìor marad marda gravi u kul add kien qata jiesu mll-fejqan tieg u. Minkejja dan kollu, Alla tah il-fejqan. B dan, Alla wera li g al Dun Ìor kellu merfug pjan ta id kbir. Riedu jkun San Pawl ie or, benefattur kbir tal-gωejjer tag na. Fil-fatt Dun Ìor ie ordnat saçerdot fit-22 ta Diçembru Mal-ordinazzjoni tieg u Dun Ìor, im e e mill-im abba lejn Ìesù, sema l-kelmiet tal-img allem: morru... g allmu Il- rajja prinçipali li qanqlet lil Dun Ìor biex iwassal l- edukazzjoni reli juωa kienet dik il- rajja tas-sagristan li kien qed jg allem id-duttrina lit-tfal, iωda li kien qed iwassal tag lim Ωbaljat dwar Alla. Kien hawn li Dun Ìor fehem il- tie a ur enti li jibda ji bor xi uvintur u jg allimhom biex dawn, da parti tag hom, jkunu jistg u iwasslu tag lim san lit-tfal. B din ix-xewqa tbaqbaq f qalbu, Dun Ìor ta bidu g all-pro ett kbir tal-pjan ta Alla billi fil-bidu tas-sena 1907 beda jlaqqa xi uvintur f kamra çkejkna ewwa l-óamrun. Mn dak inhar sa llum diversi parroççi fet u l- bibien g al eluf u eluf ta tfal biex ikunu jistg u jiltaqg u ma Ìesù fit-tag lim tieg u. Dak li kien ried Kristu meta bag at lill-appostli tieg u jxandru l-kelma, issa kien qed ise b mod totalment did fil-gωejjer tag na, tag lim minn lajçi dedikati. Fi ftit kliem l-isem, li ftit wara ie mog ti lil din l-g aqda dida MUSEUM, kien qed ji i attwat, g ax MUSEUM hi mag mula mill-ewwel ittri tas-sentenza Latina Magister Utinam Sequatur Evangelium Universum Mundum : Mulej, kemm nixtieq li d-dinja kollha tg ix il-van elu. Jekk Malta g andha g aliex tifta ar li rjus kbar offrew diversi g ajnuniet f diversi oqsma, Dun Ìor ta lil Malta l- ajja fl-ispirtu. Ìesù, issa, permezz ta dan it-tag lim sar mag ruf iktar u ma bub iktar. Matul din il-medda ta mitt sena mit-twelid ta din l-opra providenzjali, il-bambin biss jaf kemm kienu dawk li gawdew mit-tag lim ta Dun Ìor. Dan it-tag lim sewa afna biex il-kotra tal-maltin irnexxielhom jg ixu l- ajja nisranija; o rajn bnew familji fuq is-sisien sodi tat-tag lim tal-knisja; afna b dan it-tag lim sabu xortihom, g aliex addnu t-triq tassaçerdozju jew ikkonsagraw irwie hom il Alla f xi kommunità reli juωa. Meta San Pawl, bi provideneza u bi preferenza t Alla, kien fi triqtu lejn Malta, Alla permezz tal-an lu tieg u g arrfu li: jin tie na btu ma gωira. Bit-twaqqif tas-soçjetà MuΩewmina Alla kompla juri preferenza ta m abba lejna billi bag tilna lil dan ittieni San Pawl biex jitmag na bl-ikel spiritwali tal-kelma t Alla. Mur g id lil Dun Ìor li proprju mitt sena mit-twaqqif tas-soçjetà tal-museum kellu ji i dikjarat l-ewwel qaddis Malti! Illum Dun Ìor fis-sema qed jara l Alla wiçç imb wiçç. Minn dar il-missier qed i ares lejn Malta tag na u qed jara lil u ud, boloh li huma, qed jinnamraw minn tag lim barrani, u qed iwasslu tag lim ie or. Ta dan Dun Ìor qed jiddispjaçih. Imma Dun Ìor qed ifakkarna lilna Maltin li issa t-tmun qieg ed f idejna. Huma a na li xrobna mit-tag lim tieg u, li bil-kelma, bl-eωempju, bil- ajja nisranija, g andna ng ixu l-valuri nsara u nippromvowu t-tag lim ta Ìesù. Dun Ìor qed ifakkarna li triqtna g andha tkun triqtu. Hu wkoll wasal fil-glorja tal-ìenna u issa a na g andna nimxu din it-triq, bit-tfixkil kollu li toffri l- ajja. Ilkoll kemm a na msej in g all-qdusija, u l-ewwel pass f din it-triq hija billi nag rfu l Ìesù u t-tag lim tieg u. Dun Ìor qed i e i na biex ma n allu lil add u xejn itellifna jew jaqtg alna qalbna biex ng ixu l-fidi tag na. Il-premju li akkwista Dun Ìor huwa l-istess premju li qed jistenniena. It-tfixkil li niltaqg u mieg u llum huwa l-istess tfixkil li ltaqa mieg u Dun Ìor. Imma la darba Dun Ìor, bniedem b alna, wasal fil-ìenna, jiena u inti g aliex ma naslux? Din l-okkaωjoni tal-kanonizzazzjoni ta Dun Ìor ser tkun imniωωla fil-ktieb tal-istorja tag na b ittri tad-deheb. Bniedem sempliçi, umli, li abb id-disprezzi, arab it-tlellix, ing ata g al Ìesù u wassal l-a bar it-tajba, issa qed isaltan fil-ìenna u, fuq kollox, qed jitlob g alina. Huwa g alhekk dmir tag na li f din il- rajja unika, lil Alla ng idulu: Grazzi talli tajtulna, u lilna li g adna hawn urina li min iservi lilek ma jiddispjacih qatt. Luminaria Óar a Nru. 88 Marzu 2007 It-Tnejn u G oxrin Sena Ritratt tal-faççata: Dehra ta l-artal tar-riposizzjoni (Sepulkru) fejn is-ssmu Sagrament jitpo a g all-qima tal-fidili wara l-funzjoni ta Óamis ix-xirka. (ritratt: Martin Attard 2006) Ritratti ta wara: Il-Beatu Ìor Preca ser ji i kanonizzat mill-papa Benedittu XVI fit-3 ta Ìunju 2007 fi Pjazza San Pietru, Ruma (ara Pa na 2) Rivista ta kull tliet xhur ma ru a mill-parroçça ta San Pietru u San Pawl, Nadur. Ippubblikata mill-bord Editorjali ta t id-direzzjoni tal-arçipriet Mons. Salvu Muscat. Il-fehmiet li jistqarru l-awturi u l-korrispondenti ta l-artikli li ji u ppubblikati m humiex neçessarjament dawk tal-bord Editorjali. Kull korrispondenza g andha tintbag at lill-bord Editorjali, LUMINARIA, Uffiççju Parrokkjali, Pjazza 28 ta April 1688, Nadur, NDR 103, G awdex. Tel: Stampata bl-offset, Portelli Print, Nadur, Tel: Website tal-parroçça tan-nadur:

3 Luminaria Nru. 88 Marzu Il-G id il-kbir jurina I-kobor ta Alla. Kristu reba fuq it-tbatija u l-mewt. Il-Passjoni Nirriflettu ftit. Kristu ji i tradut u me ud g all-passjoni. Kien bla tija u l-proçess li g addewh minnu kien farsa. Wara fla ellawh, libbsuh il-kuruna tax-xewk, g abbewh is-salib u fuq il-golgota sallbuh. Fil-passjoni ta Kristu naraw kemm il-bniedem huwa egoist. Dawk I-idejn ta Kristu li g amlu tant id sfaw imtaqqbin bl-imsiemer. Kristu ma g amilx lief id u sadanittant kien hemm min ried je les minnu. G alhekk fil-ìimg a l-kbira nistag bu u ng idu: Imma x kienet ir-ra uni l-g ala kien hemm min adha kontra Ìesù? Hija bla dubju ta xejn is-suppervja tal-bniedem li trid tg addi tieg u u lest li jkisser kull xorta ta reωistenza. Il-qalb tal-bniedem ma tafx biωωejjed u g alhekk Ìesù trattawh qisu kienu xi g adu tal-poplu. B dan ir-ra unament naslu qisna biex nag tu xi tort lillpoplu Lhudi. Ni u qisna ttentati biex ng idu: Dan il-poplu kemm tratta aωin lil Ìesù. Dan ir-ra unament huwa falz. L-ewwelnett ma kienx il-poplu Lhudi kollu li adha Ìesù. U t-tieninett Ìesù miet min abba d-dnub tal-dinja. Infatti San Fran isk t Assisi b ton mill-aktar sempliçi u profond, jg idilna: U ma humiex ix-xjaten li sallbuh imma mag hom int sallabtu u g adek issallbu, int u tithenna fil-vizzju u fiddnub (Admonitio 5, 3). Nistg u nkomplu nisatg bu kemm il-kotra, inkluωi s-suldati Rumani, imxew b kefrija ma Ìesù. Immaltrattawh, sawtuh u sallbuh. Din l-istorja ta mo qrija hija parti mill-istorja talbniedem. Il-kampijiet tal-konçentrament tan-nazi huma biωωejjed biex ifakkruna kemm il-bniedem jasal biex jimxi b kefrija ma addie or. G alhekk fil-ìimg a l-kbira naraw il-kefrija tal-bniedem u sitwazzjonijiet koroh li jista jg addi minnhom. Donnu Alla telaq lil Ìesù f idejn il-poplu u fil-passjoni kien assenti. Ìesù g adda minn din l-esperjenza, tant li g ajjat minn fuq is-salib: Alla tieg i, Alla tieg i g aliex tlaqtni. Fil-passjoni ta Ìesù naraw fejn jista jasal il-bniedem. U x in Ìesù tniωωel minn fuq is-salib afna asbu li l-istorja ta Ìesù kienet wa da konkluωa u li g addiet. Irra unaw li kieku kien verament l-iben ta Alla kien isalva lilu nnifsu u ma jg addix minn dawk it-tbatijiet. Dan huwa r-ra unament tal-bniedem. IΩda t-toroq ta Alla ma jixbhux lil dawk tal-bnedmin. L-G id Ìesù fit-tielet jum qam minn bejn l-imwiet glorjuω biex ma jmutx aktar. Filwaqt li fil-ìimg a l-kbira naraw il- ruxija tal-bniedem, fil-g id naraw il-qawwa rebbie a ta Alla. Waqt il-passjoni Alla donnu b al in eba, filwaqt li fl-g id ilqawwa tieg u tidher setg ana u l fuq mill-mewt u t-tbatija. Mid-deni Alla jo ro il- id Mill-passjoni ta Kristu nie du diversi tag limiet. Ûgur li wa da minnhom hija li mit-ta wid tal-bniedem Alla jo ro il- id. Fil-passjoni l-g edewwa ta Ìesù asbu li reb ulu u dak li g amlu matulha kien negattiv. IΩda l-qawwa ta Alla ar et il- id minn dan billi Sidna Ìesù Kristu qam mill-mewt. Fid-dinja hawn bosta wejje li g an-natura umana jidhru negattivi. Dawn huma t-tbatijiet, il-mard, in-nuqqas ta ftehim, inkwiet, tradimenti kif ukoll kull xorta ta dnubiet. Dawn jistg u jew iqarbuna lejn Alla jew ibeg duna minnu. Fil-passjoni nilm u kif Sidna Ìesù Kristu ab ru u fost dawk il- wejje negattivi kollha. Bata fis-skiet, b al aruf ma feta x fommu u dan g amlu b im abba kbira. G allegoiωmu u l-vjolenza ta dawk li adu sehem fil-passjoni Ìesù wie eb b im abba kbira. Jekk irridu nikbru fil- ajja spiritwali rridu nie du kollox minn idejn Alla b fidi kbira. Infatti Kristu ra fil-passjoni r-rieda ta Alla. Anki a na f kull a a negattiva g andna naraw l-id ta Alla. It-tbatija ma hijiex pjaçevoli u g alhekk niddejqu biha. IΩda meta nimxu bis-salib ma Kristu, bi Kristu, u fi Kristu inkunu nissie bu fil-misteru ta I-G id. Kristu bata bis-s i iωda fit-tielet jum qam minn bejn l-imwiet glorjuω. Ma hemmx fidwa ming ajr id-demm Fil-G id naraw lil Kristu glorjuω u rebbie. G alhekk id-demm li xerred fil-ìimg a l-kbira ma huwiex g alxejn. Bih fdiena mill-mewt u d-dnub. U a na, jekk irridu nag mlu l- id, irridu nimxu fuq il-passi tieg u. InΩommu f mo na li ma hemmx fidwa ming ajr it-tbatija u ming ajr tixrid ta demm. B tixrid ta demm hawnhekk qieg ed nifhem is-sagrifiççju li jkollna nag mlu. IΩda ta min jiftakar li s-sagrifiççju mag mul qrib ta Kristu j alli bosta frott li Alla biss jafu. InΩommu f mo na li hekk jew hekk irridu nbatu: sewwa jekk nimxu wara Kristu u sewwa mbeg din minnu. IΩda hemm differenza: Issagrifiççju mag mul qrib Kristu j alli l-frott filwaqt it-tbatijiet il bog od minn Kristu ser j allu biss vojt u nuqqas ta paçi. B dan il-mod it-tifsira profonda ta dawn il-festi g andha messa g as-sena kollha. Nixtiequ l-g id it-tajjeb lill-qarrejja kollha Il-Bord Editorjali

4 4 Marzu 2007 Nru. 88 Luminaria Meta wie ed jisma bil-kelma nien dritt g andu jg addi minn quddiem mo u dak l-imkien sabi, li jhennik u li jpaxxik t ares biss lejh. U dan g aliex il- nien minnu nnifsu g andu jkun mimli b afna u afna xtieli u fjuri ta lwien differenti ikan u ma xulxin maω- Ωiffa elwa. U l-effett ta dawn il-fjuri kollha, hemm imbag ad ir-ri a li thennik ixxomma. Mhux biss, imma l-istess ward wkoll ikunu ta g amliet u qisien differenti minn xulxin. Il- nien g alhekk ma g andu qatt jo loq id-dwejjaq u l-qtig il-qalb, g aliex minnu nnifsu huwa mkien ta fer, hena u ser an. Fil- nien Fost il- onna li tassew kienu g a eb g as-sbu ija unika tag hom, kienu dawk tal-babilonja, imsej in il- hanging gardens. U dawn il- onna ew mibnija qalb ix-xmajjar Ewfrat u Tigris. G aliex biex wie ed ikollu l- nien aj, nadif u sabi bilfors li jrid ikun hemm l-ilma. Jiena na seb bil-qawwa kollha li teωisti rabta soda bejn il-kelma nien u enna. Sewwa li nibda biex ng id li l-ilsna semiti jorbtu u jargumentaw dejjem fuq il-konsonanti. G alihom il-vokali ftit huma importanti. Issa dawn iω-ωew kelmiet, nien u enna, g andhom l-istess konsonanti; u fit-tnejn il-konsonanti n hija mtennija. Mela hekk kif il- nien huwa mkien ta l-hena, ser an, mistrie u paçi, xejn anqas hija l- enna: il-post tal-fer, tal-kuntentezza u tat-tgawdija dejjiema. A na ng idu enna ta l-art, ji ifieri sab ilg axqa tieg u, kulma xtaq qieg ed g andu. Meta Alla alaq il-bniedem, Alla ried iqieg du fil-milja tal-fer u l-paçi. Ma jkun jonqsu xejn. G alhekk Alla g aωillu nien u qieg du o fih. U l-mulej Alla a lill-bniedem u qieg du fil- nien ta l-g eden (Ìen 2, 15). G allewwel bniedem, il- nien li qieg du o fih Alla, kien il- Ìenna ta din l-art. Imbag ad il-kapitlu tlieta tal-ìenesi jirrakkonta l- waqg a tal-bniedem fid-dnub. U din ix-xena tkompli sse kollha fil- nien, mela fl-imkien tat-tgawdija. U l-mulej Alla sejja lil Adam u staqsieh: Fejn int? U dak wie eb: Smajt ossok fil- nien (Ìen 3, 9). U r-riωultat tad-dnub kien li Alla keçça il barra mill- nien lil Adam u lil martu Eva. U are lill-bniedem, u qieg ed ilkerubini in-na a tal-lvant tal- nien ta l-g eden (Ìen 3, 24). Dan kien ifisser g alhekk il-kastig: il-bniedem tilef is-sbu ija u l-hena ta qalbu g aliex issa kien qieg ed barra mill- nien. Sens metaforiku u allegoriku Il-profeti wkoll jaqbdu l-kelma nien u dan biex juωawha fis-sens ta fer u milja. Aktar u aktar meta dawn il-bnedmin jitkellmu mill- nien tal-g eden. U bir-ra un. Hekk Isaija ixebbah lil kull min jag mel karità mal-proxxmu tieg u ma nien: Int tkun b al nien bis-saqwi, b al g ajn ta ilma ma jonqos qatt (Is 58, 11b). L-istess EΩekjel, biex jg allem li l-bniedem qabel ma dineb u kisirha ma Alla ma kien jonqsu xejn, isemmi l-g eden b ala l- nien ta Alla. O bniedem, fl-g eden, il- nien ta Alla, kont imdawwar b kull xorta ta a ar prezzjuω, sardju, topazju, djamant, krisotlu, oniçi, djaspru, Ωaffir, rubin, Ωmerald (EΩk 28, 13). U jer a : Ma kien hemm ebda çedru b alu fi nien Alla: ebda si ra fi nien Alla ma kienet tla aq mieg u fi mielha. Jien sebba tu bil-kotra ta frig etu, u g eru g alih is-si ar kollha ta l-g eden, li kienu fi nien Alla (EΩk 31, 8-9). Il-profeta Ìoel, meta jniedi Jum il- Mulej, jistqarr li qabel dan il-jum, il-pajjiω kien tassew sabi, miωg ud b kull xorta ta g ana: Quddiemu l- pajjiω qisu l- nien ta l-g eden, warajk ikun deωert bla ajja (Ìl 2, 3). Ìwanni u l- nien Din l-ideja ta nien, b dak kollu li hemm marbut mieg u, mela l-fer, il- ajja u s-ser an, g alkemm indirettament, ifissirha sewwa afna Ìwanni l- Evan elista. Dan g aliex Ìwanni biss jg id fejn sallbu lil Ìesù kien hemm nien, u f dan il- nien kien hemm qabar did li fih kienu g adhom ma difnu lil add (Ìw 19, 41). Interessanti, g aliex il-kelma nien, Ìwanni jag mel uωu minnha mill-bidu tal- rajja tal-passjoni, sakemm tispiçça. Mela mill-ìnien taω-ûebbu saddifna tieg u fil-qabar. G alhekk bosta missirijiet tal- Knisja, fl-ese eωi tag hom, jaraw tipolo ija f waqtha bejn il- nien ta l-g eden, il-ìnien taω-ûebbu u dak ta dejn il-qabar. Punt ie or li jkompli jg inna biex nifhmu a jar ittifsira s i a marbuta mal- nien hija t-tipolo ija bejn Adam-Kristu. U dan g aliex il- nien sar o ett komuni g al dawn iω-ωew persuna i. Fl-a ar mill-a ar kien San Pawl stess li kixef din it-tipolo ija: G ax kif bid-diωubbidjenza ta bniedem wie ed il- afna saru midinbin, hekk ukoll bl-ubbidjenza ta wie ed il- afna jsiru usti (Rum 5, 19). Missirijiet il-knisja Hekk jg allem San Çirillu, Isqof ta Ìerusalemm dwar il- nien. Ta min jiftakar li fil-katekeωi tieg u, li saret fil-baωilika tal-qabar ta Kristu lill-katekumeni, Çirillu jwassal tag rif sabi dwar il- nien li fih kien hemm qabar did, fejn Ìesù ie mqieg ed. Çirillu jag mel ukoll referenza g al dak li kien fadal mill- nien ta dejn il-kalvarju. Probabilment dan kien qieg ed jarah im arbat u mitluq, min abba l- erba

5 Luminaria Nru. 88 Marzu li kien Ωera warajh l-imperatur Adrijanu fis-sena 135 wara Kristu. Qaddis ie or li tkellem mill- nien kien San Çirillu, Isqof ta Lixandra. Dan ukoll, fil-kummentarju tieg u fl-evan elju ta San Ìwann, jinsisti fuq is-simboliωmu tal- nien. Dawn huma Ωew sinjali fl-istorja tassalvazzjoni. G aliex hekk kif fil- nien tal-g eden Adam da al il-bidu tad-dwejjaq u l-mewt tag na, hekk ukoll il- nien ta dejn il-qabar huwa l-bidu talfer did u qawmien dejjiem. Ni u g aω-ωminijiet tan-nofs u hawn jaqbeω bilqawwa San Tumas minn Akwinu. Fil-Kapitlu 18 talkummentarju tieg u g al San Ìwann, Tumas jara rabta s i a ma l-istorja tas-salvazzjoni. Il-bidu u l- g eluq ta din l-istorja qaddisa saru o nien partikulari u mag Ωul. Imbag ad g all-kapitlu 19, 41 Tumas ikompli: Kristu ie maqbud fil- nien, sofra fil- nien u ie midfun ukoll fil- nien. Dan g alhekk ifisser li a na ni u me lusa bil-qawwa tal-passjoni, mewt u qawmien tieg u mid-dnub li Adam b effa wettaq fil- nien: Christo in horto captus et in horto passus et in horto sepultus fuit. Fil- nien wie ed dejjem isib il- ajja, is-sabi ; hekk ukoll il-qabar ta Ìesù li kien o nien; dan kellu jkun qabar aj, qabar miftu, qabar dejjem sabi. Huwa l-uniku qabar fid-dinja kollha ta din ix-xorta. G aliex fil-waqt li quddiem çerti qobra wie ed jibωa u jibqa wieqaf issummat, meta tid ol fil-qabar miftu ta Ìesù tinωel g arkubbtejk, instantanjament tibda tbus dik l-ir ama tieg u. Din hija esperjenza mhux biss tieg i imma ta eluf u eluf ta pellegrini li g al snin twal rajthom hemm quddiem il-qabar glorjuω ta Ìesù. L-omelija ta Sibt il-g id F omelija antika fuq is-sibt qaddis tal-g id il-kbir, l-awtur tag ha isemmi kemm il- nien tal-ìetsemani kif ukoll dak fejn indifen Ìesù. Dan ifisser li dan ilkittieb irrifletta afna dwar dak li kiteb Ìwanni fl- Evan elju tieg u, dejjem dwar il- nien. Min abba fik jien li jien og la mis-smewwiet, inωilt fl-art, anzi sa qieg l-art; min abba fik, ja bniedem, jien sirt qisni bniedem bla sa a li g andu friexu fost il-mejtin; inti ri t mill- nien, u jien min abba fik itte idt minn o nien, ing atajt f idejn il-lhud u ssallabt qrib nien. Din l-omelija tkompli: Jien irqadt fuq is-salib u lanza nifditli enbi; dan ukoll min abba fik, g ax inti rqadt fil- nien u enbek infeta biex minnu ar et Eva. Issa enbi fejjaq lil enbek, ir-raqda tieg i fil- nien qajmitek mill-irqad tieg ek f art l-imwiet. Imbag ad il-kittieb ikompli bir-riferenzi tieg u g all-ewwel dnub: Qum, nitilqu minn hawn. Il-g adu ag lek to ro mill-g eden; imma jien se nqieg dek mhux fi nien ta l-art, imma fuq tron fis-sema. Ilg adu firdek minn si ra li kienet f nofs il- nien u din biss xbieha tal- ajja; imma ara, jien il- ajja issa ninsab a a wa da mieg ek. Jien ejjejtlek it-tron tal-kerubini; dawk li se jwassluk hemm huma lesti u qeg din jistennewk. Bnejtlek il-post fejn se toqg od; g andek l-ikel im ejji; it-tinda tieg ek mg ammra u mωejna. Si ra f nofs il-ìnien Meta Ìwanni jiddeskrivi l-kruçifissjoni ta Ìesù iωid dettal kollu kemm hu tieg u biss u wa du. Hemm huma sallbuh ma tnejn o ra, wie ed kull na a, u Ìesù fin-nofs (Ìw 19, 18). Il-kliem fin-nofs ifakkar Ωgur f Ìenesi 3,2 fejn insibu miktub li s-si ra tal- ajja kienet im awwla fin-nofs tal- nien. Is-salib g alhekk sar is-si ra l- dida tal- ajja. Il-g adu li reba na minn fuq is-si ra ol- nien, issa ie mirbu minn fuq si ra o ra fin-nofs. G alhekk lil din is-si ra speçjali tassew jixirqulha kliem il-ktieb ta l-g erf: Imbierka l-g uda li biha ssir is-sewwa (G erf 14, 7). IΩda meta wie ed ja seb fil-fond dwar dawn iω- Ωew onna speçjali fil-g an tag hom, jara iva xebh bejniethom, imma jara wkoll differenzi kbar. Fil- nien tal-ìenesi, Alla g amel il-mara g al Adam, fl- Evan elju ta Ìwanni, huwa Adam il- did li alaq ilmara. F Ìenesi 2, 18 il-kreatura li sawwar Alla saret l-g arusa t Adam, u aktar il quddiem hija ti i msej a mara. Il-mara li inti tajtni g al mieg i (Ìen 3, 12). F ri lejn is-salib, Marija ti i msejj a mara u omm. Hija wildet iben li kellu jkun it-tip ta l-umanità l- dida. L-Evan elista Luqa jorbot il-kliem nien u enna flimkien. Ìesù minn fuq is-salib li kien fil-qrib tal- nien, jifta fommu g ax-xewqa tal- alliel it-tajjeb u jg idlu: Tassew ng idlek, illum tkun fil-ìenna mieg i (Lq 23, 42). Website tal-parrocca tan-nadur: MuΩew Marittimu Kelinu Grima Triq il-kappillan, Nadur Tel: Miftu : mit-tnejn sas-sibt 9.00a.m p.m. G al aktar informazzjoni ara l-website tal-parroçça.

6 6 Marzu 2007 Nru. 88 Luminaria MARIJA DESOLATA Ix-xena ta dan il-jum, li hu ç-çentru tas-sekoli kollha, issa waslet fi tmiemha. G aldaqstant ix-xemx ar et mill-eklissi tag ha, issa li kompliet id-dover tag ha, ji ifieri li tg arraf l-ikbar orrur li qatt ara fid-dinja: L- Iben t Alla maqtul millbnedmin. Tfaçça wkoll il-qamar sabi u mimli ta l-g id, çar u jiddi qalb il-kwiekeb sabiex jg arraf lill-bnedmin illi s-sagrifiççju tas-salib ipplaka l-ìustizzja Divina u d-dinja tinsab mifdija. Iva spiççat sa fla ar it-tra edja ta fuq il-muntanja tal-kalvarju, spiçça wkoll dak it-tixrid tad-demm tal-martri tal- Golgota. Marija Santissima rat il- ebla kbira talqabar ta bilha l-o ett ta qalbha g al kollox. L- a ar strofa ta kurunella li ommi g allmitni ng id ta kull nhar ta Ìimg a fil- in tat-tlieta ta wara nofs in-nhar tg id hekk: Lil binha niωωluh fil-qabar G al tant biki u g al tant hemm G all-u ig li g andha f qalbha Qalbha baqg et hemm! Veru, Marija Santissima alliet qalbha hemm filqabar ta binha Ìesù. Marija titlaq minn dejn il-qabar ta binha Gesù Issa li l- in beda jag mel mielu u b al beda jraxxax id-dlam, Ìwanni, im olli minn Ìesù stess b ala iben ta Marija, kif qalbu kienet mimlija b duluri kbar, jersaq lejn Marija u bil-kalma, b serenità u l-qima kollha jg idilha li kien wasal il- in li jirritornaw lejn darhom. Malli Marija semg et dan il-kliem bdiet t addan kif tista l- ebla talqabar ta l-g aωiω binha u waqt li tirrakkomanda l Binha lill-etern Missier, hija t alli l-qabar u tibda t-triq tag ha lura lejn Ìerusalemm. Hekk kif Marija b qalbha maqsuma t alli l-qabar talma bub Binha, hi jkollha ter a tg addi minn quddiem is-salib li fuqu ie maqtul, u hekk ter a tara quddiem g ajnejha dak il-patibolu li fuqu miet, imçappas bid-demm tal-ma bub Iben tag ha. X dulur kbir re g et arbet Marija dak il- in! Hija bdiet i ib quddiem g ajnejha t liema avveliment u g ajb kienet is-sentenza tal-mewt ta Binha: tant li hemm miktub fil-ktieb t a d - D e w t e r o n o m j u : Ikun mis ut dak ilbniedem li ji i mdendel mas-salib (1, 23). Marija, g alkemm qalbha maqsuma, f din id-dehra tas-salib ta Binha tara fih il- id kbir li d-dinja marret tirçievi minnu. Is-salib jinsab barra mill-belt, u barra il- itan, dan sabiex kul add jista jifhem li s-sagrifiççju sar g al kul add. U waqt li xi w ud mill-bnedmin jiddisprezzaw il-fidwa, li saret permezz ta dan l-imqaddes Salib, b kull xorta ta g amil aωin tag hom, u jinsew ukoll kemm sofriet g alina din il-ver ni mbierka, Hi tadura s-salib b ala o ett ta konsolazzjoni g ad-dinja. U tikkonsla x in tiftakar illi Ìesù Binha, permezz ta dan is-salib illi fuqu ie mdendel, reba g al dejjem l-infern, feta il- enna lillbnedmin li g alihom kienet mag luqa u reba l-erwie tal-bnedmin. Marija t alli l-kalvarju fi triqitha lejn Ìerusalemm Issa Marija t alli l-kalvarju u tibda mixja lejn il-belt ta Ìerusalemm. Mhux iωjed minn g axar sig at ilu, Marija kienet g addejja tikkompanja lill-iben tag ha mg obbi bis-salib mill-istess triqat: g alhekk l-istess tbajja tad-demm li g adu i ammar fl-art, u l-istess postijiet ag lu lil Marija tieqaf u b mog drija kbira toqg od tikkontemplahom. Min ma bekiex, jg id San Bernard g al din il- a a hekk kbira? Bkew in-nies kollha mag ha, anzi jωid jg id San Bernard, g al din ix-xena li issa sabet ru ha fiha Marija f nofs it-toroq ta Ìerusalem, ji ifieri kull fejn t ares ma tilma x a o ra, lief postijiet u o etti relatati mal-passjoni u l-mewt ta l-g aωiω Binha,

7 Luminaria Nru. 88 Marzu bkew ukoll dawk l-g ajnejn li qatt ma xerrdu dmug. Hawn Marija bdiet tiftakar u ib quddiem g ajnejha illi kwaωi anqas g adha g addiet img a, illi l-iben tag ha kien g addej minn dawn it-triqat fost l-g ajjat u l-fer talpoplu, u issa min abba l-g ira tag hom jinsab maqtul. X memorji kiefra kellha tg addi minnhom Marija fidda la tag ha fil-belt ingrata ta Ìerusalemm. Issa li waslet Ìerusalemm, Marija bdiet i ib quddiem g ajnejha wie ed mill-istess ma bubin tieg u li flok ma qabeω g alih, ittradieh! Kif kellu l- ila u l-ardi, bdiet tg id Marija bejna u bejn ru ha, li jasal jag mel tradiment b al dak? Belt ingrata, patrija g aωiωa talma bub Iben tieg i, kif qatt stajt tasal f eççess ta ruxija hekk kbira? X kien baqag lu l-iben tieg i jag mel iωjed g alik u m g amlux? U hawn Marija tilma dik il-belt ingrata, il-belt li rat tant benefiççji mill-g aωiω Binha, imçappsa bid-demm prezzjosissimu tieg u u mirfus ta t is-saqajn. MARIJA GÓAND ÌWANNI Filwaqt li issa kien dalam g al kollox u beda die el il-lejl, Ìwanni kif kien imwissi mill-img allem tieg u li kellu jie u kura ta Marija, dak il- in stess huwa adha g andu. G alkemm Marija adet gost li iet milqug a fid-dar ta Ìwanni b ala dixxiplu ma bub ta Ìesù, u minn Ìesù nnifsu m olli b ala iben adottiv tag ha; iωda oh x differenza sabet ru ha fiha Marija, meta t ares lejn Ìwanni! Meta t ares lejn wiçç Marija Maddalena u lejn wiçç dawk in-nisa twajba l-o ra li kienu hemm mag ha! Tara wiçç Ìwanni jesprimi d-dispjaçir li g andu f qalbu; tara wiçç Marija Maddalena mimli kollu bid-dmug ta m abba; hekk ukoll tilma f wiçç il- bieb nisa twajba li kienu hemm mag ha. Hawn Marija bdiet i ib quddiem g ajnejha dak ilmument illi fih l-iben tag ha mar jirrakkomanda lil Ìwanni b dik il-kelma mara. Jg id wie ed g aref illi Ìesù dak il- in lill Marija sej ilha mara sabiex ma jkomplix ikabbrilha d-duluri ta qalbha b dak l-isem elu ta Omm. U hemm min hu tal-fehma wkoll li Ìesù g amel hekk forsi sabiex Marija ma ti ix insolentata minn afna Lhud hemm preωenti meta jsiru jafu li hija ommu. Ekku Marija issa fid-dar ta Ìwanni bdiet i ib quddiem g ajnejha li hija g andha Ωew ulied: l-ewwel huwa n-nazzarenu Ìesù u t-tieni huwa Ìwanni li jinsab proprju quddiemha u li jirrapreωenta l-umanità kollha. F dik il- emda ta dak il-lejl tassew diffiçli g all-qalb tenera ta Marija b ala Omm Ìesù, bdew g addejjin mill-menti tag ha l-virtujiet ta Binha Ìesù, li ma nistg u qatt nipparagonawhom la ma ta l-an li lanqas ma talbnedmin g ax Ìesù ma kienx biss bniedem imma wkoll Alla. Dawn l-affarijiet kollha nisslu f Marija veru martirju tal-qalb. G aldaqstant g andna nifhmu li Marija adet flispirtu tag ha ewwa darha l-passjoni u t-tbatijiet ta Binha, u hawn ma bdietx tag mel a o ra lief i ib filfantasija tag ha t-tbatijiet u s-sofferenzi tal-ma bub Iben tag ha. U ara kif id-dulluvju universali tad-dinja dam ma l-erbg in urnata s a bla ma qat xejn, hekk ukoll l- g ajnejn ta Marija marru jxerrdu ammont konsiderevoli ta dmug f dawn l-erbg in sieg a illi l-iben tag ha dam fil-qabar. Ir-ru sabi a ta Marija, li kienet dejjem imsebb a, issa kull wa da mit-tliet potenzi tag ha (tar-ru ta Marija): il-memorja, l-intellett u l-volontà, kellha l-musmar partikulari apposta g aliha, a a li min abba fiha Marija sofriet afna. Hekk il-memorja tag ha kienet issa feruta mit-tifkiriet l-aktar kiefra, il- isem adorabbli ta Binha kollu dmija, u l-wiçç adorabbli tieg u, li jifforma l-g axqa tal-qaddisin fis-sema, imben el bid-daqqiet u bis-swat, il-libsa tieg u maqsuma f erba bçejjeç, Binha Ìesù mejjet fi danha, il-qabar, it-trasport g ad-difna;... l- intellett tag ha kien mi bud minn motivi l-aktar qawwija ta mog drija l-aktar tenera lejh, u l-voluntà tag ha kienet tassew feruta minn atti kontinwi ta m abba flimkien ma l-istess duluri tag ha b ala omm. U tant kienu kbar dawn id-duluri illi binha Ìesù biss seta jkun jaf, g ax Hu biss seta jippenetra l-qalb ta ommu Marija, u g aldaqstant huwa proprju hawnhekk li Marija marret tie u t-titlu kbir ta Sultana tal-martri. Dan it-titlu huwa ta pre ju kbir g al Marija u jixirqilha li tkun imsejj a b dan ittitlu, g ax it-tbatijiet u d-duluri tag ha huma akbar minn ta kul add. Infatti x kien l-o ett tal-martirju ta Marija, jekk mhux Binha Ìesù u l-iben t Alla fl-istess in? Min ma jafx li Ìesù huwa s-sultan tal-martri, u li dan it-titlu huwa ta glorja kbira g alih? Mela kif Ìesù kien l-o ett tal-martirju ta Marija billi qasmet mieg u l-istess tbatijiet b ala Binha, hekk ukoll tmur tgawdi l-glorja tat-titlu ta Sultana tal-martri. U kif Ìesù b ala bniedem per eççellenza bata aktar minn kul add, hekk ukoll Marija, b ala mara singulari u Omm Alla fl-istess in, g addiet lil kul add fid-duluri tag ha. F wa da mill-priedki tieg u, San Bernard jg id li d-dulur ta Marija kien kollu kemm hu martirju tal-qalb, skond il-kliem ta Xmun il-profeta: Inti wkoll, sejf jinfidlek ru ek (Lq 2, 35). G al servizz komplut ta funerali, serra mo ok u çempel f kull in tal- urnata (anke bil-lejl) lil John Attard (ta Duminku) Triq it-ti rija, Nadur fuq Tel. No: jew Mobile: Prezzijiet moderati afna fuq twiebet importati minn barra

8 8 Marzu 2007 Nru. 88 Luminaria Il-pjagi kollha li kellu Ìesù mxerrdin ma ismu kollu kienu kollha mi bura fil-qalb l-aktar tenera u sensibbli ta Marija, u dawn marru jifformaw dulur bla qies fir-ru desolata tag ha. Jg idulna l-g orrief tal-knisja illi d- duluri kollha li sofriet Marija fil-qalb bla tebg a tag ha g addew kollha mir-ru innoçenti u qaddisa tag ha, g aliex il-qalb hija s-sedja tar-ru. X lejl kien dan g al Marija! Issa li l-lejl kien da al mielu, Marija xorta ma tistax tag laq g ajn ma g ajn min abba l-impressjonijiet kbar tag ha fuq il-mewt tal-ma bub Iben tag ha. Hekk hija bdiet tist ajjel li qieg da wieqfa ma enb Binha msallab u agonizzant f ba ar ta disprezz u ta u ig l-aktar kbir jg id l-a ar seba kelmiet; u bihom jitlob g all-ma fra ta dawk li sallbuh; iwieg ed solennement il- enna lill- alliel ikkonvertit; jg idilha biex tie u b iben tag ha lil Ìwanni u lil Ìwanni jg idlu biex jie u lilha b omm tieg u, jg id lil Missier Etern Tieg u: Eli. Eli, lamma sabachtani? li tfisser: Alla tieg i, Alla tieg i, g aliex tlaqtni? ; jg id ilkelmiet G andi l-g atx u g al dawn il-kelmiet tist ajjel li qieg da tara suldat iqieg ed max-xofftejn ta Binha Ìesù sponωa bil- all; jg id il-kelmiet: Kollox mitmum ; tist ajjel li qeg da tisma l-binha l-ma bub jg id b le en g oli: Missier, f idejk ner i l-ispirtu tieg i, u tarah ibaxxi rasu u jmut. Imbag ad Marija desolata bdiet i ib quddiem g ajnejha dak kollu li ara mal-mewt ta binha; dalma tax-xemx, konfuωjoni min abba t-terremot li g amel, g ajat ta dawk in-nies hemm preωenti u jirritornaw lejn djarhom i abbtu fuq sidirhom... X lejl kien dak g al Marija Santissima!. Talba f ie il-ver ni Santissima Desolata Sliem g alik Marija bid-duluri mimlija, Ìesù Kurçifiss mieg ek. Hu ta min jit assrek fost in-nisa, u ta min jit assar il-frott imbierek tal- uf tieg ek Ìesù. Qaddisa Marija, Omm ta Ìesù mislub g alina: lilna li sallabna l-iben tieg ek, dmug ta ndiema ag tina, issa u fis-sieg a tal-mewt tag na. Amen. (Din it-talba iet approvata mill-papa Piju IV b degriet tat-23 ta Diçembru 1847 u rabat mag ha anke xi indul enzi.) MARIJA U S-SIBT IMQADDES L-g ada tal-ìimg a l-kbira, Marija tg addi l-jum tas- Sibt fis-skiet. Hu g alija jum ta niket kbir. Hu l-uniku jum li Marija tg ix b Ìesù mejjet, g ax il-jum tas-sibt kien l-uniku jum li fih Ìesù kien mejjet. Hekk Marija kellha tg addi dak il-jum tas-sibt mqaddes imça da minn Binha Ìesù. Mimlija niket b dak li ara lil Binha Ìesù fil-jum tal-ìimg a, iωda hija wkoll mimlija tama li sa jfe Óadd il-g id, Jum il-qawmien Tieg u mll-mewt. Wara d-difna ta Ìesù fil-qabar, waqg et dalma fuq id-dinja u l-fidi intfiet fil-qlub tal-bnedmin. Ólief f persuna wa da. Marija biss Ωammet f qalbha l-fidi, t e e u tbaqbaq. Ir-ri tal-golgota tefa l-imsieba kollha. Il-musbie tag ha biss baqa jixg el. Matul iljum tas-sibt, Marija biss baqg et bil-musbie jixg el f idejha, bil-fidi t e e f qalbha. Hekk fil-jum kbir tas- Sibt, Marija hija l-persuna çentrali, hi l-protoganista, g alkemm hija aktar siekta. Hekk nistg u ng idu li waqt li Kristu huwa ç-çentru tal-festa ta l-g id, Marija hija ç- çentru tal-v ili ta l-g id. Hekk l-imqaddsa Marija hija l-mara tas-sibt Imqaddes. G al din ir-ra uni, sa minn Ωminijiet imbeg da, il-jum tas-sibt tradizzjonalment ie assoçjat b venerazzjoni speçjali ma Marija. Tant li anke fil-litur ija tas-sig at, mag ruf aktar b ala l-uffizzju Divin, insibu it-tifkira tal-ver ni Mqaddsa Marija f Jum is-sibt. Marija biss abret fiha l-fidi tal-knisja kollha f dan il-jum tas-sibt Imqaddes; hi l-unika kuntatt mas-sema; Hi biss ippreservat lid-dinja mill- black-out tra iku talgrazzja. Hekk Hi biss tista tmexxi l-passi tag na lejn id-dawl ta l-g id il-kbir, g ax Hi biss ejjiet ru ha biex tiltaqa ma Binha rxuxtat. Issa g idilna, O Marija tas-sibt Imqaddes: Liema libsa ilbist, liema sandli afif xeddejt, biex tmur t affef biex tiltaqa ma Ibnek imqajjem millmewt? Liema kliem ta m abba bdejt t ammem f mo ok biex tg idhomlu f nifs wie ed malli jidher quddiemek? Nitolbu lil Marija tg inna nifhmu: Li ma hemmx salib li ma jinbidilx fi glorja; b alma l-ìimg a l-kbira nbidlet fl-g id il-kbir. Li ma hemmx salib li jibqa g al dejjem; kull salib hu biss g al ftit taω-ωmien. Li ma hemmx diqa li ma tinbidilx fi tbissima. Li ma hemmx dnub li ma jin afirx. Li ma hemmx qabar li l- ebla tieg u ma titgerbibx u titne a. Li l-ilbies iswed tal-vistu g ad jinbidel f ilbies ta festa. Li l-a ar noti l-aktar tra içi jinbidlu f Ωifna ferrie a. Li t-tokki tal-funeral jinbidlu f moti ta fer. Li l-kant funebri jinbidel fl-allelulja ta l-g id. Marija, Mara tal-velja ta Sibt il-g id: Óejji lilna wkoll g al-laqg a ma Kristu Rxuxtat. Qanqal fina l- erqa biex inkunu fuq ix-xwiek alli niltaqg u mieg u f Óadd il-g id. Libbisna l-libsa l-bajda tat-tie (il-libsa talgrazzja). Oqg od dejna biex nishru u nistennewh ji i. U biex is-sig at li baqa ma narawhomx twal, ejja nag mlu prova tal-kant. G ax hawnhekk, donnhom is-sig at ma jibbastawx jg addu! (Dawn l-a ar ftit sibijiet huma me uda mill-ktieb ta l- Isqof Don Tonino Bello Maria Donna dei nostri giorni ).

9 Luminaria Nru. 88 Marzu Dun Ìor u ç-çentinarju L-atmosfera kienet varment sabi a. Is-Sojetà n abret kollha fil-kon-katidral ta San wann biex trodd ajr lil Alla flokkaωjoni ta l-ewwel çentinarju mill-ftu ta l-ewwel qasam tal-museum fil-óamrun. U waqt li konna qed nistennew biex tibda l-quddiesa ta l-okkaωjoni ççelebrata minn l-e.t. Mons Pawl Cremona u Mons Mario Grech flimkien ma g add ta saçerdoti o ra, mo i beda ja seb u ibt quddiem g ajnejja lil Dun Ìor imdawwar minn çorma Ωg aωag sejrin fer anin lejn id-dar numru 6 Triq Fra Diegu fil-óamrun. Fer anin g ax issa kellhom id-dar tag hom. Qabel kienu jiltaqg u l hawn u l hemm. Issa f xi kappella, issa fil-knisja, issa fil-bera. Mhux l-ewwel darba li l-laqg a t asret min abba l-maltemp jew min abba xi attività li tkun qed issir fil-kappella li fiha jkunu ftiehmu li jiltaqg u. Issa kellhom il-lokal tag hom. St ajjilthom de lin f din id-dar qadima.min jiωωufjetta minn hawn u min jikkummenta minn hemm. Da lu ewwa. Xeg lu xi lampi tal-pitrolju. Dun Ìor abulu kaxxa tal-luminata u Ω- Ωg aωag intasbu madwaru. Minn fuq asira u minn fuq iççangatura. Kien hemm u ud li abu mag hom ponn karawett biex joqog du jikluh waqt il-laqg a. O rajn staqsew lil Dun Ìor jistg u j ibu xi ftit inbid alli s-serata tkun kompluta minn kollox. Imma l-qassis twajjeb jurihom li ma kinux iltaqg u biex jieklu u jixorbu. Anqas biex iqattg u sieg a jirrakkontaw. Jew jiççaççraw. Imma biex jisimg u messa importanti li jiswielhom g all- ajja. Ta issa u dik li ejja. L-atmosfera sserjat. IΩ-Ωg aωag iffissaw arsithom fuq dan il-qassis xipli li ftit xhur qabel kienu qatg uhielu g all-mewt bikrija peress li kellu pulmun niexef u l-ie or kien aktarx ser ji rilu l-istess. Kellu donnu kariωma speçjali kif ji bed l-attenzjoni ta dawk iω-ωg aωag imqarba. Se er fil-kelma li kien qed itenni b fidi u qawwa. Il-laqg a twalet. Dun Ìor kellu afna x jg idilhom. Ftiehmu li l-g ada jer g u jiltaqg u. U hekk baqg u jag mlu tul Marzu kollu. Kienu qed jie du gost spiritwali. Bla ma forsi kien jaf Dun Ìor kien qed inebbet is-sojetà tag na. Sojetà li hu riedha jkollha g an ewlieni... dak li xxandar isem il-mulej biex Ìesù jkun mag ruf u ma bub. Min kien fejni messni biex jurini li l-quddiesa kienet ser tibda. Ma stajtx nibqa no lom fuq il-passat sabi... fuq il- rajjiet ta mitt sena ilu li tag hom konna qed nag mlu t-tifkira. U issa dan il-qassis twajjeb li qatt ma ried li jissemma, tant li wera x-xewqa li ma mewtu jinqered dak kollu li kien marbut mieg u biex ismu jdub u jintesa, dak li ried li jindifen f qabar komuni biex jin eba mill-folla, issa l-knisja tag tu l-ikbar unur... il-qima tal-kattolii kollha mxerrda mad-dinja. Hekk ser i abbar, jekk ma jinqala xejn, il-papa nhar il-óadd 3 ta Ìunju. Il-Mulej inqeda b dan il-qassis li qajla kien inissel dinamiωmu f persuntu u ftit li xejn kellha xe ta amministrattiva, biex jo loq g aqda ta katekiωmu mmexxija minn laji fi Ωmien meta dawn ftit li xejn kellhom post fil-pastorali tal-knisja. U mag hom ftit wara da al ukoll in-nisa biex huma wkoll jag tu s-sehem tag hom f din il-missjoni qaddisa. Jalla a na l-membri tal-lum ikollna mqar nitfa mill- e a u s-sens kbir ta appostolat u sagrifiju li bih Dun Ìor dakkar lill-ewwel membri. Biex b alhom nag mlu ilitna kollha alli b kull mod li nistg u nkomplu nxandru l- messa sabi tal-mulej Ìesù. Is-soçi tal-bidu ma beωg ux mis-sagrifiju. Minkejja l-mezzi limitati li kellhom admu u stinkaw biex nibtu l-oqsma muωewmini f afna r ula. Fosthom ukoll f ra alna permezz tal-museum tal-bniet. Nitolbuh lill-ewwel qaddis Malti dikjarat hekk millknisja. Hu jismag na g ax lilna l-maltin lkoll iqisna b uliedu. Óabbna f ajtu tant li ddedika ajtu, sa tu, flusu u dehnu g al din il-gωira tag na. Ma jistax ikun li issa jinsa li çittadini tag ha li jduru lejh g all-g ajnuna. Ic-Çena tas-sinjur B as-snin o ra l-membri tag na ilhom img at jit abtu biex jo olqu l-ambjent bibbliku li fih saret l-a ar ikla tal-mulej. Din is-sena wkoll sawru disinn did u sabi u g alhekk nistednukom biex b alma g amiltu fis-snin li g addew ti u u timxu vçin il-persuna i mdawrin malmejda ta l-a ar Çena. U tisimg u kummentarju sabi bi kliem il-mulej li jg in lil kul add jid ol f atmosfera reli juωa alli din il-mixja ma tkunx biss att ta kurωità imma mixja ta fidi fl-ewkaristija, ir-rigal li l-mulej Ìesù allielna g ax abbna bi m abba kbira. Óajr minn qalbna lill- Kunsill Lokali Ta Frenç Restaurant Calypso Hotel Bernandy Supemarket li g enuna nkopru l-ispejjeω li jkollna biex intellg u din il-wirja. Il- inijiet tal-wiri huma dawn: ÓADD IL-PALM: Tberik taç-çena fid-9.30a.m. minn Mons Arçipriet. Tibqa miftu a sal-11.30a.m. u filg axija mit-3.30 sal MIT-TNEJN SA L-ERBGÓA: Mis-6.00p.m. sat-8.00p.m. ÓAMIS IX-XIRKA: Mis-6.30p.m. sal-11.00p.m. IL-ÌIMGÓA L-KBIRA: Mid-9.30a.m. sat-3.00p.m. Wara l- ru ta l-istatwi sad-d ul tal-purçissjoni tal-ìimg a l- Kbira. Il-play ta l-g id Din is-sena wkoll g andna play soçjali Ìojjell ta Qalbi kemm in obbok li tittratta bosta problemi li jkollhom i abbtu wiççhom mag hom il-familji tal-lum. Óabibna Peter Paul Portelli ilu img at i arre lillatturi stabbiliti u mag hom Ωg aωag li qed jie du sehem f dan it-tip ta plays g all-ewwel darba. Il-preΩenza tag kom tag mlilna kura biex kull sena nibqg u nipproduçulkom attività teatrali li tag ti gost u tg allem fl-istess in. Titilfuhiex. Ejjew u ibu mag kom lil biebkom. Ser ikollna Ωew rappreωentazzjonijiet: Il-Óadd 15 ta April fis-6.00p.m. L-Erbg a 18 ta April fis-7.30p.m. Nixtiequ ng idu grazzi mill-qalb lil dawn il- bieb tag na li g enuna bi sponsorship eneruωi nkopru l-ispejjeω li g amilna fil-preparazzjoni g al din il-play. Farsons Bank of Valletta Joe Portelli ta Portelli Projects Peter Hili li kellu f idejh is-set up kollu tal-palk u pprovdielna sufanijiet li olqu ambjent laqqieni afna.

10 10 Marzu 2007 Nru. 88 Luminaria Jiem sbie f Malta Wara d-diversi servizzi marbuta mal-milied u l-kwaranturi, l-abbatini kienu mistiedna biex inqattg u tlitt ijiem sbie flimkien f Malta. Tlaqna t- Tnejn, 1 ta Jannar, hekk kif intemmet il-purçissjoni tal-kwaranturi, u ejna lura l-óamis. Kienu jiem verament sbie, fejn il-grupp li konna adna afna gost u Ωgur li kienet vaganza sabi a, qabel imbag ad kul add irritorna lejn l-iskola. Jum il-premjazzjoni Nhar il-ìimg a, 5 ta Jannar, l- abbatini kollha ltqajna fis-sala Parrokkjali, fejn kellna l-party tal- Milied flimkien u anke kull abbati ng ata rigal g all- idma li wettaq matul is-sena Nifir u lil dawk l-abbatini li ew minn ta quddiem u nawguraw lil dawk li waqg u xi ftit lura biex matul din is-sena jattendu afna iktar. Laqg at g all-abbatini l- odda Grupp sabi ta tmint itfal qed jit ejjew biex f Ìunju jirçievu l-vestizzjoni. It-t ejjija qed issir kull nhar ta Sibt fit-3.00p. m. u l-laqg at qed jitmexxew minn Daniel Meilak. Dawk ittfal subien li jixtiequ jibdew iservu lil Ìesù fuq l-altar mitluba jkellmuna malajr. L-Abbatini li ew fl-ewwel tliet postijiet fis-sena 2006 Fl-a arnett, minn qalbi nawgura lil kul add G id sabi, fejn il-fer ta Ìesù Rebbie fuq il-mewt ikun fil-qalb tag na lkoll. Dun Brian Mejlak Is-Servizzi tal- G id Fil- ranet tal-ìimg a Mqaddsa l-abbatini tag na jkunu impenjanti b diversi servizzi li jkunu, xi ftit jew wisq, differenti minn dawk tas-soltu! Wara jibda t-tberik tal-g id li fih ikunu wkoll involuti l- abbatini tag na. Blofferti li intom tag tu lill-abbatini, wara li jie du xi a a huma, in allu li jibqa g allfond ta l-abbatini biex inkunu nistg u n allsu xi spejjeω li jkollna matul is-sena u anke norganizzaw diversi attivitajiet matul is-sena. A na nirringrazzjawkom bilquddiem. Il-Grupp ta abbatini fil-grand Hotel Mercure San Antonio - Jannar 2007

11 Luminaria Nru. 88 Marzu Nixtiequ l-g id it-tajjeb lil kul add

12 12 Marzu 2007 Nru. 88 Luminaria Velsons L-inbid favorit ta l-g awdxin The Winery, 8, Triq ix-xatt, M arr,g awdex. Tel: BONELLO ALUMINIUM All kinds of Aluminium Work PROPRIETOR: PETER BONELLO N.B. Qala Road, Work Tel: Nadur, Gozo. Mobile Tel: Emerald Beauty Rose Anne I.T.E.C. (U.K.) Beauty Specialist Tel: Mob: M & J Garage Qortin Street, Nadur, Gozo. Tel: , Mobiles: / for Professional Painting, Colour Matching, Panel Beating, Rust Repair & Baking Spray Car Rental EÓILSU MILL-QILLA TAX-XEMX Gozo Verticals, Blinds & Shades TA TONY CAMILLERI Fejn issibu varjetà kbira ta Blinds u Shades ta materjal b al Aluminium, Plastic, eçç G al aktar dettalji u stima b xejn Çemplu / jew irrikorru: N.B. TRIQ COCCO PALMERI NADUR - GÓAWDEX ANTHONY S FURNITURE G al kull xorta ta xog ol fl injam Phone: Mobile: Mater Dolorosa, Triq Ta Grunju, Nadur, G awdex

13 Luminaria Nru. 88 Marzu MIR-REÌISTRI PARROKKJALI Mag mudijiet, Imwiet u Ûwi ijiet li saru fil-parroçça tan-nadur matul is-sena 2006 MEMBRI ÌODDA FIL-KNISJA INGÓAQDU FIÛ-ÛWIEÌ NISRANI DATA TARBIJA MISSIER OMM Frar 5 Michaela Salvu Meilak Josephine Ann Said 11 Aron Mario Publius Buttigieg Mary Louise Calleja 11 Amy Marie John Cassar Melissa Portelli 12 Graziella Dr. Peter Muscat Sylvana Attard Marzu 15 Jannelle Joe Mercieca Anna Hili 15 Leander Sandro Buttigieg Angela Buttigieg 15 Kurt Peter Paul Mercieca Maureen Borg 15 Maria Edward Scerri Christene Rapa April 29 Clevent Joseph Vella Lorraine Vella Mejju 27 Ryan Charles Muscat Elizabeth Grech Ìunju 17 EliΩa Ronnie Camilleri Jaenette Xuereb 24 Jake Xavier Attard Clare Cassar 24 Dean Anthony Camilleri Marnese Zammit 24 Sebastian Brian Portelli Charmaine Buttigieg 24 Giulia Josef Azzopardi Mary Josette Azzopardi 24 Jake Coronato Attard Nicholette Azzopardi Awwissu 10 Kurt Renald Xuereb Michelle Bonello 18 Jake-Joseph Joseph Gatt Angelina Said 18 Gilbert Anthony Portelli Catherine Sultana 18 Clint Andrew Debono Carmen Attard Settembru 25 Shania Laurence Galea Grace Spiteri Ottubru 28 Analisa David Farrugia Wismayer Pamela Muscat 29 Stefan Felix Cefai Carmen Buttigieg Novembru 21 Wayne Yosef Muscat Susanne Borg 17 Kyle Richard L. Degouveia Sarah Buttigieg 23 Justin Michael Grech Charlene Saliba Data G arus G arusa Marzu 11 David Azzopardi (Xewkija) Stephanie Mary Grech Ìunju 3 Joseph Axiak (Xewkija) Rodianne Azzopardi 10 Matthew Xuereb (Xewkija) Charmaine Azzopardi Lulju 7 Anthony Farrugia (San Ìor ) Charlene Cauchi 15 Angelo Abela (USA) Joelene Dalli (USA) Awwissu 5 Brian Meilak (G ajnsielem) Marice Carmen Mifsud 12 Neville Mercieca (Xag ra) Mariestell Grech 12 Reuben Chircop (San Ìwann) Sherlene Sultana 19 Dejone Spiteri (G ajnsielem) Tracy Said 26 Alexander Jan Jark Albert (Bel ju) Dr. Charmaine Mary Hili Settembru 2 Jason Buttigieg Janet Portelli 3 John Paul Zerafa (G ajnsielem) Ìeswalda K. Portelli 16 Ian Xuereb (Xewkija) Maria Meilak Ottubru 8 Joseph Charles Hili (Xewkija) Amy Nicole Falzon 16 Hubert Saliba (Xewkija) Maureen Xuereb Diçembru 17 Josef Carl Vella (G ajnsielem) Alison Mifsud DAK LI GÓAQQAD ALLA MA JISTAX IÓOLLU L-BNIEDEM TELQU QABILNA BIS-SINJAL TAT-TWEMMIN Data Isem Età Jannar 4 M Assunta Camilleri 80 5 Mary Zammit 53 6 Rosa Portelli Joseph Portelli Mary Zerafa Peter Paul Azzopardi Joseph Sammut Paul Grech 90 Frar 4 Francesco Saverio Gauci Marija Portelli Emmanuel Sammut Marija Abela Angela Farrugia Angela Said 85 Marzu 18 Rosaria Galea Josephine Magro Carmela Attard Carmel Muscat 66 April 1 Rosa Camilleri 90 2 Mikelan Meilaq Peter Paul Cassar M Assunta Camilleri Pawla Muscat 85 Data Isem Età Mejju 2 Joseph Portelli 42 7 Marija Muscat Emanuel Cauchi Salvina Camilleri Pawla Muscat Joseph Spiteri Marija Vella 91 Ìunju 8 Pawla (Tarçisja) Portelli Marija Said 76 Lulju 6 Rosa Said Vanessa Borg (USA) 24 Awwissu 4 Francis Sammut Ìemma Zerafa TereΩa Falzon M Stella Galea ÌuΩepp Portelli Giovanna Muscat 85 AGÓTIHOM, O MULEJ, IL-MISTRIEÓ TA DEJJEM. Data Isem Età Settembru 10 Salvu Camilleri Tarcisju Camilleri Ìanni Portelli 94 Ottubru 14 TereΩa Camilleri Anthony Vella Giovanna Sultana 87 Novembru 4 Michael Grima 73 6 Pawla Pisani 97 8 M Assunta Mifsud Salvu Falzon 90 Diçembru 2 Marija Camilleri 80 7 Carmelo Cardona Pawlu Cefai Joseph Dalli Francis Azzopardi 78

14 14 Marzu 2007 Nru. 88 Luminaria Jekk g andek problemi fil-bjut g ax jumdu, joqtru jew problemi o ra PETER GRIMA isolvilek kull problema bil-membrane hekk imsejja ukoll Qatran tan-nar. Jaqdik b xog ol mill-a jar u sodisfaçenti. Il-Paçi, Vjal l-imnarja, Nadur, G awdex. Tel: PRALINES CONFECTIONERY Accepts orders for Baptism, Holy Communion, Confirmation Parties etc. NEW You can now choose to have the photo of your choice on your cake made out of rice paper, chocolate or icing sugar. 46, Madre Gemma Camilleri Street, Nadur, Gozo Telephone: BERNANDY SUPERMARKET Your Shop - Your Choice Pjazza Dun Martin Camilleri Nadur - Gozo Tel: Garden of Eden Health and Beauty Salon Eden Marie Portelli ITEC Diploma (U.K.) Specialised beauty therapist Pete-Eve Canadian Hse, Hida Street, Nadur - Gozo. Tel: Mob: Tawgura l-festa t-tajba lill-klijenti tag ha RABOKK PIZZA Snack Bar Pjazza San Pietru u San Pawl, Nadur, G awdex Tel: Mob: /

15 Luminaria Nru. 88 Marzu Kienu diversi dawk l-ajruplani ta l-g adu li fi Ωmien il-gwerra sabu l-qabar tag hom fil-gωira G awdxija. Insemmi per eωempju li fid-19 ta Diçembru 1941, Junker 88 ikkraxxja f Wied Bin emma, in-nadur. Fis-26 ta Marzu 1942, Junker 88 ie mniωωel fil-ba ar tax-xlendi, waqt li fit-12 ta April 1942 ajruplan Taljan Breda MM24106 ikkraxxja fi Triq it-ti rija, in-nadur. Fid-19 ta Mejju 1942 ajruplan Taljan ie or ie mniωωel fil-ba ar tax- Xlendi, fejn sploda. Fl-24 ta Ìunju 1942, fil ta bil-lejl, ajruplan Junker 87 tniωωel fejn il-lo o Ta Pinu, a na u sejrin lejn is- Santwarju Ta Pinu. Fis- 27 ta Lulju 1942 ajruplan Macchi 202 ikkraxxja flg alqa ta l-abbatija ta t ir-ri taω-ûebbu, filwaqt li fis-26 ta Awwissu 1942, Junker 88 waqa fir-raba Tal-Malla, ix-xewkija. Insemmi wkoll li fil-5 ta Novembru 1942 ajruplan Cant Z 1007 baqa nieωel fil-ba ar fond ta Wied il- Miela, li ji i lejn l-g arb il ew. F dawn iç-çirkustanzi kollha mill-ekwipa i ta l- ajruplani kien hemm min baqa aj u ttie ed b ala pri unier tal-gwerra u kien hemm min miet sobtu jew in araq bl-ispluωjoni. Illum, iωda, mhux se niffoka dwar dawn l-ajruplani li waqg u G awdex, imma sejjer insemmi rajja ta meta waqa l-ewwel ajruplan ÌermaniΩ filgωira ta G awdex. Jien dakinhar kelli kwaωi 16-il sena. Kont in obb l-avventura u er ini ni ri kulfejn kienet taqa xi bomba, xi dar jew jaqa xi ajruplan biex mhux biss ninnota dak li kien qed ji ri madwari, imma biex fuq kollox ni bor xi a a tal-gwerra u nωommha g andi. Frank Bezzina ta 18-il sena fl-1943 IΩ-Ωg aωag ta llum Ωgur li ma jimpurtahomx minn dak li jiena flimkien ma o rajn g addejna minnu fis-snin Il- enerazzjoni ta llum tinsab g addejja minn ambjent did: ajja ta xalar, ajja aktar komda, libera u aktar moderna milli g addejna a na. Billi naf li Ω- Ωmien jg addi, jeqred u jtemm, minn jeddi qbadt il-pinna biex infakkar lill- enerazzjoni preωenti f wa da mill- rajjiet talgwerra li dakinhar kelli x-xorti nara ti ri quddiem g ajnejja. Kien il-óadd, 9 ta Marzu Qomt fil-5.30 ta filg odu u nofs sieg a wara mort g all-quddies fil-knisja ta San Ìor, li kienet xi erba passi mid-dar tag na. Wara l- quddies trejjaqt bi skutella kafè u pront pront qbadt ir-rota biex ner ilha lejn ix-xewkija. Jien kont ta spiss immur g and ija l-kbir Karmenu li kien miωωewwe u joqg od hemm. Il-mawrien tieg i fix-xewkija f dawk iω- Ωminijiet kien ifisser xi a a g alija, u dan fakkrithuli mara mix- Xewkija xi snin ilu. X in tlaqt mid-dar dakinhar 12 Triq Mons Farrugia, ir-rabat kienu g adhom kemm daqqu s Kienet urnata sabi a. Meta wasalt qrib il-grawnd tal-futbol, ar itli l-katina tar-rota u, b alma jag mel kul add, inωilt sabiex nirran aha. Bilqieg da kif kont fuq ebla bdejt dlonk nisma tkarwit u oss ta ajruplani li malajr intba t li kienu telg in fil-baxx mir-ramla l-óamra. Óarist fil-bog od lejn ix-xefaq u, a a ta l-g a eb nilma ames ajruplani bis-salib iswed; kienu ÌermaniΩi. Tajt daqqa t g ajn lejn l-arlo li kelli

16 16 Marzu 2007 Nru. 88 Luminaria u sibt li kienu s-7.15 skorruti. Bla ma nit arrek xejn, bqajt insegwihom, sakemm wie ed mill- ames Messerschmitt 110 ibed g alih wa du. L-ajruplani kienu fil-baxx u kienu ta min jipprendihom. F akka ta g ajn, bla ma naf kif, smajt tkaxkira kbira u ftit wara spluωjoni. Kienu s-7.20 ta filg odu. X ara? Staqsejt lili nnifsi. It-twe iba adtha wa di. Il- ames ajruplani saru erbg a, u dak li ibed g alih wa du sab ilqabar tieg u fuq il-blat g oli tas-sies qrib it-torri ta Kenuna. Kien l-ewwel ajruplan ta l-g adu li arraf G awdex. Ma domtx wisq li ma rajtx da na tog la minn fuq it-triq ta X ajma. Meta rajt dan jien biddilt il- sieb li nid ol ix-xewkija u dort lejn it-triq li tag ti lejn ta X ajma. Tliet kwarti ta mil kollox u sitt minuti bir-rota. Meta wasalt, g alkemm in-nar kien g adu jaqbad, kien di à hemm ma l-erbg in ru. Dan g ax fis-7.15 kienet g adha kif telqet min-nadur g ar-rabat ix-xarabank Nru 2483, misjuqa minn sidha stess, Salvu Tabone, mag ruf b ala s-sangilott. Sid ix-xarabank waqaf u afna mill-passi iera ar u kurjuωi jaraw x ara. Óarist madwari u rajt xena li tkexkex. Wie ed mit-tnejn ta l-ekwipa (li kienu Oberleutnant Horst von Weegmann u Unteroffizier Wilhelm Banser) kien bla saqajn xejn, idejh merfug a l fuq u mbasktin bin-nar. Mill-biçça qalziet li kien g ad g andu fuqu, indunajt li kienu er in xi flus. Tbaxxejt u bart il-flus li kienu Taljani u ÌermaniΩi. Ûew muniti minnhom g adhom g andi. Niftakar bart ukoll biçça paraxut li minnu ommi g amlitli qmis u xi affarijiet o ra li g adhom g andi. Rajt sieq imdendla ma si ra u biççiet ta i sma l hawn u l hemm. Domt hemm xi nofs sieg a nara dehra tal-wa x u nisma xi kummenti. Sakemm domt hemm fuq, il-kumment tan-nies kien wie ed: Dak niωel jimmaxingannja x-xarabank li dak il- in kienet nieωla minn dik inna a g ar-rabat. Fl-1974 jiena personalment tlajt in-nadur u mort kellimt lil Salvu Tabone, sid ix-xarabank, minn Triq it-tramuntana, in-nadur. Wara li tkellimna dwar dak li kien ara dakinhar, staqsejtu jekk kienx il- sieb tal-bdot li jimmaxingannja x-xarabank tieg u. Salvu aseb ftit imbag ad we ibni: Li kieku ried jew kellu l- sieb li jimmaxingannja x- xarabank, min kien qed iωommu li ma jag milx dan... Ûgur li ma kellux g alfejn jinωel daqshekk... Ûgur li add ma Ωammu li jag mel dan! Tabil aqq il- sieb li kellu l-pilota baqa mistur u miet mieg u. Charles Bezzina , Triq Ta Said, Nadur, G awdex. Tel / Fax: G al stampar ta inviti, santi tattqarbina, griωma, santi tal-mewt, kotba ta l-irçevuti, letter heads, business cards, brochures bil-kulur, eçç, eçç.

17 Luminaria Nru. 88 Marzu Da la Qabel xejn ng idilkom li Ωmien is-saraçini beda b qilla kbira meta l-g arab adu lil Malta fis-sena 870 u spiçça g all- abta ta l250 meta l-a ar Saraçini jew qalbu Nsara biex je ilsu mill-eωilju jew telqu lejn l- Mag reb jew spiççaw Luçera, fortizza fil-kapitanta qrib Fo a, il-pulja, l-italja. U sa meta l-prof. Stanley Fiorini qabad u ab kopja tal-poema bil-grieg li wie ed Rum, ji ifieri Sqalli jew Taljan tar-rit BiΩantin, itturufnat G awdex kiteb fi Ωmien ir-re Ru ieru l-ewwel ta Sqallija, konna nafu biss li l- G arab adu lil Malta fis-sena 870 u fl-1090 kien ie l-konti Ru ieru u raωωanhom. Kulma konna nafu li ara bejn dawn is-snin kien li g all- abta ta l-1048, il-biωantini abtu g al Malta u li l-g arab u l-maltin qattanija wa da g elbuhom u arbuhom minn hawn. G al dak li hu Ωmien in-normanni, li kienu jg idulna li beda fl-1090 u spiçça fl-1194, kellna biss il-biçça ta G ajn Klieb, konfoffa li kixfet ra ala biex l-g arab joqtlu l-insara Maltin fl-1122, meta suppost ie r-re Ru ieru u keççiehom minn hawn. Imbag ad fl-1991, il-prof. J. M. Busuttil sab silta minn kittieb G arbi, il-óimjari, fuq kif ew l-g arab Malta blirqaqat kollha. Dan qalilna li wara assedju tal-belt ta Malta, l-g arab kienu allewha bla nies sa l-1049, meta s-saraçini ew, bnew l-imdina mill- did u re g u g ammruha, a a li ma niωlitx lil kul add. Sirna nafu wkoll li fl-1054, meta ew il-biωantini, lis-saraçini kienu g enuhom l-g abid, l-ilsiera u mhux il-maltin, li kienu jeωistu biss fil-fantasija tag na, g ax il-maltin kienu s- Saraçini stess li g adna nitkellmu b alhom sal- urnata mqaddsa tal-lum. Li s-saraçini kienu baqg u hawn Ωgur sal- abta ta l konna nafuh mir-rapport ta Giliberto Abbate, li jien ma s abi konna studjajnieh bir-reqqa l-kulle ta San Mikiel g all-g alliema. Niftakar dak iω-ωmien u wara sa meta il-prof. Fiorini kixef is-sewwa s-sena l-o ra, iç-çifri dwar l-insara ta Malta li kienu biss sebg a u erbg in familja u dawk t G awdex li kienu jla qu mitejn u tliet familja kienet qieg da tinkwieta lill-istudjuωi bil-kbir, u min jg id a a u min jo ro b o ra. Fuq G awdex dak iω-ωmien skiet kbir ta qabar li jtarrax, imma konna na sbu li l-g awdxin kienet messithom l-istess xorti ta uthom il-maltin. Issa li l- prof. Stanley Fiorini permezz tal-poema bil-grieg li a sieb qabbad lil min jittraskiviha u jaqlibha g all-ingliω xe et dawl qawwi x seta ara G awdex fi Ωmien is- Saraçini. 2. Poeta Rum G awdex, ç1135-ç1151 Fi Ωmien in-normanni, f xi snin bejn l-1135, meta Ìor ta Antijokja kien ammirall ta Sqallija u l-1151, issena li fiha miet, G awdex kellna poeta Rum, Nisrani Grieg tar-rit BiΩantin li seta kien Sqalli jew mill-italja t Isfel, eωiljat hawn, flimkien ma uh, li kienu bag tuh band o ra, forsi Malta. Nafu fiω-ωgur li kien G awdex g ax darba minnhom lil gωiritna, jse ilha Gozzu, sewwa sew kif kont nismag ha jien fi tfuliti minn g and ix-xju. Bil-Grieg, lil G awdex isejja lu Melitogaudos, ji ifieri G awdex ta Malta biex jag Ωlu minn G awdex ta Kreta, ji ifieri Kawda, li tissemma fir-rakkont tal-vja ta San Pawl g al Ruma. Dan jaqbel ma l-isem li l-portulun Venezjan ta nofs il- mistax-il seklu jag ti lil G awdex, Gozo di Malta biex jag Ωlu minn Gozo di Creta. Kif kien qieg ed hawn b ulied Óagar, ji ifieri s- Saraçini Misilmin i abbtu ma wiççu kull fejn jit arrek, kiteb poema li sata kien fiha mal- amest elef vers, imma l-bidu u t-tmiem intilfu. Fiha nfexx ira am bil- erqa lil Gor t Antijokja, Rum b alu, li jsejja lu Amir ta l-imara, ammirall u arkonti ta l-arkonti, eneralissmu, biex dan jid ol g alih quddiem sidu r-re Ru ieru ( ), alli ja firlu u jmur lura fi dan familtu. 3. Malta, abs, il-maltin, arguωini! Malta u G awdex, we idhom f nofs il-mediterran, ma luqin g all- abs jew g allanqas post ta l-eωilju. Kellu ra un g alhekk Dante flok abs niωωel Malta. Hekk ukoll l-idea li ar et minn xi Ewropej bravissmi ta Ωmienna biex lil Malta jibdluha f kamp kbir ta konçentrament g all-klandestini, xejn m hi dida, g ax dawn il-qabda Makkjavellisti jimxu fuq il-qawl: min jer ilek Ωenbilu g abbilu! U l-poeta tag na ma kienx l-ewwel Grieg jew Rum li sab ru u hawn bla ma ried. Óafna jafu li Ulisse kif wasal ir-ramla marbut mal-prim u l-arblu tax-xini tieg u sab ru u pri unier tad-dea Kalipso seba snin s a. Kull filg odu l-imsejken kien jinωel fuq ir-ramel ma xatt ilba ar, i ares lejn il-grigal u jixxennaq g al Itaka, il-gωira li kient saltnatu, bid-dmug içarçar ma addejh. Aktar l hawn fi Ωmien il-biωantini naqraw li meta iω-ωew ulied ta Tawdar, u l-imperatur Erakliju ( ), inqabdu jikkonfoffaw kontrih, wara li qatg alhom idejhom u imne irhom, lil wie ed bag tu fuq gωira fil-ba ar ta Marmara, mag luq bejn id-dardanelli u il-bosfru, u lill-ie or, jismu Tawdar, qalftu lejn Malta t G awdex, (Gaudo-Meleta) u wissa lid-duka tal-post biex ja sadlu siequ barra malli jirfes l-art. Hekk ukoll fis-sena 790 meta xi fizzjali ta l-armata rvellaw kontra l-imperatur Kostantinu s-sitta, wara li ttimbralhom traditur b adida mikwija fuq ildhom qabad u bag athom Sqallija u l-gωejjer tag na, kelma li dejjem adnieha li tfisser ukoll pajjiωna. G alhekk kemm kellhom ra un l-g arab ta l- Andalus, flok arguωin jg idu Malti. Il-prof. Fiorini rnexxielu jikseb xi versi tal-poeta Andalusi Bin QuΩman Mu ammed ( ), li kien twieled Korduba, fejn

18 18 Marzu 2007 Nru. 88 Luminaria jg idilna li absi, kif ie l-arguωin fuqu qallu: Ja Malti, g ax qed ta qarni daqshekk! Irbattli ri lejha bil- adid u qeg idtli fuqhom tuba g all-piω. Ûied qallu: U dan x abel hu li rbattni bih donnok qed torbot arblu ta bastiment jew it-tmun! Bin QuΩman jg idilna li l-maltin ma kienu juru ebda niena mal-misilmin. Dan ifakkarni li fi Ωmien l-ordni, kif qalilna Luigi Bonelli fl-1897, li Ω-Ûebbu in li tg idx kemm minnhom kienu tawha g all-kors, l-g ada tal-festa ta San Filep kienu jg idulhom biex jinbxuhom: Beriktuh il- abel? LiΩ-Ûebbu in g ax-xog ol ta Ωbirri add ma jien jirb ilhom. L-iΩbirri, jew pulizija,fi Ωmien il-poeta Grieg tag na kienu jg idulhom xorta, kelma li naqra fuq il-karozzi tal-pulizija ta l-iraq fl-a barijiet. Dil-kelma flimkien ma mag dija u iωja insibuha fir-rapport ta Giliberto Abbate ta l G aliex il-poeta Rum sab ru u G awdex Jien na seb li, g alkemm hu jg id li lanqas kien jaf g aliex ir-re Ru ieru kien g adab g alih bis-s i tant li waddbu pajjiωna, il-poeta b kitbietu kien qed ibaωωaç lir-re li setaç jxewwex il-griegi ta Sqallija kontrih. Nafu li l-griegi tal-val Demone, il-qarnuna tal-grigal tal-gωira fejn hemm Messina, kienu qamu g all-a ar darba kontra n-normanni, fl Qed na seb hekk g ax mill-banda l-o ra r-re Ru ieru lil-poeti Saraçini Maltin kien adhom ta t g ajnejh Paliermu u bl-ebda mod ma ried jitlaqhom ji u lura. Il-poeti G arab bil-kliem ja raq tag hom iqanqal il-blat ma kenux isibuha bi tqila biex i e u lil nieshom biex jit ajru jtajru l-madmad Normann minn fuq g onqhom: Biex tkunu tafu xi jfisser poeta fi Ωmien ta gwerra nistedinkom taqraw l-istorja ta Debora filktieb ta l-im allfin. Mikiel Amari, fl-istorja tieg u fuq il-misilmin Sqallija jg idilna li fost il-poeti Saraçini Maltin li kien hemm Paliermu, kien hemm G abd ir-ra man Bin Ramadan, il-qadi, li l-poezija kienet tbaqbaq minnu b al fawwara. Dan tg idx kemm kien ira amlu lil Ru ieru fil-poeωija li kitiblu, bit-tama li kien i allih jer a jara lil Malta pajjiωu. Miskin f wiççu kien baqa g ax ir-re allieh b xiber imnie er. Ma dan il-poeta Saraçin Malti, Ûakarija Bin Mu ammed il-qaωwini, koωmografu G arbi, isemmi wkoll lil Abu l-qasim Bin Ramadan il-malti u lil G abd Allah Bin Samg ati l-malti, Ωew poeti o ra ta Ωmien Ru ieru, g annejja spirtu pront. 5. Il-Knisja t G awdex Ωmien is-saraçini Il-poeta tag na jg idilna li meta Ru ieru it-tieni kien g adu Konti ta Sqallija ie G awdex, pajjiω Óagar bi ftit xwieni u bis-suldati armati bil-lanez fl-1127, ipprova jie u l-gωira bil-qerq, imma x in ra li ma kien se jag mel xejn, kellu ja bat g all-imdina t G awdex u je odha bil- lied. Kif da al mis-swar il ewwa sab li s-saraçini kienu jitolbu biss lil Mawmettu, miktub Mu amet. Dikment hu qabad u keçça lill-kapurjuni tag om bl-ilsiera suwed li kellhom u qaççathom minn hawn. Dan ifisser li s- Saraçini li kien fadal hawn sfaw bla kapijiet. Ifisser ukoll li Ru ieru kien qabdilhom l-artijiet li kellhom u adhom hu. Mill-ismijiet ta l-g ejun, onna u raba li kien waqa f idejh nistg u nobsru minn kienu x u ud minn dawn issidien Saraçini li parpru minn hawn. Hekk g andna lil G ajn G abdun, G ajn Mhelhel, G ajn Qamar, G ajn Óosna u G an Na rin, fost l-g ejun u lil Ìnien Mri, ix- Xag ra, li llum ng idulu Ìnien Imrik, mill-kitba aωina tan-nutara u lil Ìnien Musfar, in-nadur. Oqsma tarraba g andna, ng idu a na lil Ta Óamet. Jien g andi x jg idli li billi l-villani, bdiewa li kienu ja dmu dan irraba kienu j allsu kwart mill-uçu lill-gvern jg idulu l- ara, ir-raba hu dak li j allas ir-raba parti, u mhux kif jg id Abela li raba jfisser kwart ta qasam. Meta raw dan l-insara bla g add t G awdex ar u ma l-isqof tag hom fil-bera quddiem il-konti Ru ieru t- Tieni u flimkien g ollew dirg ajhom il-leminija u g alenija g ajtu l-mibeg da li kellhom mistura o fihom g al aktar minn mitejn u amsin sena g al Mu ammed. Meta ra dan il-konti qabad u bidel fi knejjes l- imsieket tas-saraçini li kienu jobog duhom g all-mewt. Ìabilhom ukoll il-qassisin li kienu je ti uhom b all- obω. Il-poeta semma wkoll li l-g awdxin kienu jqimu lit-tirnitaç Mqaddsa sa minn Ωmien missirijiethom u li kienu jitolbuha bl-akbar erqa g ar-re tag hom. Aktarx li l-poeta semma t-tirnitaç g ax il-misilmin kellhom fid-demm g al dawk li jxierku l Alla wie ed ma Allat o ra, billi jemmnu li Allah hu wa du u la wilduh u lanqas jiled. Minn dan ir-rakkont tal-poeta wie ed jifhem li l- G awdxin fis-sena 870 flok qag du je duha ma g adu aqwa minnhom b alma g amlu l-maltin meta raw x qerda u erba saret minn Malta u n-nies tag ha qabdu u çedew bla ebda lied u ftiehmu ma l-g arab biex i allsu l- iωija, taxxa fuq il-familji Nsara u Lhud u jit allew joqog du fi gωirithom fis-sliem, m g andniex xi ng idu ta t il- akma tal-misilmin. La l-insara kienu bla knejjes ifisser li kienu aduhomlhom il-misilmin biex bidluhom f emg at tag om, u aktarx spiççaw biex jiltaqg u fid-djar. La ma kellhomx qassisin ifisser li l-isqof kien jie u sieb kollox hu. Dan ma kienx Isqof tar-rit Latin, imma tar-rit Grieg b alma kienu l-insara ta Sqallija, u aktarx kienu huma li kienu jibag tuh G awdex biex jie u sieb l-insara li kienu baqg u G awdex wara li Malta kienet sfat erba bla nies fis-sena 870. Billi naqraw li l-isqof ta Malta kienu abruh pri unier Paliermu fejn nafu Ωgur li kien baqa sas-sena 783 u forsi kienet il-mewt biss li elsitu, aktarx li l-insara Griegi kienu baqg u jibag tu Isqof G awdex. Minn dak iω-ωmien Ωgur sa meta ie hawn il-konti Ru ieru II fl biex iraωωan is-saraçini tal-gωejjer tag na u ja tar il-mexxejja tag ha hu. Fi Ωmien li g adu mhux çar in-normanni re g u waqqfu d-djoçesi ta Malta, b Isqof li kien joqg od ma djul ir-re Paliermu Ωgur qabel l Dan l-isqof tar-rit Latin ma kellux x jag mel Malta g ax sa l-1241 Malta

19 Luminaria Nru. 88 Marzu ma kienx hemm aktar minn 47 fost 681 familji Misilmin u 25 o ra Lhud. Mill-poema issa nifhmu sew g aliex kien hawn 203 familji Nsara u 155 familja Misilma fl Billi Ru ieru kien keçça l-kapurjuni tas-saraçini bl-ilsiera suwed li kellhom fl-1127 dawk li kien baqa kienu villani, bdiewa ja dmu r- raba ta sjiedhom li issa qabdu l-gvern. Il- iωja li sa l-1127 kienu j allsuha l-insara issa bdew i allsu s-saraçini villani marbuta biex ja dmu r-raba li kellu l-gvern. Hawnhekk ta min ifakkar, forsi hawn min ja seb li s-47 familja Nisranija li kien hemm Malta fl-1241 kienu xi Saraçini li qalbu Nsara jew li fl-1224, l-imperatur Federiku t-tieni kien bag at in-nies ta Çelano Malta. Hija t-tradizjoni taç-çelaniωi li kien bag athom fl-ibg ad ra al ta Malta li mill-purcissjoni ta San Girgor nifhmu li kien iω-ûejtun. Irridu nifhmu wkoll li l-mexxejja ta Malta u ta madwarhom kienu wkoll Insara. 6 Pawlu Il-poeta tag na wara li semma kif l-insara G awdxin ru hom kienet re g et f isimhom bil-mi ja ta Ru ieru fosthom fil-gωira fejn hu wkoll sab ru u tturufnat bla tija, ftakar kif San Pawl ukoll kien safa mix ut f Malta t G awdex b amar Alla fejn kellu jqatta tliet xhur bla ma jista jitlaq g al Ruma. Ir-rakkont tal-wasla ta San Pawl fostna jimxi pass pass ma l-atti ta l-appostli. Fost affarijiet o ra jg idilna li kif San Pawl niωel l-art imxarrab g asra bl-ilma ba ar u mterter bil-bard biç-çirç nieωel mar abar qatta ami biex ikebbsu u jis on. Mill- atab dlonk ar et lifg a li qabdet ma sebg u. Il-lifg a Il-poeta Ωied li fi Ωmienu dawra ta disa mit sena ilu, in-nies ma kenitx g adha mdorrija b a a b al din, imma li l-maltin ta Ωmien San Pawl mill-ewwel kienu g arfu li hu kien midneb g ax g alkemm kien elisha mill-g arqa, ma setax je lisha afif mill-gidma tal-lifg a. Imma wara li rawh ifarfarha ol- u ie a u li ma kien ralu xejn malajr qalu li kien alla. Minn dan jo ro li g alkemm g all-anqas G awdex ma kinux g adhom jaraw sriep velenuωi fi Ωmien il-poeta, il-maltin ta Ωmien San Pawl kienu mdorrija bihom tant li kienu jag arfuhom mill-ewwel. Dawn is-sriep velenuωi Malta mnejn kienu ew? Malta llum g andna Ωew t isriep imxerrda sew, wie ed is-serp l-iswed (Coluber Viridiflavus) u l-ie or il-lifg a (Elapha Situla) g alkemm mhux velenuωi. G andna imbag ad tnejn o ra li ssibhom biss lejn il- Furjana u l-marsa. Il-prof. Ìanni Borg fl-1939 qal li dawn it-tnejn da lu ma kunsinni ta atab fi Ωmien l- ewwel gwerra dinjija ( ). Wie ed minn dawn, is-serp Al erin (Colubu Algirus) da al mill-mag reb. G ax barra Malta ma jinsab imkien fl-ewropa. L-ie or, is-serp Levantin, jinsab fil-lvant tal-mediterran, mill- Greçja sa l-e ittu. Das-serp (Telescopus Fallax) barra li da al minn barra hu wkoll velenuω g alkemm g andu biωωejjed semm biex joqtol gremxula hu u jiblag a. Minn dan naraw li l-lifg a li gidmet lil San Pawl b alma kien basar il-monsinjur Ronald Knox, li qaleb il-bibbja mill-vulgata g all-ingliω fl-1943, din il-lifg a setg et da let mal-merkanzija minn barra. Biss dan l- a ar qrajt li b alma fi Ωmien is-sil, meta Malta kienet mag quda ma Sqallija kellna bhejjem tal-boskijiet b alma huma iç-çriev, in-rinoçeronti, l-iljunfanti u o rajn hekk ukoll setg et da let il-lifg a velenuωa u baqg et hawn g all-anqas sa Ωmien San Pawl. Pupulju It-tieni a a li laqtitni fir-rakkont ta Pawlu Malta hi li l-poeta lil Pupulju jsejja lu t-tirann tal-gωira Nisu tirannu Poplios. Issa tirann bil-grieg kien ifisser wie ed li jie u s-setg a b idejh u billi dan in-nies xejn ma kien jog obha kien ikollu jwarrab lill-g edewwa tieg u b afna mo qrija. Ng idu a na Falaride, abib tal- Maltin, kien tirann ta Ìir enti, Sqallija, mis-sena 570 sas-sena 554 QK. Jg idu li lill-g edewwa tieg u kien jag laqhom f barri tal-bronω u jkebbsilhom u ie a ta tu. L-g ajjat tag hom kien jo ro minn alq il-barri u jrieg ed il-belt. Imma Pupulju tag na kien protos, il-prim çittadin tal-gωira u mhux talli ma kienx tirann, kif nifmuh illum, imma lanqas akem, gvernatur u wisq anqas prinçep, kliem li niltaqg u mieg u meta jissemma San Pupulju ta Malta. B al Pupulju, niltaqg u ma protos ie or qablu fi Ωmien Tiberju (14-37wk), jismu Luçju Kastriçju Prudenti. Issa dan kien il-patrun tal-maltin, ji ifieri l- avukat tag hom Ruma, b alma kien Çiçerun, abta ta mit sena qablu. G alhekk il-protos kien bniedem li wara li kien la aq fl-uffiççji g olja tal-gωira kien jing ata dan it-titlu ta ie. Luçju Kastriçju qabel ma kien intbag at Ruma kien arkonti, wie ed miω-ωew kapijiet tal-gvern ta Malta, bil-latin duumvir, wie ed minn tnejn. Kien ukoll saçerdot tal-kult ta Awgustu, xog ol li nsibuh bnadi o ra fejn jissemma l-protos, ng idu a na Efesu u Tijatira, it-turkija tal-lum. Dan li qed ng id twettqu skrizzjoni o ra bil-latin ta xi add li ma nafux x kien jismu li g amel u allas g al xog ol fit-tempju ta Apollun. Dan jissejja il-primus omnium u l-patrun tal-maltin. G alhekk jekk qlibt ilkelma Griega protos, il-prim çittadin, b alma ng idu l- prim ministru u l-prim im allef. Fl-a ar nett il-grieg Poplios mhux imbieg ed wisq minn Pupulju bil-malti u m hemmx g alfejn qeg din nist u nuωawha. Nista nassigurakom li min juωaha jmur il- enna daqs min jikteb Publiju u sa ansitra Pubbliju u Publius. Victor John Galea Ir-Rabat t G awdex 28 ta Lulju 2006 Nota: dan l-artiklu afna minnu bnejtu fuq artiklu ie or li kitbu l-prof. Stanley Fiorini u H.B. Vella fil-ktieb The Cult of St Paul in the Christian Churches and in the Maltese Tradition li l-editur tieg u hu Mons. J. Azzopardi.

20 20 Marzu 2007 Nru. 88 Luminaria W e e k - e n d b r e a k b differenza sejja lu Dun Brian fuq Radju L u m i n a r i a. G o b i t n a l - i d e a u ddeçidejna li nattendu. Ilp r o g r a m m kien imqassam tajjeb. Apparti q u d d i e s a u ruωarju kuljum, kellna b kollox erba talks ta madwar sieg a l-wa da li ew ippreωentati mis-superjur Tonio Caruana. It- talks kienu minsu a tajjeb afna b mixtla ta sibijiet profondi li jittrattaw il- ajja reali ta llum, imωewqa b siltiet mill-bibbja. Kull koppja kellha wkoll assenjata ftit mumenti kuljum quddiem es Sagramentat. Kellna x-xorti li niçelebraw il-quddiesa tas-sibt ma l- Arçisqof Pawlu Cremona. B eωempji mill- ajja ta kuljum, sa ansitra anke tieg u stess, kellimna fuq kemm hu façli li naraw in-nuqqasijiet ta addiehor ming ajr ma nintebhu li xi kultant in-nuqqas tag na jkun ferm ikbar minn ta l- o rajn. Wara l-quddiesa, l-arçisqof a tant paçenzja bina wara li kull koppja xtaqet ritratt ta l-okkaωjoni. Wara dan kollu adna ç-çena flimkien. Kienu erba sig at li diffiçli ninsew! L-g ada kien imiss li niltaqg u ma l-isqof tag na Mario Grech li qasam mag na xi riflessjonijiet fuq il-pastorali li kitbilna fil-bidu tar-randan li tittratta l-parabbola ta l-iben il-óali, kumplimentata b diskussjoni dwar il-problemi li jiffaçjaw iω-ωg azag ta llum u x nistg u nag mlu biex in e uhom jer g u jirritornaw g and il-missier. Flimkien ma l-isqof tag na adna wkoll diversi ritratti ta l-okkaωjoni u kienu ferm sbie ukoll il-mumenti li qattajna flimkien waqt il-pranzu tal-óadd. Fi ftit kliem, dan il-weekend kien okkaωjoni tajba biex niefqu ftit mill- irja sfrenata tal- ajja ta kuljum, u nirriflettu ftit fuq il-veru sens tal- ajja. Kien weekend ta investiment li se jibqa j allilna l-frott. Stephanie Buttigieg

21 Luminaria Nru. 88 Marzu G adna ejjin lura minn Weekend Break b Differenza stupend li qattajna fil-lukanda Mercure San Antonio, f Bu ibba ma Dun Brian u ma tnax-il koppja o ra. Óadna vanta mill-festa ta San ÌuΩepp biex inqattg u tlitt ijiem ta mistrie. Is-servizz u l-ikel kienu eççellenti. Kellna quddiesa sabi a afna ma l-arçisqof Cremona u talk mill-isqof Mario Grech, iωda ç-çirasa fuq il-kejk kienu l-erba laqg at mas-superjur Tonio Caruana, li bi kliem meqjus ipprova jurina l-iskop li g alih a na qeg din hawn u fejn ninsabu f dak li jikkonçerna r-reli jon. Impressjonatni l-ispiritwalità profonda tieg u u l-eωempji sbie li tana biex ifiehem il-punti li g amel. Ûorna wkoll il-qabar ta Dun Ìor fil-blata l-bajda. It-tfal adu pjaçir ukoll jg umu u jilag bu, u ta dan nirringrazzja lill-helpers li adu siebhom. Nirringrazzja wkoll lil Dun Brian li minkejja li mhux kollox mar arir bil-programm (mhux tort tieg u), xorta wa da adna pjaçir u stri ajna kemm fil-mo u anke fil- isem. Jalla Weekend Breaks simili jsiru iktar ta sikwit. In e e lil dawk li qatt ma pparteçipaw f xi Weekend Break b al dan biex jippruvawh. Ng id g alija dan kien l-ewwel wie ed, iωda çert li mhux se jkun ta l-a ar. Joe Meilak

22 22 Marzu 2007 Nru. 88 Luminaria Wara li fil-11 ta Novembru 2006 ie mog ti Ìie in- Nadur mill-kunsill Lokali, Joseph Said fil-31 ta Jannar 2007 ie onorat bit-titlu ta Kavallier mill- Kunsill Suprem ta l-ordni Sovran ta San Ìwann ta Ìerusalemm Kavallieri ta Malta. Dan l-unur ie konferit fuq Joseph Said g ax-xog ol fejjiedi li g all-a ar 65 sena kien involut fih. Joseph Said adem f diversi g aqdiet sportivi, soçjali u kulturali fin-nadur, kif ukoll fil-kunsill Çiviku ta G awdex fis-snin sittin li tieg u huwa kien l-ewwel rappreωentant tan- Nadur. (G al aktar tag rif ara Luminaria Nru. 87) DATI IMPORTANTI FL-EÛISTENZA TA L-ORDNI l-ordni ori inali ta San Ìwann ta Ìerusalemm, mag ruf ukoll b ala Kavallieri ta Malta, twaqqaf f Ìerusalemm u wara kwaωi mitt sena tkeçça minn din il-belt Fit-Trattat ta Amiens, iffirmat mill-erba Potenzi kbar, skond Kapitlu X, Art. 3, iet imwaqqfa l- Langue ta Malta, fejn ie ordnat li t-territorju ta Malta g andu jing ata lill-ordni msemmi Dawk it-testamenti kollha li g andhom x jaqsmu ma l-ordni Sovran ta San Ìwann ta Ìerusalemm, flimkien ma dak kollu li kellu x jaqsam mieg u l-ordni, re a ie mog ti lis-sede f Malta. Minkejja s-snin imqallba li g adda minnhom, b alma huma lied, qsim, iri l hawn u l hemm u t-tribulazzjonijiet li qatt ma naqsu, l-ordni tal-kavallieri ta Malta dejjem Ωamm l-identità tieg u bla mittiefsa u kontinwa. L-a ar Kavallier li ie onorat mill-ordni ta San Ìwann ta Ìerusalemm fin-nadur kien l-arçipriet Mons Mikiel Portelli fl Wara li Ωar afna pajjiωi, l-ordni finalment stabbilixxa f Çipru g all-perijodu qasir ta 20 sena Minn Çipru, l-ordni tal-kavallieri g adda g all-gωira ta Rodi, fejn g al il fuq minn 200 sena, iffortifika din il-gωira u nbnew afna palazzi g ar-residenza tal-kavallieri Wara li fl-1522 il-gran Mastru Fra Philippe Villiers de Lille Adam flimkien mal-kavallieri tieg u ie mkeççi minn Rodi mit-torok, wara perijodu ta snin l hawn u l hemm, il-papa Klement VII, li kien ukoll Kavallier ta l-ordni, interçieda ma l-imperatur Karlu V ta Spanja fl-1527, biex içedi lil Malta lill-ordni, u wara li l-ordni aççetta, kellhom jg addu tliet snin o ra biex l-ordni jie u pussess tal-gωira ta Malta. L-Ordni dam ja kem lil Malta g al il fuq minn 200 sena, meta Napuljun, fl-1798 niωel Malta u l-gran Mastru Hompesch çeda ming ajr ma g amel l-ebda reωistenza L-Ordni ta San Ìwann innexxielu jag mel Trattat mar-russja fl L-Imperatur tar-russja Pawlu I sar il- Protettur u s-70 Gran mastru ta Malta u kien hemm l-akbar ftehim u s ubija ma Malta. Fl-1913, il-gran Duka Alessandru tar-russja ie elett il-71 Gran Mastru ta l-ordni.

23 Luminaria Nru. 88 Marzu Il-Le jun ta Marija huwa g aqda ta Kattoliçi li bl-approvazzjoni tal-knisja u ta t it-tmexxija qawwija ta Marija Immakulata, Medjatriçi tal-grazzji kollha, ing aqdu flimkien f le jun g all- idma fit-taqtig li l-knisja dejjem g andha kontra d-dinja u l-qawwiet Ωiena tag ha. Il-legjunarji jittamaw li jkunu denji tas-sultana kbira tag hom tas-sema bil-lealtà, bil-virtujiet u bil-kura tag hom. Il-Legjun ta Marija, g aldaqstant, hu organizzat f g amla ta armata, l-aktar fuq il-mudell ta dik ta Ruma tal-qedem, li minnha jie u wkoll l-ismijiet. IΩda l-armata u l-armi tal-le junarji ta Marija m humiex ta din id-dinja. Din l-armata, illum hekk mifruxa, kellha bidu mill-aktar umli. Ma kenitx g aqda ma suba minn qabel, imma nibtet f daqqa. L-ebda sieb ma kien hemm ta regoli u prattika. Kien sar biss su eriment. iet iffissata lejla, u emg a Ωg ira ta nies iltaqg et ming ajr ebda sieb li kienu se jsiru g odda tal-providenza kollha m abba. Óarsa lejn dik il-laqg a turi li kienet eωattament b alma wie ed jara llum kieku kellu jmur g al xi laqg a tal-legjun, ikun fejn ikun fid-dinja. Il-mejda li n abru madwarha kellha fuqha altar sempliçi, li l-qofol tieg u kienet statwa tal-kunçizzjoni. Kienet fuq tvalja bajda, bejn Ωew vaωetti bil-fjuri u Ωew gandlieri bix-xemg at jixeg lu. Dan l-armar, li jolqot b tant qawwa, kien ispirazzjoni ta wa da minn dawk li waslu l-ewwel, u abar fih g al dejjem dak kollu li g alih jeωisti l-le jun ta Marija. Il-le jun hu armata u s-sultana kienet hemm qabel ma n abru. Kienet qieg da tistenna biex tilqa t-tis ib ta dawk li kienet taf li kienu ejjin g andha. Mhux huma g aωlu lilha, imma hi g aωlet lilhom; u minn dakinhar mag ha mxew u tqabdu, imsa in bil-fehma li setg u biss jirnexxu u jipperseveraw daqskemm kienu se jibqg u mag qudin mag ha. l-ewwel a a li dawk il-le junarji Ωg aωag g amlu flimkien kienet li jinxte tu g arkubbtejhom. Baxxew rashom bi rara kbira u qalu s-sej a u t-talba ta l-ispirtu s-santu. Imbag ad minn bejn is-swaba, li matul il-jum kienu admu sa g ejew, iωerωqu Ω-Ωibe ta l-aktar sempliçi fost it-talb kollu. Meta l- akulatorji ta l-a ar intemmu, il-le junarji qag du bil-qieg da, u ta t il- arsien ta Marija fittxew li jaraw kif setg u l-a jar jog bu l Alla u jag mluh ma bub fid-dinja tieg u. Minn dik id-diskussjoni twieled il-le jun ta Marija, b alma hu llum bl-g amliet kollha tieg u. X a a tal-g a eb! Min seta qatt jobsor x destin kien hemm lest fil- ejjieni mhux imbieg ed g al dawk in-nies sempliçi li kienu medhija bi wejjeg tant ie or sempliçi? Minn, fosthom, seta ja seb li kienu qeg din jag tu bidu lil sistema li kellha ssir qawwa dida fid-dinja: qawwa li meta tit addem b reqqa u b erqa ssib is-setg a f Marija, li tag ti l- ajja, il- lewwa u t-tama lill- nus? Imma hekk kellu ji ri. Dak l-ewwel tis ib tal-le junarji ta Marija sar f Myra House, Francis Street, Dublin, l-irlanda, fit-8 ta filg axja tas-7 ta Settembru ta l-1921, lejlet il-festa tat-twelid ta Marija. Mill-isem ta l-ewwel ferg a, ji ifieri Sidtna Marija tal-óniena, l-g aqda kienet g al xi Ωmien mag rufa b ala L-G aqda ta Sidtna Marija tal-óniena. Din id-data iet iffissata minn çirkostanzi li wie ed aktar iqishom açidentali; anzi dak iω-ωmien il- urnata msemmija dehret inqas flokha milli kien ikun il-jum ta wara. Kien biss fis-snin ta wara, meta n asset bil-provi l-im abba tag ha ta omm, li deher çar li id Marija n asset kollha lewwa f in it-twelid tal-le jun.

24 24 Marzu 2007 Nru. 88 Luminaria Il-gΩira G awdxija, sa mill-qedem, kellha qima kbira lejn l-omm tag na tas-sema. Ftit snin biss wara li Sidtna Marija giet imtellg a s-sema bir-ru u l- isem, San Pawl ie Malta u abbrilna l-fidi fi Kristu es. F G awdex, preçiωament fiç-çentru tal-gωira, ewwa dik li llum hija ç-çittadella, l- G awdxin kienu jingabru biex jag tu qima lil alla pagaa unone. Malajr, wara l-mi ja ta San P a w l, l - G a w d x i n biddlu t-tempju pagan ta Gunone u ddedikawh lil Santa Marija. L-G awdxin qatt ma waqfu jag tu qima speçjali lill-madonna u g adaqstant ma setax jonqos li din l-omm tag na tas-sema titfa grazzji speçjali fuq il-gωira Ωg ira ta G awdex. Wa da minn dawn il-grazzji hi, bla dubju ta xejn, il-bidu u l-iωvilupp tal-le jun ta Marija, dik l-g aqda li rat il-bidu tag ha ewwa l-irlanda fl-ewwel kwart tas-seklu g oxrin. Mank la qu g addew g oxrin sena mit-twaqqif tag ha li din l-g aqda da let ukoll f Malta fl-1940 u g axar snin wara, fl- 1950, il-le jun da al ukoll f G awdex. G aldaqstant, nistg u ng idu li l-le jun ta Marija, dik l-invenzjoni dida ta Marija li biha trid issalva lid-dinja min-nawfra ju spiritwali, da al ukoll fil-gωejjer tag na minn ta l-ewwel fost il-pajjiωi tad-dinja. Meta wie ed isemmi l-le jun ta Marija fil-gωejjer tag na, malajr i ib quddiem g ajnejh lil Brother Joseph Booker, li jibqa mniωωel b ittri tad-deheb fl-annali tal-le jun, hu li kien jara fil-bog od, kien di à tefa g ajnejh fuq G awdex u po a x-xewqa tieg u f ri lejn il-madonna ta Pinu fis-santwarju tag ha. Fil-bidu tas-sena 1949, meta hu kien president tal-comitium f Malta, waslet l-okkaωjoni proprja. Bro. Booker sama li l-isqof t G awdex kien ser ikun fil-parroça tal-mellie a biex jiççelebra quddiesa pontifikali hemmhekk. Malajr sejja lil Bro. Richard Bisazza, li kien il-viçi-president tal-comitium, kif ukoll lil Bro. Carmelo Formosa, G awdxi minn San Lawrenz, li kien il-president tal- Curia taω-ωg ar Imqaddsa Marija, u t-tlieta flimkien ir ewlha lejn il-mellie a biex ikellmu lill-isqof Pace dwar il-le jun ta Marija. Qalulu kif il-le jun, fi ftit snin, kien qed jixtered mad-dinja kollha. Spjegawlu kif il-ìerarkiji EkkleΩjastiçi madwar id-dinja kollha ssa ru wara l-le jun. Qalulu kif dan il-miraklu aj tal-medalja MirakuluΩa kien qed iwettaq xog ol millaktar erojku f dak li hu appostolat. It-talba erqana tat-tliet le junarji kienet biex l-isqof i alli l-le jun ta Marija jid ol fid-djoçesi tieg u ta G awdex. l-isqof ÌuΩeppi Pace kien devot kbir tal-madonna. Fis-7 ta Diçembru 1949, lejlet il-festa ta l-immakulata Kunçizzjoni, Bro. Booker irçieva l-ittra tant mistennija mill-kurja t G awdex, fejn l-isqof Pace kkonferma bil-miktub il-kunsens g ad-d ul tal-le jun f G awdex. Fit- 2 ta Jannar 1950 Bros. Booker u Bisazza qasmu l-fliegu, iktar im assbin dwar f idejn min ser jafdaw il-le jun fil-gωira tat-tliet g oljiet milli mit-temp xitwi. IΩda l-id ta Marija kollha lewwa n asset ukoll fit-twelid tal-le jun f G awdex. Bil-barka ta l-eçellenza Tieg u l-isqof Pace, il-praesidium gie inawgurat fil-jum tal-óadd, 22 ta Jannar Dan l-ewwel praesidium kien ta l-irgiel u fuq ix-xewqa ta l-istess arçipriet Mons. M. Cefai ng ata l-isem ta l-madonna ta Fatima. B ala president tal-praesdium in atar il-kommendatur Edgar Montanaro, li dak iω-ωmien kien Kummissarju g al G awdex, l-og la kariga çivili fil-gωira. B ala segretarju u teωorier, rispettivament, ew ma tura s-sur Xuereb u l- ispiωjar Louis Abela. Wara ftit taω-ωmien, sitt img at biss wara l-ftu ta l-ewwel praesidium ta l-ir iel, il-madonna riedet li anke n-nisa jkollhom l-ewwel praesidium. Dan ie inawgurat fil-jum tal-erbg a, 8 ta Marzu 1950, fl-iskola tas-sorijiet Fran iskani tar-rabat. U la ktibna dwar il-bidu ta l-ewwel praesidia f G awdex, tkun a a sewwa li nsemmu t-twelid ta l-ewwel Kurja f din il-gωira. Kien nhar il-óadd 29 t April 1951, fil-preωenza ta l-eçellenza Tieghu l-isqof Pace, li giet inawgurata l-ewwel Kurja f din iddjoçesi. PreΩenti wkoll, b ala diretturi spiritwali, kien hemm Mons. Cefai u Mons. Andrea Vella, Kanonku Kapitulari tal-katidral, li dak in-nhar intg aωel b ala l-ewwel direttur spiritwali tal-kurja li iet imsemmija Coronata Kurja. Fi Ωmien qasir il-le jun ta Marija beda jsir f kull ra al tal-gωira G awdxija, fejn g adu jsir sal- urnata tal-lum. Grupp ta Le junarji mi bura biex jg idu r-ruωarju fix-xahar ta Mejju

25 Luminaria Nru. 88 Marzu F dan il-perijodu u g al afna snin wara, il-qag da soçjali u ekonomika tan-nies tan-nadur kienet wa da baxxa u preokkupanti. G ad li n-nies tan-nadur kienu aktar a evolati minn nies o ra f G awdex, madankollu l-faqar kien jidher fuq massa kbira tal-popolazzjoni. Wara li l-kappillan Dun Antonin Scasciato alla l-parroçça tan-nadur, il-parrokat dam vakanti g al afna xhur, billi l-arçisqof Mattei ma setax isib malajr il-persuna adatta g al dan il-post. F dan iω-ωmien il-parroçça kienet titmexxa missaçerdoti Dun Fran isk Mercieca u Dun Mikiel Vella u bejniethom iffunzjonaw f 140 mag mudija, 80 Ωwie u 76 funeral, b Dun Alessandru Cauchi b ala Vigarju Kurat; sakemm wasal iω-ωmien li jintg aωel is-seba kappillan fil-persuna ta Dun Nikol Spiteri, mir-rabat, G awdex, li qabel kien kappillan taω-ûebbu, u a l-pussess b ala kappillan tan-nadur fit-28 ta Settembru Fl-10 ta Diçembru ta din is-sena, il-kappillan Spiteri g ammed lit-tarbija li l quddiem kellha tkun pedina importanti g an-nadur. Din it-tarbija ma kinitx lief Giovanni Camilleri, li wara sar saçerdot, kappillan taω- Ûebbu u tax-xag ra u finalment kappillan, u mbag ad l-ewwel arçipriet, tal-parroçça tan-nadur. Dan kien il-bniedem li kien kapaçi j ib afna unuri u privile i singolari lill-knisja parrokkjali tan-nadur, b alma huma Arçipretura u Kolle jata Insinji bi privile i singolari, li l-knisja tag na biss kienet tista tgawdi. Ta min josserva li l-kappillan Spiteri kellu jirran a Ωew Ωwi ijiet li kienu saru b impediment. Instab li Mikieli Buttigieg iωωewwe lil Fran iska Debono u wara tliet snin saru jafu li dawn kienu ji u minn xulxin fir-raba grad. Il-kappillan kellu j ib id-dispensa minn Ruma u Ωewwi hom g at-tieni darba fil-31 ta Marzu Affarijiet b al dawn m g adhomx ri idi daqshekk f dawn iω-ωminijiet Fl-20 ta Marzu rat disgrazzja fin-nadur billi tlieta minn uliedha r iel li kienu fuq dg ajsa tas-sajd, g erqu u l-katavru tag hom ma nstabx. Dawn kienu Wi i Falzon ta 52 sena. Toni Borg ta 28 sena u An lu Butti ieg ta 20 sena F din is-sena Malta u G awdex intlaqtu mill-fla ell tal-pesta. In-Nadur ma tantx intlaqat b dan il-gwaj. Kienet mara mill-furjana, li kienet toqg od g al xi Ωmien fin-nadur, li aktarx intlaqtet meta kienet Malta u mietet in-nadur kawωa ta dan il-fla ell Skond ir-re istru tal-mejtin tal-parroçça tan-nadur, u skond il-gazzetta Portofoglio Maltese ta l-20 ta Ottubru 1838, rat disgrazzja o ra kbira, bl-g arqa ta xi G awdxin, fosthom 13 min-nadur. L- ismijiet tan-nadurin li mietu f din id-disgrazzja tniωωlu mis-seba kappillan tan-nadur Dun Nikola Spiteri. Fittra edja li rat f din il-parroçça, li dak iω-ωmien kienet t addan mag ha il-qala, G ajnsielem u Kemmuna, kienu imniωωla dawn il-persuni li g erqu mad-dg ajsa t G awdex Santa Marija fit-15 ta Ottubru 1838: 1. Mikieli Buttigieg, bin Frençu, ta 45 sena u uh 2. ÌuΩepp Buttigieg, ta 32 sena, 3. Koronato Portelli, bin Feliç, ta 70 sena, nannu ta 4. Feliç Portelli, bin Koronatu, ta 40 sena, missier ta 5. Mikieli Portelli, bin Feliç, ta 12-il sena, 6. Mikieli Portelli, uvni, bin Ìamri, ta 15-il sena, 7. ÌuΩepp Attard, bin Mikiel, ta 35 sena, 8. Ìamri Portelli, bin ÌuΩepp, ta 60 sena, 9. Ìamri Manueli, bin An lu, ta 30 sena. 10. ÌuΩepp Meilak, bin Fran isk, to 10 snin, 11. ÌuΩepp Attard, bin Fran isk, ta 45 sena, 12. ÌuΩepp Portelli, bin Mikiel, ta 40 sena, u 13. Salvu Farrugia, bin An lu, ta 70 sena. Fil-Gazzetta tal-gvern tas-17 ta Ottubru 1838, dwar l-g arqa tad-dg ajsa ta G awdex li g erqet fil-15 ta Ottubru, intqal li 22 persuna mietu, tmienja g amu sa l-art, wie ed in abar minn dg ajsa o ra li kienet issalpa bejn G awdex u Malta, u tlieta instabu iωommu ma injam u kaxxi li kienu f wiçç il-ba ar, min-nies li ar u fuq id-dg ajjes tas-salvata li ntbag tu fuq il-post taddiωgrazzja mis-suprentendent tal-puliωija marittima. Ta min jg id ukoll li d-dg ajsa Santa Marija li g erqet, kienet img obbija bil-qoton, Ωrierag, frott u xejjex li ntilef kollu. Dak in-nhar stess sitt dg ajjes o ra kienu qasmu minn Malta g al G awdex qawwijin u s a F din is-sena fin-nadur infet et Skola Primarja, wara dik tar-rabat, li kienet infet et qabel. Dr Giuseppe Xuereb ie mqabbad biex jie u sieb din l-iskola. Aktarx li l-lokal ta din l-iskola kien f dar fil-kantuniera bejn Pjazza 28 ta April 1688 u Pjazza Arçipriet Martin Camilleri (dari l-pjazzetta). Fil-kantuniera ta din id-dar hemm niçça bi statwa tal-madonna tal-karmnu. Sid din id-dar kbira kien çertu Mikieli Bartolo u b ala kera tallokal kien jing ata 5 liri sterlina fis-sena. Din l-iskola kienet isservi g at-tfal tan-nadur, Qala u G ajnsielem u sal-1851 kien hemm 124 tifel u tifla: 62 subien u 62 bniet. Sas-sena 1852 (sena wara) in-numru

26 26 Marzu 2007 Nru. 88 Luminaria ta subien tala g all-86, li kien 15-il tifel aktar minn dawk li kienu jmorru l-iskola tar-rabat. Ir-ra uni li din it-tieni skola f G awdex infet et fin-nadur u mhux f xi lokalità o ra huwa l-fatt li aspetti demografiçi u l-importanza tal-kobor tat-territorju tan-nadur li kien ila aq terz tal-kobor ta G awdex, kemm fid-daqs, kif ukoll filpopolazzjoni li fl-1848, il-popolazzjoni t G awdex kienet 14,342, li minnhom, kwart jew 3,295 kienu persuni li jg ixu fit-territorju tan-nadur. Hemm ukoll il-fatt li l- Parroçça tan-nadur kellha importanza kbira f G awdex meta pparagunata ma parroççi o ra. Tajjeb li hawn wie ed jibqa jikkummenta fuq issitwazzjoni edukattiva fin-nadur f dawn iω-ωminijiet. Insibu difatti, li fl-1861, 114 bniet u subien kienu imorru l-iskola tan-nadur kull jum, li kienu ji u 38% mit-total talpopolazzjoni tan-nadur. Insibu wkoll li fl-1859, l-iskola Elementari tan-nadur g amlet record fil-kwantità ta wirjiet li ppreωentat g al esibizzjoni tat-tfal ta Malta u G awdex. Tant, li l-kanoniku Paolo Pullicino, li kien Direttur Ìenerali ta l-iskejjel Elementari ta Malta u G awdex f dak iω-ωmien, kiteb personalment li kien impressjonat bl-entuωjaωmu u tag lim ta livell g oli fin- Nadur u kompla Ne credo dover ammettere le scuole del Nadur, segnatamente quella dei maschi, la quale è diretta con molta attività e zelo dal Maestro Reverendo Don Salvatore Vella ( ). Interessanti wie ed josserva wkoll illi fl-esibizzjoni tat-tfal ta l-iskejjel Elementari li saret fl-1859 fir-rabat, ir-riωultat kien li adu sehem 6 subien u 7 bniet mill-iskola tar-rabat u 5 subien u 7 bniet mill-iskola tan-nadur. Innumru ta dawk li ppreωentaw xog ol letterarju kienu 38 subien u 9 bniet mill-iskola tar-rabat waqt li milliskola tan-nadur kien hemm 34 subien u 10 bniet. Filhandcraft insibu li da lu 10 bniet u dawn kienu biss min- Nadur. Insibu wkoll li waqt li qabel il-kera ta l-iskola kien ta 5 liri sterlina, issa, sid il-kera, Mikieli Bartolo, g allieh g al 8 liri sterlina fis-sena, waqt li s-salarju tas-surmast fl-1861 tela g al 61.6s 8d fis-sena. Jekk imbag ad immorru g as-sena 1880, dejjem fil-kaω ta l- edukazzjoni fin-nadur, insibu li Dr. Fortunato Mizzi kien g amel viωta f din l-iskola fejn wera is-sodisfazzjonn, is-sorpriωa u l-gratitudni tieg u, g an-numru kbir tat-tfal li jiffrekwentaw l-iskola tan-nadur. Nafu wkoll illi f dawn iω-ωminijiet mill-popolazzjoni tan-nadur, 1690 persuna minnhom kellhom xog ol li minnu jaqilg u xi qlig. Fost ix-xog lijiet kollha, insibu li kien hemm xog ol tal-bizzilla u nissie a tal-qoton, bdiewa, ba rin u sajjieda, bennejja u bajjada, xog ol ta tag bija u transport, furnara, mastrudaxxi, ta ana, majjistri (midwives), addieda, ajjata, g alliema, barbiera, muωiçisti, saçerdoti, negozjanti, pensjonanti u pulizija. Fost dawn ix-xog lijiet kollha, l-aktar li nsibu kienu bdiewa, xog ol ta bizzilla, nissie a tal-qoton, ba rin u sajjieda, li kollha kienu ta numru mhux aωin. Fixxog lijiet l-o ra kienu wa diet, barra s-saçerdoti li kienu tlettax. Difatti nsibu li n-numru ta ajjata kien ta tnejn u l-istess tal-pensjonanti. Kien hemm erba majjistri waqt li addieda kien hemm tlieta u l-istess numru ta pulizija. Waqt li g alliema, barbiera u muωiçisti kien hemm wie ed f kull kategorija, insibu li kien hemm seba negozjanti. Insibu li anke n-nisa kellhom ix-xog ol tag hom, blakbar numru ta dawk li ja dmu l-bizzilla ming ajr dubju, dak in-nhar kienu ja dmu mid-dlam sad-dlam, xi sittax jew sbag tax-il sieg a kuljum, mill-4 ta filg odu sad-9 ta bil-lejl. Ra el li kien ja dem 16-il sieg a kull jum kien jaqla Ωew soldi jew 1c3m; sajjied kien jaqla minn sold sa Ωew soldi (4m sa 8m), u familja ta erba min-nies, irra el, il-mara u Ωew ulied (li anke dawn kienu ja dmu) hu kkalkulat li kienet taqla madwar ames liri fis-sena Jinbena t-torri ta Kenuna mill-gvern IngliΩ. Dan hu torri storiku. Kenuna ejja mill-kelma kenur. U fi Ωmien il-kavallieri minn hawn kien isir sinjal li l-g adu qieg ed fil-qrib, permezz ta u ie a. F G awdex f din is-sena kien hemm sitt distretti u n- Nadur kien it-tieni wie ed. Id-distrett tan-nadur, kif kien mistenni kien ji bor fih G ajnsielem, il-qala u Kemmuna. Kellu spettur b ala sotto-ajjutant li kien A. Granagna, skond il-gazzetta tal-gvern tat-18 ta Settembru Skond il-gazzetta tal-gvern ukoll, tad-29 ta Diçembru 1848, in-nadur, flimkien ma Sannat u x- Xewkija, ie mog ti t-tabib tal-gvern li kien Dr Lorenzo Portelli. Insibu wkoll li fin-nadur dakinhar kien hemm Ωew qwiebel jew majjistri, kif kienu misjuba. F din issena wkoll, u preçiωament fid-9 ta Settembru 1848, l- Isqof il- did Publiju Sant g amel l-ewwel viωta pastorali fin-nadur. F dak iω-ωmien, fin-nadur kien hemm Ωew fratellanzi li kienu ilhom jeωistu minn Ωmien twil. Dak tar- RuΩarju u l-o ra tas-sagrament li kien ilha mill Il-Gvern ivvota 235 liri sterlina biex issir triq li mill- Qala twassal g an-nadur Wara li kien ilu marid afna, il-kappillan Dun Nikola Spiteri miet fid-19 ta Ottubru ta din is-sena. Insibu li l-a ar mag mudija li saret mill-kappillan Spiteri kienet fis-6 ta Awwissu Il-kappillan Spiteri ma jista jintesa qatt mill-poplu Naduri, min abba f dak li se matul il-parrokat tieg u. Kien fi Ωmienu li kien hemm il- sieb li G ajnsielem isir parroçça u l-knisja tan-nadur issir knisja omm (matriçi) F din is-sena, fis-26 ta Jannar, fi Ωmien li l-parroçça kienet g adha bla kappillan, iet eretta l-parroçça ta G ajnsielem. Din kienet l-a ar darba li l-isqof ta Malta waqqaf parroçça f G awdex, billi l-erezzjoni tad-djoçesi ta G awdex kienet fil-qrib. Fl-1 ta Mejju ta din is-sena, is-santwarju tal- Immakulata Kunçizzjoni tal-qala ie mg olli g all- ie ta viçi-parroçça.

27 Luminaria Nru. 88 Marzu Bdejna sena o ra, sena mportanti u mimlija memorji mhux biss g all-banda Mnarja, li qieg da tiççelebra l-40 sena mit-twaqqif tag ha, imma wkoll g all-parroçça g aωiωa tag na, li ser tiççelebra Ωew anniversarji o ra, cioè l-120 sena mill-mi ja fostna ta l-istatwa titulari, kif ukoll l-40 sena minn meta l-insinji Kolle jata u Matrici tag na iet mg ollija g ad-dinjità ta BaΩilika, mill-q.t. l-papa Pawlu Vl, avvenimenti li hemm il- sieb li ji u mfakkra b attivitajiet speçjali li jit abbru iktar tard, meta tkun qed toqrob il-festa titulari tal-patruni tag na, San Pietru u San Pawl. Matul dawn it-tliet xhur tas-sena 2007, il-banda Mnarja, flimkien mal- Kumitati tal-kaωin ta l-istess Banda ma waqfux fil- idma tag hom. Bdejna propju fl-ewwel jum tas-sena, billi l-banda Mnarja akkumpanjat ilpurçissjoni sollenni ta g eluq il-kwaranturi Mqaddsa li ji u ççelebrati fil-baωilka tag na. Nhar il-óadd, 11 ta Frar, il-banda Mnarja, adet sehem permezz ta març mill-kaωin sal-pjazza San Pietru u San Pawl, minn fejn it-television Nazzjonali PBS kien qieg ed jittrasmetti programm Mill-Pjazza tar-ra al. Fil-jiem ta qabel il-karnival, il-kummissjoni Ûg aωag tal-banda Mnarja, bil-kollaborazzjoni tal-kunsill Lokali, organizza fl-mbc Theatre serata ta Miss Nadur Carnival. Iktar tard, il-kumitat Çentrali, bl-g ajnuna tas-sur Peter Paul Portelli, organizza n-nadur Song Festival. G al dan Festival, il-kunsill Lokali tan-nadur a sieb jipprovdi t-trophies. Nie du din l-okkaωjoni biex minn qalbna nirringrazzjaw lill-kunsill ta l- g ajnuna kontinwa tieg u lill-banda Mnarja. Anke din is-sena, il-kummissjoni Ûg aωag Mnarja, li hi attiva afna fi dan il-banda Mnarja, Ωammet l- appuntament mad-dilettanti tal-palk, billi g at-tieni sena konsekuttiva, fuq stil kompletament differenti mis-sena ta qabel, adet sieb ittella Musical ie or. Dan il-musical Opera Goes Rock, ta t id-direzzjoni tas-sur George Mizzi, b cast lokali, ie ppreωentat fl- MBC Theatre 4 darbiet: nhar il-gimg a, Sibt u Óadd 16/18 ta Marzu; darbtejn g all-istudenti ta l-iskejjel, u darbtejn o ra g all-pubbliku in enerali. Nixtiequ hawnhekk mhux biss nirringrazzjaw lill-kummissjoni Ûg aωag Mnarja g all- idma kontinwa u mimlija sagrifiççju tal-membri kollha, imma lis-sur Mizzi u lill- Cast kollu, li tawna biçça xog ol hekk impenjuωa u sabi a. Keep it up.kien hemm kummenti favorevoli. Matul il-jiem li ejjin, meta fil-parroçça tag na jkollna l-purçissjoni tal-passjoni, il-banda Mnarja tkun impenjata bil-preparazzjoni biex tie u sehem fl-istess purçissjoni, kif ukoll billi takkumpanja l-purçissjoni ta Kristu Rxoxt f Jum l-g id il-kbir fil-g odu. Imma l-ikbar impenn tal-banda jibqa l-festa titulari, li sa minn xhur qabel il-banda Mnarja tibda ta seb u tipprepara g all-kunçert muωikali li ta kull sena qieg ed ikun mistenni minn tant dilettanti tal-muωika, u g all-marçi li ΩΩanΩan g all-festa ta San Pietru u San Pawl. Di à are il-programm ta diversi baned, mhux biss lokali imma Maltin ukoll, li ser ji u g all-festa tassena. Minn hawn nag mlu appell mhux biss lill-bandisti kollha biex b as-soltu jimpenjaw ru hom u jattendu g all-kunçerti li jsiru fil-kaωin tag na, imma lin-nadurin kollha, biex ikunu eneruωi, alli niççelebraw, kif dejjem g amilna, festa tassew tixraq lill-patruni u l-parroçça tag na, speçjalment is-sena, meta ser niççelebraw dawk l-avvenimenti hawn lisemmejna. Il-Kumitat tal-banda Mnarja jixtieq jawgura l-g id it-tajjeb lis-surmast Direttur Mro. Joseph Grech, lill- Bandisti u Allievi kollha, lill-kumitati fi dan il-banda u lin-nadurin kollha. IL-KUMITAT

28 28 Marzu 2007 Nru. 88 Luminaria INTRODUZZJONI Lorenzo Camilleri twieled in-nadur fl-1879, bin Ìiovanni u Angela Grima. Huwa z-ziju tieg i u nqisu b ala t-tieni missier g ax huwa rabbieni. Bil-laqam kienu jsibuh tal-kokka, g ad illi ej mir-razza ta Finda. Fil-fatt missieru u missier l-arçipriet Anton Camilleri, Fran isk, huma a wa, ulied Pietru Camilleri u An la Cutajar, il-busnanniet tieg i. Fran isk, li twieled fl-1836, kien il-kbir fost utu, waqt li n-nannu tieg i Ìiovanni, li twieled fl-1856, kien iω-ωg ir u g alhekk insibu differenza ta 20 sena bejnhom it-tnejn. Omm Wenzu, in-nanna tieg i, Angela Grima, hija minn tal-mimm u hija o t Mikieli, missier Patri Odorik Grima. Lorenzo, jew a jar Wenzu, g ax kul add hekk kien isejja lu, kellu karriera ta g alliem u fl-a ar sentejn qabel ma rtira kien is-surmast ta l-iskola Primarja tan-nadur (1926/28). Wara li rtira mis-servizz huwa feta anut fi Triq San Ìwann, Nru. 78A, li kien i ib l-isem Good Luck Bazaar. Illum dak il- anut ma g adux jeωisti g ax floku hemm il-garaxx tieg i bin-numru 90. Il-karatteristika ewlenija ta dak il- anut kienet il-purtiera taω-ωibe li kellu fil-bieb. Kien adimha hu stess b idejh b tant seng a u paçenzja. Illum din il-purtiera tinsab g and bint o ti Mari wann, Mrs. Maria Shuttleworth ta 54B, Triq il-knisja, Nadur. KARRIERA Wenzu la aq Monitor fl-1 ta Diçembru, Imbag ad sar 3rd Class Assistant Teacher fl-1 ta Ìunju, 1902 u 2nd Class Assistant Teacher fl-1 ta April, Fil-5 ta Ottubru tal-1926 huwa sar il- Kap ta l-iskola tan-nadur meta s-surmast ta qablu, Rev. Mikiel Galea, mar Headteacher fl-iskola Sekondarja tal-bniet, Victoria. Fit- 18 ta Ìunju, 1928, huwa beda jkun assenti mill-iskola u kull erba img at kien jibg at çertifikat mediku. Dawn iç-çertifikati waslu fliskola tan-nadur fit-18 ta Ìunju, fis-16 ta Lulju, fis-17 ta Awissu u l-a ar wie ed fl-14 ta Settembru ta dik l-istess sena. Wara dawn iç-çertifikati huwa ie boarded out u Dun Mikiel re a ie lura b ala Head ta l-iskola tan-nadur fil-25 ta Settembru, Wara li rtira mis-servizz Wenzu feta anut u baqa jmexxih sal- amsinijiet. Niftakar li fiω-ωmien ta qabel it-tieni Gwerra Dinjija (1939/45), meta kont g adni daqsxejn ta tfajjel, ieli adni mieg u Malta mnejn kien jixtri l-merkanzija. Hekk kif naslu l-belt kien jid ol f anut fi Strada Merkanti alli jie u kafe. Jekk m inix sejjer Ωball, il- anut kien i ib l-isem Kafè tal-óbieb u mart is-sid tal- anut kien jisimha Vira. Kienu jservu l-kafè f kikkra fuq plattina. Kont naraha stramba wisq dik l-uωanza li jferrg u il-kafè mill-kikkra g al olplattina u lura qabel ma jixorbuh. Kont na seb li z-ziju biss kien joqg od ikewwes imma nnotajt li kul add kien jag mel b alu. Forsi b hekk wie ed ried juri li hu pulit u edukat! Forsi biex iberrdu l- kafè! Ma nafx! Il-merkanzija li jixtri kien iniωωilha kollha f ma Ωen ta çertu Vinçenzo Borg minn Óal G axaq, li kien a ent u importatur. Kellu ibnu mieg u jismu Mabbli. Min jaf x sar minnhom! Kien jixtri ming andhom ukoll u mhux bil-ftit. Kienu jlestulu kaxxa mdaqqsa ta l-injam alli jippakkja l-merkanzija o fiha. Xi burdnar kien inniωωilhielu x-xatt tal-belt alli tin arr lejn G awdex. Imbag ad mill- Im arr g an-nadur kien jer a jqabbad xi burdnar ie or. Fost dawn niftakar lil Toni Buttigieg (ta Luçija) u lil Ìanni Muscat (taç-çanak) li kienu j orru bil-bhima, u iktar tard lil Ìanni Mejlak (tal-piku) u lil Mikieli Muscat (bin Ìanni taç-çanak), li kienu ja dmu bit-truck. DJARJU Wenzu kien metodiku wisq. Bniedem li jrid kollox sewwa. Kien rett u eωatt f kulma jag mel. U forsi g alhekk baqa g aωeb. Kien i obb jinnota l-avvenimenti l-aktar importanti u g al dan l-iskop kien i arbex dak li jidhirlu fuq xi pitazz u ieli Ωamm xi djarju wkoll. M ilux ie f idejja djarju minn tieg u tas-sena 1914, eωattament ta 90 sena ilu, u fuq dan nixtieq nitkellem illum. Fuq il-qoxra ta barra, li hi sewdenija, hemm stampat 1914 Offerto dalla Casa A.G. Cousis & Co. Fil-bidu tieg u beda biex qal li dan in-notebook tahulu Giuseppe Farrugia, imlaqqam Pesikka. Fih hemm afna a barijiet u notamenti tassew interessanti li meta naqrawhom inkunu nistg u nipparagunaw il- ajja ta dari ma tal-lum. Se nqassamhom fi tliet partijiet:- (a) L-Iskola; (b) Il-Knisja; (ç) Il-Óajja. U billi kien Teacher u mbag ad Head xieraq li nibdew bx u ud min-notamenti li sibt rigward l- iskola. L-ISKOLA Il-lum il-gandlora. Fil-g odu bqajt l-iskola sal-11 u wara nofs in-nhar sat-3.15 g ax tfal ma ewx Fit-3 pm il-lezzjonijiet ew interrotti alli Mr. Francis Buttigieg jaqra lit-tfal iç-çirkulari tal-vigarju f g eluq il-25 sena mit-transferiment ta l-isqof Mons Pietru Pace minn G awdex g al Malta. Alfred Grech Cumbo, Acting Assistant Secretary, spezzjona l-iskola Vaganza: Festa tan-nawfra ju ta San Pawl Vaganza b ala tifkira tal-25 sena mindu l-isqof Mons Pietro Pace ie transferit minn G awdex g al Malta Wissejt lit-tfal subien ta Std V biex juωaw it-toilets sewwa Il-Bniet aduhom picnic f Chambray L-a ar darba li l-iskola fet et is-sibt L-ewwel darba li bdejna bis-sistema ta 5 sig at u nofs skola kuljum V. Busuttil eωamina lil Std IV fil-mental Arithmetic u Object Lesson. Ir-riΩultat kien Good fl-ewwel su ett u Very Good fit-tieni L-ewwel darba li l-iskola ma fet itx is-sibt V. Busuttil ittestja lil Std IV fil-grammar, Geography, Religious Instruction u Drill. Ir-riΩultat kien Very Good V. Busuttil spezzjona lin-night School V. Busuttil ittestja lil Std IV fir-writing u Dictation Sar l-eωami annwali. It-tfal g addew mija fil-mija Konferenza mas-surmast rigward (a) il-proposta tas-syllabus il- did; (b) dawk li ji u tard; (ç) it-tipjip fil-klassi; (d) it-titwil il barra mit-twieqi tal-klassi; (e) it-tpaçpiç bejn l-g alliema qabel tibda l-iskola Vaganza b konnessjoni ma l-eωami annwali Tlabt lill-head biex jikteb lid-dipartiment alli jtini l-leave biex inkun nista nqatta l-vaganzi fl-al erija Er ajt tlabt lill-head biex jikteb g al-leave alli mmur l-al erija Tlabt lill-head biex jikteb l-uffiççju g al urnata leave biex immur Malta g ax hemm vapur dirett g all-al erija fit- 30 ta dan. Imma hu qalli li qabel ma jirçievi risposta dwar l-ewwel ittri mhux ser jikteb g al leave ie or Il-Head kiteb alli nie u urnata leave Mort Malta alli nkun naf il- in tat-tluq tal-vapur Arpad lejn l-al erija fil-31 ta Lulju Irçivejt ittra mill-uffiççju fejn qaluli li ma jistax jing atali leave imma mmur nag mel duty fl-iskola tal-belt Valletta u mbag ad is-sur Rossignaud juωa d-diskrezzjoni tieg u mieg i Il-lum il-óamis mort Malta alli nitlaq lejn l-al erija Il-lum s-sibt ejt lura d-dar g ax bdiet il-gwerra bejn l-awstrija u s-serbja. (L-Awstrija u l-ungerija ddikjaraw gwerra kontra s-serbja fit-28 ta Lulju.) Angelo Bartolo alla minn purtinar u nga ajtu mar-r.n. Reserves ÌuΩeppi Sultana da al b ala purtinar fuq baωi temporanja fl-iskola tan-nadur.

29 Luminaria Nru. 88 Marzu J.F. Reynolds ie G awdex u fit-8.00am g amlilna konferenza or-rabat, fejn attendew it-teachers kollha. Dawn huma xi punti minn din il-konferenza: (a) Mhux aktar minn sag tejn skola wara nofs in-nhar; (b) l-ebda lezzjoni m g andha tie u aktar minn 45 minuta; (ç) Il-klassifikazzjoni tista ssir f dan iω-ωmien; (d) Tfal ta 5 snin m g andhomx jistennew sa Settembru biex jid lu l-iskola imma g andhom jidda lu issa; (e) L-IngliΩ mitkellem g andu ji i mg allem u prattikat f kull klassi; (f) It-Taljan minn Std III il fuq J.F. Reynolds spezzjona l-iskola tag na u tana aktar hints. Huwa tqarben mas-subien. Qalilna li (a) f Settembru tal-1915 g andna nuωaw ir-re istri l- odda; (b) l-eωamijiet ta nofs is-sena g andhom isiru u l-karti g andhom jinωammu mill-head g ar-referenza; (ç) re istri qodma ta l-attendenza li g andhom 10 snin jew aktar g andhom jinqerdu; (d) il-pitazzi mimlija tat-tfal g andhom jinωammu g ar-referenza Keççejt il barra mill-iskola ta bil-lejl lil Pawlu Muscat Cassar talli tafa Ωerrieg a tal- arrub fid-direzzjoni tieg i Is-Surmast eωamina lil Std IV. Sar l-eωami ta nofs is-sena. IL-KNISJA Il-Knisja tal-parroçça ddedikata lil San Pietru u San Pawl kienet il-g axqa ta Wenzu. Kienet kwaωi lesta mill-bini imma kien baqa afna x isir ewwa. Kien i obbha wisq u kien nisrani prattikanti. Kien jaqdi dmiru ta nisrani konvint. Ma tilef qatt quddiesa jew tqarbina b kapriçç u r-ruωarju kuljum ma fallieh qatt. Kien jg in bilqalb, anke jekk mhux mitlub. Kien imda al f xi kumitati fejn kien attiv afna u ieli g amel xi abra wkoll, kif se naraw minn dawn in-notamenti mid-djarju tieg u Inbena l-altar ta Sant Anna ÌuΩepp Camilleri (ir-ra li) waqa mill-faççata tal-knisja Il-purçissjoni tal-gandlora lejn il-qala saret wara nofs in-nhar g all-ewwel darba Il-Ku ina Ìor a da let soru mal-fran iskani Inbena l-altar ta San Fran isk It-twieqi tal-koppla waslu Tajt Lm15 lill-arçipriet g al tieqa fil-famuωa koppla Wasal l-orgni tal-knisja tal-qalb ta Ìesù, flimkien ma orgni ie or g all-knisja Parrokkjali. Inbena l-altar tar-ruωarju It-tieqa tal-kor li tirrappreωenta La Santa Chiesa tpo iet f postha L-orgni tal-knisja tal-qalb ta Ìesù ie inawgurat Ktibt ittra b ordni ta l-arçipriet u bg attha lil Enrico Camilleri, 12, Strada Reale, B Kara G amilt ftehim mal-kaxxier tal-filarmonica San Giorgio biex tesegwixxi programmi fil-festa ta l-imnarja. Kan. Dun Ìwann Camilleri mar Malta alli jara jakkwistax passa frank g all-banda San Giorgio ming and Raffaele, il-manager tal-gleneagles Miet Mons. Pietro Pace, Arçisqof ta Malta Fir-Rabat, G awdex, sar il-funeral ta l-arçisqof Pietro Pace mill-kunvent ta San Fran isk g all-katidral Il-Kardinal Giacomo Della Chiesa ie elett Papa bl-isem ta Benedetto XV Sar funeral solenni tal-papa Piju X fil-katidral ta G awdex u g alih attenda l-kleru kollu Irçivejt l-ordni ta AvviΩatur tat-terzjarji tan-nadur ming and Father Giuseppe Miet il-kardinal Ferrata Il-ku in Dun Anton stieden lill-familja tag na alli mmorru g all-festa ta o tu Ìor a li se tipprofessa soru g ada, il-óadd Óallast 2s-6d lill-patrijiet Ta ÌieΩu, M arr, g ax d alt filkongregazzjoni tat-terzjarji ta San Fran isk. Tajthom ukoll 8s li bart ming and it-terzjarji tan-nadur alli f Jannar li ej isir jum EspoΩizzjoni fil-knisja tag hom, iddedikata lil Sant Antnin ta Padova Vista Pastorali fin-nadur. IL-ÓAJJA Fid-djarju hemm ukoll afna noti ta interess enerali dwar il- ajja ta kuljum. Jissemmew xi persuni li l-ma uranza tal- enerazzjoni preωenti ma jafux min huma. Insibu prezzijiet ta xi o etti li bilkemm jitwemmnu. Kienu Ωmenijiet totalment differenti. Dawl elettriku ma kienx hawn u allura kienu jinxtelu xi lampa talpitrolju, jew xi musbie taω-ωejt, jew xi xamg a. Karozzi xejn u t-trasport kien biss b karettuni mi budin mill-bhejjem. G all-bidu dawn il-karettuni kellhom il-fus ta l-injam imma mbag ad beda jsir tal- adid. Óafna kienu jmorru bil-mixi minn post g all-ie or. Sistema ta drena ma kienx hawn. Xi djar (g ax mhux kul add seta jag mel dan) kellhom rokna fil-mandra ta wara fejn jitfg u l- mie u l-iskart li kienu jsej ulha miωbla. Ilma add ma kellu. Xi djar kellhom l-ispiera jew il-bir u fit-toroq kont tara xi vit l hawn u l hemm u dejjem bl-inkwiet biex timla buqar ilma. Fis-sajf kont tista tixrob belg a ilma friska jekk ikollok il-bomblu. Tiskanta kif kienu jg ixu f daqshekk g aks u karestija! Din il-kwalità ta ajja niftakarha sewwa jien g ax sat-tieni Gwerra Dinjija ( ) konna g adna ng ixu f dawn il-kondizzjonijiet. Imma ng addu g ad-djarju Mr. W.C. Millard ma tur Acting Superintendent tal- Pulizija u Mr. A. Grech Cumbo ma tur Acting Assistant Secretary g al G awdex Missieri bieg mog Ωa bil-prezz ta Lm1-15s-0d Xtrajt par Ωarbun:- 10s-6d Ippranzajt ma Ant. Pace u Salvu Caruana u filg axija morna flimkien (mag na ie ukoll Pawlu Camilleri), Ta Pinu, l-g arb u mbag ad ir-rabat fejn smajna l-banda Leone teωegwixxi programm Missieri xtara gidi ta 24 jum, iswed u bil-qrun, alli jrabbih, g as-somma ta 1s-10d Mort ir-rabat ma Antonio Pace u qtajt ix-xag ar Lg abt it-tombla fic-circolo Leone, Rabat. Kienet ta Lm Óallast 15s qbiela tar-raba Tas-Sajtun, lil Angelo Zerafa biex ig addihom lill-eredi ta Lukrezja Vella Illum ma mortx ir-rabat g as-salarju. Ìabuli Mr. Francis Buttigieg Mort ir-rabat biex nilg ab it-tombla fiç-circolo Stella. It-tombla ntreb et minn Fonzu ta Çikka, il-qajt u ç-çirnienu Mort ix-xag ra ma M. Spina biex nara l-vari tal- Ìimg a l-kbira Óallast 7d. biex jindaqq trapassar g all-ku in tieg i G. Grima li miet o Philipville Iççenajt ma V. Busuttil Il-Labba bnieli l- ajt tal-bit a tad-dar tag na Iççenajt ma V. Busuttil. Óallast 2s. lil F.Muscat g all-bieb tal-bit a Ippranzajt ma V. Busuttil. Óija Toni are middar tard fil-g axija wara argument ma ommi g ax ikkorre ietu u raqad barra Fl-okkaΩjoni tal-festa ta San Ìor il-banda King s Own iet G awdex u g amlet Ωew programmi Id-D.M.O. (Nadur) bag at kampjun tad-demm ta o ti Carmela lill-professur Temi Zammit g all-eωami Irçivejt ittra ming and il-ku in Patri Odorik Grima minn Pescia, Italja We ibt l-ittra ta Patri Odorik Waslu Malta mill-al erija l-ku ini Grima, Pierre u Ortance, Francois u Adorathe, u z-ziju Angelo Grima u martu Francesca Il-Ku ini ta l-al erija waslu d-dar tag na. Il-Ku in Pierre tani labbra ta l-ingravata, lapis, kaxxa tas-sigaretti u holder, tliet imriewa u Ωew fradal. Iz-ziju Angelo tani pipa Il-Ku in Francois tani xi rigali wkoll, fosthom holder talkartaxuga tal-fidda, u z-ziju Angelo re a tani pipa o ra Ωg ira. Mort ir-rabat mal-ku ini ta l-al erija g and il-ku ina M Anna Óadt lill-ku ini ta l-algiers picnic fuq dg ajsa fl- Im arr. Ortance waqg et fid-dg ajsa u fekket sieqha It-tabib Attard ie d-dar u kkura sieq Ortance Xtrajt id-drapp (Lm1-07s-0d) ming and ÌuΩepp tad-duda biex nag mel libsa It-tabib Attard ma jridx las tal-vista tat-8 ta Lulju Bdiet il-gwerra bejn ir-russja u l-ìermanja Il-vapur S.S. Carthage ma iex Malta g ax qed jintuωa biex i orr it-truppi FrançiΩi. G alhekk il-posta ma ietx

30 30 Marzu 2007 Nru. 88 Luminaria minn Tunis illum Smajna l-a bar li iktar kmieni f dan ix-xahar l- Ingilterra ddikjarat gwerra kontra l-ìermanja u l-awstrija Mort ng addi jumejn Malta Ir-Russi biddlu l-isem tal-belt prinçipali tag hom g al Petrograd g ax l-isem ta qabel Petersburg g andu millilsien ÌermaniΩ Franza biddlet is-sede tal-gvern tag ha minn Pari i g al Bordeaux im abba l-gwerra mal-ìermanja Bg att ittra lil ku in Pierre u o ra lil ija Francois. It-tnejn miftu in biex jing alqu miç-çensur Missieri rçieva ittra ming and il-konti F. Manduca ta San Pawl il-ba ar alli l-óadd li ej imur ir-rabat flimkien ma Pawlu Grech (ta GaΩamann) biex i allsu l-qbiela tal-qortin Missieri mar ir Rabat mal-ma sel biex jiddiskuti materji privati fl-uffiççju ta l-avukat Masini Missieri ddiskuta affarijiet familjari mal-ku in Dun Anton fis-sagristija tal-knisja fil-preωenza ta l-arçipriet (Kan. Martin Camilleri) Missieri re a mar g and Masini u l-affari t alliet g al Novembru Missieri bag at 4 skudi u nofs persald tal-qbiela Tal-Malvi lill-armla Mercieca, Marsa, ma Salvu tal-mola Óija Toni xtara eru Irçivejt 16s tal-qbiela ta Wardati ming and ÌuΩepp Portelli ta Parçita biex ng addihom lil ija ÌuΩepp f Algiers. Irçivejt ming and G. Farrugia Lm11-15s-5 1 /4d talg eneb ta missieri Mort Malta ma Antonio Pace alli jissetilja l- kontijiet ma l-a wa Bonavia. Irçieva minn g andhom is-somma ta Lm167-19s G addejt il- urnata r-rabat ta l-imdina ma Ant. Pace g and Bonavia Bros. Xtrajt lobbja (3s) ming and V. Vella tal-belt Valletta u beritta (xelin u nofs-1/6) Smajt li l-ku in Jean Jean Grima u r-ra el talku ina Mary, it-tnejn Al erini, waqg u pri unieri tal-ìermaniωi wara battalja qalila. Imma rnexxelhom ja arbu u re g u ng aqdu mar-ri ment tag hom. Kienu 300 ru b kollox Il-Ku ina Rakela u ÌuΩepp tas-susu waslu Malta mill-al erija ÌuΩepp Galea (il-bokkru) ab kappell lill-missieri, kuruna tar-ruωarju lill-ommi u domna lill-o ti Mananni, mibg uta lilhom ming and ija Pietru mill-al erija Miet ir-re tar-rumanija Óija ÌuΩepp u ibnu John siefru lejn l-al erija Irçivejt Lm2-06s-8d ming and C. Formosa tal-kera tad-dar ta ija Pietru Luçju Vella qalli li ija Francois bi siebu jitlaq minn Philipville g al Konstantina fejn iz-ziju Michele ÌuΩepp Farrugia (Pesikka) xtara Irish cart minn Malta G amilt applikazzjoni fil-g assa tal-puluzija, Rabat, sabiex Antonio Pace jkun jista jbig l-inbid mill- anut ta 2, Triq Marsalforn, ir-rabat. Il- anut mikri Lm3-10s fis-sena Mort il-posta, ir-rabat biex insarraf xi flus. Ta 43 Franc FrançiΩ tani Lm1-14s-1d Xtrajt 6 jardi serge ming and Salvu Falzon tal-mola bil-prezz ta 9s-6d biex nag mel libsa. Hadt id-drapp g and il- ajjat Andrea Borg tal-marωalett, ir-rabat Fuq iz-zuntier tal-knisja ltqajt ma Salvu tal-mola u allastu tad-drapp serge (9s-6d) Il-biera ija Toni mar Malta biex jid ol fil-royal Malta Artillery Ant. Pace beda jbig l-inbid mill- anut Ikkonsultajt lit-tabib G. Attard dwar it-traçna li missieri g andu f dahru. Irçivejt ming and Giuseppe Camilleri tal- Óawt Lm1-02s-6d tal-qbiela tar-raba Ta Dandalona u l-qasam Antonio Pace allas Lm2 g all-permess biex ibig ix-xorb (spirits) Missieri nefaq 1s. g and l-avukat Masini biex arrek individwu Óallast 12/- lill- ajjat Andrea Borg tal-libsa Bag att il-kunterri ta missieri lill-avukat Masini man-nutar Angelo Cauchi Ta Dewnis daqqew trapassar g all-mewt taz-ziju Michele Grima ta Costantina. KONKLUÛJONI Barra dawn in-notamenti fid-djarju hemm ukoll lista ta nies li Wenzu abar xi kontribuzzjonijiet minn g andhom g all-bωonnijiet tal-knisja. Fl-1913 huwa rnexxielu ji bor Lm12-12s-3d u fl-1914 il-kontribuzzjonijiet kienu dawn:- Grupp A (1s fix-xahar):- Nutar Angelo Cauchi, TereΩa Xuereb u Dun Mikiel Galea. Grupp B (6/d fix-xahar):- Giovanna Vella, Angela Camilleri, Francis Buttigieg, John Mifsud, Anthony Said, Angelo Zerafa, Joe Busuttil, Salvu Cauchi, Peter Paul Camilleri, Georgia Sapiano. Grupp Ç (3d fix-xahar):- Giovanni Trevisan, Carmelo Sultana, Angelo Bartolo, Maria Attard, Francis Tabone, Anna Trevisan, Rosina Camilleri, Maria Camilleri. It-Total li abar fl-1914 kien Lm17-03s-6d. Il- bir ie sospiω fl- 1 ta Novembru, 1914 g ax bdiet il-gwerra l-kbira ( ). Lm15-04s-0d tahom lill-arçipriet fit-3 ta Ìunju, 1914, u Lm2-03s- 6d fil-15 ta Novembru, Sibt ukoll li Wenzu kien imfittex afna min-nies alli jiktbilhom xi ittra lill-qrabathom imsefrin. Kiteb ittri lil nies fl-e ittu, Al erija, TuneΩ, Marokk, l-italja, l-ingilterra, il-greçja u fl-istati Uniti ta l- Amerka. Il-poplu fil-ma uranza tieg u kien illitterat u allura kienu ji u g andu wkoll afna o rajn alli jaqralhom l-ittri li jirçievu. Is-sena 1914 nistg u ng idu li spiççat fuq nota kerha g ax f Awissu faqqg et il-gwerra l-kbira, li iktar tard bdiet tissejja l- Ewwel Gwerra Dinjija. U din il-gwerra kellha t alli t-timbru ikrah tag ha fuq il-familja ta Wenzu Camilleri g ax lejn tmiemha, proprjament fl-a ar jiem tag ha, uh Francois, li kien inga at b ala private fir-royal Army Service Corps, intlaqat b balla f siequ meta kienu fi Franza. Ìie me ud fl-isptar militari ta Cambridge, l-ingilterra, fejn instab li kellu tetnu u miet nhar il-óamis, 14 ta Novembru 1918, jumejn wara l-armistizju, fl-eta ta 21 sena. Kien ji i qabel ta l-a ar minn g axar ulied. Iz-ziju Wenzu miet nhar il-óamis, 5 ta Frar, 1959, fl-età ta 79 sena. Noti: (1) Patri Odorik Grima kien jismu Fran isku qabel a l-ordni sagri. (2) Mil-Log Book ta l-iskola. (3) Il-Ma Ωen kien fi Strada Levante. (4) Francis Buttigieg konna nafuh bil-laqam Il-Bebbla. (5) F dak iω-ωmien Chambray kien g adu f idejn il-militar. Kien fil-15 ta Jannar, 1934 li ie miftu uffiçjalment b ala sptar mentali u kellu fejn jilqa 200 pazjent. (6) Is-Surmast ta l-iskola kien is-sur P. Zammit. Lis-surmast kienu jsej ulu teacher f dak iω-ωmien u teacher kienu jg idulu assistant. (7) Fir-re istru tal-mejtin tal-parroçça jidher wie ed bl-isem ta Pawlu Muscat Cassar. Dan miet ta 22 sena fl (8) ÌuΩepp Camilleri (ir-ra li) kien bennej u kien joqg od f nru. 7b Triq Ta Cini, Nadur. Illum il-kuntrada li fiha tinsab din it-triq tappartieni lir-ra al tal-qala, imma f dak iω-ωmien kienet tifforma parti min-nadur. Kellu xi 37 sena meta se dan l-inçident. (9) Ìor a, il-ku ina ta Wenzu, adet l-isem ta Sor Giacinta meta libset l-abitu reli juω. (10) An lu Zerafa kien teacher. Huwa missier il-qassisin tewmin Pietru (illum mejjet) u Pawlu, Piju u l-patri Pietru Pawl (Dumnikan) li ismu kien Ìanni. (11) Fonzu ta Çikka huwa Fonzu Vella, iç-çirnienu huwa Mikieli Camilleri u l-qajt huwa Mikieli Galea, minn ta l-orjenti imma miωωewwe u joqg od in-nadur. (12) Il-Labba hu ÌuΩepp Grima. (13) F. Muscat huwa Frençu ta Garna a. (14). Id-DMO kien it-tabib George Attard. (15) M Anna, il-ku ina ta Wenzu, hija Mananni ta Finda li maω-ωwie saret Debrincat. Minn uliedha baqa biss Ìor li jog qod f nru 3, Triq Palma, Rabat, g ax l-o rajn, Toni, Lukrezja, Patri Berardo u Karmenu kollha allewna. (16) Il-Ma sel huwa Saverio Buttigieg u kien jog qod f nru. 21b, Triq Wied is-simar, Nadur. Illum din it-triq tinsab fil-limiti tal-qala imma fl-1914 kienet tag mel man-nadur. Kellu xi 64 sena dak in-nhar. (17) Il-flus ta Ωmien Wenzu kienu l-liri, ix-xelini u s-soldi, li fil-qosor konna niktbuhom L - s - d. Lira kien fiha 20 xelin u xelin 12-il sold. Is-sold kien fih 12-il abba, li kienu jintuωaw afna. Kwart ta sold konna ng idulu tliet abbiet: nofs sold: sitt abbiet, u tliet kwarti ta sold: disa abbiet. Ûew soldi u sitt abbiet kienu jissej u tliet karlinijiet. Xelin u tliet soldi li konna niktbuhom 1s-3d jew 1/3 kienu jissej u disa rbajja, u 2s-6d (2/6) konna ng idulhom tmintax irbajja. Xelin u tmien soldi (1/8) kienu jag mlu skud. (18) Rakela, il-ku ina ta Wenzu, hija dik li kienet Superjura Djoçesana tal-museum. It-triq fejn illum hemm il-qasam tal-bniet hi msemmija g aliha. Is-Susu huwa ÌuΩepp Camilleri, in-nepputi ta Rakela u huwa s-secondo ku in tieg i (19) Irish cart kien tip ta karettun g all-passi ati. Kellu Ωew roti kbar mag mulin fini u bil-molol. Titla minn wara permezz ta staffa u fil-kaxxa, li kellha kisja ta pannu a mar jew a dar, kienu jistg u jpo u tnejn. Quddiem, dejn il-kuççier, kien jista jitla ie or. Kien ikun miωbug ileqq, oskur, b xi fili sofor u omor, u r-roti sofor. (20) Andrea Borg tal-marωalett kien dilettant tal-football u kien kemm-il darba fil-kumitat tal-victoria Athletics. Kien ukoll muωiçista u kien wie ed mill-fundaturi tal-banda Prekursur tax-xewkija fl Kien hu l-ewwel surmast direttur tag ha u fost il-kompoωizzjonijiet tieg u insibu l-innu lil San Ìwann Battista, fix-xewkija, li huwa stess abbat bil-banda Leone g all-ewwel darba fil-festa tal F dik is-sena wkoll ikkompona l-innu lil San ÌuΩepp tal-qala. (21) Michele Grima huwa missier Patri Odorik u n-nannu ta Kelinu Grima tal-muωew Marittimu. G alhekk Kelinu u jiena a na secondi ku ini (ulied ulied l-a wa).

31 Luminaria Nru. 88 Marzu Il-Óamis 18 ta Jannar 2007 ser jibqa mniωωel b ittri tad-deheb fl-istorja ta l-iskola tag na. Kien f dan il-jum meta l-iskola fakkret il-75 sena mill-ftu ta l-iskola Primarja Dun Salv Vella fi Triq it- Ti rija. Biex jibqa mfakkar dan l-avveniment importanti g alina n - N a d u r i n, twaqqaf sottokumitat mag mul m i s - S i n j o r i n a Evelyn Galea, b ala kap ta l-iskola, Mr Eucharist Camilleri b ala l-president Tal-Kunsill Skolastiku, Mr Horace Mercieca b ala riçerkatur, u jien Mark Azzopardi, g alliem f din l-iskola. L-iskop ewlieni mhux biss kien li ji u organizzati attivitajiet marbuta ma dan l-anniversarju, imma li ji i ippublikat ktejjeb li ji bor fih l-istorja ta l-edukazzjoni primarja ewwa n-nadur. S issa kien g adu qatt ma ie ippublikat xi forma ta ktejjeb fuq dan is-su ett u Mr Horace Mercieca li qatta atju fl-edukazzjoni, l-ewwel b ala g alliem, mbag ad b ala kap ta skola u wisq iωjed b ala Assistant Direttur ta l-edukazzjoni, da al g al din il-biçça xog ol b entuωjaωmu kbir. Fil-fatt il-ktieb tlesta ftit jiem qabel iç-çerimonja uffiçjali. Huwa ktejjeb li ji bor fih 32 pagna, b layout ta Mr Joe Camilleri, ktejjeb li kull dilettant ta l-istorja lokali g andu jkollu fil-librerija tieg u. Iç-çerimonja uffiçjali bidet b quddiesa ta radd il- ajr lil Alla g al dak kollu li Huwa g amel mag na f dawn l-a ar 75 sena. G all-quddiesa kkonçelebrata minn Mons Isqof Mario Grech, ew mistiedna ex-g alliema u kapijiet li servew f din l-iskola flimkien ma saçerdoti nadurin li tista tg id kollha kienu studenti f d i n l - i s k o l a. Mistiedna kien hemm u k o l l i l - M i n i s t r u g a l G awdex, l - O n o r. Giovanna D e b o n o li snin ilu, kienet ukoll studenta fl-iskola tag na. Wara l-quddiesa, l-kor ta l-iskola, li anima wkoll il-quddiesa b innijiet litur içi, ta bidu g at-tieni parti tal-programm bl-innu ta l-iskola, u l-innu tal-kulle ta l-iskejjel g awdxin, Kien hawn li Mr Horace Mercieca g amel i n d i r i z z q a s i r dwar ir-riçerka li g amel sabiex seta jippublika dan il-ktejjeb. Ridt tara l-interess ta l-istudenti u l - m i s t e d n i n preωenti li segwew dan id-diskors. L- istudenti setg u jinnotaw kemm il- ajja fl-iskola tbiddlet matul dan iω-ωmien, waqt li l-kbar re g u eddew il-memorji tag hom. Fost dawn nixtieq nsemmi hawn lill-kan Pawl Meilak li jiftakar sew dik il- urnata (3 ta Jannar 1932) meta huwa flimkien ma s abu attendew g all-ewwel darba l-iskola l- dida! Tajjeb li nsemmu ukoll li dak in-nhar l-iskola kienet tikkonsisti biss f sular wie ed filwaqt li fejn illum hemm is-sala kien hemm nien kbir. It-tieni sular u s-sala inbnew fis-snin ta wara t-tieni Gwerra Dinjija. Wara d-diskors ta Mr Horace Mercieca, saret ilpreωentazzjoni tal-ktejjeb lill-ministru g al G awdex, l-onor Giovanna Debono mill-awtur kif ukoll preωentazzjoni tal- Ktejjeb lil Mons Isqof Mario Grech. Wara sar indirizz qasir mill-kap ta l-iskola, Ms Evelyn Galea li tat arsa lejn l-isfidi li l-iskola tag na qed tilqa llum kif ukoll ix-xog ol li sar f dawn il-75 sena, li mertu tieg u huwa Ωgur il-bosta g alliema u kapijiet li admu bla heda biex l-istudenti tag na jiksbu l-a jar edukazzjoni fl-iskola tag na.. Sar ukoll diskors qasir mill- Ministru fejn semmiet ukoll il-bosta tifkiriet sbie li g andha ta din l-iskola. Wara d-diskora tal-ministru, tbierket u inkixxfet lapida kommemorattiva fl-intrata ta l-iskola tag na L-Iskola tag na g a l q e t 7 5 sena. Matul issnin saru bosta addizzjonijiet filwaqt li x- x o g o l t a manutenzjoni g adu g addej fl-aqwa tieg u. F i s - s n i n l i g addew sar refurbishment fis-sala filwaqt li bdew jing alqu l-lo o b aperturi ta l-aluminju sabiex innaqqsu xi ftit millkes a li jkollna fix-xhur tax-xitwa. Matul ix-xhur tas-sajf ser jinbeda pro ett importanti afna, il-bdil tas-saqaf tas-sular ta fuq. Dan il-pro ett g andu jitlesta sa Settembru, pro ett li jinkludi wkoll instalazzjoni dida ta l-elettriku, tibjid talklassijiet u tisbi tal-kurituri.. G alkemm g addew 75 sena, l-iskola tag na trid tibqa sabi a u attrezzata g aω-ωminijiet tal-lum kif jixraq lill-istudenti tag na. Mark Azzopardi

32 32 Marzu 2007 Nru. 88 Luminaria MAÓMUÌ! Min jg ajjar hekk aktarx li jrid jg id li l-persuna fil-mira tat-tg ajjir tieg u 1 hija ma mu a fis-sens fiωiku, 2 mie li bid-dehra u bir-ri a aktarx li jiddisgusta lil min jarah jew ixommu. U huwa veru li min huwa ma mu (jekk almenu mhux xi pazjent li ma jistax jg in lilu nnifsu a jar) jista façilment ikun a jar. Imma jibqa l-fatt li anke l-iktar persuna nadifa xummiema, l-iktar eleganti u l-iktar attraenti, hija f çertu sens ma muga. Ikkunsidra daqxejn: Il- isem jikkonsisti minn triljuni ta çelloli li huma mqassmin f organi speçjalizzati u li meta ja dmu f armonija ma xulxin jag mlu l- isem uman dak li hu. Imma fuq, u o, dan il-gisem hemm ukoll jg ixu miljuni ta mikrobi 3 - viruses, bakterja u fungi - kif ukoll o rajn mhux daqstant mikroskopiçi. Fil-fatt l-iktar li l- isem ikun nadif huwa biss fl-ewwel ftit sig at wara it-twelid, qabel ma tibda l- invaωjoni minn dawn il-mikrobi. U dan anke fl-iktar sptar, jew klinika nadifa. U matul il- ajja il- isem jibqa b din il-flora u fawna fuq, u o fih, 4 sa ma jmut, anzi x in imut huma afna minn dawn il-mikrobi li j ibu d-diωintegrazzjoni totali tal- isem. G ax g al dawn il- lejjaq mikroskopiçi l- isem huwa kontinent enormi b tant muntanji, widien, imsa ar, u g adajjar u b varjazzjoni s i a ta ekosistemi mill-ambjent mudlam, açiduω u turbulenti ta l-istonku, - g al dak ippakkjat, ordnat u silenzjuω tal-partijiet frontali talmo, - g al dak mikxuf u xemxi tal- ilda ta ras bla xag ar. G alkemm mhux kul add g andu l-istess mikrobi, g ax jiddependi minn afna affarijiet, inkluω sa a, età, razza, sess u dieta, fost l-o rajn, però a na ng addu ajjitna f kumpanija intima ma dawn il-kreaturi invizibbli. 5 Intant, qabel ma jaqbdek il- akk, tista jekk trid tkompli taqra (u ma huwiex xi qari pjaçevoli afna) fuq il-partijiet differenti tal- isem u l-abitanti li ddeçidew jikkolonizzawna. Il- ilda. Din, b daqs ta madwar 1.85 metri kwadri f ir iel adulti, hija l-ikbar organu u l-ikbar barriera fil- isem. F postijiet differenti fiha flora differenti, imma fost l-iktar mikrobi komuni nsibu staphylococcus aureus li jipprote i l- ilda billi jωommha daqxejn açiduωa (ph ta madwar 5.5). Residenti o ra komuni huma staphylococcus epidermidis u diphteroids. Is-saffi ta fuq tal- ilda huma mejta u frak mikroskopiku minnhom huwa kontiwament imxerred l hawn u l hemm, waqt li ilda dida kontinwament tikber minn isfel, f çiklu li jie u madwar xahar. Fil-fatt a na kontinwament (u inviωibilment) qed narmu çelloli mejtin mill- ilda. Imma meta dan il-proçess ikun eççessiv, partikularment fir-ras, ir-riωultat huwa dik il-brija xejn attraenti, imma li f livell mikroskopiku kul add g andu. L-g ajnejn. Fix-xag ar ta l-g ajnejn ta afna adulti aktarx li ssib dudu Ωg ir jew il-bajd tieg u, dudu li b daqs ta madwar 0.4mm huwa altru gantesk. Ódejn ir-ras fuq quddiem g andu b al tmien saqajn Ωg ar biex jaqbad maxxag ra jew jimxi g al fejn i obb joqg od, iktar l-isfel lejn ilbasla, parti msej a follikula u g alhekk dan id-dudu jismu Demodex filliculorum. Dawk li g andhom ilda Ωejtnija jew dawk li juωaw afna makeup u ma jin aslux tajjeb huma l-iktar infestati. Fuq l-g ajnejn, kontinwament ma sula bid-dmug aktarx li ssib xi bakterja b al diphteroid bacilli, staphylocci u streptocci, fost l-o rajn. Il-widnejn. Il-kanali mkennija tal-widnejn rari huma nodfa g al kollox, kif jaf tajjeb kull min juωa otoskopju. Aktarx li tiltaqa ma biççiet kannella safranija bil-konsistenza ta xama, fil-fatt jg idulkom ix-xama tal-widnejn (jew wida jew g akar ). Ori inarjament dan huwa mag mul f forma semilikwida minn afna glandoli madwar il-kanal biex flimkien max-xag ar, ukoll fil-kanal, jaqbad l-g abra u trab de lin il ewwa. Fost il-mikrobi nsibu dawk b al fil- ilda, kif ukoll ieli l-fungu Aspergillus niger, li imam, meta fi kwantità, jag mel afna jut bi spori suwed. L-imnie er. Dan il-post, kollu passa i kkumplikati, b çirkulazzjoni estensiva li ssa an l-arja, glandoli li jωommu l-ambjent umdu u xag ar mimli trab u g abra maqbudin de lin minn barrra, huwa post idejali g al afna mikrobi. Fost l-iktar prominenti nsibu staphylococcus aureus, f forma ta gzuz ta boççi Ωg ar li jistg u ji u wkoll mill-wiçç fejn issib minnhom ukoll 6. Iktar il fuq flimnie er aktarx li ssib dawk f forma iktar tawwalija, imsej a Streptococci viridans. L-imnie er rari jkun ming ajr dawn iç-çapep ta mikrobi, trab u tisfija, li jekk jitfaççaw barra ma tantx huma dehra sabi a. Meta mbag ad jirritaw iωωejjed aktarx li jo or u l barra b tag tisa qawwija (u nassumu li sid l-imnie er g andu biωωejjed grazzja li jg attih), jew inkella jin ar u l barra bis-subg ajn f forma ta boççi, biçça proçedura li, g al kalma fl-istonku ta addiehor, a jar issir daqxejn fil-privat. Fil-mard respiratorju mbag ad l-imnie er jimtela b afna iktar mikrobi, afna iktar likwidi, u b afna iktar sejjes u g atis. Anke emozzjonijiet u biki j ibu dan, ta l-inqas g al xi in, kif jing ad b daqxejn, ta çiniωmu u nuqqas ta simpatija, bikja u ma ta u kollox imur fis-sa ta. Il- alq. Dan il-post huwa Ωoo enormi ta mikrobi, b iktar minn 500 speçi differenti (eω. streptococci, staphylococci, lactobacilli, fusiform bacilli, diphteroid bacilli, eçç. eçç) u f numri enormi madwar 100 miljun f millimetru kubu ta bωieq. It-tartru jew plakka ta madwar u fuq is-snien huwa fil-biçça l-kbira mikrobi jew l-prodotti tag hom. 7 Mhux ta b xejn li l-bωieq huwa kkunsidrat b ala a a ma mu a; u dan f afna kulturi u ferm qabel ma sirna nafu sewwa x fih. U li tobωoq g al xi add huwa kkunsidrat insult kbir kwaωi fis-soçjetajiet kollha. 8 Min-na a l-o ra, il-bews huwa aççettabbli f afna soçjetajiet, g alkemm lanqas l-iktar bews erotiku ma huwa daqshekk glamoruω meta tqis l- ammont enormi ta trasferiment ta tant mikrobi! Mhux ta b xejn ukoll li l- alq spiss ikun jinten, l-iktar f min jiekol il-la am u ma ja silx snienu tajjeb jew meta s-snien ma humiex perfettament regulari (ji ifieri kwaωi f kul add). Din il-kundizzjoni, li klinikament g andha l-isem foetor oris, tant hija komuni (u rari min ibati biha jittendi), li hija kwaωi aççettabbli: Min i obbok jista jkollok fommok jinten, g alkemm tista wkoll tintuωa b ala skuωa; Min ma jridx ibusek, jg id li fommok jinten.

33 Luminaria Nru. 88 Marzu L-abtejn. Dawn huma Ωewg postijiet notorji g ar-ri a tinten, l-iktar fl-g araq u s-s ana, tant li jing ad kull min jg olli abtu g andu xi jxomm, g alkemm illum b daqxejn i jene normali jew deodoranti, çertament ma g andux ikun hekk. Madankollu tistkanta kemm din il-kundizzjoni mhix rari. Intant, fost il-flora u fawna abbundanti f dawn ir-re juni kennija, s an u sufija, insibu Proprionibacterium acnes li, jekk isodd il-pori tal- ilda, jipproduçi dawk l-imsiemer jew afas, li meta fil- ilda tal-wiçç (fejn jinsab ukoll) jipproduçi dik l-akne ta tant dwejjaq (spiss eωa erati) taω-ωg aωag. Mikrobi o ra komuni huma Staphylococcus epidermidis li jistg u ukoll ikunu l-kawωa ta xi msiemer u axxessi komuni fl-abtejn. IΩ-Ωokkra. Din il- ofra, b afna tinjiet u ilwijiet f nofs iω-ωaqq, hija ekosistema fiha nnifisha, b afna tipi ta bakterja, partikularment staphylocci u diphteroid. Dawn, flimkien mas-suf tal- isem u dak tal- wejje, kif ukoll qxur mikroskopiku mis-saffi mejta ta fuq tal- ilda, spiss isoddu Ω-Ωokkra f min ma tantx jin asel u b hekk jag mlu kundizzjonijiet tajba afna g al çerti mikrobi li jg ixu sew f konçentrazzjoni baxxa ta ossi nu imma li wkoll jag mlu tisfija tinten. Fil-preΩent, bil-moda ta Ωokkra barra, jekk mhux ukoll b xi msielet imwa la mag ha, din id-daqxejn ta ofra, ta l-inqas f dawk l-individwi li jperçuha jew iωejnuha, hija kkurata sew. Il-partijiet enitali. Kemm fl-ir iel u kemm fin-nisa dawn l-in awi huma mimlija mikrobi g alkemm, b al l- o rajn kollha msemmija, dawn huma residenti normali u ma j ibux mard partikulari. Anke l-awrina sterili ejja millkliewi, meta tg addi mill-buωωieqa ta l-awrina u l-passa li jie u g al barra (l-uretra), takkwista numru sostanzjali ta mikrobi, tant li biex ikun hemm infezzjoni jrid ikun hemm iktar minn 100,000 mikrobu kull millimetru kubu. Xi mikrobi (b al per eω. Doderlein s bacillus) u fungi (per eω. Candida albicans) preωenti fil-va ina huma ta benefiççju, g ax iωommu dawn l-in awi daqxejn açiduωi ( b ph ta madwar 4.5, f kejl familjari sew ma studenti tal-kimika), kundizzjoni importanti biex ma ji ux ikkolonizzati minn mikrobi pato eniçi. Residenza o ra komuni fil-va ina hija çerta amoeba, Giardia lamblia, li imam, meta f numri eççessivi, tikka una tisfija skomda. Fl-ir iel, post fejn, f nuqqas serju ta i jene, jistg u jin abru kolonji ta mikrobi u tisfija kwazi solida (li ib l-isem ta smegma ), huwa ta t il- liefa, kundizzjoni li ovvjament hija assenti f min saritlu çirkunçiωjoni. 9 Il-musrana. Kif rajna fit-tieni artiklu f din is-sensiela (ara Luminaria Diçembru 2005), l-imsaren, partikularment ilkbira fin-na a t isfel, huma mimlija mikrobi. Fil-fatt madwar terz mill-ippurgar jikkonsisti f mikrobi. Partikularment komuni u importanti huma dawk Eschericia coli li jkomplu ja dmu l-ikel, partikularment karboidrati. Speçi o rajn komuni huma clostridia, streptococci, (eω. Str. faecalis), u enterobacteria, waqt li jer a o rajn jag mlu l-vitamina K importanti biex, meta hemm bωonn, id-demm jg aqqad. Fil-proçessi kkumplikati tal-metaboliωmu imma, ji u ffurmati wkoll xi gassijet, b al metanu, idro enu u scatole, li jridu, f xi in jew ie or, jg addu g al barra. Is-saqajn. Is-saqajn jg arrqu afna. Fil-qieg g andhom afna glandoli ta l-g araq (madwar 250,000) li bejniethom jag mlu madwar 60 millilietru ta g araq kuljum. Dan jag mel is-saqajn, l-iktar f min dejjem liebes xi a a, postijet umdi u s an, kundizzjonijiet idejali g al afna bakterja u fungi. Fost minn tat-tieni nsibu Trichophyton (eω T. rubrum) li meta eççessivi j ibu l-marda Athlete s foot. Ta t id-dwiefer, partikularment tas-saqajn, aktarx li ssib speçi ta Trichophyton o ra li meta f numri eççesivi jag mlu id-difer o xon, mibrum u safrani. Li d-dwiefer ta l-idejn imbag ad ikollhom xi burdura sewda jimmerita daqxejn ittitlu ta dan l-artiklu. Intant wara din il- arsa xejn kumplimentuωa u attraenti lejn il- isem, ta min jiftakar li dan huwa l-istat naturali tal- isem u li, f limiti normali, dan la huwa mie u lanqas mard. Anzi, ironikament, afna ndafa Ωejda hija aωina g as-sa a, g ax fil-fatt din il-flora u fauna kollha ffullata f tant miljuni ma t allix l-invaωjoni ta mikrobi pato enici li huma ferm iktar ta theddida g as-sa a. Anke meta nie du xi antibijotiçi g al kontra mikrobi li j ibu l-mard, dawn il-mediçini spiss iqallbu dan il-bilanç ekolo iku u r- riωultat jista jkun xi dijarija mhix mixtieqa jew xi infezzjoni o ra opportunista. Barra minn hekk, is-sistema ta l- immunità ta isimna tkun qed ti i kontinwament ikkargata u nfurzata mill-kuntatt kontinwu ta dawn il-mikrobi tajbin u Ωiena (mill-punta vista umana) imdawrin bihom. Intant, tantx toqg od titlef afna rqad fuq dan li qrajt, jew toqg od t okk l hemm u l hawn, jew tin asel il- in kollu. 10 Kull ma trid tiftakar huwa li biex il- isem iωomm b sa tu je tieg biss ftit regoli sempliçi ta i jene. Riferenzi Coronato Grech Is-sens maskil huwa uωat g al konvenjenza biss. 2 Jista wkoll jing ad g al xi add li huwa ma mu min abba xi m iba Ωienja, imma dan mhux is-su ett ta dan l-artiklu, g alkemm l-assocjazzjoni kulturali bejn il- mie u s-sess hija nteressanti. 3 Mill-Grieg g al ajja Ωg ira, g ax b xorti tajba dawn huma ta daqs mikroskopiku u ma narawhomx b g ajnejna. 4 Fil-fatt huwa diskutibbli jekk inti tistax titqies b ala entità wa da, çertament m intix organiωmu wie ed! 5 B xorti tajba nviωibbli, g ax jekk ikollok tkabbarhom g addaqs tag na kieku jkunu monstri mill-iktar grotteski, biωarri u tal-wa x. 6 Fil-fatt il- ilda kollha, inkluω il-wiç, jekk taraha b mikroskopju qawwi, tidher mimlija otob, pori, saffi mejta ta ilda maqlug a... u varjazzjoni ta mikrobi. 7 Fil-fatt wie ed mill-ewwel, anzi l-a jar mikroskopista g al Ωmien twil, l-olandiω Anton Leeuenhoek ( ) skopra din id-dinja mikroskopika meta eωamina ftit tartru minn snienu ta t mikroskopju li g amel hu stess. Huwa sejj dawn il-mikrobi bestji Ωg ar. 8 Madankollu f xi postijiet il-bωieq jag mluh soppa, ta l-inqas mhux bωieq uman. F xi n awi ta Borneo, çerti g asafar jag mlu l-bejta tag hom mill-bωieq mag qud tag hom stess. Soppa minn din il-bejta, li trid tin abar b sogru kbir minn g erien fondi, hija kkunsidtrata b ala delizzjuωa afna. 9 Wa da mir-ra unijet g al din il-proçedura tant karatteristika tal-lhud stretti, u l-patt ma Abraham (en ), hija l-i jene, l-iktar fi klima s una qrib id-deωert. Il- liefa ter a tissemma fil-bibbja fl-istorja ta David li darba qatel mitejn Filistew u a lifithom u mar jg oddhom quddiem ir-re Sawl biex jiωωewwe lil bintu (1 Sam ). 10 Il-famuΩ Louis Pasteur ( ), li tant kien familjari ma afna mikrobi, kien ja sel idejh spiss, ta l-inqas sakemm g addietu.

34 34 Marzu 2007 Nru. 88 Luminaria Michael Camilleri Company Address 38, St. John Street, Nadur, Gozo, Malta. Tel: Fax: (356) Factory Address N.B. off Qortin Street, Nadur, Gozo, Malta. Tel: Mob: CHARLES CAMILLERI & CO. LTD. Flat 19/20, NADUR HEIGHTS, Our Lady of Fatima Street, Nadur - Gozo. Plots g all-bejg : fil-munxar, San Lawrenz, u fit-triq tal-g ajn Flats g all-bejg : F Marsalforn, Nadur, Triq tal-g ajn u San Lawrenz. Djar u Bungalows fin-nadur u Triq tal-g ajn Garages fin-nadur, Marsalforn, San Lawrenz u fit-triq tal-g ajn G al kull tag rif, irrikorru fl-indirizz ta hawn fuq jew çemplu: Paradise Travel and Property Services Limited heirloom@orbit.net.mt Choose Heirloom, all that s best in traditional craftsmanship, quality and design Authentic old farmhouse converted to a superior accommodation with swimming pool, BBQ area, 3 large Bedrooms, large Sitting room with real wood burning stove. For short/long let and special occasions. For more details contact owner on: / info@gozostar.com tony vella garage Specialists for Silencers Also General servicing, tune-ups, tyre service, computerised wheel balancing and batteries for all types of vehicles. Hida Street, Nadur, Gozo. Tel: Mobile: Saint Sabina Square Victoria Gozo VCT104 Malta Tel: (0356) Fax (0356) Tel: Mobile Come to Paradise for all your travel requirements. We offer Special Prices to USA, Canada & Australia, Organised tours, Honey moon Specials, Special holidays for year olds, Car-hire, Taxi Service, Motor & Travel Insurance.We are also Real Estate Agents - we will help you sell or buy your next home. We have villas, farmhouses, apartments, houses of character and many more properties. Come to Paradise - We Care

35 Luminaria Nru. 88 Marzu

36 36 Marzu 2007 Nru. 88 Luminaria XITA fin-nadur Dan huwa l-ammont ta xita li tkejlet fin-nadur mill-1 ta Diçembru 2006 sat-28 ta Frar 2007: Data Ammont (mm) Total mill-01/09/2006 (mm) DIÇEMBRU mm (12.54 pulzieri) JANNAR 2007 TOTAL: 100.7mm (3.97 pulzieri) mm (12.82 pulzieri) FRAR 2007 TOTAL: 7.3mm (0.29 pulzieri) mm (13.20 pulzieri) TOTAL: 9.5mm (0.85 pulzieri) Medja ta xita li tkejlet fil-gωejjer Maltin fl-istess perjodu: mm (11.69 pulzieri), differenza ta 38.4 mm (1.51 pulzieri). Noti: Kif jidher mill-informazzjoni t hawn fuq, Jannar u Frar 2007 kienu xahrejn mill-aktar xotti. Filfatt Jannar kiser ir-rekord ta l-iktar Jannar xott li qatt kellna. Frar m g amillux g ajb, iωda ma rnexxilux jikser ir-rekord tan-nixfa, g ax kien hemm Frarijiet o rajn li kienu iktar xotti minn dak ta din is-sena. It-temperaturi kienu wkoll s an iktar minnormal. Tant hu hekk li nkisru diversi rekords. Jannar u Frar kisru r-rekord ta l-iktar medja g olja ta l-inqas temperatura b 13.35oC u 12.35oC rispettivament. Diçembru ma kisirx ir-rekord g al 0.01oC biss b temperatura medja ta l-inqas temperatura ta 14.44oC. Jannar irnexxielu wkoll jikser ir-rekord ta l- og la medja ta temperatura li qatt kellna, b 14.63oC. Diçembru u Frar ma kisrux ir-rekord bi ftit b 15.79oC u 13.89oC rispettivament. Biss, ir-rekord tal-medja ta l-og la temperatura ma nkiser fl-ebda wie ed minn dawn ix-xhur. Din is-s ana u n-nixfa aktarx li huma dovuti g all-fenomenu hekk imsejja Global Warming. Il-bniedem, bl-attivitajiet tieg u fl-a ar madwar 200, Ωied b mod drastiku l- ammont ta Carbon Dioxide fl-atmosfera. Dan il-gass ja Ωen is-s ana, u iktar ma jiωdied l-ammont tieg u fl-atmosfera, iktar id-dinja ser tis on. Film/dokumentarju li are fl An Inconvenient Truth li fi Frar 2007 reba Oscar g all-a jar dokumentarju - jag ti stampa çara ta dan kollu, u tal-konsegwenzi koroh li mistennija jaffettwaw lid-dinja (u li di à qed jaffettwawha) l-akbar fosthom li s-sil qed jin all, u li l-livell tal-ba ar qed jiωdied. Dan id-dokumentarju sar minn Al Gore, li tilef l-elezzjoni Presidenzjali ta l-istati Uniti bi ftit voti fis-sena 2000, kontra l-president attwali, George W. Bush. Xita li niωlet matul l-istess Ωmien sena ilu fin- Nadur (i.e. mill-1 ta Diçembru, 2006, sat-28 ta Frar, 2006): 616.7mm (24.28 pulzieri). Dan ifisser li din is-sena g amlet mm (11.08 pulzieri) inqas xita milli g amlet sena ilu. Joe Meilak Nadur Weather Observatory Website: jmeilak@yahoo.com

37 Luminaria Nru. 88 Marzu President: Vice President: Vice President: Secretary: Asst. Secretary: Treasurer: Asst. Treasurer: Events Organiser: Members: Anthony Sultana Rita Gauci Lucy Mercieca Daniella Cauchi Mary Sultana Anna Grima Mary Cauchi Paula Mizzi Joseph Grima Alfred Mizzi Jessica Cauchi Il-Kumitat ta L-Australian Nadur Association waqt l-attività li saret fi Brinbank Park fil-11 ta Frar (mix-xellug): Anna Grima; Joseph Grima; Anthony Sultana (President); Alfred Mizzi; Paula Mizzi; Daniella Cauchi; Mary Cauchi; Rita Gauci; Lucy Mercieca; u Mary Sultana. Tifla ta 6 snin: Il-Mamà kollox taf. Tifla ta 10 snin: Il-Mamà taf kwaωi kollox. Tfajla ta 15-il sena: Jien naf daqs il-mamà jew iωjed. Xebba ta 20 sena: Ara tg idli xejn, il-mamà tas-seklu l- ie or. Meta jkollha 30 sena: Na seb li a jar nie u parir ming and ommi. Meta jkollha 40 sena: Eh! Ommi taf tiωen sewwa l-affarijiet. Meta jkollha 60 sena: Ja asra! Kieku kien g ad hawn il- Mamà a nikkonsulta ru i mag ha! Meta jkollha 70 sena: Ftit ie or u jien u ommi niltaqg u l- Ìenna! Tifel ta 6 snin: Tifel ta 10 snin: Ìuvni ta 15-il sena: Meta jkollu 20 sena: Meta jkollu 30 sena: Meta jkollu 40 sena: Meta jkollu 60 sena: Meta jkollu 70 sena: Mhux veru li l-óajja tispiçça mal-mewt. Il-Óajja Tinbidel biss. Il-Mewt mhix g al dejjem. G ad jasal Jum il-qawmien, Ûgur! Garanzija ta Ìesù, li qam mill-mewt. Il-Papà jaf kollox. Il-Papà jaf kwaωi kollox. Jien naf daqs il-papà. Verament li l-papà tas-seklu l-ie or. Na seb li a jar nie u parir ming and missieri. Eh! Missieri jaf jiωen sewwa l-affarijiet! Ja asra! Mank li g adu aj il-papà a nikkonsulta ru i mieg u! Dalwaqt immur fejn il-papà, il-ìenna. Dun Piet Sammut. NIRRINGRAZZJAW: Marija Abela u Raymond Muscat; ÌuΩi Muscat u Lucy Mercieca; u Charles Buttigieg li qassmu l- Luminaria, Óar a Nru. 87, Diçembru 2006, fl- Amerka, l-awstralja, u l-kanada. Lokali: Amerka: Salvina Grech: Lm2; Joe Camilleri: Lm2; Lino Cuschieri: Lm5. John Grima: 30$ US. Awstralja: Martin u Carmen Sultana: 50 $Aus; Josephine Sacco: 50 $Aus; Maria Xerri: 50 $Aus; Joe Grech: 50 $Aus; Angelo Attard: 40$Aus; Salvina Muscat: 30 $Aus; Emanuel Attard: 20 $Aus; Coronato Curmi: 20 $Aus; Frank u Carmen Muscat: 20 $Aus; Frank Zammit: 20 $Aus; Rita Gauci: 20 $Aus; Carmen Vella: 20 $Aus; Joe Mifsud: Lm5.

38 38 Marzu 2007 Nru. 88 Luminaria It-tim tag na beda t-tielet u l-a ar round tal-kampjonat b reb a sofferta fuq it-tim tal-qieg, Xewkija Tigers, biex meta qed nikteb dan ir-rapport, jinsabu fl-ewwel post talklassifika. Minn l-a ar li ltqajna, f Diçembru, Nadur lag bu Jumejn qabel il-milied, Nadur Youngsters organizzaw l-ikla annwali tal-milied. Kien hemm attendenza tajba fejn il-kumitat, plejers u s-supporters bidlu l-awguri tal-milied u s-sena l-ìdida. 10 partiti. Kellna 5 reb iet, 4 draws u telfa. Bdejna kontra irrunners up tas-sena l-o ra, Kercem Ajax fejn, avolja kellna log ba kwieta, irnexxielna nirb u bi skor konvinçenti ta 4-0. G at-tim tag na, immexxi minn Aleksandar Simoncic, skurjaw Joseph M. Portelli (Kan u), 3 gowls u gowl ie or minn Anthony Portelli. Din kienet l-a ar partita tat-tieni round, round li rana nispiççaw fit-tieni post tal-klassifika. B dan il-post ksibna d-dritt li nilag bu fil-final g at-tazza Jum il-óelsien, fil-31 ta Marzu Dan il-final ilaqqa l-ewwel 2 timijiet fi tmiem l-ewwel round. Fta na it-tieni round kontra il-leaders tal-klassifika, Sannat Lions. Din il-partita intlag bet f kundizzjonijiet Ωiena afna, fejn il-gozo Stadium kien mifqug bl-ilma u xita nieωla kontinwament. Nadur qamu g all-okkaωjoni u verament lag bu partita kbira. Il-protagonista kien Anthony Portelli, Captain tal-youngsters, li mhux biss mexxa lil s abu imma wkoll kien hu li skorja Ω-Ωew gowls. Kien Anthony Portelli li feta l-iskor fil-11-il minuta imma 3 minuti biss wara Sabri Rais kiseb id-draw momentarju g al Sannat. Nadur komplew juru l-a jar log ob u fid- 19-il minuta Anthony Portelli kiseb dak li kellu jkun il-gowl rebbie. Qabel l-intervall Nadur spiççaw bi player inqas meta tkeçça Josef Buttigieg meta dabbar it-tieni karta safra. Sannat ippruvaw isalvaw il-log ba fit-tieni taqsima, imma Nadur taw qalbhom u, g alkemm bi player inqas, ar u mill-grawnd b rashom merfug a. Qabel spiççat is-sena kellna partita tajba ukoll kontra Xag ra United, li kienu qed juru forma tajba u afna huma tal-fehma li l- United kellhom ikunu jiççalin jaw g ar-reb tal-unuri. Il-partita spiççat ming ajr ma rajna gowl, imma partita li r-riωultat tag ha ma kien ta sodisfazzjon lil ebda tim. Fil-56 minuta, Nadur kellhom lil Captain Anthony Portelli mkeççi wara li rritalja g alfoul. G al darba o ra l-players tal-youngsters urew il-karattru sod tag hom meta b 10 min-nies komplew jilag bu kif kienu, anzi nazzarda ng id li kellhom l-a jar opportunitajiet wara dan l-inçident. Fil-partita ta wara, kontra Xewkija Tigers, Nadur kienu superjuri tul il-log ba kollha imma kellhom jistennew ittieni taqsima biex sarrfu s-superjorità tag hom f gowls. Kienu Xewkija li fet u l-iskor wara nofs sieg a permezz ta Joseph Cefai. G alkemm ippruvaw Nadur dehru nervuωi sakemm wasal il-gowl tad-draw minn Chidi Eric Nwankwo. Chidi ma damx ma tefa lil Nadur fil-vanta. Hawn Xewkija t awwdu biex Joseph M. Portelli u l-istess Chidi Eric Nwankwo g amlu l-iskor finali 4 1. F din il-log ba tkeçça Brian Meilak, f dik li dehret tkeççija ferm in usta. B Sannat jirb u l-partita tag hom ukoll jidher li t-ti rija finali g al kampjonat kienet ser tkun bejn dawn iω-ωew timijiet. Matul ix-xahar ta Jannar Nadur Youngsters bidlu l- plejer barrani tag hom, is-serb, Ivan Djordjevic mal-plejer mir- Repubblika Çeka, Zdenek Svoboda. B Sannat ji u miωmuma draw minn Xewkija, Nadur riedu jirb u l-partita kontra l-qala sabiex

39 Luminaria Nru. 88 Marzu jitilg u fl-ewwel post tal-klassifika g all-ewwel darba dan l-ista un. U l-youngsters hekk g amlu meta ddominaw kompletament u reb u 3-0. Wara li fl-ewwel round, Qala kienu Ωammew lil Youngsters fi draw ta 3-3, din id-darba l-whites kienu iktar determinati u Ωammew kontroll talpartita mill-bidu sa l-a ar. G al Nadur g amel id-debutt tieg u Zdenek Svoboda, li kellu debutt poωittiv. Nadur fet u vanta ta 2 gowls minn Chidi Eric Nwankwo, wie ed minn penalty, imbag ad ma kellhomx wisq diffikultà jikkontrollaw ir-reazzjoni tal-qalin. 5 minuti mit-tmiem Josef Buttigieg g amel l-iskor finali 3 0, wara pass perfett ta Svoboda. Fil-Gozo Stadium kienu installati d-dwal artifiçjali, u g alhekk bdew jintlag bu xi partiti tard filg axija. Nadur messhom l-ewwel wa da kontra il- irien u rivali eterni G ajnsielem. Nadur jidher li ma tantx kellhom fortuna maddawl (jew mal-karnival), g ax lag bu l-g ar partita sa issa. Dehru inferjuri g al avversarji fl-ewwel taqsima. Irkupraw xi ftit fit-tieni, imma ma setg ux isibu dak il-gowl li riedu. G ajnsielem lag bu log ba aggressiva afna u b çerti da liet goffi. F wa da minn dawn, il-captain Anthony Portelli kellu jinbidel g ax we a serjament. Dan ir-riωultat ta 0 0 alla lil Nadur fit-tieni post, wara Sannat. It-tieni log ba ta t id-dawl artifiçjali re g et abet riωultat negattiv g al Nadur: telfa ta 4 3 kontra Kerçem Ajax. Jerry Ani feta l-iskor g al Kercem, Brian Meilak i ib d-draw fl-ewwel taqsima. Mal-bidu tat-tieni wa da, tkeçça Peter Buttigieg g al Nadur g al ritaljazzjoni. Kerçem approfittaw u Elton Vella po ihom fil-vanta. Chidi Eric Nwankwo b daqqa ta ras ab d-draw. Hawn ilpartita saret interessanti, imma Jeffrey Meilak, f tentattiv biex jikklerja l-periklu, kellu l-isfortuna li jitfa l-ballun wara sie bu l- goalkeeper Xuereb, biex tefa lil Kerçem mill- did fil-vanta. Jerry Ani g amel l-iskor 4-2, sakemm qabel l-a ar suffara Zdenek Svoboda g amel l-iskor finali 4-3. B dan ir-riωultat Nadur spiççaw it-tieni round fit-2 post. Mal-bidu tat-tielet u l-a ar round, Nadur kisbu reb a imqans a, imma mist oqqa kontra Xewkija Tigers. Reb a li tefg athom fl-ewwel post wara li Sannat ew meg luba sorprendentament minn Qala. 2 gowls fl-a ar kwarta log ob, fejn kellha tkun daqqa ta ras tajba ta Saviour Attard, l-ewwel gowl tieg u bil-flokk abjad, li fet et it-triq tar-reb a. Fl-a ar minuta Chidi Eric Nwankwo skorja il- 150 gowl tal-kampjonat 06/07. Dan ukoll kien is-16-il gowl tieg u dan l-ista un g al Nadur fil-kompetizzjonijiet kollha. It-3 u l-a ar log ba fil-kampjonat kontra G ajnsielem spiççat b at-2 ta qabilha, ji ifieri dro. Din id-darba 3-3. Log ba missielta u kumbattuta li pero ftit g enet liω-ωew timijiet fl-g anijiet tag hom. G al Nadur skurjaw Frank Paul Azzopardi, Chidi Eric Nwankwo (pen) u Anthony Portelli, waqt li g al G ajnsielem skurjaw Marian Bucur -2 (1 pen) u Jeremy Camilleri. B alissa Chidi Eric Nwankwo jinsab jaqsam l-ewwel post fil-lista tal-aqwa skorer tal-kampjonat flimkien ma Jerry Ani ta Kercem, bi 13-il gowl. L-a ar partita li kellna spiççat ukoll fi dro disappuntanti (0 0) kontra Qala st. Joseph. Il-Youngsters kellhom partita sodisfaçenti fejn stinkaw ferm, imma l-gowl li tant kellna bωonn ma wasal qatt. Issa wkoll ejna mil uqa minn Sannat fl-ewwel post u da lu sew fit-ti rija finali g ar-reb tal-kampjonat Xag ra u Kerçem, biex Ωgur ser ikollna tmiem interessanti fejn kull partita hija finali. Fadal tlett log biet g at tmiem il-kampjonat li huma importanti afna g al-klabb Naduri. Jiena qed nara l-bωonn li a na s-supporters inkunu aktar wara t-tim, speçjalment issa li wasalna fid-dritta finali. Qed insibu afna ostakli, jidher li mhux qed ne duha biss kontra t-timijiet l- o ra, u g alhekk hemm bωonn li kul add jag ti s-sehem tieg u. Ninsabu fl-ewwel post, mela ejjew inkunu aktar numeruωi w aktar brijjuωi alli flimkien naslu fejn jixirqilna. Intant fil-kampjonat tal-under 19, it-tim immexxi minn Anthony Portelli, Nadur Youngsters, kompla jiççalin jaw g all-unuri, fejn wara 8 partiti jinsabu fl-ewwel post 3 punti vanta fuq Xaghra u Vic. Hotspurs, b Xaghra jilg abu partita anqas. Dwar it-timijiet tan-nursery tal-youngsters, immexxija mill-head Coach Joe Portelli u Karistu Hili, insibu li fl- Under 12, Nadur lag bu 14-il partita, li minnhom reb u 12 u 2 draw, skurjaw 67 u qalg u 6 biss. L-Under 12 fl-ewwel post tal-klassifika bi 38 punt. Fl-Under 14 il-youngsters lag bu 12 partiti, fejn reb u 10 u 2 draw. Hawnhekk wara 10 log biet it-tim tal-youngsters jinsabu fil-quççata tal-klassifika b 32 punt. Hawn skurjajna 35 gowl u qlajna 6 biss. Fil-kategorija tal-under 16, in-nadur tilfu 5 partiti u reb u 2 biex spiççaw l-impenji tag hom fil-5 post tal-klassifika. Il-log ob li fadal, g at-tim tal-kbar, g al sa tmiem l-ista un ser ikun hekk: Final Tazza Jum il-óelsien kontra Sannat Lions (Stop Press: 3-0) Kampjonat kontra Xag ra United Kampjonat kontra Kerçem Ajax Kampjonat kontra Sannat Lions Final Super Cup (jekk nispiççaw Champions) Klassifika ta L-Ewwel DiviΩjoni P W D L F A GD Pts. Nadur Youngsters Sannat Lions Xag ra United Kercem Ajax G ajnsielem Qala St. Joseph Xewkija Tigers

40 40 Marzu 2007 Nru. 88 Luminaria